Бастауыш мектептерде дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастыру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

Педагогика және психология факультеті

Мектепке дейінгі және бастауыш білім кафедрасы

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі:

п. ғ. д., проф. Қ. А. Аймағамбетова

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:

Бастауыш мектептерде дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастыру

Орындаған: Б. Үсенова

Жетекшісі: п. ғ. к., аға оқытушы

Метербаева К. М.

Алматы

2007

Мазмұны

КІРІСПЕ

1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕРДЕ ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының лингвистикалық негіздері

1. 2. Дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастырудың дидактикалық негіздері

2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ СӨЗ ТІРКЕСІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

2. 1. Оқушылардың теориялық ойлауы мен тілін дамыту мақсатында сөз тіркесін оқыту мазмұнын жетілдіру

2. 2. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында оқушылардың тілін дамыту

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазіргі бастауыш мектептердегі дәстүрлі білім беру жүйесінің оқушының ойлауы мен тілін және білім беру жүйесінің кемшіл тұсының молайып бара жатқанын, сонысымен де жаңа заан ағымына үйлесе алмайтынддығын айқын дәлелдеп отыр. Сол себептен зерттеу тақырыбымызды«Бастауыш мектептерде дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастыру» деп таңдауымызға негіз болды.

Зерттеу мақсаты: бастауыш мектептерде дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастыруда теориялық жағынан негіздеп, мазмұны мен шарттарын анықтау.

Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.

Зерттеудің ғылыми болжамы: бастауыш сынып мектептерде дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастыру тиімді және нәтижелі болуы мүмкін:

- Оқушылар қазақ тілінің сөз тіркесін сананылықпен меңгеруі барысында теориялық әдістердің табиғатын терең танып, оларды қолдану дағдыларына ие болуы тек осы мақсатқа лайықталыпқұрылған арнаулы дамыта оқыту технологиясы арқылы ғана жүзеге асады.

Зерттеудің міндеттері:

Бастауыш мектептерде дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптатырудың теориялық негізін айқындау;
Дамыта оқыту технологиясының деңгейлерін анықтау және моделін құру;
Сөз тіркесінде дамыта оқыту технологиясын жетілдіруді тәжірибеліе эксперимент түрінде тексеріп, дәлеледеу.

Зерттеу нысаны: Зерттеу жұмысы Алматы облысы, Райымбек ауданы, Жамбыл ауылы С. Әшімов атындағы қазақ орта мектебінде жүргізілді.

Дипломның құрылымы: диплом жұмысы екі тараудан қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысында оның нәтижелері туралы мәліметтерді көрнекі түрде бейнеленген 9 кесте, 2 сурет орналасқан.

Аналитикалық форманың синтетикалық формамен парадигма құруының өзіндік ерекшелігі бар. Аналитикалық форма да сөз тіркесі сияқты, сөйлеу барысында модельдер арқылы жасалады. Бұл сөз тіркесі мен аналиитикалық фоманың тұрақты тіркестен ерекшеленетін тұсы болып тпбылады. Сөз тіркесім арқылы жасалатын басқа онологтарынан ерекшеліктерін танытудың бір жолы деп, оппозициялық талдауды алып отырмыз. Бұлай сипаттауда одан басқа қосыла түсетін біршама ұтымдылықтар бар. Олар, біріншіден, тіркесімділік заңының дедуктивтік тұрғыдан зерттелуі керек ететінін түйсінуге алып келген болса, екіншіден, сөз тіркесі мен басқа тіркес түрлерін практикалық тұрғыдан меңгерудің әдістерін жаңаша қырдан олықтыру.

Сөз тіркесінің табиғаты оның психологиямен байланысын қарастыруда кеңірек таныла түспек. «Тіл» деген ерекше жүйенің қай деңгейін алсақ та, қай бірлігінің қызметін алсақ та, оларда қандай да бір психологиялық «күштің тұратыны сзіну қиын емес. Өйткені -тіл адаммен, адамның санасымен, психикасымен байланысты құбылыс. Тіл мен ойға қолға ұстап, көзбен көретін нәрсе болмағандықтан да, оларды санада көрнекті түрінде елестетуге үйрету өте қиын. Бірақ соған қалыптасқансоң қалған ой операцияларын жүргізе алатын дағдыларды біртіндеп меңгеру мүмкіндігі ашылады. А. Байтұрсынұлының, мысалы, мына анықтамасын талдап көрейік: « Ойын айтуға тиісті сөздерді алады. Да, олардың басын құрап, біріне- бірінің қырын келтіріп, қиындастырады. . Қыры келетін сөздерді ұйымдастыру үшін қырларын өзгертіп, қиюын өзгертеміз. » бұл жерже әдістемелік немесе бір тілді зерттеу аясынан асып, жалпы тіл білімі тұрғысынан танылуы керек ойлар анық танылынып тұр. «қиындастыру», «қыры келген», «қырын келтіруге», «қиюын келтіру» деген сөздер- психолингыистикалық тұрғыдан талдауғ түсірілуі керек сөздер. Өйткені, тілдегі әрбір элементпен байланысқа түсу үшін, формалық жағынан да, мазмұндық жағынан да айтылудағы сөйлеу тілі заңдылықтары жағынан да үйлесімділікке келу керек., онсыз сыртқы тіл жасалмайды.

С Аманжоловтың «қазақ әдеби тілінің қысқаша синтаксистік курсы» еңбегіндегі логика-психоологиялық талдау үлгілері психолингвистикалық талдауға жақын келеді. Ғалымның аталған еңбегіндегі «сөйлеу мен сөйлем», «сөйлем мен ойлау» тақырыптарына байланысты стадиялық ойлау мен ұлттық таным ерекшеліктері ианылады. С. Аманжолов негізінен сөйлем құраушы элементтердің байланысу табиғатын зерделей отырып, мынадай қызықты пікр айтады: « бізге керегі, сөзбен-сөздің қарым-қатынасқа, сөйлем қалпына келгендегі түрі- бұлардағы қайшылық, теңдестік, жалпылық, жалқылық бұл арада санның сапаға айналуы, қиимылдың обьектіге, обьектінің қимылға айналуы т. б сөйлемдегі сөздердің осындай қарым-қатынасқа енуін сөздердің диалектикалық логика жолы мен байланысуы дейміз. » Сөзбен сөздің тілдегі түрі дәнекерлер арқылы байланысқа түсіп, соның негізінде түрлі синтаксистік қатынастар мен синтаксистік мағыналар туғызуы- тілдің психологиялық ерекше болмысына байланысты танылады. Жасалған сина\таксистік мағыналар болса, сөйлеушінің ішкі ойлау процесінің сыртқа шыққан процесі десек, сөйлеушінің ішкі құндылықтары мен дамуы, білі мен білігі сол тіл арқылы сыртқа көрініп жатады. Сонда, « Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шыққанда көркі кетеді. » деген сөз тіл- терең ойды беруде мол мүмкіндікке ие болғанымен, сөйлеу сол мүмкіндікті игеріп үлгере алмай жатқанын дәлелдейді.

Қазақ сөздерінің сөз тіркестерінің сөйлемдерінің қызмет ету процестерін бағалай отырып, олардың жүйелік-құрылымдық болмысы сөйлеу мәдениетінен де терең ақпараттар бере алады. Мысалы сөйлемнің құрылымдық қабаттары мен олардың жекелеген бөлшектерінің өзара байланысын таладау және сол жекелеген бөлшектерді одан әрі кванттай отырып, ой үзіктерінің бірігу үрдісін барлауға болады. Ондай барлау арқылы сөйлеушінің жалпы болмысы туралы да мәлімет алынады. Біріншіден, айтылған не жазылған сөйлемнің табиғаты сөйлеушішің білімін, сауаттылығын көрсетсе, екіншіден, ойлау механизмдерінің шеберлігін немесе жеткілікті дәрежеде еместігін көрсетеді. әрбір сөз тіркесінде, сөйлемде қатталған, қабатталған ой болмысының таңбасы жататындықтан, ол ойды білдіруде тілдің барлық деңгейі бірдей дәрежеде атсалыса қызмет етеді. Фонетикалық деңгейде фонологиялық, интоноциялық, екпіндік механизмдер, лексикалық деңгейде сөз мағыналары түрлі парадигмалық қатармен келіп, сөйлеу мақсатына сай жаңа «бейнелергей ие болып жатады.

