Көркем аударма.
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ТАРАУ
1.1 Көркем аударманың зерттелу бағыты
II ТАРАУ
2.1 Н.В.Гогольдің «Ревизор» шығармасы М.Әуезов аудармасындағы көрінісі
2.2 Мұхтар Әуезов аудармасындағы орыс драматургиясы.
2.3 М.Әуезовтің аудармашылық тәжірибесінің ұстанымдары.
Қорытынды
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ТАРАУ
1.1 Көркем аударманың зерттелу бағыты
II ТАРАУ
2.1 Н.В.Гогольдің «Ревизор» шығармасы М.Әуезов аудармасындағы көрінісі
2.2 Мұхтар Әуезов аудармасындағы орыс драматургиясы.
2.3 М.Әуезовтің аудармашылық тәжірибесінің ұстанымдары.
Қорытынды
Қазіргі кезеңдегі қарым-қатынасқа деген ұмтылыстың дамуы, елдер мен халықтар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың ауқымының кеңеюі тек қана аударма ісінің ілгерілеуі мен білікті мамандарды ғана қажет етіп қоймай, сонымен қатар тәржіма қызметінің көптеген зәру мәселелерін күн тәртібіне ұсынып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік аренадағы орынының нығаюы ақпарат алмасуға, тілдік мәдени ауыс-түйісті арттыруға да тәуелді. Осы орайда заман талап етіп отырған тұрғыдағы тәржіма ісінің көкейкесті мәселелерін арнайы зерттеп оқытудың, талап-талқылаудың маңызы зор. Қоғамдағы сан-салалы өзгерістер әдеби аудармаға да тың көзқарас туғызып отыр. Ұлттық рухани байланысты басқа ұлттар мен ұлыстарға өз тілінде ұсынудың мүмкіншіліктері, әлемдегі озық үлгілерді қазақша сөйлету жолдары назардан тыс қалмауы қажет. Білікті аудармашылар дайындаудың әдіс-амалдарын, оқытудың жаңа түрлерін молынан, жан-жақты пайдалану негізгі шарттардың бірі болмақ.
Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни іс-әрекетте көрсетіледі. Аударма арқылы орыс және қазақ әдеби шығармаларының байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы және поэтикасы, әдеби әдіс амалдары, аударма кезеңіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы, аударма шеберлерінің іс-тәжірибелері, отандық және шетелдік аударма мектептерінің жетістіктері қарастырылады.[1;232]
Мұхтар Әуезов – үлкен талант. Заңғар жазушы. Білімді ғалым. Зерделі зерттеуші. Білікті аудармашы. Дарынды драматург. Қаламы ұшқыр публицист. Осының бәрі де кісінің – біз сөз етіп отырған ойшыл ғалымның бір басынан табылады. Тіпті ХХ ғасырдағы ұлттық ой-санасының көркемдік көрінісі де осы қаламгердің бір басынан көрініс береді деуге болады. Ал, енді сол қалай көрінді? Оның елеп айтар ерекше қаламгерлік қасиеттері қандай? Міне, бұл сауалдарға қысқа қайырып жауап айту соншалық қиын екенін айта айта кетуді жөн көрдім.
М.Әуезов 1940 жылға дейін ғылыми еңбектер, хикаят, драмалық дүниелер жазумен бірге, көркем аудармада да зор еңбек етті. Ол көркем аударманың қадір-қасиетін өз дәрежесінде түсіне білді. Шекспирдің «Отеллосы», Гогольдің «Ревизоры», Погодиннің «Ақсүйектері», Треневтің «Любовь Яроваясы» Мұхаңның арқасында қазақ тілінде тартымды да тәлімді сөйледі. Осының бәрі де бір кісі үшін, бір әдебиетші үшін аз жұмыс емес еді. Осындай еңбектерімен-ақ ол ұлттық әдебиетімізді төрінен орын алуға лайық болатын. Әйтседе жазушы-драматург мұнымен әсте шектелмеді, әрі қарай ізденді, талпына түсті. Ол қырқыншы жылдардың басында ұлт әдебиеті үшін шоқтығы биік дүние туғызды, талайдан ойлаған еңбегі «Абай» романының бірінші кітабын (1942) берді. Ал, бұл роман-эпопеяның жазылып бітуі, енді өзіміз жақсы білетіндей, он бес жылға (1942-1956) созылды, мұндай ұзақ мерзім оның романды жазуға қиналысын білдірмен керек. Жазушы бұл еңбегін бұдан да жылдамырақ, тезірек аяқтар ма еді, бірақ сол кездегі әр
Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни іс-әрекетте көрсетіледі. Аударма арқылы орыс және қазақ әдеби шығармаларының байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы және поэтикасы, әдеби әдіс амалдары, аударма кезеңіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы, аударма шеберлерінің іс-тәжірибелері, отандық және шетелдік аударма мектептерінің жетістіктері қарастырылады.[1;232]
Мұхтар Әуезов – үлкен талант. Заңғар жазушы. Білімді ғалым. Зерделі зерттеуші. Білікті аудармашы. Дарынды драматург. Қаламы ұшқыр публицист. Осының бәрі де кісінің – біз сөз етіп отырған ойшыл ғалымның бір басынан табылады. Тіпті ХХ ғасырдағы ұлттық ой-санасының көркемдік көрінісі де осы қаламгердің бір басынан көрініс береді деуге болады. Ал, енді сол қалай көрінді? Оның елеп айтар ерекше қаламгерлік қасиеттері қандай? Міне, бұл сауалдарға қысқа қайырып жауап айту соншалық қиын екенін айта айта кетуді жөн көрдім.
М.Әуезов 1940 жылға дейін ғылыми еңбектер, хикаят, драмалық дүниелер жазумен бірге, көркем аудармада да зор еңбек етті. Ол көркем аударманың қадір-қасиетін өз дәрежесінде түсіне білді. Шекспирдің «Отеллосы», Гогольдің «Ревизоры», Погодиннің «Ақсүйектері», Треневтің «Любовь Яроваясы» Мұхаңның арқасында қазақ тілінде тартымды да тәлімді сөйледі. Осының бәрі де бір кісі үшін, бір әдебиетші үшін аз жұмыс емес еді. Осындай еңбектерімен-ақ ол ұлттық әдебиетімізді төрінен орын алуға лайық болатын. Әйтседе жазушы-драматург мұнымен әсте шектелмеді, әрі қарай ізденді, талпына түсті. Ол қырқыншы жылдардың басында ұлт әдебиеті үшін шоқтығы биік дүние туғызды, талайдан ойлаған еңбегі «Абай» романының бірінші кітабын (1942) берді. Ал, бұл роман-эпопеяның жазылып бітуі, енді өзіміз жақсы білетіндей, он бес жылға (1942-1956) созылды, мұндай ұзақ мерзім оның романды жазуға қиналысын білдірмен керек. Жазушы бұл еңбегін бұдан да жылдамырақ, тезірек аяқтар ма еді, бірақ сол кездегі әр
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңдегі қарым-қатынасқа деген ұмтылыстың дамуы, елдер мен
халықтар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың ауқымының
кеңеюі тек қана аударма ісінің ілгерілеуі мен білікті мамандарды ғана қажет
етіп қоймай, сонымен қатар тәржіма қызметінің көптеген зәру мәселелерін күн
тәртібіне ұсынып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік аренадағы орынының
нығаюы ақпарат алмасуға, тілдік мәдени ауыс-түйісті арттыруға да тәуелді.
Осы орайда заман талап етіп отырған тұрғыдағы тәржіма ісінің көкейкесті
мәселелерін арнайы зерттеп оқытудың, талап-талқылаудың маңызы зор.
Қоғамдағы сан-салалы өзгерістер әдеби аудармаға да тың көзқарас туғызып
отыр. Ұлттық рухани байланысты басқа ұлттар мен ұлыстарға өз тілінде
ұсынудың мүмкіншіліктері, әлемдегі озық үлгілерді қазақша сөйлету жолдары
назардан тыс қалмауы қажет. Білікті аудармашылар дайындаудың әдіс-
амалдарын, оқытудың жаңа түрлерін молынан, жан-жақты пайдалану негізгі
шарттардың бірі болмақ.
Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни іс-
әрекетте көрсетіледі. Аударма арқылы орыс және қазақ әдеби шығармаларының
байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы және поэтикасы, әдеби әдіс
амалдары, аударма кезеңіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы,
аударма шеберлерінің іс-тәжірибелері, отандық және шетелдік аударма
мектептерінің жетістіктері қарастырылады.[1;232]
Мұхтар Әуезов – үлкен талант. Заңғар жазушы. Білімді ғалым. Зерделі
зерттеуші. Білікті аудармашы. Дарынды драматург. Қаламы ұшқыр публицист.
Осының бәрі де кісінің – біз сөз етіп отырған ойшыл ғалымның бір басынан
табылады. Тіпті ХХ ғасырдағы ұлттық ой-санасының көркемдік көрінісі де осы
қаламгердің бір басынан көрініс береді деуге болады. Ал, енді сол қалай
көрінді? Оның елеп айтар ерекше қаламгерлік қасиеттері қандай? Міне, бұл
сауалдарға қысқа қайырып жауап айту соншалық қиын екенін айта айта кетуді
жөн көрдім.
М.Әуезов 1940 жылға дейін ғылыми еңбектер, хикаят, драмалық дүниелер
жазумен бірге, көркем аудармада да зор еңбек етті. Ол көркем аударманың
қадір-қасиетін өз дәрежесінде түсіне білді. Шекспирдің Отеллосы,
Гогольдің Ревизоры, Погодиннің Ақсүйектері, Треневтің Любовь Яроваясы
Мұхаңның арқасында қазақ тілінде тартымды да тәлімді сөйледі. Осының бәрі
де бір кісі үшін, бір әдебиетші үшін аз жұмыс емес еді. Осындай
еңбектерімен-ақ ол ұлттық әдебиетімізді төрінен орын алуға лайық болатын.
Әйтседе жазушы-драматург мұнымен әсте шектелмеді, әрі қарай ізденді,
талпына түсті. Ол қырқыншы жылдардың басында ұлт әдебиеті үшін шоқтығы биік
дүние туғызды, талайдан ойлаған еңбегі Абай романының бірінші кітабын
(1942) берді. Ал, бұл роман-эпопеяның жазылып бітуі, енді өзіміз жақсы
білетіндей, он бес жылға (1942-1956) созылды, мұндай ұзақ мерзім оның
романды жазуға қиналысын білдірмен керек. Жазушы бұл еңбегін бұдан да
жылдамырақ, тезірек аяқтар ма еді, бірақ сол кездегі әр түрлі қоғамдық және
жеке басына қатысты жағдайлар әсер еткені, тосқауыл болғаны, сөз жоқ,
даусыз шындық.
Оның Абай романы (алғашқы екі кітабы) 1949 жылы КСРО Мемлекеттік
сыйлығы алды, ал төрт кітаптан тұратын Абай жолы роман-эпопеясына 1959
жылы сол кездегі КСРО-ның ең жоғарғы марапаты – Лениндік сыйлық берілді.
[2;168]
Талантты қаламгердің елуінші жылдарда осы атақты романын аяқтаумен
айналыса жүріп, қоса-қабат айналысқан, жарыстыра жазған көркем мұралары да
бар. Олардың ішінде көлемді көркем очерктер (мысалы Индия очерктері
т.б.), сондай-ақ бірқатар аударма жұмыстары да болды. Ол елуінші жылдары
В.Шекспирдің Асауға тұсау, И.С.Тургеневтің Дворян ұясы секілді
шығармаларын қазақ тіліне түрлеп, тірілте аударды. Аталған екі көркем дүние
әлем әдебиетінде биік бағасын алған туындылар екені белгілі.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Мақсат-
мүддесі бір, тірлік-әрекеті бір көп ұлтты совет халқы өмірдің барлық
саласында бірлесе қимылдап, бірыңғай бағытта ынтымақтаса жұмыс істеп жатыр.
Сол ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға себепші болып
отырған елеулі күштердің бірі осы аударма. [2;214]
Қысқасы, аударма – біздің зор тынысымыз. Орыс халқының мәдениеті, оның
әдебиеті мен тілі қазақтың мәдениеті мен тілін дамытып, ой-санасын өсіруге
қаншалық ықпалын тигізді дейтін болсақ, соның бәрі аударма қызметінің
әсерінен құр емес.
Ал, көркем әдебиет саласына келетін болсақ, бұл жағынан табысымыз өте
зор. Орыс классиктері мен кеңес жазушыларының, бүкіл дүние жүзілік әдебиет
классиктерінің шығармалары қазақ тіліне көп уақыттан бері үзбей аударылып
келеді. Туысқан кеңестік республикалардың азды-көпті елеулі әдеби мұралары
мен осы заманғы әдеби туындылары да аудару арқылы қазақ жұртшылығының өз
мүлкіне айналуда.
Сөйтіп, біздің елімізде аударма жұмысы – рухани ризықты ортақтастырудың
күшті құралы.
Халықтың рухани талаптарын өтеуді коммунизм орнату жолындағы күрделі
міндеттердің бірі деп санаған партия мен үкіметіміз оны жүзеге асыру
шараларын қамтамасыз етуге зор мән берді. Ол үшін мәдени-ағарту орындары
өрістетілді, газет-журналдар көбейтілді, кітап басу жұмысы жолға қойылды.
Республикамызда жас театр өнері гүлдеді, көркем өнердің барлық басқа
салалары да кең адыммен қарыштап алға басты. Революцияға дейін екі-ақ
проценттейі ғана сауатты деп саналған қазақ халқы негізінен сауатты елге
айналып, цивилизацияның барлық игілігіне ие бола бастады. Орта және жоғары
оқу орындары, Орталық академиясы бар түрлі ғылыми мекемелер көбейді. Ауыр
және жеңіл өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің барлық салалары жан-
жақты өсіп-өркендей бастады.
Осылардың бәрі қазақ өміріне жаңа ұғым, жаңа қалыптар енгізді.
Социалистік мазмұндағы жаңа өмір өзінің жаңа жаңа дәстүрімен, жаңа
салтымен, жаңа ережесімен, жаңаша қарым-қатынасымен келді. Сол жаңа қарым-
қатынас, жаңа сана, жаңа ой, жаңа ұғымдар ежелгі қазақ тілінің сыртқы
формасы мен ішкі мазмұнына да ықпалдарын жасай келді, яғни тілімізге жаңа
атаулар, тұрақты сөз тіркестері, жаңа мақал-мәтелдер енді кейбір ескі
сөздер жаңа мағына алып, басқаша айтылатын болды; сөз саптаудың жаңа
екпіні, жаңа мәнері пайда болды.
