Мәліметтердің өзара байланысы мен информациялық қарым-қатынасы.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Мәліметтер базасы мен банкі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Мәліметтерді өңдеу жене оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.1 Информация жене мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.2 Мәліметтер құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.3. Мәліметтер жиынтығы және файлдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.4. Қол жеткізу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.5 Мәліметті өңдеудің негізгі есептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.6 Мәліметтердің өзара байланысы мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
информациялық қарым.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Мәліметтер банкінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.Ұсталатын мәліметтердің мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
базасындағы қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4.Схемалар және оның бөлшектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Бағдарлама пакетімен МЕВЖ өзара ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
әсерлесу схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Мәліметтер банкін қолданушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.7.Мәліметтердің база әкімінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.8.Мәліметтерді көрсету деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.9.Мәліметтердің негізгі модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.10. Реляциялық алгебра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.11. Мәліметтер базасын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.11.1.Талаптарды түрге келтіру және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.11.2.Астарлы жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.11.3. Логикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.11.4.Физикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Білім базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.Сараптау жүйесінің жалпылама схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Білім және оларды көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Сараптау жүйе білімінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Білім базасындағы білім құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5.Сараптау жүйесін құру методологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.6.Сараптау жүйесін паидаланушылардың өзара ... ... ... ... ... ... ... ... ...
әрекет үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7.Диалог жүйешесі . өзара әрекет үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7.1.Диалогтың жалпы құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.7.2.Диалогтың тақырыптық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.7.3 Диалог қадамының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.8. Хабарламалардың талдау және жинақтау жүйешелері ... ... ... ... ... ...
2.9.Басқарушы компоненттердің қызмет үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.9.1.Сараптау жүйесіндегі басқарудың нақты үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.9.2.Басқару механизмі түріндегі стратегия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.10.Сараптау жүйесінің түсіндіру қабілеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.10.1. Түсіндіру параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.11.Білімге сусындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.11.1 .Білімді игеру сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.11.2.Білімді игеру модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.11.3.Білім номеклатурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.11.4.Білім деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.11.5.Білімге сусындау құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Есептеу техникасы дамуының қазіргі кезеңі ЭЕМ бағдарламалық қамтамасына жасанды интеллект элементтерінің кіруімен сипатталады. Білім базалары (ББ) осыған байланысты жасалған. Бағдарламалық қамтаманың объектілерінің тек нақты фактілері кіретін мәліметтер базасынан олардың айырмашылығы - ББ-ға концептуалды, түсініктеме мәліметтері кіреді. Олар табиғи тілде жазылады да, одан басқа объектілер сыныбы туралы мәліметтер де кіреді (олардың байланыстары, қасиеттері). ББ жүйесі қолданушылардың сұрақ-талаптарына жауап беру кезінде осы көрсетілген білімдермен манипуляция жасау арқылы жауап бере алады. Білімді тіркеуге және оған жол көрсетуге мүмкіндік беретін (нақты бағдарлама қамтамасы үшін) құралдардың бірі-сараптау жүйелері (СЖ болып табылады. Бұл жасанды интеллектің бір бағыты.
СЖ:
1) есептеу техникасына жолы қиын деп есептедетін ұқсастырылмаған (математикалық моделі жасалмаған) облыстардың кең көлемді есептерін шешуге бағытталған (медицина, геология, хи¬мия, экономика және т.б.);
2) бағдарлама жасауды жетік білмейтін мамандардың жұмысына арналған;
3) адамдар қол жеткізетін нәтижелерге салыстырмалы, ал кейде одан да асып түсетін нәтиже алуға мүмкіндік береді.
СЖ бойынша зерттеулердің мақсаты - интеллектің кейбір қасиеттері бар және қиын немесе ұқсастыруға мүмкін емес есептерді шешуге мүмкіндік беретін бағдарлама жиынтығын жасау.
Мына қасиеттері бар есептер ұқсастырулары мүмкін емес есептерге жатады:
1) сандық түрде көрсетуге болмайды;
2) есепті шешетін алгоритмі жоқ;
3) мақсатты функциясы жоқ;

1. Ульман Дж. Основы систем баз данных.- М. .-Финансы и статистика, 1983.
2. Тиори Т., Фрай Дж. Проектирование структур баз дан¬ных.- М.:Мир, 1985.
3. Четвериков В.Н. и др. Базы и банки данных.- М.:Высшая школа, 1987.
4. Атре Ш. Структурный подход к организации баз и банков данных.- М.:Финансы и статистика, 1983.
5. Дейт К. Введение в системы баз данных.- М.:Мир, 1980.
6. Философский энциклопедический словарь.- М.:Наука,1983.
7. Попов Э.В. Экспертные системы: решение неформализован¬ных задач в диалоге с ЭВМ.- М.:Наука, 1987.
8. Мартин Дж. Организация баз данных в вычислительных системах.- М.:Мир, 1978.
9. Мейер Д. Теория реляционных баз данных.- М.:Мир, 1987.
10. Диго С. Проектирование баз данных.- М. .-Финансы и ста¬тистика, 1988.

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Мәліметтер базасы мен
банкі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мәліметтерді өңдеу жене оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.1 Информация жене
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1.2 Мәліметтер
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
1.1.3. Мәліметтер жиынтығы және
файлдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.4. Қол жеткізу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1.5 Мәліметті өңдеудің негізгі
есептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.6 Мәліметтердің өзара байланысы
мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
информациялық қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Мәліметтер банкінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Ұсталатын мәліметтердің
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
базасындағы
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.4.Схемалар және оның
бөлшектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5 Бағдарлама пакетімен МЕВЖ
өзара ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
әсерлесу
схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1.6. Мәліметтер банкін
қолданушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.7.Мәліметтердің база әкімінің
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.8.Мәліметтерді көрсету
деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.9.Мәліметтердің негізгі
модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.10. Реляциялық
алгебра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.11. Мәліметтер базасын
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.11.1.Талаптарды түрге келтіру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.11.2.Астарлы
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.11.3. Логикалық
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.11.4.Физикалық
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.Білім
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.1.Сараптау жүйесінің жалпылама
схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Білім және оларды
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Сараптау жүйе білімінің
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Білім базасындағы білім
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5.Сараптау жүйесін құру
методологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.6.Сараптау жүйесін паидаланушылардың
өзара ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
әрекет
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
2.7.Диалог жүйешесі - өзара әрекет
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7.1.Диалогтың жалпы
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7.2.Диалогтың тақырыптық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.7.3 Диалог қадамының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.8. Хабарламалардың талдау және жинақтау жүйешелері
... ... ... ... ... ...
2.9.Басқарушы компоненттердің қызмет
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
2.9.1.Сараптау жүйесіндегі басқарудың нақты үлгісі
... ... ... ... ... ... ... ...
2.9.2.Басқару механизмі түріндегі
стратегия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.10.Сараптау жүйесінің түсіндіру
қабілеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.10.1. Түсіндіру
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.11.Білімге
сусындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
2.11.1 .Білімді игеру
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
2.11.2.Білімді игеру
модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.11.3.Білім
номеклатурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.11.4.Білім
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
2.11.5.Білімге сусындау
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
БІЛІМ БАЗАСЫ