Сөз тіркесінің бойында динамикалық күй ғана емес, сонымен қатар, статикалық та күй бар болатыны белгілі. Сөз тіркесінің динамикалық күйі дегеніміз, оған тән қасиет, яғни сөз тіркесіінің даяр күйде емес, сөйлеу барысында жасалу қасиеті. Сөздердің лексикалық, синтаксистік тікесімділігіне, валенттілігіне байланысты олардың комбинаторлық мүмкіндіктері танылады. Осынысымен де сөз тіркесінің динамикалық күйі анықталады. Ал сөз тіркесінің статикалық күйі дегеніміз, біздің ойымызша, мынадан байқалады. Статикалық күй негізінен, сөзге тән болатыны белгілі. . ал сөз тіркесі де, сөз сияқты, сөйлем құраудың материалдың. Сөз тіркесінің жүйе ретінде тұтастығы болады. Ал статикалық күйі танытатын белгі- сөз тіркесінің құрамына енетін сөздердің бей-берекет тіркесе бермейтіндігі. Соның өзі де, сөз тіркесінің тым «еркін» бола алмайтынын дәлелдейді.

Тіркесім арқылы жасалынатын тіл бірліктерін «формадан-мазмұнға» принцпімен жүру арқылы танысақ, олрадың арасындағы айырмашылықтарды мол табуға болады. Ал «мазмұнынан- формаға» принцпімен жүрген кезде барлық тіркестердің ортақ желідегі болмыстары танылады. Негізінде, тілдік механизмнің күрделі бірлігі- сөз деп танылып жүр. Сөздің қызметі сөз тіркесіне, сөйлемге материал болуы мен ғана шектелмейтіні белгілі. Сол сөздің сөз тіркесін құраудағы психоолингвистикалық ерекшеліктерін бақылау- оқушылардың теориялық ойлауын дамыту әдістемесіне мол мүмкіндіктер ашады. Сөз тіркесінің тілдік, сөйлеу теориялары емес, сөйлеу қызметі теориясы тұрғысынан танылуы- оқу материалын ұйымдастыруда тиімді әдістер қоса алады. Сөз тіркесінің номинативтік табиғаты жасалу динамикасын барлай отырып, оны тануға «жалпыдан жекеге», «тек пен тұр» категориялары тұрғысынан келудің маңызы зор екенін байқауға болады.

Мысалы, «үлкен үй-кіші үй» деген сөз тіркестерін қарастырайық. Сөйлеу жағыдайы қандай да бір хабардың обьектісін екі түрде бере алады: топтастырылған түрде немесе неғұрлым айқын түрде. Алынған мысалды схема түрінде көрсеткенде былай болады.

Тек пен тұр арқылы талдау үлгісі

Үй

Үлкен үй Кішкентай үй.

Бұл үшбұрышта «үй» сөз жалпы, тек болып тұр. Ал «үлкен үй» және «кішкентай үй»- жеке, түр болып тұр. Енді осылай құрылуының психологиялық механизмдері қандай? Берілген екі сөз тіркесінің өзара айырылысар нүктесі- ол екеуінің ортақ нүктесі болмақ. Ол ортақ нүкте, біздің оймызша, «үй» деген сөз емес, сөл сөздің бір белгісінің атауы, нақты айтсақ, ол - көлем деген сөз. «Көлем» деген ұғым «үй» номинативінің көптеген белгілерінің бірі ғана. Ал «үлкен» және «кіші»- көлемнің ішкі дифференциясының бір ғана шеңбері. »Үй деген сөздің анықтауыштық қатынасқа түсуіндегі бір ғана маркердің ішкі мамұндық «байлығын» зерделей берсек, материал одан да көп табылуы мүмкін. Сонда «үй» деген сөөздің мүмкіншіліктері өте мол, тіркесімділік, валенттілік қасиеті берік әрі кең екендігін осылай тани аламыз. Ал, «үлкен үй» деген тағы бір, бірақ этнолингвистикалық сипаты бар, тұрақты тіркестің пайда болуында жай ғана ауыспалы мағына жатпауы мүмкін. Ол жерде универбация заңы іске қосылып тұр, яғни «үлкен адамдар, яғни ата - енелер тұратын үй» дегенннің ықшамдалған түрі байқалады.

М. Серғалиев синтаксистік синонимдер табиғатын зерделеу барысында мұндай сәттерді жанамалап сөз еткег. Негізінен, стилистикалық аспектіден қарастыра отырып, ғалым синонимдес конструкциялар туындауының механизмдерін талдайды. Мысалы : С. Серғалиев көркем шығармадағы сөз қолданыстың ішкі ерекшеліктері туралы қарастыра келе, сол сөз қолданыстың ішкі ерекшеліктері туралы қарастыра келе, сол сөздерді басқа конструкциялармен алмастыру барысында оларды жаңа қырынан тану мүмкін екенін көрсетеді: «Біреуінің анықтауышы, екіншісінің бастауышы болғанына қарамастан, екуінің де алмастыруға бейім болып тұрған синтаксистік конструкциялары үйірлі мүшелер емес, күрделі мүшелер (атқа мінген, арбаға мінген) болғаны ыңғайлы, өйткені бұл арада белгілі бір заттың кімге тиісті екені туралы емес, оның кім екенін нақтылау мақсатын анықтау ниетіндегі тіркестер екенін ұғамыз».

Ғалымның осы ойын психолингвистикалық тұрғыдан жалғастыра түсуге болады. Сөз тіркесінің жасалуцы номинатив жасалуындағы ерекше жолды байқатады. Жоғарыдағы «арбалы» сөз дәл сол өзі берілген крнтексте қажетті және тиісті қызметін атқарған, соған лайық алынған. Мұны М Серғалиев те дұрыс аңғарады. Яғни, жазушының айтқысы келген-«арбасы бар адам» деген ұғымды беру. «Арбалы» сөзінің дәл осы жердегі туындауын біз былайша көрсетер едік:

Сөз тіркесінің сөзге қарай жинақылануы.

Көлікке мінген адам

арба деген түріне мінген адам

арбалы адам

АРЬАЛЫ.

Бұл жерде «арбалы» сөзіне қарай жүрудің себебі- осы сөздің тек «-лы» жұрнағы жалғануы арқылы жасала салмай, субстантивтенудің жасалудағы бір жолын көрсеиу. Реалды немесе потенциялды сөз тіркесі жинақылана келе, өзіне синонимдес сөз жасауға жол ашады.

Танымдық қызметтің тілмен байланысы маңызды екені белгілі. Ол маңыздылықты біз, біріншіден, тілдің жеке және коллективтік білім арсындағы екіжақты байланыстан көре аламыз. Екіншіден, тіл- адамда жаңа білім қалыптастырудағы теңдесң жоқ құрал. Үшіншіден, тіл- кодталған ойды сыртқа шығарушы құрал. Сөз тіркесі жасалуында номинативтік процестің жүруі- сол тіл бірлігі арқылы заттың, нәрсенің, құбылыстың қасиеттерін жинақтап, атауға айналдыру, яғни күрделі таным қызметінің өтуі дегенді білдіреді. Жайылған үлкен ойдың тілдің ішкі заңдарына сай, болмысын таныта түседі.

Сөз тіркесін жүйе ретінде сипаттауда соған қажетті элементтердің жиыны анықталып алынады. Сөз тіркесінің жасалуындағы байланысу тәсілдері, түрлері, мағыналық түрлері, құрамына қарай түрлері, сөздердің тіркесімділік қасиеттері, сөз тіркесінің құрылымдық модельдері т. б мәселелер жүйелік құрылымға түсіріліп сипатталады. Сөз тіркесі туралы жасалған ілімдерде сөз тіркесінің қандайда бір аспектісі негізге алынған. Оқушыларға сөз тіркесін жүйелік тұрғыдан оқыту барысында оқушыларда қалыптасуы тиіс теориялық ұғымдар мыналар:

сөз тіркесінің моделі
сөз тіркесі жасалуындағы синтаксистік процестер;
сөз тіркесінің күрделенуі;
сөз тіркесінің синтагмалық- парадигмалық сипаты.
сөз тіркесі жасалуындағы сөз таптары валенттілігінің маңызы;
сөз тіркесінің синонимиясы;
сөз тіркесінің байланысу тәсілдері
сөз тіркесінің байланысу түрлері
сөз тіркесінің грамматикалық мағыналары;
сөз тіркесінің түрлері. т. б

Бұл көрсетілген ұғымдардың өзін жинақтай түссек, онда былайша беруге болады.

1. Сөз тіркесі жүйесінің құраушы модельдерді кең көлемде сипаттау.

2. сөз тіркесі модельдерінің синтагмалық және парадигмалық табиғатын сипаттау.

3. сөз тіркесі модельдері жасалуы мен олардың түрлі синтаксистік процестерге енудегі өзгерістер мен даму болмыстарын сипаттау.

Сөз тіркесі грамматикалық категориясының мағыналық және құрылымдық ерекшеліктері толыққанды болып саналады. Сөз тіркесінің құрылымдық қырын алатын болсақ, оның құрамында түрлі морфологиялық категориялардың тоғысқан нүктелері танылады. Ал мағыналық жағын алсақ, қазіргі кезде сөз тіркестерінің нақты мағыналық жіктелуі жасалып болды деп айта аламыз. Синтаксистік мағынаға тілдік таңбалардың қарапайымынан күрделіге айналу комбинациялары жатқызылады. Сөздердің комбинаторлық мүмкіндіктері арқасында жүзеге асатын комбинаторлық опперациялардың түрлерін тану- сөз тіркесінің мағыналық құрылымын тануға мүмкіндік береді. оүИ Москальская комбинаторлық операциялардың:

сөз тіркесінің номинативтік функциясымен байланысты комбинаторлық операциялар.
Сөз тіркесінің «пропозициялық негізінің» қалануымен байланысты операциялар деген түрлері бар екенін айтады.

Сөз тіркесі синтаксистің жүйелілік-құрылымдық бірлігі ретінде іштей іштей өзіндік деңгейлерге бөлінеді:

Анықтаушы мен анықталушының арасындағы, толықтаушы мен толықталушының арасындағы, пысықтаушы мен пысықталушының арасындағы қатынастар.
Сабақтасу, екінші деңгейдегі предикациялану қатынастары.
сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік- сөйлемнің жасалуындағы қызметін танытатын қатынастар.
Сөйлем құрылуы мен байланысты операциялар.

Сөз тіркесін зерттеген еңбектерде, оқулықтарда, сөз тіркесінің сөйлемге еніп, сөйлем мүшесі болуы туралы көп сөз етілмейді. Сондықтан да бұл мәселе туралы оқушыларға терең мәлімет берілмейді. Бірақ сөөз тіркесінің сөйлем құрау материалы болу қызметін сөйлеу мүшелерінің байланысу ерешеліктерімен араластырмау қажет екендігі мұғалімдерге түсінікті болуы керек. Сөз тіркесі екі жақты бірлік: бір жағынан, ол виртуалдық, яғни тілдік бірлік, ал екінші жағынан, ол-сөйлеу бірлігі. Сөз тіркесі тіл жүйесінде қалыптасқан белгілі бір модельдер арқылы жасалады. Оқушыларға мүмкіндігінше теориялық ойлауды дамыту мақсатында сол маодельдер танытылады. Сөйлеу кезінде сөз тіркесі сол процесте жасалатын актуалды тіл бірлігі болып табылады. «Таза тілдік» обьект ретінде сөз тіркесінің формалдық құрылымы, яғни модельдері қарастырылады, ал сөйлеу бірлігі ретінде танылуы- сөйлеу прцесінде сөйлеу мақсатына лайық, сол модельдер арқылы жасалу ерекшелігі болып табылады.

Сөз тіркесінің компоненттерін таңбалауда О. И москальская ұсынған символдарды негізге ала отырып, қазақша таңбаларды да қолданамыз.

N - есім, есім сөздер

S - эат есім

Adj - сын есім

Num - сан есім

Pron - есімдік

Pron - зат есім орнындағы есімдік.

1, 2 Дамыта оқыту технологиясын сөз тіркесінде қалыптастырудың дидактикалық негіздері.

Адам танымының көкжиегі кеңейіп, талаптар деңгейі биіктеп, ойлау дәрежесінде осыған сай шеберліктер болуы- оқу мен білім дамуының нәтижесі және оқу мен білімнің одан әрі қарай дамуының жолын қалауы деп түсініледі. әр заман ұрпағының алдына мынадай міндеттер тұрады.

Біріншіден адам баласы өзіне дейінгі игерілген білім мен мәдениет жетістіктерін игеруі тиіс.
Екіншіден, әрбір ұрпақ өзі өмір сүріп отырған кезде сол білім мен мәдениет жетістіктерін қоолдана білуі тиіс.
Үшіншіден, игерілген білім мен мәдениет жетістіктерін дамытуды және соған үлес қосуы тиіс.
Төртіншіден, жаңа заманына лайық жетістіктерді саралап қоса білуі тиіс.
Бесіншіден, өзінің бұрынғы игергені мен қосқан жетістігін келесі ұрпаққа қалдыру керек.

Осындай келелі міндеттердің шешілуінің басында, міндетті түрде оқу процесі тұрады. Дидактикалық ілім болса, соның шынайы түрде жүзеге асуына негіз болады. Сөз тіркесі синтаксисін мектепте оқыту процесі, бір қарағанда, күнделікті өтіп жатқан процесс сияқты. Бір тұтас оқыту процесі сияқты, бір сабақтың өн бойында танымдық прцестердің небір күрделі түрлері, өтіліп, түрлі логикалық операциялар жасалып, соның негізінде оқушылардың рухани әлемі қалыптасып жатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.