Тіл дамуындағы бұл процестің барысында аударма қызметінің атқарған және
атқаратын ролі орасан зор. Қазақстан өмірінде күн сайын сан алуан
материалдар орысшадан қазақшаға аударылып жатады. Олар түр жағынан да,
мазмұны жағынан да әр алуан және өмірдің барлық саласын, бүгінгі адам
баласының күллі ой-өрісін мол қамтиды. Олар жанр жағынан да, стиль жағынан
да қилы-қилы. Оларда бұрын айтылмаған соны ойлар, бұрын аударылмаған соны
сөздер келеді. [3;209]
Соның бәрін, мүмкіндігі болғанынша, айнытпай жеткізіп, кеңестік сөздің
бар күшін, бар әсерін, бар ықпалын қазақша оқитындар арасында игілігіне
жеге білу – аударманың ардақты міндеті болды.
Міне, осы міндеттер аудармаға әр уақытта саяси мән бергізіп, оның
аартушылық, тәрбиешілік, ұйымдастырушылық, үгітшілік ролін айрықша арттырып
отырды. Содан барып, аударма біздің мәдени жұмысымыздың үлкен бір саласына
айналды. Қазір бүкіл идеология майданында аудармасыз күн жоқ деп әбден айта
аламыз. Қазақ тілінде шығатын газеттердің көбі негізінен аударма
материалдарына сүйенеді, саяси-әлеуметтік және саяси-шаруашылық журналдар,
радио хабарлары көп материалдарды аударып беріп отырады. Үгітшілер мен
насихатшылардың да көбіне сүйенетіні аударма материалдар.
Бұл жағдайда бізде аударма мәдениетін көтеріп, қазақ тілінің бар
мүмкіншілігін жұмылдыруға себепші болып келеді. Аударма біздің ана
тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін, бейнелеу қабілетін
арттырды. Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытты. Аударма
біздің өзіміздің жалпы дүние тану өрісімізді ұлғайтты.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің
бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Соның арқасында тіл
қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер, кейде тіпті, ұмытылып
бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің
тұлғасы болып шыға келеді.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы тілдік қорымыздағы бар
сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айырыла түседі. Орыс
сөздерінің әр алуан нұсқауларда қолданылуына қарай, өзіміздегі синонимдік
мәндес сөздердің лептей де болса ұғымдық айырмасын тауып, әрқайсысын
белгілі бір орыс синонимінің баламасы ретінде тұрақтандыруға, сол арқылы ол
сөздің өзінің ұғымдық мағынасы мен түрлі қырларын аша түсуге күщ салынады.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы архаизм деп аталатын,
яғни ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі жанды әдеби
тіліміздің қатарына, қосылып жатады. Олардың көбі бірте-бірте бұрынғы мәнін
өзгертіп, жаңа мағынада қолданылады. [4;27]
Бұл жерде аударма қызметінің қандай роль атқаратына өзінен өзі
түсінікті. Мұндайда экономиканың, мәдениеттің, ғылымның және тұрмыстың
түрлі салаларынан кездесетін атауларға лайықты балама ізделеді. Сол
жағдайда қазақ жерінің қай түпкірінде болса да халықтың аузында бар сөз
болса, ол белгілі бір орыс сөзінің баламасы ретінде алынады да, сол орыс
сөзінің көмегімен тез қалыптасып, сіңісіп кетеді. Біздің тілдік қорымызға
осы арнамен келіп құйылып жатқан сөз маржандары сондай көп.
Аударманың арқасында бізде неологизмдік сөздер де көбейді. Аударма
қызметі ондай сөздерді жаңадан туғызып қана қоймай, күн сайын аударылып
жатқан сансыз көп материалдарда белгіленген орнына бұлжытпай қолдану арқылы
тұрақтандыруға, халықтың ойы мен тілін үйретіп, сол сөздің ұғымдық шегін
қалыптастыруға себепші болып отырады. Өнеркәсіп, кәсіпорын, жемшөп,
сүрлем, баспасөз деген сияқты сөздер бір кездерде аудару үстінде
ойланып отырып қолдан жасалған терминдер еді. Ал қазір ол сөздер тілімізге
көп оралатын және ұғымдық нақтылығымен соншалық дәл айтылатын атауларға
айналды.
Аударма дегеніміз - біздің жағдайымызда тіл ұстартудың нағыз
лабораториясы. Қазақтың бар сөзі сол лабораторияның сарабынан өтіп жатыр.
Күн сайын соншалық көп істелетін аударма процесінде бір сөз әр мақамда
қолданылып, сан рет салыстырылады. Кейде оғаш та қолданылып жүріп, бірте-
бірте орнын табады. Мысалы, оборона деген сөдің көпке дейін отан
қорғау, ел қорғау болып келіп, ақыры қорғаныс болып тұрақтануының өзі
үлкен эволюциялық дамудан туған ірі жеңісіміз.[6;234]
Егер орыс тілі қазақ тілінің мәдениетін көтеруге игілікті ықпалын
тигізіп жатыр дейтін болсақ, оның ең негізгі арнасы аударма екенін
мойындамасқа болмайды.
Аударма деген қазір жалпы көпшіліктің ісіне айналып барады. Қалада
болсын, далада болсын, тек баспа орындарында, немесе мәдениет мекемелерінде
ғана емес, барлық жерде, керек десе өндіріс алаңдары мен егіс қостарында
да, әйтеуір бірдеңе орысшадан қазақшаға аударылмай тұрмайды. Аударма арқылы
біздің тілімізге орыс тілінің көптеген сөз саптау әдістері еніп жатыр. Атап
айтқанда, аударма қазақ тілін тек лексикалық тұрғыдан байытып қана қоймай,
сонымен бірге синтаксистік тұрғысынан да, жазу, сөйлеу мәдениетін көтеру
тұрғысынан да көп әсер етіп келеді.[6;286]
Аударма арқылы біздің тілімізге жаңа формалы, жаңа мазмұнды
фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдер, афоризмдер енді. Бір адым
ілгері, екі адым кейін (Шаг вперед, два шага назад); Еңбек етпеген ішіп-
жемейді (Кто не работает, тот не ест); Ауыр жүкке жегіле қалсаң егілме
(Взялся за гуж – не говори, что не дюж); Талабы зор-ақ, тағдыры - дозақ
(Охота смертная, да участь горькая); Шықты қайдан жаңғырық, білмей қалды
аңырып (Слышал звон, да не знает, где он); Қанден ит қартайғанша күшік
(Маленькая собачка до старости щенок) деген сияқты мақал-мәтелдер қазақ
тілінің қаны мен тәніне кірігіп, көпшіліктің сөз саптауында қолданылып
жүретін табиғи тұрақты тіркестерге айналды.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің неше
алуан жаңа тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған
қандай бір шығармадан болса да, шыңдап үңіле келгенде, орыс мәдениетінің
ықпалын таппау мүмкін емес. Мұны, айрықша жазу стилі жағынан оңай анықтауға
болады. Айтайын деген ойды белгілі бір қанатты сөздермен өткірлей түсу,
сөйлем арасына бөгде бір ойды, не анықтау, не мысқылдау, не қарату ретінде
қыстыра кету сияқты әдістер қолданылып отырады. Мұндайлардың көбі көрінеу
аударма әдебиетінің әсерімен келіп жатқандығы да кәміл.[6;290]
Әсіресе, күрделі ойды күрделі сөйлеммен беру жағынан аударманың әкелген
жаңалықтары өте көп. Демек, аударма арқылы тіліміздің синтаксистік
құрылысына да көптеген жаңалықтар енді. Ойды ықшамдап, нақтылап айту,
сөйлемді жинақы құру, шұбалаңқылыққа соқтыратын көп сөзділіктен, орынсыз
орағытудан қашу сияқты жазу мәдениетінің өсуін бейнелейтін тәсілдердің
дамуына аударманың да әсері тимей жүрген жоқ.
Сонымен қатар, аударма оқушыны ылғи жаңа дүниеге, жаңа өмірге, жаңа
ортаға енгізіп отырады. Аударма арқылы қазақ оқырмандары ескі патша
сарайларына, хан ордаларына, үнді мен қытайдың таңғажайып храмдарына
кіреді, не бір көсемдерді, не бір шешендерді, неше алуан суайт-
сұмырайларды, сүмелек-сорлыларды көреді. Аудармашы осылардың бәріне ең
алдымен ойын жеткізуі керек те, сонан соң сөзін жеткізуі керек. Яғни ол
аударылатын кітаптағы соны дүниені, соны өмірді, соны ортаны ең әуелі
көзімен көріп тұрғандай ойша қабылдап, оның әрбір ұсақ деталіне дейін
бойына сіңіріп алуы керек те, тек сонан соң ғана ана тілінің бар
мүмкіншілігімен оқушыларына айтып беруі керек. Мұнда халқымыздың ғасырлар
бойғы тірнектеп жинаған, шыңдаған, ұштаған сөз байлығы мен сөйлеу шеберлігі
сарқа жұмсалады.
І ТАРАУ
1.1 Көркем аударманың зерттелу бағыты
Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделi және көп қырлы
мәселелердi қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесi, образдылығы, мазмұны,
стилi, тiлi секiлдi поэтикалық құбылыстармен бiрге оның эстетикалық, лингво-
мәдени, сондай-ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзетiн
көркемдiк құбылыстарды пайымдау әдеби аударманың табиғатын таразылаудағы
басты мiндеттерiнiң қатарына жатады. Оның үстiне, аудармада автор мен
аудармашының шығармашылық шеберлiгi, даралығы қатар көрiнiс табады. Әрi
түпнұсқа тiлi мен аударма тiлiнiң заңдылықтары қатар қызмет атқарады.
Осының бәрi аударма мәселелерiн зерттеудiң саласы, арнасы өте көп, алуан
түрлi екендiгiн көрсетедi.
Аудару iс-әрекетiнiң өмiр сүруi ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас.
Аударманың iс-тәжiрибесi қазақ ғылымында негiзiнен әдебиеттану саласының
аясында көбiрек талданып келгенiне және осы аспектiге бiрыңғай
лингвистикалық тұрғыдан қарастыру кейiнгi жылдары ғана қолға алына бастады.
Демек, аударманың лингвистикалық теориясы – қазақ тiлі – танымы үшiн жас
ғалым, сондықтан осы ғылымның негiзгi бағытын айқындап бере алатын бiрқатар
ұғым – түсiнiктерiнiң даралана қоймағанының себептерi де түсiнiктi.
Халықтардың бiр – бiрiмен танысып, өзара идеялар алмасуы, соған орай
әдебиеттерiнiң дамуы, ақыл – ой өрiсiнiң ұлғаюы бiр халық әдебиетiнiң
екiншi халық тiлiне аударылуына негiзделуi аударма қызметiнiң ең басты
мақсаты болып табылады. Бұл орай да аудармашы шын мәнiнде екi ел мәдениетi
мен әдебиетiнiң өкiлi, ол өзiнiң шығармашылық шеберлiгiнiң желiсi – аударма
арқылы өзге ұлт пен халықта, бөгде ортада туған әдеби әдеби шығарманы туған
топырағына әкелiп, ана тiлiнде сөйлету жолымен рухани жаңалық ашады,
дүниетаным шеңберiн, сана – сезiмiн ұлғайтуға себепшi болады.
Аударманың ақпараттық бағдарлама болып табылатындығы белгiлi. Нақтырақ
айтқанда, аудармашы өз ана тiлiнiң жүйесiнде түрлендiре отырып, түпнұсқа
авторының мәтiнiнде берiлген ақпаратты шифрлайды, ал сол мәтiндегi
ақпаратты, аударманы оқырман қайта қабылдайды. Гносеалогиялық көзқарас
бойынша, аударма – бұл түпнұсқаның балама (адекватное) көрiнiсi және
шығармашылық жолда қайта түрленуi. “Аударма аудармашылық шығармашылықтың
нәтижесi ретiнде” түпнұсқа аналогы болып есептелiнедi.
Ғалым А.Попович аудармаға аударма барысында оның тiлдiк жаңа бейнесi мен
стилистикалық және өзiне тән басқа да ерекшелiктерiн басым түрде сақтай
отырып, өзгертетiн процесс ретiнде тiлдiк мәтiннiң қайта туындауы деп
анықтама бердi [6, 61-б.].
Аударма теориясының қалыптасуына үлес қосып жүрген ғалым
С.Н.Сыроваткиннiң пiкiрiнше аударма бұл – тiлдегi мәтiннiң (түпнұсқа)
екiншi тiлдегi мәтiнге (аударма тiлi) ауысуы түпнұсқа мен аударылатын
мәтiндi бiр-бiрiне балама тiл, яғни калимуникативтiк және одан тыс қызметте
өзiне ұқсас қызметтi атқаруға мүмкiндiгi бар балама тiл болады [7, 76-б.].
Аударма адам өміріндегі ең маңызды қызметтердің бірі. Кез-келген қызмет
қажетіліктен туындайды, бірақ қызмет толық қарастырылып, зерттеліп
қажеттілікті толығымен қанағаттандырмайынша қажеттілік өз бетімен қызметті
басқара алмайды.
Аударма қандай қажеттіліктерді қалыптастырады? өз қызметімен
аудармашы тек өзін ғана емес сонымен қатар қоғамның қажеттілігін елеңдетеді
және оның жұмысы өзімен емес керісінші халық, қоғам арқылы сыналады.
Аударма әр тілде сөйлейтін әр этностағы халықтардың арасындағы қарым –
қатынас қажеттілігінен туындайды.
Көптеген ғалымдар “аудару – бiр тiлдiң тiлдiк құралдармен дәл әрi нақты,
толық жеткiзу” деп тұжырымдайды.
Сонымен қатар, ғалым А.Ф.Ширяевтiң анықтамасы бойынша, “аударма бұл –
арнайы тiлдiк қызмет. Ол қызмет бiр тiлдiң сөйлеу ерекшелiктерiн басқа
тiлдегi соған сәйкес сөйлеу ерекшелiктерi арқылы қайта туындату мақсатында
қолданылатын екi тiлге сүйенедi.
И.И.Резвин мен В.Ю. Розенцвейг аудармашы сөздiкке, мәтiннiң кең ұғымына
және өзiнiң бұрынғы тәжiрибесiне қарамастан, түпнұсқаны алдын ала
бекiтiлген тiларалық сәйкестiктердi (мысалы, сөздiк) пайдалана отырып
аударған дүниелердi аударма деп, ал аудармашының көрсетiлген феномендердi
ескерген тұстарын “интерпретация” депаударуды ұсынды. Олардың пiкiрiнше,
аударманың инварианты сол мәтiннен түсетiн ақпараттың мағынасы болып
табылады. Ол кез келген бiр тiлден тыс қатынасқа қатысты емес, делдал
жасанды тiлге – қарапайым мағыналық бiрлiктердiң жиынтығына қатысты
анықталады екен. Бұл тiлдiк аударма машиналық аударманы жүзеге асырудың
бiрден бiр жолы деп есептеледi [8, 36-б.]. В.Н.Комиссаров “интерпретация”
терминi аударма әдебиетiнде кемiнде төрт мағынада қолданылады деп санайды
[9, 69-б.]. Бұған қоса төмендегiдей өзге де анықтамалар бар. Ж.Мунэн
“аударма – бұл тiлдiк байланыс және билингвизм құбылысы” деп анықтама
бередi. Аталмыш ғалымның көзқарасы бойынша, дұрыс аударманың анықтамасы
(аударма нормалары) және бұл ұғымның жеткiлiксiз өнделуi “балама
жетiстiктерiнiң” жолдары қарастырылатындығынан деп санайды [10, 29-б.].