Есептеу техникасы дамуының қазіргі кезеңі ЭЕМ бағдарламалық қамтамасына
жасанды интеллект элементтерінің кіруімен сипатталады. Білім базалары (ББ)
осыған байланысты жасалған. Бағдарламалық қамтаманың объектілерінің тек
нақты фактілері кіретін мәліметтер базасынан олардың айырмашылығы - ББ-ға
концептуалды, түсініктеме мәліметтері кіреді. Олар табиғи тілде жазылады
да, одан басқа объектілер сыныбы туралы мәліметтер де кіреді (олардың
байланыстары, қасиеттері). ББ жүйесі қолданушылардың сұрақ-талаптарына
жауап беру кезінде осы көрсетілген білімдермен манипуляция жасау арқылы
жауап бере алады. Білімді тіркеуге және оған жол көрсетуге мүмкіндік
беретін (нақты бағдарлама қамтамасы үшін) құралдардың бірі-сараптау
жүйелері (СЖ болып табылады. Бұл жасанды интеллектің бір бағыты.
СЖ:
1) есептеу техникасына жолы қиын деп есептедетін ұқсастырылмаған
(математикалық моделі жасалмаған) облыстардың кең көлемді есептерін шешуге
бағытталған (медицина, геология, химия, экономика және т.б.);
2) бағдарлама жасауды жетік білмейтін мамандардың жұмысына арналған;
3) адамдар қол жеткізетін нәтижелерге салыстырмалы, ал кейде одан да
асып түсетін нәтиже алуға мүмкіндік береді.
СЖ бойынша зерттеулердің мақсаты - интеллектің кейбір қасиеттері бар
және қиын немесе ұқсастыруға мүмкін емес есептерді шешуге мүмкіндік беретін
бағдарлама жиынтығын жасау.
Мына қасиеттері бар есептер ұқсастырулары мүмкін емес есептерге жатады:
1) сандық түрде көрсетуге болмайды;
2) есепті шешетін алгоритмі жоқ;
3) мақсатты функциясы жоқ;
4) есептің шешімі жататын кеңістік өте үлкен;
5) мәліметтер мен білімдер әр түрлі мәнді, қате, қарама-қайшы болып
келеді;
6) мәліметтер мен білімдер динамикалық мінез танытады (тұрақсыз).
Сараптау жүйесінің мәліметтерді өңдеу жүйесінен (МӨЖ) айырмасы - оларда
есептің шешімін символды түрде керсетеді (сандық түрде емес), қорытынды
жасайды және шешімді эвристикалық жолмен іздейді (дайын шешім бермейді).
СЖ қуатының негізгі көзі - білім. СЖ білімін жетілдіре алатын талабы
болуы керек. Білім жетілдіретін процесті былай көрсетуге, бөлуге болады:
1) білімді сарапшыдан үйрену;
2) жүйенің жұмысын тиімді қамтамасыз ететін білім ұйымдастыру;
3) жүйеге түсінікті түрде білімді көрсету.
СЖ білім алу мен есеп шешу режимінде жұмыс істейді.
Бірінші режимде СЖ-мен ара қатынас жасау үшін сарапшы қатысады (білім
инженері арқылы). Бұл режимде сарапшы жүйені білімге толтырады (ережелерге
де). Бұл өз бетінше сараптама саласынан есептерді шешуге мүмкіндік береді.
Білім алу режиміне алгоритм жасау, бағдарламалау, жөнге келтіру кезеңдері
сәйкес келеді. СЖ-де бағдарламаны бағдарламашы емес, бағдарлама білмейтін
сараптама маманы жасайды.
Есеп шешу режимінде СЖ-мен ара қатынаста пайдаланушы болады. Оны есепті
шешу тәсілі және (немесе) нәтиже ғана қызықтырады. Айта кету керек. СЖ-нің
арналуына байланысты пайдаланушы берілген проблемалық саланың маманы
болмауы мүмкін (мұндай жағдайда ол СЖ- ге ақыл сұpay үшін ара қатынас
жасайды). немесе маман болуы мүмкін (нәтижені ол өзі алады, біра СЖ-ге
нәтиже алу процесін жеделдету үшін қатынысады немесе СЖ-ге ең ауыр жұмысты
арқалатып қояды).
2.1 Сараптау жүйесінің жалпылама схемасы

21-сурет

Білім базасы (1) қайсібір бағдарлама қамтамасыз туралы біліммен
толығады. Білім алу режимінде сарапшы жүйеге сараптама саласының
өнімдерін (ережелерін) енгізеді. Ережелер пайдаланушыға түсінікті тілде
көрсетіледі. Жаңа енгізілген өнімдердің білім алу компоненттері
(бөлшектері) арқылы жүзеге асады. Білімнің шындығына көз жеткізу үшін
(былайша айтқанда, есепті жөндеу үрдісі бітті деуге болады) сарапшы жүйеге
сынақ мысалдарын енгізеді. Жөнге келтіру үрдісі біткен соң, жүйе
пайдаланушыға тұтынуға беріледі. Тұтынушы сұрақ -талап 3-блокқа түседі. Ол,
біріншіден, кірме мәліметтерді шектелген табиғи тілден жүйенің ішкі тіліне
түрлендіріледі; екіншіден, кері есепті де шығарады: жүйенің ішкі тілде
берген хабарын табиғи тілде көрсетілген хабарға айналдырады.
Пайдаланушының есептерінің кірме мәліметтері 3-ші блоктан өңдеуден
өткеннен соң 4-ші блокқа келіп түседі, яғни жұмыс саласына. 5-ші блок жұмыс
саласына келіп түскен кірме мәліметтер, өнімділік ережелер және проблемалық
саланың жалпы фактілер негізінде есептің шешімін түзейді.
Егер жүйенің жауабы пайдаланушыға түсінікті болмаса, онда ол жүйеден
түсініктеме талап ете алады (жауап қалай алынғаны туралы). Онда 6-шы блок
келесі жайды хабарлайды;
1) пайдаланушының информациясын ережелер қалай пайдаланады;
2) неліктен берілген ережелер пайдаланылды (пайдаланылмады);
3) қандай қорытындылар жасалды.
Түсініктемелер табиғи тілде беріледі.

2.2. Білім және оларды көрсету
Мұнда бағдарламалық қамтама (БҚ), проблемалық сапа, мәліметтер, білім
сияқты негізгі түсініктер беріледі.
Бағдарламалық қамтама - сараптау саласы немесе осы сала туралы білім.
Проблемалық сала - бұған БҚ және осы салада шешілетін есептер кіреді.
Мәліметтер - (алғашқы, аралық, ақырғы) олар консультация кезінде жүзеге
асатын информация. Ол жүйеде есеп шығарыла ма, шығарылмай ма, оған
қарамастан жүйеде сақталады.
Білімді көрсету кезінде мына есептер шығарылады:
1) көрсететін білімнің құрамын анықтау;
2) білімді ұйымдастыру;
3) көрсетудің моделін анықтау;
4) таңдалған көрсетуді пайдалану.