Бір халық пен екінші халық жақындасып араласа бастағанда, өзінде жоқты
көрші елден алады. Осы ауысудың тиянақты тірегі аударма, өйткені
аудармашылар — мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін
почта аттары ,— деп А. С. Пушкин тегін айтпаса керек.
Үстіміздегі дәуірдің III ғасырында Панчатантра (Бес бәйт) атты кітап
үнді тілінде жазылады. Аты-жөні белгісіз Кашмир өлкесіндегі бір брахман
жазыпты. Оны үш жүз жыл өткеннен кейін, дәлін айтқанда, VI ғасырда иран
тіліне дәрігер Барзуя аударады. Екі жүз жылдан соң (VIII ғасырда) Кәлилә
мен Димна деген ат қойып, әлгі Панчатантраны араб тіліне Әл-Мукаф ұлы
Абдулла аударып береді. Қазіргі күнде тұңғыш жазылған түп нұсқа
Панчатантра да, Барзуяның аудармасы да ұшты-күйлі жоғалып кетіпті, жалғыз-
ақ араб тіліндегі Әл-Мукаф ұлы Абдулла аудармасы Кәлилә мен Димна ғана
түпнұсқа болып қалды. Шыгыс пен Батыс Европаға осы Кәлилә мен Димна
қанатын кең жайды. Мұны қорек қылмаған мәдениетті ел жоққа тән.
X ғасырдың сом туған ғалымы, дүние жүзіне мәлім Хорезмнің әл-Бируниі осы
кітап туралы: Ғылымның неше алуан саласы Үндістанда екен, онда шықңан
кітаптың саны есепсіз көп. Бәрін қамтуға менің, әрине, мұршам келмес, бірақ
Панчатантраны аударуға өте құштармын... — дегенді [11,103-б.].
Сол аты шулы Панчатантраға өзінен бұрынғы әйгілі Махабхарата
дастанының үш тарауы кіреді. Е. Э. Бертельстің айтуынша, бұл үш тарау
Махаб-харата эпосының 12 кітабынан алыныпты. Олай болса, ой-сананың
шеңбері, мәдениеттің ұйтқысы Панчатантрадан басталмайды да, мұнымен
аяқталмайды да. Мәдениет желісі үздіксіз созылады, оның түп қазығы
аударылып қағыла берсе керек.
Кәлилә мен Димнаның парсы тіліндегі аудармасын 1144 жылы Низамидин Әбу-
л-Меали Насураллах қайта жазып шығады. Он екінші ғасырдың бас кезінде бұл
кітапты араб тілінен еврей тіліне Рабби Иоэль аударады. 1263—1278 жылдар
шамасында мұны Иоан Капуанский Адам өміріне өсиет деген атпен латын
тіліне аударады.
XI ғасырдың аяқ шенінде Симеон Сифұлы Кәлилә мен Димнаны араб тілінен
грек тіліне аударғанда Стефанит пен Ихнилат (Жетіскен жан мен із
кескіш) деп атайды. Осы грек тіліндегі нұсқа ежелгі славян тіліне аударуға
негіз болады.
1762 жылы Россия академиясының аударушысы Борис Волков: Үндістан
философы Пильпайдың саяси және өсиет мысалдары — деп, мұны латын тілінен
аударып шығады.
Панчатантраның негізгі сарыны феодалдық қоғамнан нәр алады, сондықтан
XVIII ғасырға дейін түрлі халықтар арасында кең өрістеп орын тебеді.
XVI ғасырда Хусейн Ваиз Кошифи парсы тіліндегі аударманы қайта өңдеп,
Әнуари Сухейли (Бақыт жұлдызы) деп Үндіге қайта апарады. Содан соң Әбул-
Фазыл әлгі Хусейн Ваиздің нұсқасын тағы өңдеп, Иори Даниш (Даналықтың
алғашқы тетігі) деп жеңілдетіп береді. Парсы тілінен бірнеше рет түрікшеге
аударылады. Академик И. Ю. Крачковскийдің айтуынша, солардың ішінен көбірек
таралғаны, әрі ең тәуірі Хумаюн нама (Патша кітабы) болса керек.
Түрікшесінен өзбек тіліне аударған ташкенттік Исаұлы Фазылулла еді (бұл
1888 жылы Ташкентте литографпен басылады). Татар тіліне арабша нұсқадан
аударған Ғабдулғалам Фаизханұлы болады. Бұл Қазан баспасында 1889 жылы
жарық көреді. Монғол, малай тілдерінде де Кәлиләнің... аудармасы бар,—
деседі.
Кәлилә мен Димнаны арабша нұсқасынан Европа тіліне 1816 жылы тұңғыш рет
аударған атақты арабист, француз ғалымы Сильвестр де-Саси болды.
Академик И. Ю. Крачковский нұсқасынан қазақша 1962 жылы аударылды. Бұдан
бұрын да Кәлилә мен Димнаның өзінен (араб тілінен) тікелей аударылған екі
нұсқа бар, бірі — Сәкен Ғылмановтікі, екіншісі — Ғұбайдулла Ахметовтікі.
Бұл екі қолжазба Қазак, ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми
кітапханасында сақтаулы (Сәкен Ғылманов қолжазбасы, № 335, Ғұбайдулла
Ахметов — № 1636).
Кәлилә мен Димна орта ғасыр әдебиетінде жиі кездесетін күрделі тақырып,
феодализм дәуірінен тиянақты нәр алған шығарма, сөйте тұрып осы күнге дейін
ескірмей, өлмей, тарихтың үдере тартқан көшіне ілесіп, қалмай отыруында
үлкен себеп бар. Заманымыздың белгілі ғалымы Е. Э. Бертельстің айтуынша:
Бұл кітап әкімдерінің шағым арызға орынсыз сенбеуін, айыптыларды жазалауға
төтенше асықпауын ескертеді,— дейді.
Көне заманда Өмір айнасы атанған, ал орта ғасырда Германияда Князь
айнасы болған кітаптардың қатарына осы Кәлилә... да кіреді.
Ақындардың данышпаны ұлы Гете де өзінің даңқты Рейнек түлкіге дейтін
шығармасын Кәлилә мен Димнаға еліктеп жазған еді, бірақ өнеге айтып,
тақпақтай сөйлеуді оның негізгі арқауы етпеген екен. Кәлилә мен Димна —
шынында, бүкіл әлемдік әдебиеттің байырғы үлгісі,— дейді Е. Э. Бертельс.
Аударма тарихы алыстан келе жатыр. Дүние жүзінің атақты ғалымдары да
бұған ерекше көңіл бөлді. Бір халыңтың екінші халықпен қарым-қатынас
жасауы, танысуы, өз елінің ой-санасын өркендетудің тиянақты тірегі аударма
екенін олар баяғыда-ақ ұққан болатын.
Мысалы, әлемге аян ғалым философ, Екінші ¥стаз Әбу Насыр Әл-Фараби
(873—950) Шығыстың бірнеше тілін білді, соның ішінде араб тілін өзінің ана
тіліндей меңгерді. Грек философтарын зерттеу үшін гректің де тілін әдейілеп
үйренді. Осылармен қатар ол парсы тілінде өте көркем өлеңдер жазды.
Әбу Али ибн Сина да (980—1037) ғылыми еңбектерін араб тілінде жазып
жүріп, парсы тілінде өлеңдер шығарып кетті.
Әбу Райхан әл-Бируни (973—1048) Ибн Синаның замандасы еді, ол да өз
еңбектерін, көбінесе, араб тілінде жазды. Басқа тілдерден араб тіліне
аударумен ғана тынбады, арабтан парсыға да, тіпті санскрит тіліне де
аударды. Аударманың қалың арасын қосуға дәнекер болатынын түсінді: Менің
барлық ойым да, жүрегім де тек ғылым-білімнің тамырын жаю — осыны өзіме
бақыт деп есептеймін... Сондықтан үнді тілінен үнемі аудара бергім
келеді... — деген екен Бируни.
Осы арада бір айтатын нәрсе, иран тілінің, дәлдеп айтқанда соғдиян
тілінің, ауыс-түйісі сауда-саттықта, кәсіби сөздерде ізін мол қалдырған
тәрізді, ал рухани әдеби мұралар кейініректе, мына араб діні, араб
мәдениеті арқылы келгендей. Заты, араб халқы Батыс Европа мен классикалық
шығыс арасында тұрған байланыс сияқтанады. Мысалы, көне грек-рим дүниесінде
болған ұлы ғалымдардың, Индия нақылдарының бәрі де Батыс елдеріне араб
аудармасы арқылы, араб тілі арқылы тарағанын бізден бұрын да талайлар
дәлелдеп кеткен. Орны келгенде ескерту жөн, Сократ, Афлатон (Платон),
Аристотель тәрізді философтардың, Саллюстий сияқты тарихшылардың, Птоломей
сынды географ-философтардың ойлары да араб аудармалары арқылы дүние жүзіне
әйгілі болған. Үстіміздегі үшінші ғасырда үнді тілінде жазылған
Панчатантра да Батыс Европаға және мына Орта Азияға араб аудармасы арқылы
тарағандай.
Ең алғашқы ірі аудармалардың бірі Абу Джафәр Мухаммед бин Джарин
Табаридің (922 жылы өлген кісі) көп томдық табари шежіресі (Летопись
Таба-ри) атты еңбегі еді, 963 жылы оны уәзір Мир Абу Али бин Мухаммед
Балами араб тілінен парсы тіліне қысқартып аударған болатын.
XI ғасырда болған белгілі тіл ғалымы Махмуд Қашғари Девону лугот ат-
түрк деген еңбек жазды, сонда түркі елінің көптеген сөздерін арабшаға
аударып берген-ді, сонымен қатар түркі елінің мақал-мәтелдерін де араб
тіліне әдемі аударған.
Абулқасым Махмуд бин Умар Замахшари Фахри Хорезм (Хорезмнің маңтанышы
— Гордость Хорезма) аталған еді. Ол Орта Азияда бірінші рет араб-парсы
тілдігін Мұхадиматул адабты (Введение к изящной словесности) жазды.
Кәлилә мен Димна өзбек (көне өзбек) тіліне XIII ғасырда аударылыпты.
Бұл аударманың қолжазбасы Лондон кітапханасында Индия оффисте сақ-таулы
жатыр.
Ертеде, 1720 жылы, парсы тілінен өзбек тіліне Мухаммед Тимур Осори
имомия Анвори Сухайли таржимаси деп берді.
Кәлилә мен Димна өзбек тіліне бұдан кейін де бірнеше рет аударылды.
Мысалы, 1891 жылы Нияз Мухаммед Хорезми, 1898 жылы Кари Фазлулла Алмаи
аударып берді, бұл аударма 1898 жылдан 1905 жылға дейін үш рет басылып
шықты.
Өзбек жазушысы Абдулла Каххар Синчалак атты (қазақша Қыштақ аударған
— Әбен Сатыбалдиев) әңгімесінде: Үлкендігі шынтақтай қыштақ деген торғайды
білесіз бе? Аяғы жіптей (қылдай). Сол торғай аспан түсіп кетсе, тіреп
қалайын,— деп, ұйықтағанда, аяғын көтеріп жатады екен,— дейді. Осындай
күрделі повеске өзек болған мына сюжет Кәлилә мен Димвада да бар. Қазақ
тілінде аңыз болып тараған ескі әңгімелердің нұсқасы да осы кітапта
айтылған екен.
Орыс тіліне Гомердің Илиадасын Гнедич аударғанда, А. С. Пушкин қатты
қуанған, Бұл сен үшін емес, орыс халқының игілігі,— деп баға берген. Өзі
Ювиналды аударуға кіріскен. Иран аңыны Сагдидың сөзін Бахчасарай фонтаны
атты поэмасына эпиграф етіп алған болатын. Многие, так же как и я,
посещали сей фонтан; но иных уже нет, другие странствуют далече (Саади),—
деп келтірген А. С. Пушкин.
Аудармаға көңіл бөлу бүгін ғана туып отырған жоқ, бұл — ежелден келе
жатқан тиянақты дәстүр. Ол ауыспай мәдениеті көтерілмесе керек.
Әлемге әйгілі араб ертегісі Мың бір түннен, Панчатантра сегіз жүз жыл
бұрын жазылды. Сондыңтан да Мың бір түнде айтылатын қыруар әңгімелердің
Бес бәйттегі толғаулармея үндесуі де заңды. Жазба әдебиеті шыққаннан
кейін аударманың ізі айқын көрінеді. Сонда еңбегін алғаш жазып қалдырган
автор бірінші орында тұрады да, кейінгілер сол үлгіні қуалайтын
тәрізденеді. Мәдениеті мешеу елдің мәдениеті жоғары елден үлгі алатыны да
ежелден мәлім.
Осы жөнінде Айқап журналының редакторы, ақын, жазушы-журналист
Мұхаметжан Сералин: Панчатантраны ибн Махфа (инб әл-Мүкаффа), VIII
гасырда арабшаға аударды. Оның түпнұсқасы қазір дүние жүзіңде жоқ, бірақ
араб тарихшысы Табаридің кітабында одан көшірілген сөздер көп,— дейді.
Абулқасым Туси Фирдоуси (935—1020) 76 жасында өлген. Ол Хорасан
уәлаятында, Түс шәһәрінде, Табиран бөлімінде туған. Осы ұлы шығармасы
Шахнаме туралы өзі: Мен өзімнің жырыммен биік сарай салдым, жел, жаңбыр
оған жетпестей, өмірі өшіп кет-пестей еттім, өлсем де тірі болармын, аңылы
барлар оқырлық жыр жазған кітап қалдырдым ғой ,— депті ақын Фирдоуси.
Шахнамені 976—998 жылдары бір мың ауыз өлең етіп Дакики шығарған.
Осыған 59 мың ауыз өлеңді Фирдоуси қосқан. Сонда, бұл Шах-наме 60 мың
бәйт, 120 мың жол өлең болады. Оны 999 жылы түрік ханы Махмұт сұлтан
Газнауиа сыйлыққа тартқан, өзінің қызына жасау етпек болған,— дейді М.