2.3. Саралтау жүйе білімінің құрамы
СЖ білімінің құрамы мыналарға тәуелді:
1) проблемалық салаға;
2) СЖ құрамына;
3) пайдаланушылардың талаптарына және мақсаттарына;
4) араласу тіліне.
1) БҚ-да шешілетін есептерді (сәйкес білімді қажет ететін) былай
жіктеуге болады:
- БҚ талдау есептері;
- ВҚ түрлендіру есептері;
- БҚ анықтау (таңдау) есептері.
Талдау есептеріне БҚ ағымдық хал-ахуалын анықтай түсетін және қайта
түзейтін (бірақ өзгертпейтін) есептер жатады.
Түрлендіру есептеріне оны шешу кезінде БҚ бір хал-ахуалы екінші түрге
түрленетін есептер, ал анықтау есептеріне сол есептерді шешу кезінде жүйе
бір таңдау альтернатива саласынан екіншісіне көшетін есептер жатады. Оның
проблемалық саласын келесі параметрлер жинақтарымен сипаттауға болады:
- дәлдік, қателік мәліметтер және білім туралы;
- мәліметтердің және білімнің толықтығы, толық еместігі;
- статикалық немесе динамикалық саласы;
- шешілетін есептің түрі.
2) СЖ-нің жалпылама схемасына сәйкес ол қызмет атқару үшін келесі білім
қажет:
- аударушы пайдаланатын есеп шығару кезінде болатын білім (басқарушы
білім);
- араласу тілі туралы білім және лингвистикалық процессор пайдаланатын
диалог ұйымдастыру тәсілі;
- білім алу (үйрену) бөлшегі пайдаланатын білімді көрсету және
түрлендіру тәсілдері;
- түсіндіретін бөлшек пайдалынатын көтермелеуші құрылымдық және
басқарушы білім.
3) Білім құрамының пайдаланушылардың талаптарына тәуелділігі
төмендегідей:
- пайдаланушы есептерді қандай мәліметтермен шешкісі келеді?
- шешімнің қандай дұрыс тәсілдері мен түрлері бар?
- есептің шешімі қандай шектеулер (нәтижелер сапына) және нәтиже шығару
тәсілдері кезінде алынуы керек?
- пайдаланушының қолы жететіндей проблемалық саласы туралы білімнің
жалпылама, дәлдік дәрежесі қандай?
- пайдаланушы мақсаттары қандай?
4) Араласу туралы білімнің құрамы араласу тіліне де, түсінудің қажетті
деңгейіне де байланысты (тәуелді).

2.4. Білім базасындағы білім құрылымы
СЖ сәулетіне байланысты көзқарас пен білімді келесі құрылымдар арқылы
көрсетуге болады (22-суретті қараңыз).
Бар білім түсіндіруші және түсіндірмейтін болып екіге бөлінеді.
Біріншіге шығарушыны түсіндіре алатын білім кіреді. Қалғаны
түсіндірілмейтінге кіреді. Шығарушы олардың мазмұнын және құрылымын
білмейді.
Түсіндірілмейтін білім көмекші және көтермелеуші болып бөлінеді.
Көмекші білім араласу тілінің лексикасы мен грамматикасы және диалог
құрылымы туралы информацияны сақтайды. Көтермелеуші білім жүйені жасау
кезінде пайдаланылады (түсініктеме орындалатын кезде де).
Көтермелеуші білім технологиялық және семантикалық болып бөлінеді.
Технологиялық көтермелеуші білім құрамына өздері суреттейтін білімнің
жасалу уақыты, білім авторы туралы және т.б. мәліметтер кіреді.
Семантикалық көтермелеуші білім құрамына осы білімнің мәндік суреттеулері,
былайша айтқанда, білімді енгізу себептері, білімнің қажеттілігі туралы
информация кіреді.
Түсіндіруші білімді пәндік, басқарушы және көрсетулер туралы білімдерге
бөлуге болады. Көрсетулер туралы білім құрамына түсіндіретін білімнің
көрсетулерінің құрылымы туралы информация кіреді. Пәндік білімге БҚ туралы
мәліметтер мен осы мәліметтерді түрлендіру тәсілдері кіреді (қойылған
есепті шешу кезінде).
Суреттегіштерге пәндік білімдер (мысалы, ережелердің анықталу
коэффициенті, мәліметтердің де, "маңыздылық" және "қиындық" өлшемі және
т.б.) туралы кейбір информация кіреді.

22-сурет

Пәндік білімнің өзін фактілерге және қолданбалы білімдерге бөледі.
Фактілер БҚ маңызының және мінездемесінің мүмкіндік мәнін анықтайды.
Қолданбалы білімге есепті шешу кезінде БҚ-ға суреттемесін қалай өзгертуге
болатыны туралы информация кіреді.
Басқарушы білімді бір түйінге (нүктеге) жинақтаушы және шешуші білімге
белуге болады.
Жинақтаушы білім хал-ахуалға байланысты қандай білімді пайдалану
керектігін суреттейді.
Шешуші білімге білімді түсіндіру тәсілін таңдауға пайдалану туралы
(ағымдық хал-ахуалға тұра келетін) информация кіреді.

2.5. Сараптау жүйесін құру методологиясы
Сараптау жүйелерін жобалаудың әдеттегі бағдарлама нәтижесін жобалаудан
көп айырмашылығы бар. СЖ-де орындалатын тапсырмалардың бірқалыпқа
келтірілмеуі, СЖ-нің аяқталған теориясының және жобалау методологиясыйың
болмауы - жобадау барысында дайындаушылардың мәселе саласындағы білімін
арттыру арқылы СЖ принциптері мен құрылу жолдарын жетілдіруді қажет етеді.
Келтірілген қиындықтарды ескере отырып, СЖ жобалау барысында "жедел
прототип" тұжырымдамасы қолданылады. Бұл тұжырымдаманың мәні -
дайындаушылардың бірден түпкі мақсатқа жетуге тырыспайтындығында. Бастапқы
сатыда олар СЖ прототипін құрады. Прототип екі қайшылықты мәнді талапты
қанағаттандыруы керек: бір жағынан, нақты қосымшаның типтік тапсырмаларын
орындауы керек; ал екінші жағынан, тез дайындап басуға қолайлы болуы керек.
Бұл талаптарды қанағаттандыру үшін прототип құру барысында жобалау үрдісін
тездететін түрлі құралдар қолданылады. Бұл құралдарды жалпы түрде -
аспаптар деп атайды.
Прототип білім инженерлерінің әдістері қосымшаға жарамды екенін
көрсетуі керек. Табысты болған жағдайда, білім жөніндегі инженердің
көмегімен сарапшы мәселе саласындағы прототиптің білімін кеңейтеді. Табысты
болмаған жағдайда, жаңа прототип дайындалады немесе дайындаушылар бұл
қосымшаға СЖ әдістері жарамсыз деген қорытындыға келеді. Білімді арттыру
деңгейі арқылы прототип осы қосымшаның барлық тапсырмаларын ойдағыдай
орындай алатындай мүмкіндікке ие болады.
Прототиптің құрылу уақыты мен қиындығы - қолданылатын аспап түрлеріне
байланысты. Аспаптардың түрлі тобына мыналарды келтіруге болады:
1) символдық ақпарат жасауға арналған бағдарламаның npоцедуралық
тілдері (LISP, INTERLISP т.с.с.);
2) білім инженерінің тілі, яғни СЖ-н дайындауға арналған тілдер
(PROLOG, OPS5);
3) СЖ-н құрастыру, қолдану және жетілдіру үрдісін автоматтандырушы
құралдар (RLL,HEARSAY-III);
4) бос СЖ (база), яғни ешқандай мәселе саласы туралы білімі жоқ СЖ
(ЕМҮСІN, КАЗ).