Сералин. Совет заманындагы шығыс елін түбегейлі зерттеп келе жатқан ірі
ғалымымыз И. С. Брагинский: Шахнаме поэмасы ең алғаш 994 жылы жазылып
бітті, ал 999 жылы аяңталды деу ңате, бұл қатені Британия мұражайындағы
Иран әдебиеті қолжазба каталогын жасаған Рье деген кісі жіберіпті, әрі
қарай Фирдоуси жалғыз ұлынан айрылып, мезгілінен ертерек қартайды да, отыз
бес жыл жазған осы ұлы еңбегінің екінші редакциясын 1010 жылы тәмамдады.
Шахнаме 120 мың жол емес, 100 мың жол өлең. Ақын Фирдоуси 1020—1026
жылдарда қайтыс болды, оның сүйегін мұсылман діндарлары кәпір (еретик)
деп танып, жалпы мазарға қойдырмай, өз бақшасына жерлетіпті,— дейді.
Ақын М. Сералин Шахнамені ең әуелі бір мың ауыз өлең (екі мың жол етіп
Дакики шыгарған) десе, И. С. Брагинский: Шахнаме бұдан бұрын бес рет
шықты дейді. Соның біріншісін: Әбулмуайяда Балхи қара сөзбен жазды, бірақ
ауызекі айтылғаны болмаса, оның түпнұсқасы саңталмаған; Екіншісін: Масғұд
Марвази өлеңмен жазды (бұдан қалған бірнеше жолдар бар); Үшіншісі: Мансұр
шахнамесі атанып, 957 жылы қара сөзбен жазылды, мұны редакциялаған Әбу-
мансұр (немесе Сағда ибн Мансұр) әл Маимари (немесе Муаммари) екен, ал
жаздырған Саманид патшасының сановнигі және ірі ңолбасшысы Әбумансұр Туси
болыпты, сондықтан ол поэма Мансұр шахнамесі атаньшты, осы поэмаға
арналған Екібеташар (Ста-рое предисловие) ғана сақталған. Бұл — тәжік-
парсы прозасының көне ескерткіші; Төртіншісі: Дакикидің мың ауыз (екі мың
жол) өлеңі. Мұны Фирдоуси өз Шахнамесіне енгізген; Бесінші —Шахнамені
Әбу-әли Мұхаммад ибн Ахмад Балхи жазыпты (мұны Хорезмнің аты-шулы ғалымы әл-
Бируни (Беруни) келтіріпті (біздің ойымызша осы автордың аты Дакики болса
керек). Ал Фирдоуси Шахнамесі бұлардың біреуіне де ұқсамайды.
Осы Шахнаменің көркемдігін өте жоғары бағалаған Н. Г. Чернышевский
Повесть ішінде повесть (Повести в повести) деп атаған екен.
Фирдоусидің Шахнамесі үш бөлімде жазылған: 1) Соның бірінші бөлімінде
мифологиялың (ертегілік) жырда біздің дәуірден бұрынғы 3223 жылдан бастап,
782 жылға дейінгі көне дүние уақиғалары шертіледі: темірші Кава бастаған
халық көтерілісі әдемі суреттеледі, темірші Кава аждаха — Заххак атты
патшаға қарсы шығады. Авестада (Забур кітабында) әлгі Заххак — Ажи —
Дахак атанады. Фирдоуси оны (Заххакты) арабтың жүгенсіз ханзадасы (царевич-
узурпа-тор) деп ұғады.
Шахнаменің осы бөлімінде айтылатын бас кейіпкер Үрістем (Рустам)
болады; 2) Екінші бөлімінде (батырлар жырында) үстіміздегі дәуірден бұрынғы
782 жылдан бастап, 50-жылға дейінгі мезгіл баяндалады; 3) Үшінші тарихи
бөлімде — үстіміздегі дәуірден 50 жыл бұрынғы, сонан соң біздің замандағы
651-жылға Мұхаметжан Сералин келтірген жәйттердің біразын И. С. Брагинский
түзетіп отыр. Біз осы кейінгі көрсетілген ғылыми зерттеушінің мәліметтеріне
толық қанағаттанамыз.
Махмұт сұлтан Газнауиға өкпелеп Фирдоуси айтқан екен: Алпыс мың ауыз
өлеңге бір жұтым су берген, заты құлдан не туар,— деп мысқылдапты. Расында
Махмұттың әкесі Себкіткин (Субух-тегин) Бұхар әмірі Ахмет пен Исмарұл
Саманидың ңұлы болса керек. ...Махмүг сұлтан алпыс мың үміс теңге жіберсе
керек, ал екінші рауятта алпыс мың алтын теңді түйеге арттырып жіберіпті,
бірақ бұл керуен өліктің үстінен шыққан екен,— деседі.
Атақты ориенталист ғалым А. Крымскийдің айтуынша, нәсілі түрік Махмұт
Ғазнауи өзі парсы тілін білмегендіктен және парсы жұртын асыра мақтаған
Шахнамені ұнатпапты. А. Крымскийдің осы сөзін де И. С. Брагинский
келтіріпті, әлгі Шахнаме дастанына жазған бет ашарында. Бұл тәрізді
ғылыми талас-тартыстың бетін ашу үшін тағы бір куәлік берелік.
Ғазнаның сұлтаны Махмұт (997—1030) парсы әдебиетіне, парсы ғылымына
қорган болды. Өз сарайына парсының ғалымдары мен ақындарын жинады. Оларды
айтыстырып, жеңіп шыққанына Ақындардың патшасы деген атақ беруді ұйғарды.
Сонда ақындардың арасынан бірінші орынды Абул Ңасым Мансур (лақап аты
Фирдоуси Үжмақ адамы) алды. Шахнаме (Пат-шалардың кітабы) жырын
(эпосын) осы ақын жазды,— дейді тарихшы-ғалым Р. Ю. Виппер.
Шынында, Махмұттың сарай ақындары Унсури мен Фаррух тәрізді иран ақындары
болатын, міне солардың Фирдоуси мен Махмұттың арасына от жағып шағыстыруы
да болса керек. Бұған қосымша Фирдоуси осы Шахнаме поэмасында үнемі Туран
елін, Афросийаб патшалығын тұқыртып отырады, қан майдандары жеңіс ылғи
ирандікі болады, бірақ Афросийаб патшалығы - Туран елі 400 жыл бойы отырган
орнынан қозғалмайды. Ұжмақ адамы атанған ұлы аңын Фирдоуси осы
қайшылықтан арыла алмаған екен.
Шахнаменің әсері барлық елге тиген. Фирдоусиден кейін Шахнаме тәрізді
етіп Иран да, Турция да, Азербайжан да, Орта Азия да кітаптар шығарған.
Мысалы, Мұхтар Газневидің Шохриярнамесі, Ахье Кашанидің Подшонамесі,
Юсуф Хас Хаджибтің Құтадғу билик (кейде Шаңномаи турки деп атайды) атты
еңбегі, Дарвеш Румидің Джаһаннамесі, Мұхаммет Салихтың Шенбани-намесі—
бәрі де осы Фирдоуси үлгісімен жазылған.
Әлишер Навои Фирдоусиді ғылымның иесі деп атаған. Шахнаменің
тәржімесі барлық мұсылман тілдерінде бар, шығыс халңында грузин тілінде
шыққан. Араб тіліне оны Албанди Аласафаһуни тағы аударған. Ағылшын тіліне
Аткинсон 1836 жылы аударса, неміс тіліне 1838 жылы Рюккерт аударған екен.
Француз тіліне 1838 жылы Ж. Люль аударса, кейініректе итальян тіліне Пицци
аударған. Бұдан жиырма бес жыл бұрын Ақмешіт (Перовский) шәһәрінде молла
Ораз қазақшаға аударған екен, баспаға шыққан-шықпағанын біле алмадым,—
дейді М. Сералин (Айқап журналында, 1914).
Шахнаменің аудармасы барлық елде бар: түріктің ақыны Шухиддин Шах-
наменің төрт мың бәйтін өлеңмен аударды, ал 1611 жылы тагы қара сөзбен
түгел жазып шықты. Татардың ақыны Әли Әфәнди қара сөзбен жазып берді.
Азербайжанда бірінші болып қара сөзбен 1848 жылы проф. Казам-бек аударды.
Шахнаменің алғашқы аудармасы орыс тілінде XIX ғасырдың бірінші
жартысында шықты, мұны Гудна деген кісі француз тілінен аударды, ол нұсқа
Европа жаршысы (Вестник Европы) атты журналда: а) Фирдоуси — Махмұтңа
арналған сатира және Шахнамеден үзінді деген атпен жарияланды (815, №
10, 89—99 беттер). Екінші бөлімі: ә) Фирдоуси: Шах-намеден үзінді (Бижан
мен Мәнеж оқиғасы) делініп жарық көрді (сол журналдың 1818 жылгы, № 23
санында, 193—196 беттерінде). Тағы сол 1818 жылы Пантеон иностранной
словесности деген журналдың бірінші бөлімінде, 125—127 беттерінде басыл-
ды, бұл үзіндіні Хосровтың (Хисраудың) баласына айтқан соңғы сөзі деп
атады (Фирдоусидің Шахна-месінен).
Осыдан кейін ширек ғасыр өтті, орыс тіліне аударушылар Фирдоусиді ұмытты
да, Сагди мен Хафиз сынды аңындарды аударуға жұмылды.
Тек қана 1844—1847 жылдарда В. А. Жуковский Шахнаменің бір бөлімін ақ
өлеңмен (белым стихом) неміс ақыны Ф. Рюккерттен орыс тіліне еркін
аударып берді. Бұл аударманың аты Рүстам мен Зураб болды, сонда Ф.
Рюккерт Суһраб - десе, Жуковскийде Зураб боп шықты. Мұны В.Эберман
зерттеді.
Осы аудармасының бет ашарында В.А.Жуковский: Бұл поэма парсынікі емес.
Мұнда айтылатын жаңсы уаңиганың бәрі де Ф. Рюккерттікі деуіне ңараганда,
аудармашы Фирдоусидің данышпан шеберлігін дұрыс багалай алмаса керек,
сондықтан Рюккерттің бұзып атаган атауларын сол ңалпынша ңабылдаған, сөйтіп
Фирдоусидегі Суһраб — Зураб; Гиз (батырдың аты)— Геф; Забул — Бабул болып
кете барран, ешбір тілге аударылмайтын Үрістемнің тақымына басңан сәуегей
тұлпарын Рахшты Гром (Нажағай) деп ата-ған,— дейді И.С.Брагинский.
Рюккерт пен Жуковский аудармалары өте еркін кеткендіктен, Фирдоусидің
эпикальщ жырының бағыты сақталмаған. Сонда да Шахнаме поэмасыімен осы
аудармалар арңылы танысқан атақты демократ сыншымыз Н. Г. Чернышевский
өзінің Повесть ішінде повесть дейтін романында Фирдоусиді: ... главная
сила и Мильтона, и Шекспира, и Данте, и Фирдоуси, и всех других
первостепенных позтов состояла в том, что они были компиляторы народных
преданий — деп, данышпан ақындармен қатар ңояды.
Бері келе 1877 жылы шьщқан Новоперсидская литература атты М.Зотовтың
кітабына да Фирдоуси поэмасынан үзінді кірген. 1905 жылы С.И.Соколов
Шахнамені толық аударуға кірісті, алайда, он-ақ мың жол өлеңін ғана
аударып берді.
1934 жылы Фирдоусидің 1000 жылдың мерекесі қарсаңында М. Лозинский мен М.
Дьяковтар түп нұсқадан аударып, жаңа еңбектер берді.
1943 жылы Шахнамені Ц. Бану аударуға кірісті.
1949 жылы В. Сельвинскийдің аудармалары жарық көрді.
1951 жылы Тәжік поэзиясының антологиясына В. Левик, В. Звягинцева, К.
Липскеров және М. Петровыхтар аударған үзінділер кірді.
1948 жылы Шахнамені ақын С. Липкин де әдемілеп аударған болатын.
1957 жылы шыққан Шахнаме өлеңдерінің бір томдығына, әлгі аңындармен
бірге Л. Пеньковскийдің де аудармасы кірген екен.
Осылардың бәрінен бұрын XVII ғасырда орыс хал-ңының ескі әдебиетінің
еокерткіші Сказание о некоем славном богатыре Уруслане Залазоревиче атты
жыр шыңты. Орыс оңырмандары Шахнаме поэмасының мазмұнымен осы жыр арңылы
танысты. Профессор Н. Гудзидің айтуынша бұл әңгіме Шах-намені мүлде
бұзып, өзінше жырлаған. Бірақ біздің дәуірімізге жетпей қалған, түркі
тілінде жазылған нұсқаны мегзейді. Кейін осы повесть XVIII ғасырдан XX
ғасырдың бас кезіне дейін сан алуан өзгеріске ұшырай келіп, ақырында
Повесть о Еруслане Лазаревиче атанып, орыс халқының ертегісіне айналып
кетті.
Шахнаме поэмасының бас кейіпкері Рустам — мына повесте Уруслан немесе
Еруслан: Рустамның әкесі Жальзар, мұнда Лазарь, Кей-Кавус (патша)— Киркоус:
Рустамның көріпкел (сәуегей) тұлпары — Рахш Араш болып алынған. Ендеше
ұқсастығы күдік тудырмайды. Алайда бұған Шахнамеде жоқ толып жатқан соны
уақиғалар, жаңа кейіпкерлер кіреді. Әсіресе, Рустам өзінің туган баласы
Зухрабпен соғысып, оны тек өлтіргеннен кейін таниды, ал мұнда Уруслан өз
баласын өлтірмей тұрып, соның қолындағы асыл тастан соғылған білезігінен
таниды.
Қорыта айтсақ, парсы әдебиетінің ұлы нұсқасы орыс тіліне, не басқа
тілдерге де араб тілі немесе түркі тілдері арңылы жайылуы белгілі тәрізді.
Оның себебі парсы елін арабтың өз аузына қаратуы рас. Ал ілгеріректе, VI
ғасырда, түркі елінің уәкілдері де үстемдік құрғаны байқалады. М. Сералин
Шахнамені 1914 жылы қазақ тіліне Жуковскийден аударып берген еді. Бұл
аударма сол жылы Айқап журналында жарық көрді.
Қазақ халқына көптен бері таныс ауызша әңгімелер, ертегілер болатын,
солардың бәрінде де Рүстем батыр — Рүстем Дастан басты кейіпкер болып
жүретін. Осылардың түп негізі Шығыс классигі Фирдоусидің Шахнаме атты
поэмасынан алынып жырланатын. Мұның жайын туыстас түркі елдері: өзбек,
түрікмен, қырғыз, татар, қарақалпақ халықтары — бәрі де көбіне қара сөзбен
ертегі, аңыз, әңгіме етіп баяндайтын.