Келтірілген топтастыру прототип құруда кездесетін қиындықтардың азаю
тәртібімен берілді. Бірінші түр аспаптарын қолдану барысындағы бағдарламашы
міндеті - едәуір төмен деңгейлі тілде СЖ-нің барлық компоненттерін
бағдарламалау. Аспаптардың екінші түрін қолдану - тіл деңгейін біраз
көтеруге әкеледі, бұл тиімділігін азайтады. Үшінші түрдің аспаптық
құралдары дайындаушыдан СЖ кейбір немесе барлық компоненттерін
бағдарламаламай, оларды алдын ала құрастырылған жиынтықтан таңдауды талап
етеді. Әдетте бұл түрдің аспалтары: СЖ-н құрастыруды автоматтандырушы
құралдар (мысалы, RLL.HEARSAY-III) және білім алу үрдісін автоматтандырушы
құралдар (мысалы, TEIRESIAS) болып бөлінеді.
Аспалтың төртінші түрін қолдануда СЖ-н дайындаушы дайын база жүйесін
алатындықтан, бағдарлама құру жұмысынан толығымен босатылады. Бұл жолды
қолдануда мынадай қиындықтар кездесуі мүмкін: 1) база жүйесінің шығару
процедурасына енгізілетін басқару стратегиялары осы жүйемен өзара әрекет
етуші сарапшы шешімінің әдістеріне сәйкес келмеуі мүмкін; бұл тиімсіз,
кейде қате нәтижелерге әкелуі мүмкін; 2) база жүйесінде қабылданған білімді
түсіндіру тілі осы қосымшаға сәйкес келмеуі мүмкін.
СЖ-н дайындау үрдісіне қатысушылардың мамандықтарын атап өтейік; 1) СЖ
тапсырмаларын орындайтын мәселе саласындағы сарапшы; 2) СЖ-н дайындайтын
маман - білім жөніндегі инженер;
3) аспаптық құралдарды келістіріп, жетілдіретін бағдарламашы. Әдетте СЖ
дайындауға аз дегенде төрт адам қатысады (бір сарапшы, екі білім жөніндегі
инженер, бір бағдарламашы). Қатысушылардың ішінде білім жөніндегі
инженердің болмауы (яғни оларды бағдарламашылар ауыстырса) СЖ-нің дайындау
үрдісінің сәтсіз болуына немесе біразға созылуына әкеледі.
СЖ-н дайындау үрдісі келесі кезеңдерден тұрады: теңестіру?
концептуалдау, нысаншылдық, орындалу, текст сынағы, тәжірибеде қолдану.
Ал теңестіру кезеңінде мына мәселелер шешіледі: үрдіске қатысушылар мен
олардың орны анықталады; ресурстар мен мақсат айқындалады. Осы кезеңде
білім көздері (кітаптар мен нұсқаулар) де айқындалады. Мәселенің
теңестірілуі - шешілетін мәселенің шартсыз сипатталуын құрастыру болып
табылады. Сипаттамада: мәселенің жалпы сипаты, мәселенің өз ішінен
туындайтын шағын мәселелер, негізгі ұғымдар мен қатынастар, кіріс
мәліметтер мен шешімнің болжам түрі кіреді.
Концептуалдау кезеңінде сарапшы мен білім жөніндегі инженер мәселенің
шешілу үрдісін сипаттауға қажетті сипаттамалар, негізгі ұғымдар мен
қатынастарды (теңестіру кезеңінде келтірілген) - пайдаланады. Бұл кезеңде
мәселенің мына ерекшеліктері айқындалады: түсінікті мәліметтер түрі,
шығарылатын мәліметтер, жалпы мәселенің шағын мәселелері, қолданылатын
стратегиялар мен ғылыми болжамдар, сала объектілерінің өзара қатынасы,
шешім үрдісіне қойылатын шектеу түрлері, шешімді алу және негіздеуде
қолданылатын білімнің құрамы. Бұл кезеңде білім жөніндегі инженер білім
түсінігі мен шешім әдістеріне жататын кейбір сұрақтарды қарастырады, бірақ
мұнда нақты жолдар мен әдістерді таңдау әлі ерте.
Нысаншылдық кезеңде алдыңғы кезеңде енгізілген барлық негізгі ұғымдар
мен қатынастар білім жөніндегі инженер ұсынған шартты тілде беріледі. Мұнда
ол аспаптық құралдар қарастырылатын мәселені шешу үшін жарамды ма, өзіндік
дайындаулар керек пе деген сияқты мәселелерді анықтайды. Бұл кезеңде
жүйенің мелімдеме нысанындағы процедуралық білімдерінің берілу жолдары мен
құрамы анықталады.
Орындалу кезеңінің міндеті - қажет тапсырмаларды орындайтын СЖ-нің бір
немесе бірнеше прототипін жасау болып табылады.
Прототип дайындау - компоненттерді бағдарламалау мен білім базасының
толығуынан тұрады.
Текст сынағының кезеңі барысында білімді түсіндірудің таңдалған жолы
мен бүтіндей жүйеге баға беріледі. Жүйе басынан аяғына дейін екі немесе

үш мысалды өңдей алатын қалыпқа жеткен кезде білім базасы мин
басқару механизмінің кемшіліктерін анықтау үшін мысалдарды көбейте отырып,
тексеруге кірісу керек. Білім жөніндегі инженердің міндеті - СЖ-н жан-жақты
тексеруді қамтамасыз ететін мысалдарды іріктеу.
Тәжірибеде қолдану кезеңінде сараптау жүйесінің соңғы пайдаланушыға
жарамдылығы тексеріледі. Мұнда жүйе түрлі пайдаланушылармен жұмыс барысында
барлық мүмкін тапсырмаларды орындайды. Пайдаланушы үшін жүйенің жарамдылығы
негізінен онымен жұмыс істеудің қолайлығымен жеке оның пайдасымен
анықталады. Жүйенің пайдасы - диалог барысында жүйенің пайдаланушы қажетін
анықтап, жұмыстағы сәтсіздіктерді тауып, оларды жою және пайдаланушының
қажетін қанағаттандыру. Жүйемен жұмыс істеу қолайлығы дегеніміз - жүйемен
өзара әрекеттердің қарапайымдылығы, икемділігі, қателерге тұрақтылығы. Осы
кезеңнің нәтижелері бойынша жүйені басқа ЭЕМ-на көшіру туралы шешім
қабылданады.