Осы Рүстем Дастан да, Мың бір түн ертегісі де қазақ аузында ертеден
бар. Ел аузында Шахнаме XV—XVI ғасырлардан бері жүрген тәрізді. Солардың
бәрі де, біздің осы күнгі түсінігімізге сай келе бермейді. Тек солардың
ізімен айтылатын, сөйтіп қазақ елінің төл малындай болып толғанатын. 1961
жылы жарияланған халық ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуовтың Рүстем Дастан
поэмасы да көне дәстүрімізге саятын. Заты, мұның түп негізі Молла Ораз
қолжазбасымен сабақтас болуы ықтимал.
Аударманың тәжірибелік жағында істелген істер, өлі келешекте істелетін
еңбектер адам айтқысыз мол. Бірақ осы күрделі мәселенің бағытын білдіретін
теориялық бастамаларды да шола кетелік.
Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда,— дейді Мұхтар
Омарханұлы Әуезов,— кейінгі кезде біздің одан көлеміндегі әдебиетте екі
түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі — аударма тіл зерттеу ғылымының
ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырьш, бұл
мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі —
біздіңше, дұрыс бейім аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да,
эстетикалың принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа ңояды, сондықтан
бұл бейім аударманы әдебиет таныту теориясын зерттейтін объект,— деп
қарайды... [12, 6-7 бб.]
Мұхтар Әуезовтің негізгі ойы — аударманы әдебиетттану ғылымына жатқызады.
Біраң аударма қасиеттеріне интонация, ырғақ, образдылық (синонимдердің,
идиомалардың, мақал-мәтелдердің, афоризмдердің түрліше астарларымен бірге)
секілді элементтер жатады... -
Дейді М.Әуезов [12, 7-б.].
Рүстем Дастанды халық ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуов, Фирдоуси Шах-
камесінің ізімен жырлаған.
М.Әуезовтің өзі айтпақшы синоним, идиома, мақал-мәтел, афоризмдер
аударма саласына кіретін болса, бұлар, әрине, тіл білімінің шеңберінен де
шыға алмаса керек. Шынына келсек, әдебиет пен тіл ғылымына, былайша
айтқанда бүкіл филологияға ортақ сала — аударма. Оның үстіне аударманың
тілдік жағы басым сияқтанады.
1957 жылы Алматыда аудармашылардың бүкіл одақтық бас қосқан мәжілісі
өтті. Сонда М. А. Шолоховтың Тынық Дон романы жайында, әрине, қазаң
тіліне аударылғаны туралы көрнекті сыншы, профессор М. Қ. Қаратаевтың
баяндамасы болды. Аудармадағы табыстарымызбен бірге кемістіктерімізді
көрсете келіп, баяндамашы аудармалардың теориялық бағыттарына аса назар
аударды.
Бір халық екінші халықты аударма арқылы таныды. Сондықтан да, аудармашыға
үлкен міндет жүктеледі. Біз көне замандағы Индия елінің өмірін Рамаяна,
Махабхарата эпостарының, Кәлилә мен Димна әңгімелерінің аудармалары
арқылы білеміз. Греция халқының тіршілігімен Илиада мен Одиссея
жырларының аудармасы таныстырады. Сондай-ақ қазақ елінің өмірін де орыс
тіліне аударылган ұлылы-кішілі туындыларымыз арқылы бөгде елдер білетін
тәрізді. Мысалы: Мен бұрын қазақ деген халықты естіп көрмеген едім.
Жақында ағылшын тілінде Мұхтар Әуезовтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кезеңдегі қарым-қатынасқа деген ұмтылыстың дамуы, елдер мен
халықтар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың ауқымының
кеңеюі тек қана аударма ісінің ілгерілеуі мен білікті мамандарды ғана қажет
етіп қоймай, сонымен қатар тәржіма қызметінің көптеген зәру мәселелерін күн
тәртібіне ұсынып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік аренадағы орынының
нығаюы ақпарат алмасуға, тілдік мәдени ауыс-түйісті арттыруға да тәуелді.
Осы орайда заман талап етіп отырған тұрғыдағы тәржіма ісінің көкейкесті
мәселелерін арнайы зерттеп оқытудың, талап-талқылаудың маңызы зор.
Қоғамдағы сан-салалы өзгерістер әдеби аудармаға да тың көзқарас туғызып
отыр. Ұлттық рухани байланысты басқа ұлттар мен ұлыстарға өз тілінде
ұсынудың мүмкіншіліктері, әлемдегі озық үлгілерді қазақша сөйлету жолдары
назардан тыс қалмауы қажет. Білікті аудармашылар дайындаудың әдіс-
амалдарын, оқытудың жаңа түрлерін молынан, жан-жақты пайдалану негізгі
шарттардың бірі болмақ.
Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни іс-
әрекетте көрсетіледі. Аударма арқылы орыс және қазақ әдеби шығармаларының
байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы және поэтикасы, әдеби әдіс
амалдары, аударма кезеңіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы,
аударма шеберлерінің іс-тәжірибелері, отандық және шетелдік аударма
мектептерінің жетістіктері қарастырылады.[1;232]
Мұхтар Әуезов – үлкен талант. Заңғар жазушы. Білімді ғалым. Зерделі
зерттеуші. Білікті аудармашы. Дарынды драматург. Қаламы ұшқыр публицист.
Осының бәрі де кісінің – біз сөз етіп отырған ойшыл ғалымның бір басынан
табылады. Тіпті ХХ ғасырдағы ұлттық ой-санасының көркемдік көрінісі де осы
қаламгердің бір басынан көрініс береді деуге болады. Ал, енді сол қалай
көрінді? Оның елеп айтар ерекше қаламгерлік қасиеттері қандай? Міне, бұл
сауалдарға қысқа қайырып жауап айту соншалық қиын екенін айта айта кетуді
жөн көрдім.
М.Әуезов 1940 жылға дейін ғылыми еңбектер, хикаят, драмалық дүниелер
жазумен бірге, көркем аудармада да зор еңбек етті. Ол көркем аударманың
қадір-қасиетін өз дәрежесінде түсіне білді. Шекспирдің Отеллосы,
Гогольдің Ревизоры, Погодиннің Ақсүйектері, Треневтің Любовь Яроваясы
Мұхаңның арқасында қазақ тілінде тартымды да тәлімді сөйледі. Осының бәрі
де бір кісі үшін, бір әдебиетші үшін аз жұмыс емес еді. Осындай
еңбектерімен-ақ ол ұлттық әдебиетімізді төрінен орын алуға лайық болатын.
Әйтседе жазушы-драматург мұнымен әсте шектелмеді, әрі қарай ізденді,
талпына түсті. Ол қырқыншы жылдардың басында ұлт әдебиеті үшін шоқтығы биік
дүние туғызды, талайдан ойлаған еңбегі Абай романының бірінші кітабын
(1942) берді. Ал, бұл роман-эпопеяның жазылып бітуі, енді өзіміз жақсы
білетіндей, он бес жылға (1942-1956) созылды, мұндай ұзақ мерзім оның
романды жазуға қиналысын білдірмен керек. Жазушы бұл еңбегін бұдан да
жылдамырақ, тезірек аяқтар ма еді, бірақ сол кездегі әр түрлі қоғамдық және
жеке басына қатысты жағдайлар әсер еткені, тосқауыл болғаны, сөз жоқ,
даусыз шындық.
Оның Абай романы (алғашқы екі кітабы) 1949 жылы КСРО Мемлекеттік
сыйлығы алды, ал төрт кітаптан тұратын Абай жолы роман-эпопеясына 1959
жылы сол кездегі КСРО-ның ең жоғарғы марапаты – Лениндік сыйлық берілді.
[2;168]
Талантты қаламгердің елуінші жылдарда осы атақты романын аяқтаумен
айналыса жүріп, қоса-қабат айналысқан, жарыстыра жазған көркем мұралары да
бар. Олардың ішінде көлемді көркем очерктер (мысалы Индия очерктері
т.б.), сондай-ақ бірқатар аударма жұмыстары да болды. Ол елуінші жылдары
В.Шекспирдің Асауға тұсау, И.С.Тургеневтің Дворян ұясы секілді
шығармаларын қазақ тіліне түрлеп, тірілте аударды. Аталған екі көркем дүние
әлем әдебиетінде биік бағасын алған туындылар екені белгілі.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Мақсат-
мүддесі бір, тірлік-әрекеті бір көп ұлтты совет халқы өмірдің барлық
саласында бірлесе қимылдап, бірыңғай бағытта ынтымақтаса жұмыс істеп жатыр.
Сол ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға себепші болып
отырған елеулі күштердің бірі осы аударма. [2;214]
Қысқасы, аударма – біздің зор тынысымыз. Орыс халқының мәдениеті, оның
әдебиеті мен тілі қазақтың мәдениеті мен тілін дамытып, ой-санасын өсіруге
қаншалық ықпалын тигізді дейтін болсақ, соның бәрі аударма қызметінің
әсерінен құр емес.
Ал, көркем әдебиет саласына келетін болсақ, бұл жағынан табысымыз өте
зор. Орыс классиктері мен кеңес жазушыларының, бүкіл дүние жүзілік әдебиет
классиктерінің шығармалары қазақ тіліне көп уақыттан бері үзбей аударылып
келеді. Туысқан кеңестік республикалардың азды-көпті елеулі әдеби мұралары
мен осы заманғы әдеби туындылары да аудару арқылы қазақ жұртшылығының өз
мүлкіне айналуда.
Сөйтіп, біздің елімізде аударма жұмысы – рухани ризықты ортақтастырудың
күшті құралы.
Халықтың рухани талаптарын өтеуді коммунизм орнату жолындағы күрделі
міндеттердің бірі деп санаған партия мен үкіметіміз оны жүзеге асыру
шараларын қамтамасыз етуге зор мән берді. Ол үшін мәдени-ағарту орындары
өрістетілді, газет-журналдар көбейтілді, кітап басу жұмысы жолға қойылды.
Республикамызда жас театр өнері гүлдеді, көркем өнердің барлық басқа
салалары да кең адыммен қарыштап алға басты. Революцияға дейін екі-ақ
проценттейі ғана сауатты деп саналған қазақ халқы негізінен сауатты елге
айналып, цивилизацияның барлық игілігіне ие бола бастады. Орта және жоғары
оқу орындары, Орталық академиясы бар түрлі ғылыми мекемелер көбейді. Ауыр
және жеңіл өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің барлық салалары жан-
жақты өсіп-өркендей бастады.
Осылардың бәрі қазақ өміріне жаңа ұғым, жаңа қалыптар енгізді.
Социалистік мазмұндағы жаңа өмір өзінің жаңа жаңа дәстүрімен, жаңа
салтымен, жаңа ережесімен, жаңаша қарым-қатынасымен келді. Сол жаңа қарым-
қатынас, жаңа сана, жаңа ой, жаңа ұғымдар ежелгі қазақ тілінің сыртқы
формасы мен ішкі мазмұнына да ықпалдарын жасай келді, яғни тілімізге жаңа
атаулар, тұрақты сөз тіркестері, жаңа мақал-мәтелдер енді кейбір ескі
сөздер жаңа мағына алып, басқаша айтылатын болды; сөз саптаудың жаңа
екпіні, жаңа мәнері пайда болды.
Тіл дамуындағы бұл процестің барысында аударма қызметінің атқарған және
атқаратын ролі орасан зор. Қазақстан өмірінде күн сайын сан алуан
материалдар орысшадан қазақшаға аударылып жатады. Олар түр жағынан да,
мазмұны жағынан да әр алуан және өмірдің барлық саласын, бүгінгі адам
баласының күллі ой-өрісін мол қамтиды. Олар жанр жағынан да, стиль жағынан
да қилы-қилы. Оларда бұрын айтылмаған соны ойлар, бұрын аударылмаған соны
сөздер келеді. [3;209]
Соның бәрін, мүмкіндігі болғанынша, айнытпай жеткізіп, кеңестік сөздің
бар күшін, бар әсерін, бар ықпалын қазақша оқитындар арасында игілігіне
жеге білу – аударманың ардақты міндеті болды.
Міне, осы міндеттер аудармаға әр уақытта саяси мән бергізіп, оның
аартушылық, тәрбиешілік, ұйымдастырушылық, үгітшілік ролін айрықша арттырып
отырды. Содан барып, аударма біздің мәдени жұмысымыздың үлкен бір саласына
айналды. Қазір бүкіл идеология майданында аудармасыз күн жоқ деп әбден айта
аламыз. Қазақ тілінде шығатын газеттердің көбі негізінен аударма
материалдарына сүйенеді, саяси-әлеуметтік және саяси-шаруашылық журналдар,
радио хабарлары көп материалдарды аударып беріп отырады. Үгітшілер мен
насихатшылардың да көбіне сүйенетіні аударма материалдар.
Бұл жағдайда бізде аударма мәдениетін көтеріп, қазақ тілінің бар
мүмкіншілігін жұмылдыруға себепші болып келеді. Аударма біздің ана
тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін, бейнелеу қабілетін
арттырды. Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытты. Аударма
біздің өзіміздің жалпы дүние тану өрісімізді ұлғайтты.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің
бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Соның арқасында тіл
қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер, кейде тіпті, ұмытылып
бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің
тұлғасы болып шыға келеді.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы тілдік қорымыздағы бар
сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айырыла түседі. Орыс
сөздерінің әр алуан нұсқауларда қолданылуына қарай, өзіміздегі синонимдік
мәндес сөздердің лептей де болса ұғымдық айырмасын тауып, әрқайсысын
белгілі бір орыс синонимінің баламасы ретінде тұрақтандыруға, сол арқылы ол
сөздің өзінің ұғымдық мағынасы мен түрлі қырларын аша түсуге күщ салынады.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы архаизм деп аталатын,
яғни ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі жанды әдеби
тіліміздің қатарына, қосылып жатады. Олардың көбі бірте-бірте бұрынғы мәнін
өзгертіп, жаңа мағынада қолданылады. [4;27]
Бұл жерде аударма қызметінің қандай роль атқаратына өзінен өзі
түсінікті. Мұндайда экономиканың, мәдениеттің, ғылымның және тұрмыстың
түрлі салаларынан кездесетін атауларға лайықты балама ізделеді. Сол
жағдайда қазақ жерінің қай түпкірінде болса да халықтың аузында бар сөз
болса, ол белгілі бір орыс сөзінің баламасы ретінде алынады да, сол орыс
сөзінің көмегімен тез қалыптасып, сіңісіп кетеді. Біздің тілдік қорымызға
осы арнамен келіп құйылып жатқан сөз маржандары сондай көп.
Аударманың арқасында бізде неологизмдік сөздер де көбейді. Аударма
қызметі ондай сөздерді жаңадан туғызып қана қоймай, күн сайын аударылып
жатқан сансыз көп материалдарда белгіленген орнына бұлжытпай қолдану арқылы
тұрақтандыруға, халықтың ойы мен тілін үйретіп, сол сөздің ұғымдық шегін
қалыптастыруға себепші болып отырады. Өнеркәсіп, кәсіпорын, жемшөп,
сүрлем, баспасөз деген сияқты сөздер бір кездерде аудару үстінде
ойланып отырып қолдан жасалған терминдер еді. Ал қазір ол сөздер тілімізге
көп оралатын және ұғымдық нақтылығымен соншалық дәл айтылатын атауларға
айналды.
Аударма дегеніміз - біздің жағдайымызда тіл ұстартудың нағыз
лабораториясы. Қазақтың бар сөзі сол лабораторияның сарабынан өтіп жатыр.
Күн сайын соншалық көп істелетін аударма процесінде бір сөз әр мақамда
қолданылып, сан рет салыстырылады. Кейде оғаш та қолданылып жүріп, бірте-
бірте орнын табады. Мысалы, оборона деген сөдің көпке дейін отан
қорғау, ел қорғау болып келіп, ақыры қорғаныс болып тұрақтануының өзі
үлкен эволюциялық дамудан туған ірі жеңісіміз.[6;234]
Егер орыс тілі қазақ тілінің мәдениетін көтеруге игілікті ықпалын
тигізіп жатыр дейтін болсақ, оның ең негізгі арнасы аударма екенін
мойындамасқа болмайды.
Аударма деген қазір жалпы көпшіліктің ісіне айналып барады. Қалада
болсын, далада болсын, тек баспа орындарында, немесе мәдениет мекемелерінде
ғана емес, барлық жерде, керек десе өндіріс алаңдары мен егіс қостарында
да, әйтеуір бірдеңе орысшадан қазақшаға аударылмай тұрмайды. Аударма арқылы
біздің тілімізге орыс тілінің көптеген сөз саптау әдістері еніп жатыр. Атап
айтқанда, аударма қазақ тілін тек лексикалық тұрғыдан байытып қана қоймай,
сонымен бірге синтаксистік тұрғысынан да, жазу, сөйлеу мәдениетін көтеру
тұрғысынан да көп әсер етіп келеді.[6;286]
Аударма арқылы біздің тілімізге жаңа формалы, жаңа мазмұнды
фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдер, афоризмдер енді. Бір адым
ілгері, екі адым кейін (Шаг вперед, два шага назад); Еңбек етпеген ішіп-
жемейді (Кто не работает, тот не ест); Ауыр жүкке жегіле қалсаң егілме
(Взялся за гуж – не говори, что не дюж); Талабы зор-ақ, тағдыры - дозақ
(Охота смертная, да участь горькая); Шықты қайдан жаңғырық, білмей қалды
аңырып (Слышал звон, да не знает, где он); Қанден ит қартайғанша күшік
(Маленькая собачка до старости щенок) деген сияқты мақал-мәтелдер қазақ
тілінің қаны мен тәніне кірігіп, көпшіліктің сөз саптауында қолданылып
жүретін табиғи тұрақты тіркестерге айналды.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің неше
алуан жаңа тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған
қандай бір шығармадан болса да, шыңдап үңіле келгенде, орыс мәдениетінің
ықпалын таппау мүмкін емес. Мұны, айрықша жазу стилі жағынан оңай анықтауға
болады. Айтайын деген ойды белгілі бір қанатты сөздермен өткірлей түсу,
сөйлем арасына бөгде бір ойды, не анықтау, не мысқылдау, не қарату ретінде
қыстыра кету сияқты әдістер қолданылып отырады. Мұндайлардың көбі көрінеу
аударма әдебиетінің әсерімен келіп жатқандығы да кәміл.[6;290]
Әсіресе, күрделі ойды күрделі сөйлеммен беру жағынан аударманың әкелген
жаңалықтары өте көп. Демек, аударма арқылы тіліміздің синтаксистік
құрылысына да көптеген жаңалықтар енді. Ойды ықшамдап, нақтылап айту,
сөйлемді жинақы құру, шұбалаңқылыққа соқтыратын көп сөзділіктен, орынсыз
орағытудан қашу сияқты жазу мәдениетінің өсуін бейнелейтін тәсілдердің
дамуына аударманың да әсері тимей жүрген жоқ.
Сонымен қатар, аударма оқушыны ылғи жаңа дүниеге, жаңа өмірге, жаңа
ортаға енгізіп отырады. Аударма арқылы қазақ оқырмандары ескі патша
сарайларына, хан ордаларына, үнді мен қытайдың таңғажайып храмдарына
кіреді, не бір көсемдерді, не бір шешендерді, неше алуан суайт-
сұмырайларды, сүмелек-сорлыларды көреді. Аудармашы осылардың бәріне ең
алдымен ойын жеткізуі керек те, сонан соң сөзін жеткізуі керек. Яғни ол
аударылатын кітаптағы соны дүниені, соны өмірді, соны ортаны ең әуелі
көзімен көріп тұрғандай ойша қабылдап, оның әрбір ұсақ деталіне дейін
бойына сіңіріп алуы керек те, тек сонан соң ғана ана тілінің бар
мүмкіншілігімен оқушыларына айтып беруі керек. Мұнда халқымыздың ғасырлар
бойғы тірнектеп жинаған, шыңдаған, ұштаған сөз байлығы мен сөйлеу шеберлігі
сарқа жұмсалады.
І ТАРАУ
1.1 Көркем аударманың зерттелу бағыты
Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделi және көп қырлы
мәселелердi қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесi, образдылығы, мазмұны,
стилi, тiлi секiлдi поэтикалық құбылыстармен бiрге оның эстетикалық, лингво-
мәдени, сондай-ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзетiн
көркемдiк құбылыстарды пайымдау әдеби аударманың табиғатын таразылаудағы
басты мiндеттерiнiң қатарына жатады. Оның үстiне, аудармада автор мен
аудармашының шығармашылық шеберлiгi, даралығы қатар көрiнiс табады. Әрi
түпнұсқа тiлi мен аударма тiлiнiң заңдылықтары қатар қызмет атқарады.
Осының бәрi аударма мәселелерiн зерттеудiң саласы, арнасы өте көп, алуан
түрлi екендiгiн көрсетедi.
Аудару iс-әрекетiнiң өмiр сүруi ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас.
Аударманың iс-тәжiрибесi қазақ ғылымында негiзiнен әдебиеттану саласының
аясында көбiрек талданып келгенiне және осы аспектiге бiрыңғай
лингвистикалық тұрғыдан қарастыру кейiнгi жылдары ғана қолға алына бастады.
Демек, аударманың лингвистикалық теориясы – қазақ тiлі – танымы үшiн жас
ғалым, сондықтан осы ғылымның негiзгi бағытын айқындап бере алатын бiрқатар
ұғым – түсiнiктерiнiң даралана қоймағанының себептерi де түсiнiктi.
Халықтардың бiр – бiрiмен танысып, өзара идеялар алмасуы, соған орай
әдебиеттерiнiң дамуы, ақыл – ой өрiсiнiң ұлғаюы бiр халық әдебиетiнiң
екiншi халық тiлiне аударылуына негiзделуi аударма қызметiнiң ең басты
мақсаты болып табылады. Бұл орай да аудармашы шын мәнiнде екi ел мәдениетi
мен әдебиетiнiң өкiлi, ол өзiнiң шығармашылық шеберлiгiнiң желiсi – аударма
арқылы өзге ұлт пен халықта, бөгде ортада туған әдеби әдеби шығарманы туған
топырағына әкелiп, ана тiлiнде сөйлету жолымен рухани жаңалық ашады,
дүниетаным шеңберiн, сана – сезiмiн ұлғайтуға себепшi болады.
Аударманың ақпараттық бағдарлама болып табылатындығы белгiлi. Нақтырақ
айтқанда, аудармашы өз ана тiлiнiң жүйесiнде түрлендiре отырып, түпнұсқа
авторының мәтiнiнде берiлген ақпаратты шифрлайды, ал сол мәтiндегi
ақпаратты, аударманы оқырман қайта қабылдайды. Гносеалогиялық көзқарас
бойынша, аударма – бұл түпнұсқаның балама (адекватное) көрiнiсi және
шығармашылық жолда қайта түрленуi. “Аударма аудармашылық шығармашылықтың
нәтижесi ретiнде” түпнұсқа аналогы болып есептелiнедi.
Ғалым А.Попович аудармаға аударма барысында оның тiлдiк жаңа бейнесi мен
стилистикалық және өзiне тән басқа да ерекшелiктерiн басым түрде сақтай
отырып, өзгертетiн процесс ретiнде тiлдiк мәтiннiң қайта туындауы деп
анықтама бердi [6, 61-б.].
Аударма теориясының қалыптасуына үлес қосып жүрген ғалым
С.Н.Сыроваткиннiң пiкiрiнше аударма бұл – тiлдегi мәтiннiң (түпнұсқа)
екiншi тiлдегi мәтiнге (аударма тiлi) ауысуы түпнұсқа мен аударылатын
мәтiндi бiр-бiрiне балама тiл, яғни калимуникативтiк және одан тыс қызметте
өзiне ұқсас қызметтi атқаруға мүмкiндiгi бар балама тiл болады [7, 76-б.].
Аударма адам өміріндегі ең маңызды қызметтердің бірі. Кез-келген қызмет
қажетіліктен туындайды, бірақ қызмет толық қарастырылып, зерттеліп
қажеттілікті толығымен қанағаттандырмайынша қажеттілік өз бетімен қызметті
басқара алмайды.
Аударма қандай қажеттіліктерді қалыптастырады? өз қызметімен
аудармашы тек өзін ғана емес сонымен қатар қоғамның қажеттілігін елеңдетеді
және оның жұмысы өзімен емес керісінші халық, қоғам арқылы сыналады.
Аударма әр тілде сөйлейтін әр этностағы халықтардың арасындағы қарым –
қатынас қажеттілігінен туындайды.
Көптеген ғалымдар “аудару – бiр тiлдiң тiлдiк құралдармен дәл әрi нақты,
толық жеткiзу” деп тұжырымдайды.
Сонымен қатар, ғалым А.Ф.Ширяевтiң анықтамасы бойынша, “аударма бұл –
арнайы тiлдiк қызмет. Ол қызмет бiр тiлдiң сөйлеу ерекшелiктерiн басқа
тiлдегi соған сәйкес сөйлеу ерекшелiктерi арқылы қайта туындату мақсатында
қолданылатын екi тiлге сүйенедi.
И.И.Резвин мен В.Ю. Розенцвейг аудармашы сөздiкке, мәтiннiң кең ұғымына
және өзiнiң бұрынғы тәжiрибесiне қарамастан, түпнұсқаны алдын ала
бекiтiлген тiларалық сәйкестiктердi (мысалы, сөздiк) пайдалана отырып
аударған дүниелердi аударма деп, ал аудармашының көрсетiлген феномендердi
ескерген тұстарын “интерпретация” депаударуды ұсынды. Олардың пiкiрiнше,
аударманың инварианты сол мәтiннен түсетiн ақпараттың мағынасы болып
табылады. Ол кез келген бiр тiлден тыс қатынасқа қатысты емес, делдал
жасанды тiлге – қарапайым мағыналық бiрлiктердiң жиынтығына қатысты
анықталады екен. Бұл тiлдiк аударма машиналық аударманы жүзеге асырудың
бiрден бiр жолы деп есептеледi [8, 36-б.]. В.Н.Комиссаров “интерпретация”
терминi аударма әдебиетiнде кемiнде төрт мағынада қолданылады деп санайды
[9, 69-б.]. Бұған қоса төмендегiдей өзге де анықтамалар бар. Ж.Мунэн
“аударма – бұл тiлдiк байланыс және билингвизм құбылысы” деп анықтама
бередi. Аталмыш ғалымның көзқарасы бойынша, дұрыс аударманың анықтамасы
(аударма нормалары) және бұл ұғымның жеткiлiксiз өнделуi “балама
жетiстiктерiнiң” жолдары қарастырылатындығынан деп санайды [10, 29-б.].
Бір халық пен екінші халық жақындасып араласа бастағанда, өзінде жоқты
көрші елден алады. Осы ауысудың тиянақты тірегі аударма, өйткені
аудармашылар — мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін
почта аттары ,— деп А. С. Пушкин тегін айтпаса керек.
Үстіміздегі дәуірдің III ғасырында Панчатантра (Бес бәйт) атты кітап
үнді тілінде жазылады. Аты-жөні белгісіз Кашмир өлкесіндегі бір брахман
жазыпты. Оны үш жүз жыл өткеннен кейін, дәлін айтқанда, VI ғасырда иран
тіліне дәрігер Барзуя аударады. Екі жүз жылдан соң (VIII ғасырда) Кәлилә
мен Димна деген ат қойып, әлгі Панчатантраны араб тіліне Әл-Мукаф ұлы
Абдулла аударып береді. Қазіргі күнде тұңғыш жазылған түп нұсқа
Панчатантра да, Барзуяның аудармасы да ұшты-күйлі жоғалып кетіпті, жалғыз-
ақ араб тіліндегі Әл-Мукаф ұлы Абдулла аудармасы Кәлилә мен Димна ғана
түпнұсқа болып қалды. Шыгыс пен Батыс Европаға осы Кәлилә мен Димна
қанатын кең жайды. Мұны қорек қылмаған мәдениетті ел жоққа тән.
X ғасырдың сом туған ғалымы, дүние жүзіне мәлім Хорезмнің әл-Бируниі осы
кітап туралы: Ғылымның неше алуан саласы Үндістанда екен, онда шықңан
кітаптың саны есепсіз көп. Бәрін қамтуға менің, әрине, мұршам келмес, бірақ
Панчатантраны аударуға өте құштармын... — дегенді [11,103-б.].
Сол аты шулы Панчатантраға өзінен бұрынғы әйгілі Махабхарата
дастанының үш тарауы кіреді. Е. Э. Бертельстің айтуынша, бұл үш тарау
Махаб-харата эпосының 12 кітабынан алыныпты. Олай болса, ой-сананың
шеңбері, мәдениеттің ұйтқысы Панчатантрадан басталмайды да, мұнымен
аяқталмайды да. Мәдениет желісі үздіксіз созылады, оның түп қазығы
аударылып қағыла берсе керек.
Кәлилә мен Димнаның парсы тіліндегі аудармасын 1144 жылы Низамидин Әбу-
л-Меали Насураллах қайта жазып шығады. Он екінші ғасырдың бас кезінде бұл
кітапты араб тілінен еврей тіліне Рабби Иоэль аударады. 1263—1278 жылдар
шамасында мұны Иоан Капуанский Адам өміріне өсиет деген атпен латын
тіліне аударады.