2.6. Сараптау жүйесін пайдаланушылардың өзара әрекет үлгісі
Сараптау жүйесімен өзара әрекет ететін пайдаланушылардың бірнеше түрі
бар: маман пайдаланушылар, маман емес пайдаланушылар, сарапшылар,
пайдаланушы студенттер. Бұл пайдаланушылардың әрқайсысының қатынасқа қоятын
өзіндік талаптарымен қоса, оларды мыналар біріктіреді: 1) қатынас жасау
тілі - шартты бағдарлама тілі емес, шектеулі табиғи тіл; 2)
пайдаланушылардың барлық түрінің эксперт жүйесімен өзара әрекет ету үрдісі
бөлектенген екі сөйлемнің ("сауал-жауап") түрінде емес, бастама бір мүшеден
екіншісіне көшіп отыратын тармақталған диалог ретінде көрінеді. СЖ
пайдаланушылардың қатынас жасау барысында шешілетін міндеттердің
күрделілігі мен ерекшелігі СЖ құрылымынан өзара әрекет компоненттерін қажет
етеді. Өзара әрекет компоненттерінің (қатынас компоненттерінің) қызметі
мәліметтер негізімен табиғи тілде өзара әрекет етуші жүйелердің қызметіне
ұқсас. Апайда сараптау жүйесінде пәннің ерекшелігі қолданылатын ұғымдардың
құрамына, түсініктеме түрлеріне, лексикасына т.с.с. көптеген шектеулер
қояды. Бұл табиғи тілді өңдеу міндетін жеңілдетеді.
Өзара әрекет компоненттерінің негізгі міндеті: 1) пайдаланушы-
сараптау жүйесі диалогын ұйымдастыру, яғни тапсырманы бірлесе орындау
барысында мүшелердің қызметін белгілеу және мүшелердің кезектегі
мақсаттарының қызметі ретінде диалог күйі мен тапсырманың орындалу барысын
бақылау; 2) диалогтың күнделікті қалпын ескере отырып, жекелеген
хабарламалар дайындау, яғни хабарламаның табиғи тілдік түрінен ішкі түсінік
түріне жене керісінше өзгеруін іске асыру.
23-суретте диалог жүйешесі және талдау мен жинақтау жүйешесінен тұратын
өзара әрекет компоненттерінің жалпы үлгісі берілген. Диалог жүйешесінің
атқаратын қызметін анықтау үшін диалогтың кейбір моделін қабылдауымыз
керек. Қазіргі кезде көпшілік мақұлдаған толық диалог моделі жоқ. Диалогты
белгіленген қатынас тілінде хабарламалармен алмасу мақсатын көздеген
қатысушылардың қайшылықсыз өзара әрекеті ретінде қарастырамыз. Қайшылықсыз
өзара әрекет үрдісі ретіндегі диалогқа қатысушылар мақсаттарына үйлесуінің
нәтижесінде қол жеткізуге тырысады. Мұнда мақсат қатысушыларға бұрыннан
белгілі болады да, олар бірін-бірі толықтырып отырады. Мысалы, көмек
диалогы (көмектесуші, көмек алушы), сатып алу диалогы (тұтынушы, сатушы)
т.с.с. Екі мақсат диалог түрін айқындайды, яғни қатынастың нақты мүшелері
мен шешілетін міндеттеріне қарамастан, осы мақсатты көздеген көптеген
диалогтарды сипаттайды, яғни келтіpiлгeн мысалдарда диалог түрі көмек
немесе сатып алынатын тауар сипатына байланысты емес). Диалог түрі туралы
мәлімет мына компоненттермен сипатталады: параметрлердің көптігімен,
параметрлер сипаты және диалогтың макроқұрылымы. Параметрлердің көптігі
диалогтың бұл түрінің қандай шектерде түрленуі мүмкін екендігі туралы
мәлімет береді. Әдетте диалог түрін үш параметрлермен сипаттауға болады:
қатысушылар орны және диалог тақырыбын айқындайтын екі параметр.
Параметрлер сипаттамасында параметрлер туралы көптеген пікірлер бар. Ең
алдымен, бұл пікірлерді диалогтың осы түрінде қатысушылар сақтауы керек
мақсат пен қатысушылар күйін анықтайды. Сипаттамалар осы түрдегі диалогтың
барысында бірқалыпты сақталатын диалог аспектілерін көрсетеді. Жүйелі түрде
өзгеріп отыратын диалог аспектілері диалогтың жалпы құрылымы (макроқұрылым)
түрінде көрінеді. Макроқұрылым қатысушылардың уақытпен жартылай реттелген
көптеген ұсақ мақсаттар түрінде беріледі.
Диалогтың жалпы құрылым шеңберінде талқыланатын тақырыптың ерекшелігін
айқындайтын бірнеше түрі бар екендігін көрсетуге болады. Диалогтың осы
аспектісін ескере отырып, оның тақырыптық құрылымы туралы да айтуға болады.
Диалогтың тақырыптық құрылымы тапсырманы орындау сатысында ерекше көзге
түседі, апайда ол түсіндіру және білім аду сатыларында да керінуі мүмкін.
Диалогтың қарапайым бірлігін диалог қадамы деп атайда. Ондағы бірнеше
қадамның бірігуін диалог бірізділігі деп атайды. Диалог қадамы диалогтың
бірінші қатысушысының қимылы (қимылдың бастаушысы) мен соған сәйкес екінші
қатысушының әсерінен тұрады. Қимыл қашан да қадамның бірінші бөлігін, ал
әсер екінші бөлігін құрайды. "Әсер" термит "жауап" терминіне қарағанда
қолайлырақ сияқты, себебі "жауап" өзінің түріне қарай жауап емес (сұраққа
жауап беру мағынасында), керісінше, сұрақ түрінде келуі де мүмкін. Қимыл
хабарларды бастаушының дайындауы мен жеткізуінен, ал әсер хабарды екінші
қатысушының дайындауы мен жеткізуінен тұрады.
Диалог қадамының бірізділігін қарастыру барысында кімнен қимыл, ал
кімнен әсер шыққанын анықтау үшін мағынасын ескеру керек. Мұның күрделілігі
мынада: қатысушылар бастаманы алмастыруы да мүмкін, яғни бірінші
қатысушының қимылына жауап ретінде екінші қатысушы әсер емес, қимыл жасауы
мүмкін. Мысалы, қойылған сұраққа жауап ретінде қарсы сұрақ қойылады.
Бастамалардың ауысуы сөйлеуші қимылына түсінбеушілік, сенбеушілік туған
кезде болуы мүмкін.
Диалог қадамын келесі параметрлермен сипаттауға болады: 1) бастаушы
жене бастаманың түрі; 2) қимылдың әсерге ықпалының түрі мен тәсілі; 3)
қадамның (шағын тапсырмалар) өзіндік түрлері. Диалог қадамының бастаушысы
пайдаланушы немесе жүйе болуы мүмкін. Бастама түрін анықтауда пайдаланушы
қимылы қашан да белгіленген міндетті таңдау мен нақты тұжырымдаманы
белгілеуден тұрады. Жүйе қимылын әдетте сұраныс пен ұсынысқа бөледі.
Сұраныс қимылда жүйе пайдаланушыға тапсырманы белгілеуді ұсынады. Тапсырма
жүйеде керсетілгендей, еркін немесе шектеулі болуы мүмкін. Ұсыныс қимыл
жағдайында жүйе пайдаланушыға көптеген шектеулі тапсырмалардың ішінен өзіне
керекті тапсырманы таңдатады.