XI ғасырдың аяқ шенінде Симеон Сифұлы Кәлилә мен Димнаны араб тілінен
грек тіліне аударғанда Стефанит пен Ихнилат (Жетіскен жан мен із
кескіш) деп атайды. Осы грек тіліндегі нұсқа ежелгі славян тіліне аударуға
негіз болады.
1762 жылы Россия академиясының аударушысы Борис Волков: Үндістан
философы Пильпайдың саяси және өсиет мысалдары — деп, мұны латын тілінен
аударып шығады.
Панчатантраның негізгі сарыны феодалдық қоғамнан нәр алады, сондықтан
XVIII ғасырға дейін түрлі халықтар арасында кең өрістеп орын тебеді.
XVI ғасырда Хусейн Ваиз Кошифи парсы тіліндегі аударманы қайта өңдеп,
Әнуари Сухейли (Бақыт жұлдызы) деп Үндіге қайта апарады. Содан соң Әбул-
Фазыл әлгі Хусейн Ваиздің нұсқасын тағы өңдеп, Иори Даниш (Даналықтың
алғашқы тетігі) деп жеңілдетіп береді. Парсы тілінен бірнеше рет түрікшеге
аударылады. Академик И. Ю. Крачковскийдің айтуынша, солардың ішінен көбірек
таралғаны, әрі ең тәуірі Хумаюн нама (Патша кітабы) болса керек.
Түрікшесінен өзбек тіліне аударған ташкенттік Исаұлы Фазылулла еді (бұл
1888 жылы Ташкентте литографпен басылады). Татар тіліне арабша нұсқадан
аударған Ғабдулғалам Фаизханұлы болады. Бұл Қазан баспасында 1889 жылы
жарық көреді. Монғол, малай тілдерінде де Кәлиләнің... аудармасы бар,—
деседі.
Кәлилә мен Димнаны арабша нұсқасынан Европа тіліне 1816 жылы тұңғыш рет
аударған атақты арабист, француз ғалымы Сильвестр де-Саси болды.
Академик И. Ю. Крачковский нұсқасынан қазақша 1962 жылы аударылды. Бұдан
бұрын да Кәлилә мен Димнаның өзінен (араб тілінен) тікелей аударылған екі
нұсқа бар, бірі — Сәкен Ғылмановтікі, екіншісі — Ғұбайдулла Ахметовтікі.
Бұл екі қолжазба Қазак, ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми
кітапханасында сақтаулы (Сәкен Ғылманов қолжазбасы, № 335, Ғұбайдулла
Ахметов — № 1636).
Кәлилә мен Димна орта ғасыр әдебиетінде жиі кездесетін күрделі тақырып,
феодализм дәуірінен тиянақты нәр алған шығарма, сөйте тұрып осы күнге дейін
ескірмей, өлмей, тарихтың үдере тартқан көшіне ілесіп, қалмай отыруында
үлкен себеп бар. Заманымыздың белгілі ғалымы Е. Э. Бертельстің айтуынша:
Бұл кітап әкімдерінің шағым арызға орынсыз сенбеуін, айыптыларды жазалауға
төтенше асықпауын ескертеді,— дейді.
Көне заманда Өмір айнасы атанған, ал орта ғасырда Германияда Князь
айнасы болған кітаптардың қатарына осы Кәлилә... да кіреді.
Ақындардың данышпаны ұлы Гете де өзінің даңқты Рейнек түлкіге дейтін
шығармасын Кәлилә мен Димнаға еліктеп жазған еді, бірақ өнеге айтып,
тақпақтай сөйлеуді оның негізгі арқауы етпеген екен. Кәлилә мен Димна —
шынында, бүкіл әлемдік әдебиеттің байырғы үлгісі,— дейді Е. Э. Бертельс.
Аударма тарихы алыстан келе жатыр. Дүние жүзінің атақты ғалымдары да
бұған ерекше көңіл бөлді. Бір халыңтың екінші халықпен қарым-қатынас
жасауы, танысуы, өз елінің ой-санасын өркендетудің тиянақты тірегі аударма
екенін олар баяғыда-ақ ұққан болатын.
Мысалы, әлемге аян ғалым философ, Екінші ¥стаз Әбу Насыр Әл-Фараби
(873—950) Шығыстың бірнеше тілін білді, соның ішінде араб тілін өзінің ана
тіліндей меңгерді. Грек философтарын зерттеу үшін гректің де тілін әдейілеп
үйренді. Осылармен қатар ол парсы тілінде өте көркем өлеңдер жазды.
Әбу Али ибн Сина да (980—1037) ғылыми еңбектерін араб тілінде жазып
жүріп, парсы тілінде өлеңдер шығарып кетті.
Әбу Райхан әл-Бируни (973—1048) Ибн Синаның замандасы еді, ол да өз
еңбектерін, көбінесе, араб тілінде жазды. Басқа тілдерден араб тіліне
аударумен ғана тынбады, арабтан парсыға да, тіпті санскрит тіліне де
аударды. Аударманың қалың арасын қосуға дәнекер болатынын түсінді: Менің
барлық ойым да, жүрегім де тек ғылым-білімнің тамырын жаю — осыны өзіме
бақыт деп есептеймін... Сондықтан үнді тілінен үнемі аудара бергім
келеді... — деген екен Бируни.
Осы арада бір айтатын нәрсе, иран тілінің, дәлдеп айтқанда соғдиян
тілінің, ауыс-түйісі сауда-саттықта, кәсіби сөздерде ізін мол қалдырған
тәрізді, ал рухани әдеби мұралар кейініректе, мына араб діні, араб
мәдениеті арқылы келгендей. Заты, араб халқы Батыс Европа мен классикалық
шығыс арасында тұрған байланыс сияқтанады. Мысалы, көне грек-рим дүниесінде
болған ұлы ғалымдардың, Индия нақылдарының бәрі де Батыс елдеріне араб
аудармасы арқылы, араб тілі арқылы тарағанын бізден бұрын да талайлар
дәлелдеп кеткен. Орны келгенде ескерту жөн, Сократ, Афлатон (Платон),
Аристотель тәрізді философтардың, Саллюстий сияқты тарихшылардың, Птоломей
сынды географ-философтардың ойлары да араб аудармалары арқылы дүние жүзіне
әйгілі болған. Үстіміздегі үшінші ғасырда үнді тілінде жазылған
Панчатантра да Батыс Европаға және мына Орта Азияға араб аудармасы арқылы
тарағандай.
Ең алғашқы ірі аудармалардың бірі Абу Джафәр Мухаммед бин Джарин
Табаридің (922 жылы өлген кісі) көп томдық табари шежіресі (Летопись
Таба-ри) атты еңбегі еді, 963 жылы оны уәзір Мир Абу Али бин Мухаммед
Балами араб тілінен парсы тіліне қысқартып аударған болатын.
XI ғасырда болған белгілі тіл ғалымы Махмуд Қашғари Девону лугот ат-
түрк деген еңбек жазды, сонда түркі елінің көптеген сөздерін арабшаға
аударып берген-ді, сонымен қатар түркі елінің мақал-мәтелдерін де араб
тіліне әдемі аударған.
Абулқасым Махмуд бин Умар Замахшари Фахри Хорезм (Хорезмнің маңтанышы
— Гордость Хорезма) аталған еді. Ол Орта Азияда бірінші рет араб-парсы
тілдігін Мұхадиматул адабты (Введение к изящной словесности) жазды.
Кәлилә мен Димна өзбек (көне өзбек) тіліне XIII ғасырда аударылыпты.
Бұл аударманың қолжазбасы Лондон кітапханасында Индия оффисте сақ-таулы
жатыр.
Ертеде, 1720 жылы, парсы тілінен өзбек тіліне Мухаммед Тимур Осори
имомия Анвори Сухайли таржимаси деп берді.
Кәлилә мен Димна өзбек тіліне бұдан кейін де бірнеше рет аударылды.
Мысалы, 1891 жылы Нияз Мухаммед Хорезми, 1898 жылы Кари Фазлулла Алмаи
аударып берді, бұл аударма 1898 жылдан 1905 жылға дейін үш рет басылып
шықты.
Өзбек жазушысы Абдулла Каххар Синчалак атты (қазақша Қыштақ аударған
— Әбен Сатыбалдиев) әңгімесінде: Үлкендігі шынтақтай қыштақ деген торғайды
білесіз бе? Аяғы жіптей (қылдай). Сол торғай аспан түсіп кетсе, тіреп
қалайын,— деп, ұйықтағанда, аяғын көтеріп жатады екен,— дейді. Осындай
күрделі повеске өзек болған мына сюжет Кәлилә мен Димвада да бар. Қазақ
тілінде аңыз болып тараған ескі әңгімелердің нұсқасы да осы кітапта
айтылған екен.
Орыс тіліне Гомердің Илиадасын Гнедич аударғанда, А. С. Пушкин қатты
қуанған, Бұл сен үшін емес, орыс халқының игілігі,— деп баға берген. Өзі
Ювиналды аударуға кіріскен. Иран аңыны Сагдидың сөзін Бахчасарай фонтаны
атты поэмасына эпиграф етіп алған болатын. Многие, так же как и я,
посещали сей фонтан; но иных уже нет, другие странствуют далече (Саади),—
деп келтірген А. С. Пушкин.
Аудармаға көңіл бөлу бүгін ғана туып отырған жоқ, бұл — ежелден келе
жатқан тиянақты дәстүр. Ол ауыспай мәдениеті көтерілмесе керек.
Әлемге әйгілі араб ертегісі Мың бір түннен, Панчатантра сегіз жүз жыл
бұрын жазылды. Сондыңтан да Мың бір түнде айтылатын қыруар әңгімелердің
Бес бәйттегі толғаулармея үндесуі де заңды. Жазба әдебиеті шыққаннан
кейін аударманың ізі айқын көрінеді. Сонда еңбегін алғаш жазып қалдырган
автор бірінші орында тұрады да, кейінгілер сол үлгіні қуалайтын
тәрізденеді. Мәдениеті мешеу елдің мәдениеті жоғары елден үлгі алатыны да
ежелден мәлім.
Осы жөнінде Айқап журналының редакторы, ақын, жазушы-журналист
Мұхаметжан Сералин: Панчатантраны ибн Махфа (инб әл-Мүкаффа), VIII
гасырда арабшаға аударды. Оның түпнұсқасы қазір дүние жүзіңде жоқ, бірақ
араб тарихшысы Табаридің кітабында одан көшірілген сөздер көп,— дейді.
Абулқасым Туси Фирдоуси (935—1020) 76 жасында өлген. Ол Хорасан
уәлаятында, Түс шәһәрінде, Табиран бөлімінде туған. Осы ұлы шығармасы
Шахнаме туралы өзі: Мен өзімнің жырыммен биік сарай салдым, жел, жаңбыр
оған жетпестей, өмірі өшіп кет-пестей еттім, өлсем де тірі болармын, аңылы
барлар оқырлық жыр жазған кітап қалдырдым ғой ,— депті ақын Фирдоуси.
Шахнамені 976—998 жылдары бір мың ауыз өлең етіп Дакики шығарған.
Осыған 59 мың ауыз өлеңді Фирдоуси қосқан. Сонда, бұл Шах-наме 60 мың
бәйт, 120 мың жол өлең болады. Оны 999 жылы түрік ханы Махмұт сұлтан
Газнауиа сыйлыққа тартқан, өзінің қызына жасау етпек болған,— дейді М.
Сералин. Совет заманындагы шығыс елін түбегейлі зерттеп келе жатқан ірі
ғалымымыз И. С. Брагинский: Шахнаме поэмасы ең алғаш 994 жылы жазылып
бітті, ал 999 жылы аяңталды деу ңате, бұл қатені Британия мұражайындағы
Иран әдебиеті қолжазба каталогын жасаған Рье деген кісі жіберіпті, әрі
қарай Фирдоуси жалғыз ұлынан айрылып, мезгілінен ертерек қартайды да, отыз
бес жыл жазған осы ұлы еңбегінің екінші редакциясын 1010 жылы тәмамдады.
Шахнаме 120 мың жол емес, 100 мың жол өлең. Ақын Фирдоуси 1020—1026
жылдарда қайтыс болды, оның сүйегін мұсылман діндарлары кәпір (еретик)
деп танып, жалпы мазарға қойдырмай, өз бақшасына жерлетіпті,— дейді.
Ақын М. Сералин Шахнамені ең әуелі бір мың ауыз өлең (екі мың жол етіп
Дакики шыгарған) десе, И. С. Брагинский: Шахнаме бұдан бұрын бес рет
шықты дейді. Соның біріншісін: Әбулмуайяда Балхи қара сөзбен жазды, бірақ
ауызекі айтылғаны болмаса, оның түпнұсқасы саңталмаған; Екіншісін: Масғұд
Марвази өлеңмен жазды (бұдан қалған бірнеше жолдар бар); Үшіншісі: Мансұр
шахнамесі атанып, 957 жылы қара сөзбен жазылды, мұны редакциялаған Әбу-
мансұр (немесе Сағда ибн Мансұр) әл Маимари (немесе Муаммари) екен, ал
жаздырған Саманид патшасының сановнигі және ірі ңолбасшысы Әбумансұр Туси
болыпты, сондықтан ол поэма Мансұр шахнамесі атаньшты, осы поэмаға
арналған Екібеташар (Ста-рое предисловие) ғана сақталған. Бұл — тәжік-
парсы прозасының көне ескерткіші; Төртіншісі: Дакикидің мың ауыз (екі мың
жол) өлеңі. Мұны Фирдоуси өз Шахнамесіне енгізген; Бесінші —Шахнамені
Әбу-әли Мұхаммад ибн Ахмад Балхи жазыпты (мұны Хорезмнің аты-шулы ғалымы әл-
Бируни (Беруни) келтіріпті (біздің ойымызша осы автордың аты Дакики болса
керек). Ал Фирдоуси Шахнамесі бұлардың біреуіне де ұқсамайды.
Осы Шахнаменің көркемдігін өте жоғары бағалаған Н. Г. Чернышевский
Повесть ішінде повесть (Повести в повести) деп атаған екен.
Фирдоусидің Шахнамесі үш бөлімде жазылған: 1) Соның бірінші бөлімінде
мифологиялың (ертегілік) жырда біздің дәуірден бұрынғы 3223 жылдан бастап,
782 жылға дейінгі көне дүние уақиғалары шертіледі: темірші Кава бастаған
халық көтерілісі әдемі суреттеледі, темірші Кава аждаха — Заххак атты
патшаға қарсы шығады. Авестада (Забур кітабында) әлгі Заххак — Ажи —
Дахак атанады. Фирдоуси оны (Заххакты) арабтың жүгенсіз ханзадасы (царевич-
узурпа-тор) деп ұғады.