Әрекет ету компоненттері

23-сурет. Өзара әрекет компоненттерінің үлгісі

Қимылға әсерді әдетте келесі түрде көрсетеді: бұйрықтар (қимыл
тапсырмасы), "мәзір" (әсер таңдауына ұсыныс), сауалнама (бірнеше мәннің
мағынасын таңдау үшін ұсыныс), табиғи тілдегі өзара әрекет.
Қимыл әсерге былайша ықпал етеді: 1) еркін (шектеусіз) таңдау, яғни
әсер түрлеріне шек қоймайды; 2) шектеулі таңдау, яғни қимыл әсер түрлеріне
шек қойылады. Әсерге таңдау көптігін көрсету және әсерде сақталуға тиісті
нақты қалыпты көрсету арқылы шек қойылуы мүмкін. Қадамның өзіндік түрін
анықтауда нақты қадамда талқыланатын тапсырмалардың автоматты (бір
мағыналы) ерекшелігі болуы мүмкін, бірақ тапсырма ерекшелігінің бір
мағыналы болуы міндетті емес. Мысалы "мәзір" мен синтаксисі дұрыс "бұйрық"
жүйедегі тапсырма ерекшелігінің бір мағыналы болуын керек етеді, ал
шектеулі табиғи тілдегі пікір бір мағыналы ерекшелікті қамтамасыз ете
алмайды.
Талдау мен жинақтау жүйешелерінің міндеті жүйе мен пайдаланушының
жекелеген хабарламаларын дайындаудан тұрады. Жүйе хабарларын мынадай
негізгі түрлерге бөлуге болады:
1) орындалатын тапсырманың бірнеше атрибутының мәні туралы
пайдаланушыға сауал (бастаушы-жүйе);
2) тапсырма нәтижесін пайдаланушыға хабарлау (бастаушы-жүйе);
3) пайдаланушыға жүйенің қимылы немесе білімі туралы түсіндіру
(бастаушы-пайдаланушы);
4) жүйеге білімнің қалай қабылданғанын көрсету мақсатында жүйеге
енгізілген жаңа білімнің туындауы (бастаушы, пайдаланушы).
Жүйеде талданатын пайдаланушы хабарламаларын мынадай түрге бөлуге
болады: 1) кейбір атрибуттардың мәні туралы сұраққа пайдаланушының жауабы
(бастаушы-жүйе); 2) жүйе ұсынған тапсырмалардың нәтижелерін
пайдаланушылардың бағалауы (бастаушы-жүйе) ; 3) пайдаланушының қимылды
түсіндіруге немесе жүйедегі білімге сұрағы (бастаушы-пайдаланушы); 4) жаңа
білімі, әдетте жаңа ережесі бар дерек (бастаушы-пайдаланушы).
Пайдаланушының хабарларды дайындауы кіріс хабарларык талдауға, ал жүйе
хабарларын дайындау - шығыс хабарламаларды талдауға әкеледі.
Талдау мен жинақтау әдістерінің күрделілігі қатынас жасау тіліне,
сонымен қатар білімді көрсетуге қолданылатын тілге де баиланысты. Осылайша,
мысалы. кеңес беру сатысында қатынас тілі жүйенің нақтыланған сұрақтар
жиынтығымен пайдаланушының жауаптарымен қатаң түрде шарттануы мүмкін.
Мұндай жағдайларда жинақтау міндеті алдын ала дайындалған сұрақтардың
туындауына ұқсайды, ал талдау міндеті - флективті тілдерге морфологиялық
анализ жүргізуді қажет ететін сөздер мен сөз тіркестерін дайындау болып
келеді. Түсіндіру мен білім алу сатыларында қатынас тілі өте күрделі
болады. Мұнда табиғи тілде пайдаланушының енгізетін сұрақтары мен
деректерін (ережелерін) білдіру жолдары өте көп. Бұл сатыларда жекелеген
сөз тіркестерін емес, сөйлемдерді талдау керек. Осылайша, талдаудың міндеті
- сөйдемді сөз тіркестеріне бөліп, сөз тіркестерін одан әрі өңдеуге тура
келеді, яғни морфологиямен қатар синтаксис пен семантика да өңдеуді қажет
етеді. Апайда сараптау жүйелерінің көпшілігінде ең қарапайым (семантикалық)
мағыналнқ өңдеумен-ақ шектелуге болады. Мағыналык талдаудың қарапайымдылығы
жүйелердің сарап сапасындары шектеулігі мен білімді көрсету жолдарының
қарапайымдылығына баиланысты .
Жүйелердегі білім игеру мен түсіндіру - сатысындағы жинақтау міндеті -
үлгілер мен алдын ала дайындалған хабарларды қолдануды керек етеді.
Флективті тілдерде пайдаланушылармен өзара әрекет ету барысында (мысалы,
ағылшын тілімен салыстырғанда орыс тілінде үлгілерді қолдануда
морфологиялық жинақтау элементтерінің көп кездесетінін атап өту керек.

2.7. Диалог жүйешесі - өзара әрекет компоненті
Алдыңғы параграфта диалогқа анықтама беріліп, диалогты үш деңгейде
қарауға болатыны көрсетілді: 1) диалог түрін сипаттайтын жалпы құрылым
(макроқұрылым); 2) берілген диалогта орындалатын тапсырмалардың құрылымын
айқындайтын тақырыптық құрылым: 3) диалогтың қарапайым актінде
қатысушылардың өзара әрекет етуін көрсететін диалог қадамының құрылымы.
Жоғарыда көрсетілген үш деңгейдің әрқайсысындағы диалог жүйесінің қимылын
қарастыра отырып, диалогтың ұйымдастырылуы мүмкін жолдарын сипаттайық.

2.7.1. Диалогтың жалпы құрылымы
Диалог жүйешесінің бұл деңгейінде мынадай сатылар бірізділікпен
берілуі мүмкін: 1) нұсқау; 2) міндетті айқындау; 3) міндетті шешу;
4) тапсырманы орындалу барысында түсіндіру, 5) нәтиженің
берілуі мен бағасы (жетістігі, кемшілігі); 6) тапсырма орындалғаннан
кейінгі түсіндірулер: 7) кемшіліктердің себептерін анықтау және жаңа
білімді игеру. Келтірілген сатылардың тізімі көптеген сараптау жүйелері
үшін типтік болып саналады. Бұл кезеңдердің нақты диалогқа түгелдей қатысуы
міндетті емес, апайда егер олар бар болатын болса, макроқұрылымда
көрсетілгендегідей тәртіптер болуы керек. Бір белгінің болмауы
пайдаланушының айқын көрсетуімен немесе үнсіз қалуынан болуы мүмкін.
Мысалы, егер жұмыстың нәтижесін жағымды деп бағаласа, үндемеуіне
байланысты жүйеде түсіндіру және білімді игеру сатылары қолданылуы ықтимал.
Нұсқау сатысында жүйе өзінің қызметін түсіндіріп, диалогты жүргізу
тәртібін анықтайды, пайдаланушыға қажетті құралдарды санамалап көрсетеді.
Нұсқауды жүзеге асыру мысалы үшін МҮ-CIN диалогын алайық.
Сіздерді MYCIN қарсы алады.
Ж: Нұсқау? (ИӘ немесе ЖОҚ)
П: ИӘ
Ж: MYCIN сарап жүйесі жұқпалы аурулар туралы кеңес беруге арналған. Сіз
қандай да бір адамды емдеу туралы хабар алғыңыз келеді деп ойлаймын. Мен
сізге емделушіңіз туралы сұрақтар қоямын. Егер сіз жауабыңызға
күдіктенсеңіз, жауабыңыздан кейін оның нақтылық коэффициента жақша ішінде
көрсетуіңізге болады (1-ден 10-ға дейін). 10 саны өте сенімді екендігіңізді
білдіреді. Егер сіз өткен сұрақтарға берген жауабыңызды өзгерткіңіз келсе,
ӨЗГЕРТУ бұйрығын енгізіңіз, одан кейін жауабыңызды өзгерткіңіз келетін
сұрақ саны көрсетіледі. Бұл бұйрықты қолданбауға тырысыңыз, себебі оны
басқаннан кейін жүйе басынан бастап кеңес беруге кіріседі (пайдаланушыға
қайта сұрақ қоймаса да); бұл шешімді алу мерзімін ұзартады. Жүйе сұрағына
әсер ретінде сіз келесі хабарды беруіңізге болады: 1) Б-СІЗ (БЕЛГІСІЗ)-
жүйе сұрағының жауабын білмесеңіз; 2) ?- жүйе мүмкін жауаптардан мысал
келтірсін десеңіз; 3) ??- осы сұрақтың жауабын жүйе толық көрсетсін
десеңіз; 4) ЕР (ЕРЕЖЕ)- жүйе сұрақты қоюына негіз болған ережені көрсетсін
десеңіз; 5) НЕЛІКТЕН-осы сұрақтың қойылуының нақты себептерін білгіңіз
келсе; 6) ҚАЛАЙ_N_НЕЛІКТЕН бұйрығының жауабында келтірілген N мақсатына
жүйенің қалай жететінін білгіңіз келсе; 7) В_О - жүйенің кеңес беруін
тоқтатып, оның қалпы мен білімі туралы сұрақ қойғыңыз келсе. Егер сіз кеңес
барысында қимылдардың тізімін ұмытып қалсаңыз, КӨМЕК бұйрығын басыңыз.
Жayап ретінде жүйе сізге қимылдардың тізімін хабарлайды.
(Нұсқаудың соңы).

Күрделірек жүйелер үшін нұсқау пайдаланушының осы сатыда танысуына
болатын сұрақтардан тұратын тараулармен бөлінетін текст түрінде болуы да
мүмкін. Пайдаланушы курсор арқылы осы сатыда танысқысы келетін сұрақты
көрсетіп, жүйе соған сәйкес текстке көшеді. Өз кезегінде бұл текстің
мазмұны т.б. болуы мүмкін.

2.7.2. Диалогтың тақырыптық құрылымы
Бұл деңгейде мына мәселелерді шешіп алу керек: 1) тапсырманың құрылымын
анықтау, яғни бастапқы тапсырмаларды реттелген көптеген ұсақ тапсырмаларға
бөлу; 2) жалпы тапсырманың ұсақ тапсырмаларын диалогқа қатысушыларға бөлу,
яғни жүйе қай тапсырманы өзі шешетінін, қайсысын пайдаланушыдан талап
ететінін көрсетуі керек; 3) пайдаланушыға түсінікті болатын тапсырмалар мен
бастапқы мәліметтердің шақырылуында бірізділікті қамтамасыз ету; 4)
пайдаланушыға бастапқы мәліметтер мен пайдаланушыдан алынатын атрибуттардың
мәнінің қатынас туындауын жүзеге асыратын механизмдерді анықтау.
МYСIN жүйесі мысалында тақырыпты диалогты ұйымдастырудың мүмкін жолын
қарастырайық. Берілген жүйеде жоғарыда көрсетілген сұрақтардың біріншісі
контекс ағашының көмегімен шешіледі. MYCIN-де контекстердің 12 түрі туралы
білім сақталған. Оның негізгі түрлері мыналар: 1) ЕМДЕЛУШІ- қарастырылатын
емделуші; Е) АҒИНФ - емделушінің ағымдағы инфекциясы; 3) АҒМӘД-
микроорганизмдер алынған ағымдағы мәдениет; 4) АҒОРГ - ағымдағы мәдениеттен
бөлінген ағымдық микроорганизм; 5) АҒДӘРІ - ағымдық микроорганизммен ем
үшін емделушіге белгіленген ағымдық дәрі. Бұдан басқа емделушілердің осы
қалыпқа келтірген күйін сипаттау үшін келесі контекстер қолданылады:
БҰРИНФ, БҰРМӘД, БҰРОРГ, БҰРДӘРІ.
ЕМДЕЛУШІ контексінен басқа контекстердің әрқайсысы кеңес беру барысында
бір рет келтіруі мүмкін. Контекстердің біразы кеңес беру барысында мүлде
кездеспейді. Егер контекстің бір түрі кеңес беру барысында қолданылса, оған
тамаша ат беріледі (кезектей реттік нөмірімен берілген контекс түрі),
мысалы: 1-МӘДЕНИЕТ; 3- МИКРООРГАНИЗМ т.с.с. Кеңес барысында келтірілген
контекс түрлері контекс ағашы деп аталатын мәліметтер құрылымында саты
түрінде қатаң ретке келтіріледі. Кейбір кеңестердегі контекстер ағашының
мысалы 24- суретте келтірілген. Контекст ағашының басы тамаша атпен
белгіленіп, контексті атаудан кейін жақша ішінде берілген. Контекстер
ағашының жоғарғы сатысы - контекс деп аталып, осыған сәйкес контекстің
белгіленген, нәтижесі ретінде жасалады.

24-сурет.Диалогтың тақырыптық құрылымының берілу мысалы

Контекстер ағашы бастапқы тапсырманың ұсақ тапсырмаларға бөлінетіні
сияқты, түсінікті түрде бөлшектенуі мүмкін: 1) емделуші туралы мәлімет
жинау: 2) инфекция туралы мәлімет жинау, 3) қазіргі кезде және одан бұрын
емделушілерден қабылданған мәдениеттер туралы мәлімет жинау; 4) қай
мәдениетте қандай микроорганизм бар екендігін анықтау; 5) қай
микроорганизмнің латогенді, яғни емдеуді қажет ететіндігін анықтау; 6)
емделушіге қай дәріні, қандай мөлшерде белгілеу қажеттігін анықтау.
Пайдаланушының диалогты түсінуін жеңілдету үшін жүйе талқылау барысында бір
бағытты ғана қарастырады, мысалы, ағымдағы мәденитте барлық
микроорганиемдер түгел қарастырылмай, тек ағымдық микроорганизм туралы ғана
сөз болады. Одан кейін соған (микроорганизм патогенді болған жағдайда)
дәрінің аты мен мөлшері белгіленеді. Бір микроорганизммен жұмыс істеп
біткен соң жүйе келесісіне көшеді, бір мәдениетті бітірген соң келесі
мәдениетке ауысады. Басқаша - айтқанда, "басынан тереңге" әдісі бойынша
жүйе "шешім ізденісін" жүргізеді.
Контекстер ағашы тапсырма құрылымы үшін ғана емес. сонымен қатар
әртүрлі контекстерді салыстыру үшін де қолданылады. Мысалы, 2 -
МИКРООРГАНИЗМді қарастыру барысында жүйе осы микроорганизм алынған мәдениет
орнына сілтеме жасауы керек. 24 - суретте.; берілген" кеңесте әртүрлі 3 -
мәдениет келтірілгендіктен, 2- МИКРООРГАНИЗМ-нің 1- МӘДЕНИЕТ немесе 3-
МӘДЕНИЕТТЕН емес, 2- МӘДЕНИЕТ-тен - алынғандығын анықтайтын механизм керек
MYCIN-деп осындай механизм- контекст ағашының таралу (өсу) механизмі болып
табылады.

2.7.3. Диалог қадамының құрылымы
2.7- параграфта көрсетілгендей, диалог қадамы қимыл мен әсерден
құрылып, мынадай параметрлермен сипатталады: 1) бастаушы мен бастама түрі;
2) қимылдың әсерге ықпал ету жолы; 3) тапсырманың өзіндік тәсілдері. Бұл
деңгейдегі диалог жүйешесінің міндеті - ағымдық диалог қадамындағы
параметрлердің мәнін анықтаудан тұрады. Әдетте сараптау жүйесіндегі
қадамның бастаушысы жүйе болып табылады, яғни ол пайдаланушының әсерін күте
отырып, қимыл береді. Бұған пайдаланушының жүйеден бастаманы іліп әкетіп,
жүйе қимылына әсер етудің орнына жүйеден жауап әсер күтетін өзінің қимылын
хабарлайтын жағдай қайшы келеді. Басқаша айтқанда, пайдаланушы бастаманы өз
қолына алған жағдайда диалог қадамын тоқтатып, бастама өзіне тиесілі
болатын диалог ішінде бір немесе бірнеше қадам жасайды. Бастама түрі
бойынша жүйе қимылы сұраныс түрінде де, ұсыныс түрінде де Оолады.
Пайдаланушы қимылы әдетте алдын ала тапсырылған бұйрықтар жиынтығы тәрізді
болады. Мұндай бұйрықтар жиынтығының белгіленуі жүйеге пайдаланушының
бастаманы өз қолына алу жағдайын да, осы үзіліске жүйенің әсер ету жолдарын
да тез анықтауға көмектеседі. MYCIN жүйесіндегі мұндай бұйрықтарға мыналар
жатады: НЕЛІКТЕН, ?, ??, ЕР, В_0, КӨМЕК. Пайдаланушы бастаманы бір қадамға
ғана алса, жүйе автоматты түрде үзілген қадамда қайта жалғастыра алады.
Басқа ҚАЙТАРУ бұйрығын көрсетеді, не жүйе пайдаланушыдан қайтару жасау
қажеттігін сұрап, ол мақұлданған жағдайда орындайды. Көп жағдайларда
сараптау жүйелері қимылды орындаған соң көптеген мүмкін жауаптармен, не
қажетті жауап синтаксисін көрсету сияқты қимылдар жасап, мүмкін әсерлердің
таңдауын шектейді. Тертіп бойынша, бір жүйенің бойында екі жол да
қолданылады. Мысалы, MYCIN-де көптеген мүмкін жауаптар анық ("мәзір"
түрінде) немесе анық емес (атрибут мәнін күткен тізім түрінде) беріледі.
Жауап синтаксисі көрсетілген шектеу өте көп мәні бар (шексіз) атрибуттардың
мәнін беру үшін қолданылады. MYCIN- де жауаптың синтаксис түрінде берілуіне
мәдениетті алу күні туралы сұраныс мысал бола алады. Мүмкін әсерлерді
таңдауды шектеу қимылдарын қолдану пайдаланушының хабарды дайындауын
жеңілдетіп, көп жағдайда (өсіресе ағылшын тілі үшін) табиғи тілдің сөздерін
талдау қажеттігінен босатады. Әдетте, білімді игеру сатысынан басқа барлық
сатылардағы жүйе жұмысында табиғи тілдегі сөйлемдерді өңдемеуге де болады.
Вул сатыда пайдаланушы әсеріне қимыл арқылы берілетін еркін (немесе аз
шектелген) таңдау сөз болады. TEJRESJAS жүйесі [7] ережелерді игеруде
сарапшыға ереже қорытындысын шектеп, оның алғы шартының қалыптасуына толық
еркіндік беретін сөз тіркестерін береді (мысалы, Сіздің 1- МИКРООРГАНИЗМ
категориясы- enterobacteriaceal екендігін шығаратын ережені хабарлауыңызға
болады).
Тапсырма өзгешелігін анықтау жолдарына келетін болсақ, көптеген
сараптау жүйелерінде пайдаланушы әсеріне берілетін шектеулердің есебінен
қол жеткізуге болатын бір мәнді езгешелік болады. Тапсырманың сан қырлы
өзгешелігі мына жағдайларда пайда болады: 1) жүйе қимылы (сұраныс)
пайдаланушының әсерін шектейді, бірақ ол шектеулі табиғи тілде беріледі,
соған сәйкес түсініксіз болуы да мүмкін (білімді игеру сатысы); 2)
пайдаланушының қимылы (сұраныс) шектеулі табиғи тілде болып, көптеген
шешілген тақырыптардың шектелгенімен де, жүйе оны біржақты түсінуі мүмкін.
Тәжірибеде бірінші жағдай жүйенің игерілген ережені табиғи тілде текст
түрінде қайталау жолымен шешіледі. Егер жүйенің түсініктемесі пайдаланушыны
қанағаттандырмаса, игерілген ереже қайта таңдалады. Екінші жағдай
пайдаланушыға қажетті түрді жүйеге берілуі мүмкін сұраныс түрлері
көрсетілген "мәзірден" таңдау жолын ұсыну арқылы бір мағынаға келуі, одан
кейін пайдаланушы сұраныстың осы түріне параметрлер толтыруы мүмкін.
Васқаша айтқанда, табиғи тілден бас тартудың нәтижесінде бір мағыналылыққа
қол жеткізуге болады.

2.8. Хабарламалардың талдау және жинақтау жүйешелері
Бұл жүйеше пайдаланушының кіріс хабарламаларын талдап, пайдаланушыға
арналған шығыс хабарламаларды жинақтайды. Пайдаланушы хабарламаларының түрі
диалог жүйешесімен анықталады. Талдау мен жинақтау жүйешелерінің жалпы
үлгісі 25- суретте көрсетілген. Төменде берілген жүйешенің артықшылығы -
оны түрлі сараптау жүйелерінде пайдалануға болады. Нақты қосымшаларға
талдау мен жинақтау жүйешелерін дайындайтын болсақ, көп жағдайда жүйе
қызметін қысқарту есебімен (білімді игеруді алып тастау) әлдеқайда жеңіл
жолды таңдауға да болады (мысалы, синтаксистік талдау мен морфологиялық
жинақтауды алып тастап, қарапайым морфологиялық талдау жүргізу). Алайда
мұндай жол қолданысқа қажетті жүйенің кеңеюіне кедергі келтіріп, әр
қосымшаның талдау (жинақтау) жүйешелерін қайта дайындауға мәжбүр етеді.
Ұсынылып отырған негізгі жүйеше морфологиялық, синтаксистік жене
мағыналық талдау бағдарламаларының негізінде кіріс хабарларын талдайды.
Талдаудың көпсатылылығы табиғи тілдің күрделілігімен, әсіресе оның мына
ерекшеліктерінен туындайды: 1) түрлі деңгейдегі "үнсіздіктер"; 2) табиғи
тілдің тармақталған синонимдері мен анонимдері; 3) табиғи тілдегі сөздер
мен пікірлер контексінің байланысы т.с.с.
Морфологиялық және синтаксистік талдау барысында қатынас тілі туралы
хабарлар сақталған жүйеше сөздігі қолданылады. Сөздікте тіл грамматикасында
кездеспейтін, орыс тіліндегі сөздердің өзіндік ерекшелігі туралы
морфологиялық, синтаксистік жене семантикалық мәліметтер бар. Морфологиялық
талдау жұмыстарының нәтижесінде сөздердің негізі түбірі) бөлініп, осы
негіздер сөздікпен теңдестіріліп, олардың морфологиялық белгілері беріледі,
яғни сөз тобы, шақ, тур, септік, шақ категориясы т.с.с. Синтаксистік талдау
сатысындағы жұмыста кіріс хабарларының өзіне сәйкес хабарламада сөздердің
өзара әсерін көрсететін жалпыланған синтаксистік құрылым жасалады.
Мағыналық талдауда пен саласына байланысты жүйе білімін көрсететін кіріс
хабарларының ішкі түсінігі қалыптасады.

25-сурет. Талдау мен жинақтау жүйешелерінің үлгісі
Сараптау жүйелерінде шығыс хабарларының қарапайым жинақталуы
қолданылады. Көптеген қосымшаларда семантика мен синтаксис элементтері бар
үлгілер әдісі қолданылады. Үлгілер ішкі түсініктің негізгі
конструкцияларына сәйкес қолданылады. Үлгі дегеніміз - табиғи тілдегі
кейбір кемшіліктері бар текст. Хабарламаларды жинақтау барысында
кемшіліктердің орнына қажетті сөздер (сәйкес келетін формада, септік, түр,
шақ) қойылады.

2.9. Басқарушы компоненттердің қызмет үлгісі
Сараптау жүйесінде басқарудың дәстүрдегіден тыс әдістерін қолдану ең
алдымен оның орындайтын тапсырмаларының шартсыздығынан туындап отыр.
Басқаруды ұйымдастыру тұрғысынан қарағанда шартсыз тапсырмалардың
ерекшелігі - мұндай тапсырмалардың орындалу барысында бағдарламалық
модульдерді детерминді бірізділікпен көрсету мүмкін емес. Мұнда азғана
ағымдық кезеңде бірнеше модуль (немесе түрлі белгілері бар модулы қызметке
жарамды болады, оның үстіне бір модульды екіншісінен артық деп есептейтін
нақты мәлімет жоқ. Басқару компонентінің міндеті- осындай жағдайларда
жүйенің қызметін қамтамасыз ету болып табылады. Осылайша, мысалы,
басқалармен салыстырғанда, қарапайымдау MYCIN жүйесінде кез келген уақытта
орташа есеппен 400 ереженің ішінде 50-і қолданысқа жарамды болады. Шартсыз
тапсырманы екі түрлі шамамен сипаттауға болады: 1) қазіргі кезеңде
қолдануға дайын модульдердің орташа саны; 2) қолдануға дайын әр модульдың
орташа қуаты. Тапсырманың шартсыздық деңгейі қазіргі кезде қолдануға дайын
модульдердің орташа санына тікелей пропорционалды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.