Шахнаменің осы бөлімінде айтылатын бас кейіпкер Үрістем (Рустам)
болады; 2) Екінші бөлімінде (батырлар жырында) үстіміздегі дәуірден бұрынғы
782 жылдан бастап, 50-жылға дейінгі мезгіл баяндалады; 3) Үшінші тарихи
бөлімде — үстіміздегі дәуірден 50 жыл бұрынғы, сонан соң біздің замандағы
651-жылға Мұхаметжан Сералин келтірген жәйттердің біразын И. С. Брагинский
түзетіп отыр. Біз осы кейінгі көрсетілген ғылыми зерттеушінің мәліметтеріне
толық қанағаттанамыз.
Махмұт сұлтан Газнауиға өкпелеп Фирдоуси айтқан екен: Алпыс мың ауыз
өлеңге бір жұтым су берген, заты құлдан не туар,— деп мысқылдапты. Расында
Махмұттың әкесі Себкіткин (Субух-тегин) Бұхар әмірі Ахмет пен Исмарұл
Саманидың ңұлы болса керек. ...Махмүг сұлтан алпыс мың үміс теңге жіберсе
керек, ал екінші рауятта алпыс мың алтын теңді түйеге арттырып жіберіпті,
бірақ бұл керуен өліктің үстінен шыққан екен,— деседі.
Атақты ориенталист ғалым А. Крымскийдің айтуынша, нәсілі түрік Махмұт
Ғазнауи өзі парсы тілін білмегендіктен және парсы жұртын асыра мақтаған
Шахнамені ұнатпапты. А. Крымскийдің осы сөзін де И. С. Брагинский
келтіріпті, әлгі Шахнаме дастанына жазған бет ашарында. Бұл тәрізді
ғылыми талас-тартыстың бетін ашу үшін тағы бір куәлік берелік.
Ғазнаның сұлтаны Махмұт (997—1030) парсы әдебиетіне, парсы ғылымына
қорган болды. Өз сарайына парсының ғалымдары мен ақындарын жинады. Оларды
айтыстырып, жеңіп шыққанына Ақындардың патшасы деген атақ беруді ұйғарды.
Сонда ақындардың арасынан бірінші орынды Абул Ңасым Мансур (лақап аты
Фирдоуси Үжмақ адамы) алды. Шахнаме (Пат-шалардың кітабы) жырын
(эпосын) осы ақын жазды,— дейді тарихшы-ғалым Р. Ю. Виппер.
Шынында, Махмұттың сарай ақындары Унсури мен Фаррух тәрізді иран ақындары
болатын, міне солардың Фирдоуси мен Махмұттың арасына от жағып шағыстыруы
да болса керек. Бұған қосымша Фирдоуси осы Шахнаме поэмасында үнемі Туран
елін, Афросийаб патшалығын тұқыртып отырады, қан майдандары жеңіс ылғи
ирандікі болады, бірақ Афросийаб патшалығы - Туран елі 400 жыл бойы отырган
орнынан қозғалмайды. Ұжмақ адамы атанған ұлы аңын Фирдоуси осы
қайшылықтан арыла алмаған екен.
Шахнаменің әсері барлық елге тиген. Фирдоусиден кейін Шахнаме тәрізді
етіп Иран да, Турция да, Азербайжан да, Орта Азия да кітаптар шығарған.
Мысалы, Мұхтар Газневидің Шохриярнамесі, Ахье Кашанидің Подшонамесі,
Юсуф Хас Хаджибтің Құтадғу билик (кейде Шаңномаи турки деп атайды) атты
еңбегі, Дарвеш Румидің Джаһаннамесі, Мұхаммет Салихтың Шенбани-намесі—
бәрі де осы Фирдоуси үлгісімен жазылған.
Әлишер Навои Фирдоусиді ғылымның иесі деп атаған. Шахнаменің
тәржімесі барлық мұсылман тілдерінде бар, шығыс халңында грузин тілінде
шыққан. Араб тіліне оны Албанди Аласафаһуни тағы аударған. Ағылшын тіліне
Аткинсон 1836 жылы аударса, неміс тіліне 1838 жылы Рюккерт аударған екен.
Француз тіліне 1838 жылы Ж. Люль аударса, кейініректе итальян тіліне Пицци
аударған. Бұдан жиырма бес жыл бұрын Ақмешіт (Перовский) шәһәрінде молла
Ораз қазақшаға аударған екен, баспаға шыққан-шықпағанын біле алмадым,—
дейді М. Сералин (Айқап журналында, 1914).
Шахнаменің аудармасы барлық елде бар: түріктің ақыны Шухиддин Шах-
наменің төрт мың бәйтін өлеңмен аударды, ал 1611 жылы тагы қара сөзбен
түгел жазып шықты. Татардың ақыны Әли Әфәнди қара сөзбен жазып берді.
Азербайжанда бірінші болып қара сөзбен 1848 жылы проф. Казам-бек аударды.
Шахнаменің алғашқы аудармасы орыс тілінде XIX ғасырдың бірінші
жартысында шықты, мұны Гудна деген кісі француз тілінен аударды, ол нұсқа
Европа жаршысы (Вестник Европы) атты журналда: а) Фирдоуси — Махмұтңа
арналған сатира және Шахнамеден үзінді деген атпен жарияланды (815, №
10, 89—99 беттер). Екінші бөлімі: ә) Фирдоуси: Шах-намеден үзінді (Бижан
мен Мәнеж оқиғасы) делініп жарық көрді (сол журналдың 1818 жылгы, № 23
санында, 193—196 беттерінде). Тағы сол 1818 жылы Пантеон иностранной
словесности деген журналдың бірінші бөлімінде, 125—127 беттерінде басыл-
ды, бұл үзіндіні Хосровтың (Хисраудың) баласына айтқан соңғы сөзі деп
атады (Фирдоусидің Шахна-месінен).
Осыдан кейін ширек ғасыр өтті, орыс тіліне аударушылар Фирдоусиді ұмытты
да, Сагди мен Хафиз сынды аңындарды аударуға жұмылды.
Тек қана 1844—1847 жылдарда В. А. Жуковский Шахнаменің бір бөлімін ақ
өлеңмен (белым стихом) неміс ақыны Ф. Рюккерттен орыс тіліне еркін
аударып берді. Бұл аударманың аты Рүстам мен Зураб болды, сонда Ф.
Рюккерт Суһраб - десе, Жуковскийде Зураб боп шықты. Мұны В.Эберман
зерттеді.
Осы аудармасының бет ашарында В.А.Жуковский: Бұл поэма парсынікі емес.
Мұнда айтылатын жаңсы уаңиганың бәрі де Ф. Рюккерттікі деуіне ңараганда,
аудармашы Фирдоусидің данышпан шеберлігін дұрыс багалай алмаса керек,
сондықтан Рюккерттің бұзып атаган атауларын сол ңалпынша ңабылдаған, сөйтіп
Фирдоусидегі Суһраб — Зураб; Гиз (батырдың аты)— Геф; Забул — Бабул болып
кете барран, ешбір тілге аударылмайтын Үрістемнің тақымына басңан сәуегей
тұлпарын Рахшты Гром (Нажағай) деп ата-ған,— дейді И.С.Брагинский.
Рюккерт пен Жуковский аудармалары өте еркін кеткендіктен, Фирдоусидің
эпикальщ жырының бағыты сақталмаған. Сонда да Шахнаме поэмасыімен осы
аудармалар арңылы танысқан атақты демократ сыншымыз Н. Г. Чернышевский
өзінің Повесть ішінде повесть дейтін романында Фирдоусиді: ... главная
сила и Мильтона, и Шекспира, и Данте, и Фирдоуси, и всех других
первостепенных позтов состояла в том, что они были компиляторы народных
преданий — деп, данышпан ақындармен қатар ңояды.
Бері келе 1877 жылы шьщқан Новоперсидская литература атты М.Зотовтың
кітабына да Фирдоуси поэмасынан үзінді кірген. 1905 жылы С.И.Соколов
Шахнамені толық аударуға кірісті, алайда, он-ақ мың жол өлеңін ғана
аударып берді.
1934 жылы Фирдоусидің 1000 жылдың мерекесі қарсаңында М. Лозинский мен М.
Дьяковтар түп нұсқадан аударып, жаңа еңбектер берді.
1943 жылы Шахнамені Ц. Бану аударуға кірісті.
1949 жылы В. Сельвинскийдің аудармалары жарық көрді.
1951 жылы Тәжік поэзиясының антологиясына В. Левик, В. Звягинцева, К.
Липскеров және М. Петровыхтар аударған үзінділер кірді.
1948 жылы Шахнамені ақын С. Липкин де әдемілеп аударған болатын.
1957 жылы шыққан Шахнаме өлеңдерінің бір томдығына, әлгі аңындармен
бірге Л. Пеньковскийдің де аудармасы кірген екен.
Осылардың бәрінен бұрын XVII ғасырда орыс хал-ңының ескі әдебиетінің
еокерткіші Сказание о некоем славном богатыре Уруслане Залазоревиче атты
жыр шыңты. Орыс оңырмандары Шахнаме поэмасының мазмұнымен осы жыр арңылы
танысты. Профессор Н. Гудзидің айтуынша бұл әңгіме Шах-намені мүлде
бұзып, өзінше жырлаған. Бірақ біздің дәуірімізге жетпей қалған, түркі
тілінде жазылған нұсқаны мегзейді. Кейін осы повесть XVIII ғасырдан XX
ғасырдың бас кезіне дейін сан алуан өзгеріске ұшырай келіп, ақырында
Повесть о Еруслане Лазаревиче атанып, орыс халқының ертегісіне айналып
кетті.
Шахнаме поэмасының бас кейіпкері Рустам — мына повесте Уруслан немесе
Еруслан: Рустамның әкесі Жальзар, мұнда Лазарь, Кей-Кавус (патша)— Киркоус:
Рустамның көріпкел (сәуегей) тұлпары — Рахш Араш болып алынған. Ендеше
ұқсастығы күдік тудырмайды. Алайда бұған Шахнамеде жоқ толып жатқан соны
уақиғалар, жаңа кейіпкерлер кіреді. Әсіресе, Рустам өзінің туган баласы
Зухрабпен соғысып, оны тек өлтіргеннен кейін таниды, ал мұнда Уруслан өз
баласын өлтірмей тұрып, соның қолындағы асыл тастан соғылған білезігінен
таниды.
Қорыта айтсақ, парсы әдебиетінің ұлы нұсқасы орыс тіліне, не басқа
тілдерге де араб тілі немесе түркі тілдері арңылы жайылуы белгілі тәрізді.
Оның себебі парсы елін арабтың өз аузына қаратуы рас. Ал ілгеріректе, VI
ғасырда, түркі елінің уәкілдері де үстемдік құрғаны байқалады. М. Сералин
Шахнамені 1914 жылы қазақ тіліне Жуковскийден аударып берген еді. Бұл
аударма сол жылы Айқап журналында жарық көрді.
Қазақ халқына көптен бері таныс ауызша әңгімелер, ертегілер болатын,
солардың бәрінде де Рүстем батыр — Рүстем Дастан басты кейіпкер болып
жүретін. Осылардың түп негізі Шығыс классигі Фирдоусидің Шахнаме атты
поэмасынан алынып жырланатын. Мұның жайын туыстас түркі елдері: өзбек,
түрікмен, қырғыз, татар, қарақалпақ халықтары — бәрі де көбіне қара сөзбен
ертегі, аңыз, әңгіме етіп баяндайтын.
Осы Рүстем Дастан да, Мың бір түн ертегісі де қазақ аузында ертеден
бар. Ел аузында Шахнаме XV—XVI ғасырлардан бері жүрген тәрізді. Солардың
бәрі де, біздің осы күнгі түсінігімізге сай келе бермейді. Тек солардың
ізімен айтылатын, сөйтіп қазақ елінің төл малындай болып толғанатын. 1961
жылы жарияланған халық ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуовтың Рүстем Дастан
поэмасы да көне дәстүрімізге саятын. Заты, мұның түп негізі Молла Ораз
қолжазбасымен сабақтас болуы ықтимал.
Аударманың тәжірибелік жағында істелген істер, өлі келешекте істелетін
еңбектер адам айтқысыз мол. Бірақ осы күрделі мәселенің бағытын білдіретін
теориялық бастамаларды да шола кетелік.
Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда,— дейді Мұхтар
Омарханұлы Әуезов,— кейінгі кезде біздің одан көлеміндегі әдебиетте екі
түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі — аударма тіл зерттеу ғылымының
ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырьш, бұл
мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі —
біздіңше, дұрыс бейім аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да,
эстетикалың принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа ңояды, сондықтан
бұл бейім аударманы әдебиет таныту теориясын зерттейтін объект,— деп
қарайды... [12, 6-7 бб.]
Мұхтар Әуезовтің негізгі ойы — аударманы әдебиетттану ғылымына жатқызады.
Біраң аударма қасиеттеріне интонация, ырғақ, образдылық (синонимдердің,
идиомалардың, мақал-мәтелдердің, афоризмдердің түрліше астарларымен бірге)
секілді элементтер жатады... -
Дейді М.Әуезов [12, 7-б.].
Рүстем Дастанды халық ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуов, Фирдоуси Шах-
камесінің ізімен жырлаған.
М.Әуезовтің өзі айтпақшы синоним, идиома, мақал-мәтел, афоризмдер
аударма саласына кіретін болса, бұлар, әрине, тіл білімінің шеңберінен де
шыға алмаса керек. Шынына келсек, әдебиет пен тіл ғылымына, былайша
айтқанда бүкіл филологияға ортақ сала — аударма. Оның үстіне аударманың
тілдік жағы басым сияқтанады.
1957 жылы Алматыда аудармашылардың бүкіл одақтық бас қосқан мәжілісі
өтті. Сонда М. А. Шолоховтың Тынық Дон романы жайында, әрине, қазаң
тіліне аударылғаны туралы көрнекті сыншы, профессор М. Қ. Қаратаевтың
баяндамасы болды. Аудармадағы табыстарымызбен бірге кемістіктерімізді
көрсете келіп, баяндамашы аудармалардың теориялық бағыттарына аса назар
аударды.
Бір халық екінші халықты аударма арқылы таныды. Сондықтан да, аудармашыға
үлкен міндет жүктеледі. Біз көне замандағы Индия елінің өмірін Рамаяна,
Махабхарата эпостарының, Кәлилә мен Димна әңгімелерінің аудармалары
арқылы білеміз. Греция халқының тіршілігімен Илиада мен Одиссея
жырларының аудармасы таныстырады. Сондай-ақ қазақ елінің өмірін де орыс
тіліне аударылган ұлылы-кішілі туындыларымыз арқылы бөгде елдер білетін
тәрізді. Мысалы: Мен бұрын қазақ деген халықты естіп көрмеген едім.
Жақында ағылшын тілінде Мұхтар Әуезовтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz