Қазақ бөлiмiнде оқитын студенттердiң тiлдiк санасындағы неологизмдердiң идентификациясы (психолингвистикалық талдау).
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДА НЕОЛОГИЗМДЕРДIҢ
ЗЕРТТЕЛУI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.8
1.1 Неологизмдердi зерттеудiң психолингвистикалық аспектiсi ... ... ... ... ... 9.16
1.2 Неологизмдердiң тақырыптық тұрғыдан жүйеленуi ... ... ... ... ... ... ... ... .17.18
2 НЕОЛОГИЗМДЕРДI ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДI ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.22
2.1 Эксперименттi ұйымдастыру әдiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.22
2.2 Зерттелген материалдың сандық қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.27
2.3 Неологизмдердi идентификациялау стратегиялары мен модельдерi ... ...28.34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.39
1 ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДА НЕОЛОГИЗМДЕРДIҢ
ЗЕРТТЕЛУI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.8
1.1 Неологизмдердi зерттеудiң психолингвистикалық аспектiсi ... ... ... ... ... 9.16
1.2 Неологизмдердiң тақырыптық тұрғыдан жүйеленуi ... ... ... ... ... ... ... ... .17.18
2 НЕОЛОГИЗМДЕРДI ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДI ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.22
2.1 Эксперименттi ұйымдастыру әдiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.22
2.2 Зерттелген материалдың сандық қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.27
2.3 Неологизмдердi идентификациялау стратегиялары мен модельдерi ... ...28.34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.39
Адамзаттың ортақ бай мұрасы тіл феноменін зерттеу мәселесі қашанда өзекті болып табылады. Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс болғандықтан, тілдегі өзгерістер мен жаңашылдықтар, бірінші кезекте, қоғамның дамуымен тығыз байланысты болады. Тіл – қоғамның дамуымен бірге үнемі өзгеру, жетілу үстінде. Сондықтан оның сөздік құрамы әрдайым толығып, дамып, өзгеріп отырады. Әр дәуір, әр қоғам, әр халық өзіне қажет жаңалықтарды туғызса, сол жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс - әрекеттердің өз атаулары пайда болады. Бүгінгі таңда саяси, мәдени, рухани, әлеуметтік өміріміздегі өзгерістер дүниеге әкеліп жатқан жаңалықтардың тілдегі көрінісі – неологизмдер.
Неологиз – тіл өміршеңдігінің бір айғағы. Олай дейтініміз, әр жаңалықтың өзі қозғалыстың, дамудың, яғни тіршіліктің белгісі. Ал қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізіп, қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілгенінен кейін дамуы үдей түсіп, жаңа серпіліс пайда болды. Қазақ тілінің қызмет өрісін кеңейтіп, барша байлығын сарқа, дұрыс пайдалануды күн тәртібіне қойды. Ол үшін ең алдымен көптеген ұғымдарды білдіруде қазақ тілінің өз мүмкіндігі бар екендігі көрінді. Ғылыми – техникалық революция дәуірі тек арнайы ғылыми терминдерді ғана емес, көпшілік қауым күнделікті өмірде жиі қолданатын сандаған сөздерді ұсынды. Олардың басым көпшілігі интернационалдық қордан орыс тілі арқылы қабылданды. Бұлар сан жағынан едәуір көп, бірақ оларды түгел тіркеп, қазақша түсіндіріп беру келешекте қолға алынбақ. Міне, осындай ізгі ниетпен қазіргі кезде БАҚ тілінде кездесетін және күнделікті тұрмыста қолданысқа еніп отырған неологизмдерді әлемдік лингвистикада қалыптасқан амал – тәсілдер арқылы зерттеуді қолға алдық.
Қоғамның дамуы қойған талаптарға сай болу үшін тіл жан–жақты дамып жатса, соған орай оны зерттейтін амал–тәсілдер де сан–қилы бағыт алуда. Тілдегі зерттеулердің ондай бағыттарының бірі – психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент.
Психолингвистика – тіл білімінің ең жас салаларының бірі екені белгілі. Оның ғылым ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау алады. Психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға Г. Штейнталь, В. Гумбольт, А. Потебня, Ф. Фортунатов, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Л. Щерба т.б. ғалымдардың еңбегі зор болды.
Психолингвистика – өткен ғасырдың орта шенінде американ лингвистерінің зерттеулері негізінде ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазір тілдің практикалық мәселерін шешуде үлкен сұранысқа ие қолданбалы пән. Психолингвист ғалымдар тілді зерттеудің дәстүрлі, яғни тек құрылымдық жағын қарастыруды аз деп тауып, сөздің ішкі семантикасына ден қоя бастады.
Тілдік бірліктердің пайда болуын психологиялық тұрғыдан негіздеп,ассимиляция, ассоциация сияқты психологиялық заңдылықтарға сүйенген және бұл зерттеулердің мәні өте жоғары болып табылады.Себебі, қазіргі таңда психолингвистиканың қолданбалы сипаты жоғары мәнге ие.Ол тек шет тілдерін үйрену мен меңгеру тәсілдерін ғана емес, сонымен қатар
Неологиз – тіл өміршеңдігінің бір айғағы. Олай дейтініміз, әр жаңалықтың өзі қозғалыстың, дамудың, яғни тіршіліктің белгісі. Ал қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізіп, қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілгенінен кейін дамуы үдей түсіп, жаңа серпіліс пайда болды. Қазақ тілінің қызмет өрісін кеңейтіп, барша байлығын сарқа, дұрыс пайдалануды күн тәртібіне қойды. Ол үшін ең алдымен көптеген ұғымдарды білдіруде қазақ тілінің өз мүмкіндігі бар екендігі көрінді. Ғылыми – техникалық революция дәуірі тек арнайы ғылыми терминдерді ғана емес, көпшілік қауым күнделікті өмірде жиі қолданатын сандаған сөздерді ұсынды. Олардың басым көпшілігі интернационалдық қордан орыс тілі арқылы қабылданды. Бұлар сан жағынан едәуір көп, бірақ оларды түгел тіркеп, қазақша түсіндіріп беру келешекте қолға алынбақ. Міне, осындай ізгі ниетпен қазіргі кезде БАҚ тілінде кездесетін және күнделікті тұрмыста қолданысқа еніп отырған неологизмдерді әлемдік лингвистикада қалыптасқан амал – тәсілдер арқылы зерттеуді қолға алдық.
Қоғамның дамуы қойған талаптарға сай болу үшін тіл жан–жақты дамып жатса, соған орай оны зерттейтін амал–тәсілдер де сан–қилы бағыт алуда. Тілдегі зерттеулердің ондай бағыттарының бірі – психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент.
Психолингвистика – тіл білімінің ең жас салаларының бірі екені белгілі. Оның ғылым ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау алады. Психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға Г. Штейнталь, В. Гумбольт, А. Потебня, Ф. Фортунатов, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Л. Щерба т.б. ғалымдардың еңбегі зор болды.
Психолингвистика – өткен ғасырдың орта шенінде американ лингвистерінің зерттеулері негізінде ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазір тілдің практикалық мәселерін шешуде үлкен сұранысқа ие қолданбалы пән. Психолингвист ғалымдар тілді зерттеудің дәстүрлі, яғни тек құрылымдық жағын қарастыруды аз деп тауып, сөздің ішкі семантикасына ден қоя бастады.
Тілдік бірліктердің пайда болуын психологиялық тұрғыдан негіздеп,ассимиляция, ассоциация сияқты психологиялық заңдылықтарға сүйенген және бұл зерттеулердің мәні өте жоғары болып табылады.Себебі, қазіргі таңда психолингвистиканың қолданбалы сипаты жоғары мәнге ие.Ол тек шет тілдерін үйрену мен меңгеру тәсілдерін ғана емес, сонымен қатар
1. Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1998.
2. Джоглидзе Л.И. Неологизмы в русском языке. –Москва, 1989.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. –Алматы, 1979.
4. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. –Алматы: Ғылым, 1984.1.
5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. –Алматы, 1978.
6. Сүлейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. -Алматы: Демеу, 1996. -193с.
7. Фрумкина Р.М. Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа. – Москва: Наука, 1982.
8. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – Москва: Смысл, 1987.
9. Залевская А.А. Введение в психологический эксперимент. –М: Аст., 2005.
10. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. –Алматы: Ғылым, 1983.
11. Алдашева А., Сарыбаев Ш. Жаңа атаулар сөздігі. –Алматы, 1992.
12. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. –Алматы: Мектеп, 1978.
13. Алдамұратов Ә.Т. Психолингвистиканы зерттеудің мақсат-міндеттері// Қазақстан мектебі, 1997, 24 сәуір.
14. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998.
15. Философский словарь. –Москва: Политическая литература, 1986.
16. Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. –Москва, 2003.
17. Залевская А.А. Слово в лексиконе человека. Психолингвистическое исследование. – Воронеж: Изд-во ВУ, 1990. -115с.
18. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект. – Алматы, 1999.
19. Шахнарович А.М. Психолингвистический сборник статей. –Москва: Прогресс,1984. -366с.
20. Психолингвистические исследование проблемы семантики. – Москва: 1983 – 284 с.
21. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. – Калинин: КГУ, 1998 – 165 с.
22. Апресиян Ю.Д. Экспериментальные исследования семантики русского глагола. -Москва: Наука , 1967.
23. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы. Конференция материалдары. -Алматы: ҚУ, 2003.
24. Психолингвистические и лингвистические аспекты проблемы языковых контактов: Сборник научных трудов. -Калинан: КГУ, 2003.
25. Психолинвистические исследования в области лексики и фонетики: Сборник научных трудов. – Калинин: КГУ, 1988.
26. Сәтиева Ж.Б. Сөйлеудің психолингвистикалық негіздері// Бастауыш мектеп, 2003, 10 қазан.
27. Кеңесбаев І.,Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1978.
28. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы, 2005.
29. Алдамұратов Ә.Т. Грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. –Алматы, 1992.
30. Психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент// Хабаршы, 2004. №7.
31. Қазақ тілі энциклопедиясы. –Алматы, 1998.
32. Лингвистический энциклопедический словарь. –Москва, 1990.
33. Словарь иностранных слов. –Москва: Русский язык, 1981.
34. Караулов Ю.Н. Русский ассоциативный словарь. –Москва, 1994.
35. Словарь лингвистических терминов. –Москва, 1989.
2. Джоглидзе Л.И. Неологизмы в русском языке. –Москва, 1989.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. –Алматы, 1979.
4. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. –Алматы: Ғылым, 1984.1.
5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. –Алматы, 1978.
6. Сүлейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. -Алматы: Демеу, 1996. -193с.
7. Фрумкина Р.М. Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа. – Москва: Наука, 1982.
8. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – Москва: Смысл, 1987.
9. Залевская А.А. Введение в психологический эксперимент. –М: Аст., 2005.
10. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. –Алматы: Ғылым, 1983.
11. Алдашева А., Сарыбаев Ш. Жаңа атаулар сөздігі. –Алматы, 1992.
12. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. –Алматы: Мектеп, 1978.
13. Алдамұратов Ә.Т. Психолингвистиканы зерттеудің мақсат-міндеттері// Қазақстан мектебі, 1997, 24 сәуір.
14. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998.
15. Философский словарь. –Москва: Политическая литература, 1986.
16. Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. –Москва, 2003.
17. Залевская А.А. Слово в лексиконе человека. Психолингвистическое исследование. – Воронеж: Изд-во ВУ, 1990. -115с.
18. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект. – Алматы, 1999.
19. Шахнарович А.М. Психолингвистический сборник статей. –Москва: Прогресс,1984. -366с.
20. Психолингвистические исследование проблемы семантики. – Москва: 1983 – 284 с.
21. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. – Калинин: КГУ, 1998 – 165 с.
22. Апресиян Ю.Д. Экспериментальные исследования семантики русского глагола. -Москва: Наука , 1967.
23. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы. Конференция материалдары. -Алматы: ҚУ, 2003.
24. Психолингвистические и лингвистические аспекты проблемы языковых контактов: Сборник научных трудов. -Калинан: КГУ, 2003.
25. Психолинвистические исследования в области лексики и фонетики: Сборник научных трудов. – Калинин: КГУ, 1988.
26. Сәтиева Ж.Б. Сөйлеудің психолингвистикалық негіздері// Бастауыш мектеп, 2003, 10 қазан.
27. Кеңесбаев І.,Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1978.
28. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы, 2005.
29. Алдамұратов Ә.Т. Грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. –Алматы, 1992.
30. Психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент// Хабаршы, 2004. №7.
31. Қазақ тілі энциклопедиясы. –Алматы, 1998.
32. Лингвистический энциклопедический словарь. –Москва, 1990.
33. Словарь иностранных слов. –Москва: Русский язык, 1981.
34. Караулов Ю.Н. Русский ассоциативный словарь. –Москва, 1994.
35. Словарь лингвистических терминов. –Москва, 1989.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДА НЕОЛОГИЗМДЕРДIҢ
ЗЕРТТЕЛУI ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1. Неологизмдердi зерттеудiң психолингвистикалық
аспектiсi ... ... ... ... ... 9-16
2. Неологизмдердiң тақырыптық тұрғыдан
жүйеленуi ... ... ... ... ... ... .. ... ...17-18
2. НЕОЛОГИЗМДЕРДI ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДI
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-22
1. Эксперименттi ұйымдастыру
әдiсi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 19- 22
2. Зерттелген материалдың сандық
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
3. Неологизмдердi идентификациялау стратегиялары мен модельдерi ... ...28-34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .35 -37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-
39
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ бөлiмiнде оқитын студенттердiң тiлдiк
санасындағы неологизмдердiң идентификациясы (психолингвистикалық талдау).
Жұмыстың құрылымы: Бiтiру жұмысы кiрiспеден, екi тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Жұмыстың көлемi: 39 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 35.
Тiрек сөздер: психолингвистика, неологизм, тiлдiк сана, идентификация,
ассоциация т.б.
Зерттеу нысаны: Неологизмдерге берiлген ассоциациялар мен анықтамалар.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндетi: Қазақ бөлiмiнде оқитын студенттердiң
тiлдiк санасындағы неологизмдердiң идентификациясын анықтау.
Тiлдегi ассоциациялық құбылыс табиғатын анықтаған зерттеулердiң
жетiстiгiне сүйене отырып, неологизм сөздер тудырған ассоциациялардың
табиғатын зерттеу, ассоциативтi эксперимент нәтижесiнiң қажеттiлiгiн
көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Кiрiспеде жұмыстың өзектiлiгi, нысаны, жұмыстың
мақсаты мен мiндеттерi, әдiс-тәсiлдерi жайлы мәлiмет берiледi. Негiзгi
бөлiм екi тарауды қамтиды. Мұнда отандық лингвистикадағы неологизмдер,
олардың зерттелуiнiң психолингвистикалық аспектiсi, психолингвистикалық
зерттеудiң қорытындылары берiледi. Қорытынды бөлiмiнде жалпы жұмыс барысы
жүйеленiп, түйiн жасалады.
Жұмыста қолданылған дерек көздерi: Ғылыми еңбектер, түсiндiрме,
лингвистикалық. философиялық, психологиялық, жаңа атаулар сөздiгi.
КІРІСПЕ
Адамзаттың ортақ бай мұрасы тіл феноменін зерттеу мәселесі қашанда
өзекті болып табылады. Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс болғандықтан,
тілдегі өзгерістер мен жаңашылдықтар, бірінші кезекте, қоғамның дамуымен
тығыз байланысты болады. Тіл – қоғамның дамуымен бірге үнемі өзгеру, жетілу
үстінде. Сондықтан оның сөздік құрамы әрдайым толығып, дамып, өзгеріп
отырады. Әр дәуір, әр қоғам, әр халық өзіне қажет жаңалықтарды туғызса, сол
жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс - әрекеттердің өз атаулары пайда болады.
Бүгінгі таңда саяси, мәдени, рухани, әлеуметтік өміріміздегі өзгерістер
дүниеге әкеліп жатқан жаңалықтардың тілдегі көрінісі – неологизмдер.
Неологиз – тіл өміршеңдігінің бір айғағы. Олай дейтініміз, әр
жаңалықтың өзі қозғалыстың, дамудың, яғни тіршіліктің белгісі. Ал қазақ елі
тәуелсіздікке қол жеткізіп, қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесіне
көтерілгенінен кейін дамуы үдей түсіп, жаңа серпіліс пайда болды. Қазақ
тілінің қызмет өрісін кеңейтіп, барша байлығын сарқа, дұрыс пайдалануды күн
тәртібіне қойды. Ол үшін ең алдымен көптеген ұғымдарды білдіруде қазақ
тілінің өз мүмкіндігі бар екендігі көрінді. Ғылыми – техникалық революция
дәуірі тек арнайы ғылыми терминдерді ғана емес, көпшілік қауым күнделікті
өмірде жиі қолданатын сандаған сөздерді ұсынды. Олардың басым көпшілігі
интернационалдық қордан орыс тілі арқылы қабылданды. Бұлар сан жағынан
едәуір көп, бірақ оларды түгел тіркеп, қазақша түсіндіріп беру келешекте
қолға алынбақ. Міне, осындай ізгі ниетпен қазіргі кезде БАҚ тілінде
кездесетін және күнделікті тұрмыста қолданысқа еніп отырған неологизмдерді
әлемдік лингвистикада қалыптасқан амал – тәсілдер арқылы зерттеуді қолға
алдық.
Қоғамның дамуы қойған талаптарға сай болу үшін тіл жан–жақты дамып
жатса, соған орай оны зерттейтін амал–тәсілдер де сан–қилы бағыт алуда.
Тілдегі зерттеулердің ондай бағыттарының бірі – психолингвистикадағы
ассоциативті эксперимент.
Психолингвистика – тіл білімінің ең жас салаларының бірі екені
белгілі. Оның ғылым ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау
алады. Психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға Г. Штейнталь, В.
Гумбольт, А. Потебня, Ф. Фортунатов, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Л. Щерба т.б.
ғалымдардың еңбегі зор болды.
Психолингвистика – өткен ғасырдың орта шенінде американ лингвистерінің
зерттеулері негізінде ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазір тілдің
практикалық мәселерін шешуде үлкен сұранысқа ие қолданбалы пән.
Психолингвист ғалымдар тілді зерттеудің дәстүрлі, яғни тек құрылымдық жағын
қарастыруды аз деп тауып, сөздің ішкі семантикасына ден қоя бастады.
Тілдік бірліктердің пайда болуын психологиялық тұрғыдан
негіздеп,ассимиляция, ассоциация сияқты психологиялық заңдылықтарға
сүйенген және бұл зерттеулердің мәні өте жоғары болып табылады.Себебі,
қазіргі таңда психолингвистиканың қолданбалы сипаты жоғары мәнге ие.Ол тек
шет тілдерін үйрену мен меңгеру тәсілдерін ғана емес, сонымен қатар
логопедия, ми қызметіне байланысты сөйлеудің бұзылуы, бұқаралық ақпарат
құралдарындағы сөйлеудің рөлі, авиация мен космостық мәселелері және т.б.
қарастырылады.
Психолингвистика – сөйлеу механизмдерін психикалық процестермен
байланысты зерттейтіндіктен, психолингвистикалық зерттеулер үшін
ассоциативті тәжірибенің алатын орны орасан зор.
Қазіргі қазақ тіл білімінде психолингвистикалық зерттеулер енді ғана
қолға алына бастады.Осыған орай қазақ тілінде сөздердің ассоциативті топ
құрайтыны туралы зерттеулер жоқтың қасы деуге болады.
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіліндегі неологизмдердің құрылысын,
құрамын, жасалу жолдарын анықтап, студенттердің тілдегі неологизмдерді білу
деңгейін тексеру.Психолингвистикалық зерттеудің өзекті мәселесі болып
табылатын неологизмдерді идентификациялау стратегияларын бөліп көрсету.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ бөлімінде оқитын студенттердің тілдік
санасындағы неологизмдердің идентификациясын анықтау.Осыған байланысты
зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- тілдегі ассоциациялық құбылыс табиғатын анықталған зерттеулердің
жетістігіне сүйене отырып, неологизм сөздер тудырған ассоциациялар
табиғатын зерттеу,ассоциативті эксперимент нәтижесінің қажеттілігін
көрсету.
-қазақ тіліндегі неологизмдердің идентификациясын ассоциат сөздер мен
оларға берілген анықтамалар арқылы анықтау.
Зерттеудің нысаны: Зерттеу жұмысымыздың нәтижесінде алынған
тілдік материалдар, яғни неологизмдер тудырған ассоциациялар мен жеке
анықтамалар, зерттеу жұмысымыздың негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеудің әдістері: Жұмыста статистикалық әдіс, яғни алынған
нәтижелердің сандық және сапалық көрсеткiштерін анықтайтын әдіс қолданылды.
Зерттеудің тәсілі: Ассоциативті эксперимент.
Зерттеудің жаңашылдығы: Зерттеудің негізі болып табылатын
неологизмдердің идентификациясын түрлі стратегиялар арқылы анықтау қазақ
тіл білімінде алғаш рет қолға алынып отыр.
Жұмыстан күтілетін нәтиже: Қазақ тіліндегі неологизмдердің
ассоциативті топтарын анықтап, ол ұғымдардың ұлттық танымдағы
ерекшеліктерін көрсету.Анықталған түрлі идентификациялық стратегиялардың
негізінде неологизмдердің жасалу уәжділігін, олардың жалпыхалыққа
түсініктілік деңгейін анықтау.Сондай-ақ, қазақ тіліндегі ассоциативті
сөздікті жасаудың алғашқы қадамын жасау.
1 ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДА НЕОЛОГИЗМДЕРДIҢ ЗЕРТТЕЛУI
Қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін саяси-әлеуметтiк,
мәдени және ғылыми-техникалық салаларда ірі өзгерістер мен түрлі жаңалықтар
болатыны заңдылық.
Жаңа зат, құбылыс пайда болғаннан кейін жаңа ұғымды білдіретін жаңа
атаулар жалпы тіл ғылымында лексика бөлімінің, соның ішінде неологизм
тармағының зерттеу объектісі болды. Неологизмдер (грек сөзі neos-жаңа,
logos-сөз) қай тілде болмасын жаңа сөз ұғымының баламасы [1, 240].
Жалпы тіл білімінде сөздік құрамдағы неологизмдер туралы зерттеу
жұмыстары жүргізіліп, лексиканың бір саласы ретінде қаралып келді.Қазақ тіл
білімінде Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Ә.Болғанбаев, С.Исаев,
Б.Әбілқасымовтардың еңбектерінде неологизмдердің ерекшеліктері туралы
аталып өтеді. Ш. Бәйтікова, Р.Барлыбаева, А.Алдашевалардың зерттеу
еңбектерінде неологизмдер арнайы түрде қаралды. Неологизмдерге анықтама
беріліп, олардың жасалу жолдары көрсетілді.
Неологизмдердің соңғы бірнеше жылда тілімізден жиі көрініс тауып
жүргені белгілі. Қазақ тілінің мемлекеттік дәреже алуы, еліміздің
егемендікті иеленуі-осының басты себебі. Бұрын орыс тілінің ықпалымен
лексикалық қорымыз молайып келеді деген түсініктен арылып, ана тіліміздің
тазалығы үшін күресу жолында жаңа сөз қолданыстар дүниеге келді.Жаңа
сөздерге жаңа баламалар іздеу, олардың бірнеше варианттарын ұсынып, кейін
біреуін ғана таңдап алу-осының айғағы. Барлық зерттеу еңбектері мен
оқулықтарда неологизм терминінің жалпы сипатта ұсынылып, іштей салаға
бөлініп қаралауы немесе оның бір ғана саласының жеке зерттеу жұмысының
объектісі болуы, қазақ тілі лексикасындағы неологизм тармағының әлі де
зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет ететіндігін дәлелдейді.
Жалпы тіл білімінде неологизмді жаңа сөз немесе жаңа сөзді нелогизм
сипатында қарастырады. Екеуіне де бір анықтама беруге ұмтылыс байқалады.
Л.И.Джоглидзе өзінің Қазіргі орыс тіліндегі жаңа сөздер атты
еңбегінде: Неологизмдер - тілдегі жаңа сөздер, тіл жүйесінің лексикалық
бөлігі: Неологизмдер-сөйлеу тілінде дайын күйінде қолданылатын, бірақ
салыстырмалы түрде жақында пайда болған сөздер,-деп тұжырымдайды [2,
33].Ал Р.Ю. Намиткова: Жаңа сөздер-тілде белгілі бір кезеңде пайда болған,
бұрын болмаған және жалпы қолданысқа түспеген, сол тілде сөйлеушілер
жаңалық сипатын сезінетін сөздер екенін айтса, В.В.Лопатин Тілімізге
қатысты жаңа сөздер-неологизмдер, - дейді. Көріп отырғанымыздай, бұлардың
біреуінде де жаңа сөз қолданыстары туралы сөз қозғалмайды. Енді қазақ тілі
ғылымындағы жаңа сөз-неологизмдер туралы айтылған пікірлерге жүгінейік.
Неологизм деп бір тілде жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік
арасында толық қалыптаспаған жаңа сөздерді айтамыз [3, 87].
Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпы халықтық сипат ала қоймаған жаңа
сөздер деген ұғымды білдіреді [4, 101].
Неологизмдер-халықтың қоғамдық-саяси тұрмысындағы тарихи оқиғалармен
байланысты мерзімдерде пайда болған әдеби тілдегі жаңа мағыналы, жаңа
сөздер мен тұрақты сөз тіркестері [5, 66].
Сонда жаңа сөз дегеніміз қандай сөздер? Қандай белгілеріне қарап
оларды жаңа сөз-неологизмдер қатарына жатқызамыз? Орыс тіліндегі жаңа
сөздерді зерттеушілер оның ең бірінші және ең басты белгісі ретінде уақыт
өлшемінің нақтылығын алады. Неологизмдерді зерттеу барысында жаңадан пайда
болған сөздердің уақытын белгілеу басты міндет. Кейбір ғалымдардың айтуынша
жаңа сөздердің туған күнін анықтау мүмкіндігі бар секілді. Біздің
ойымызша, жаңа сөздердің қолданысқа ену мезгілін нақты күнмен емес, белгілі
бір кезеңмен өлшеген тиімді сияқты.
Тарихи лексикологияда жаңа сөздердің пайда болған күнін белгілеу
мәселесі қиындық туғызады. Қазақ тіліне орыс тілінен көптеген сөздер ауысып
ене бастады. Әрине, ондай ауысып енген сөздердің нақты уақытын белгілеп,
қашан,қандай сөз ауысқанын білу мүмкін емес.
Сондықтан,жаңа сөздердің басты анықтаушы белгісі-тарихи кезең.
Тілімізге қаптап енген колхоз, совхоз, электр, трактор, радио
т.б.сөздер де неологизмдер тобын көбейткен еді. Қазіргі таңда аталған
сөздердің барлығы да жалпыхалықтық сипат алып, тілге әбден сіңісті де
неологизмдердің қатарынан шығып қалды. Бүгінгі неологизм деп таныған
сөзіміз 5-10 жыл өтісімен-ақ, неологизмдердің тізімінен шығып, ең актив
сөздердің қатарына барып қосылып жатады, - дейді Ә.Болғанбаев [3, 95].
Неологизм туралы зерттеу жүргізген ғалымдардың пікірі бір жерден
шықпайды. Ш.Бәйтікова, Ә.Болғанбаевтар: Неологизмдер жалпыхалықтық
қолданысқа түссе, жаңалық қалпын жоғалтады десе, А.Алдашева неологизмдерді
термин мен терминологиялық сөз тіркесі аясында қарайтын ғалымдардың бірі.
Бұл жаңа элементтер қайдан, қалай жасалады? Бұл жердегі жаңа деген
анықтауыш шартты. Әдетте, жаңа сөз дегеніміз-тілде бұрыннан бар сөздердің
(түбірлердің) жұрнақтар жалғауы, бір-бірімен қосақталуы (бірігуі, кірігуі,
жұптасуы, тіркесуі, қысқарып барып бірігуі, аббревиатура), мағына ауыстыруы
сияқты амалдардың бірі арқылы құбылған түрлері. Біздер теріп, тіркеп
отырған жаңа сөздер де осындай бұрынғының жаңғырықтары. Бірақ олар
естіліп барып, өшіп кететін дыбыс жаңғырықтары емес, материалдық дүниелер-
тіл единицалары, яғни белгілі бір ұғымды, білдіретін дербес сөздер, сөздік
қазынаны молайтатын, тілдің ілгері даму процесін көрсететін бағалы
қазыналар.
Қазіргі жаңа сөздер негізінен мынадай жолдар арқылы жасалған:
1. Жұрнақтар жалғау арқылы. Бұл ретте кейбір жұрнақтардың активтенгені
көзге түседі. Олар: -қар, -кер, -ғар, -гер (тәлімгер, білімгер,майдангер,
ғарышкер,саясаткер, баспагер); -қы, -кі, -ғы, -гі (басытқы, құрылғы,
жылытқы); -ым, -ім, -м (қойылым, басылым, ауысым, тіркелім); -ғыш, -гіш,
-қыш, -кіш (айықтырғыш, желдеткіш, мұздатқыш); -ма, -ме (нұсқама, жариялама
т.б.)
2. Түбірлерді біріктіру арқылы: ақжайма, аққайнар, түсқағаз, аяқдоп,
аяқжол, желкөз, жеделсаты т.б. Бұл-жаңа сөз жасаудағы ең өнімді тәсіл.
3. Сөз қосарлау арқылы: ақылшы-ұстаз, таңдау-балама, күйме-бесік т.б. Бұл-
өзгелерге қарағанда өрісі тарлау амал.
4. Сөз тіркесі арқылы: алтын кітап, қанаттас серік, қайта құру, қосалқы
бөлшек т.б.
5. Бұрыңғы сөзге жаңа мағына жүктеу арқылы. Бұл амал көбінесе сөзге нақты
терминдік мән беруде пайдаланылады.Мысалы, сапар сөзі қазір тек жай жол
жүру дегенді емес, мемлекет, ұйым т.б. басшылардың өзге елдерге ресми түрде
немесе арнайы шақырумен баруы (визит) деген саяси ұғымдағы саяси-қоғамдық
терминді білдіреді. Сол сияқты салауаттылық, апталық, қоғамдастық,
ілгерішілік сөздері де жаңа терминдік мағынаға ие болған байырғы
элементтер.
Аталған сөздерді қалың жұртшылыққа паш етіп, жаңа ұғымдардың
атауларының құрамын, құрылысын, қызметін зерттеуге мүмкіншілік жасаған 1992
жылы жарық көрген Жаңа атаулар сөздігінің авторлары-А.Алдашева,
Ш.Сарыбаев.
Қазақ тілінің лексикография саласында бұл сөздіктің пайда болуы үлкен
жетістік. Алайда, бір өкініштісі, бұл сөздіктің шыққанына 14 жыл болса да,
көп сөздердің жалпы қолданысқа ене қоймағандығы және аталмыш сөздіктің осы
жылдар аралығында толықтырылып қайта басылмауы. Біздің ойымызша, жақын
арада осындай бағыттағы сөздіктердің шығуына қолдау көрсетілуі керек,
себебі уақыт-тарихи процесс ретінде неологизмдердің ең бірінші анықтағыш
белгісі. Ал осы жылдар аралығында тілімізге көптеген жаңа сөздер енді. Біз
осы жағдайды ескере отырып, өзіміздің зерттеу жұмысымызға Жаңа атаулар
сөздігінен және 2004 жылы терминком бекіткен терминдерден жаңа сөздерді
таңдап алдық. Ұсынылып отырған жұмысымыздағы 30 неологизм-тіліміздегі жаңа
бейне, жаңа мазмұн. Осы сөздерді күнделікті өмірімізде қолдану, сол арқылы
ана тіліміздің құлаш-қарымын кеңейту-біздің басты мақсатымыз. Себебі тіл
тазалығын сақтау үшін, оның қоғамдық қызметін жоғарлату үшін де тілдің кез-
келген саладағы баламасын тауып, орынды пайдалану-әр тіл жанашарының
негізгі міндеті.
Қазақ тілінің қолдану аясы бұрынғыдан әлдеқайда кеңейе түсті.
Балабақшадан бастап, жоғарғы басқару органдарына дейін істі қазақша
жүргізуге талпыныс жасалып отыр. Осының бәрі-ана тіліміздің тазалығын
сақтау жолындағы іс шаралар. Халықаралық терминді аудармау, Орыс
тілінің арқасында тіліміздің сөздік қоры баюда секілді саяси ережелер
заман ықпалымен қолданыстан шығып қалды. Ғасырымыздың 20-30 жылдарынан
кейін қайтадан 80 жылдардың соңғы кезінде неологизмдер мерзімді баспасөз
беттерінен жиі көрініс тапты.Әйтеуір, кім болса да басқа тілден енген
сөздердің баламасын тауып, қазақ тіліндегі мағынасы сәйкес сөзбен
ауыстыруға талпынды. Соның нәтижесінде бір жаңа сөздің бірнеше баламалары
ұсынылып, қайсысының дұрыс, қайсысының бұрыс екендігін анықтайтын
қағидалар мен шарттар қажет.
Қазіргі таңда жаңа сөздерді, яғни неологизмдерді қолданбай сөйлеу
мүмкін емес. Себебі тіл-заман айнасы, ондағы барлық өзгерістер мен
жаңашылдықтар тұтас бір дәуірдің сипаты. Ал біздің заманымыздың бірден-бір
келбеті-неологизмдер. Осындай жалпыхалықтық сипат алып отырған
неологизмдерді зерттеу 20-30 жылдардан басталғанымен, соңғы кездердегі жаңа
сөздердің тұлғалануы, қолданылуы, аясы өзіндік ерекшеліктерімен
бөлектенеді. Олардың синтаксистік қызметі, фонетикалық өзгерістерге түсуі
әлі де толық зерттеуді қажет ететіні сөзсіз.
Қазақ тіліндегі неологизмдерді әлемдік лингвистикада қарқынды дамып
жатқан амал-тәсілдер арқылы зерттеу – қазіргі заман талабы. Соған орай,
тіліміздегі жаңа сөздердің түсінілу деңгейін, тілдік санада
сәйкестендірілуін және т.б. құбылыстарды психолингвистикалық тұрғыдан
қарастырдық.
1. Неологизмдердi зерттеудiң психолингвистикалық аспектiсi
Тіл білімінде психолингвистика мәселесі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында қарастырыла бастады. Ал оның нақты ғылым ретінде
қалыптасуы өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау алады.
Психолингвистика - психология мен тіл білімінің түйіскен шегінде
арнайы ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазіргі таңдағы тіл білімінің ең жас
салаларының бірі болып отыр. Екі ғылымның одағынан пайда болған тіл
білімінің бұл саласын дамытуға әлемнің көрнекті лингвистері Г.Штейнталь,
В.Гумбольдт, А.Потебня, И.Сеченев, Ф.Фортунатов, И.А.Бодуэн де Куртенэ,
Л.Щерба, Л.Блумфильд, Б.Скинер, Л.Выготский және т.б. ғалымдардың еңбегі
зор болды.
Психолингвистика (грек. psyche-жан және lingua-тіл)-сөйлеу
механизмдерін (сөзді қабылдау, оның санада тууы) психикалық процестермен
байланысты зерттейтін, олардың тіл жүйесіне қатысын қарастыратын комплексті
ғылым [1, 303].
Психолингвистика тілдің психологиялық құбылыстарымен байланысын
зерттейді. Психологиялық құбылыстар (түйсік, қабылдау, сезім т.б.) сөйлеу
процесіне тікелей қатысады. Адам ауызекі және жазба тіл арқылы қатынас
жасағанда белгілі бір ұғымды білдірумен бірге сол ұғымға деген өзінің
көзқарасын да қоса аңғартады. Демек, тіл ойды ғана емес, адамның сезімін,
жан дүниесін де білдіреді. Психолингвистикаға берілген жоғарыдағы
анықтамаға қоса, оның мәнін тереңірек ұғыну мақсатында әлемге аттары әйгілі
психолингвистердің анықтамаларына тоқталайық.
Психолингвистика - это прежде всего определенный ракурс в котором
изучаются язык, речь, познавательные процессы. Это наука о том, какие
психические процессы имеют место, когда мы порождаем речь и воспринимаем
речь, т.е. говорим, слушаем и читаем, а также о том, как мы обладаем речью
на родном языке и на иностранном [7, 78].
Психолингвистика – это отношение между системой языка и языковой
способностью, процессы или механизмы кодирования и декодирования при помощи
языка [8, 28].
Психолингвистика – это наука о специфике становления и
функционирования языка как достояние индивида – личности, включенной в
социум и шире – в культуру, в межличностные и межкультурные взаимодействия
[9, 56].
Көріп отырғанымыздай, психолингвистикаға берген анықтамаларды әр
тараптан, әр қырынан түсінуге болады. Себебі, психолингвистиканың зерттеу
объектісі мен ауқымы өте кең.
Психолингвистика мәселелерін қарқынды зерттеу бұрынғы Кеңес Одағы мен
алыс шетелдерде өткен ғасырдың 60-70 жылдарында қарастырылды. Тіл
психологиясы тіл білімі мен психологияның тоғысында дүниеге келіп, бұл
ғылымдардың одағы жүз жылдан аса жасап келе жатыр. Осы уақыт аралығында
алыс-жақын шетелдік ғалымдар ғылымының бұл саласына қатысты ой-пікірлерін
жан-жақты баяндап, психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға барынша ат
салысты.
Қазақстанда психолингвистиканың мәселелері 50 жылдардың соңы мен 60
жылдарда қызу қолға алынып, қазіргі таңда теориялық және қолданбалы маңызы
жоғары мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанда психолингвистиканың
зерттелуі мынадай үш түрлі бағытта жүргізілгенін байқаймыз. Бірінші, қазақ
балаларының орыс тілі мен өзге тілдерді меңгерудің психологиялық негізі
жайында іздестірілген зерттеулер. Бұл салада М.Мұқанов, Н.Айғабылов,
Қ.Жарықбаев, Е.Суфиев, М.Қайырбаева, К.Оразбекова т.б. іздестірген
зерттеулер ұлт балаларының орыс тілі мен шет тілдерін меңгерудің негізі мен
механизміне арналған. Өзге тілдерді ана тілі деңгейінде меңгерудің
психологиялық тетіктері іздестірілді. Сондай-ақ ғылым негіздерін үйренуде
олардың ақыл-ойы мен танымдық әрекеттерін дамытуға тигізетін ықпалын ашып
көрсетуді мақсат етіп қойды. Екінші бағыт-алпысыншы жылдардың орта кезінде
қолға алынып, зерттеуге ден қойылған мәселе-оқушылардың ана тілі
грамматикасының ұғымдары мен категорияларын меңгеру арқылы өзге ғылыми
пәндер мен ойлау әрекеттерін, дүниетанымдық көзқарастарын өрістету
мәселелерін психологиялық және оқыту әдістемесін жетілдіру тұрғысынан
іздестірілді. Бұл бағытқа республикамыздың тіл мамандары мен
психологтарының жүргізген зерттеулері жатады. Сөйтіп, олар Қазақстанда
психолингвистиканың белгілі бір саласының іргетасын қалауға өз үлестерін
қосты. Үшінші-психология ғылымының негізгі ұстанымдары мен қағидаларына
сүйене отырып, елімізде тәлім - тәрбие, әлеуметтік, медициналық, заң,
инженерлік психология салаларын дамытуға тілдік факторлардың атқаратын
қызметіне баса мән беру тенденциясы өріс ала бастады. Бұл салада білікті
мамандар өздерінің кәсіби қызметтеріне орай қазақ тілінің сөздік қоры мен
шешендік өнеріне жіті зейін қойды. Ұлттық тілдің ғылымның алуан саласын
заман талабына сай дамыту жолдарын іздестіруге көңіл аударып отыр. Ойымызды
бір сөзбен түйіндейтін болсақ – қазақ халқының ауыз әдебиеті мен сөз өнері
адамның жан дүниесінің құпия сырларын ашып көрсетіп, оларды нақышты түрде
бейнелейтін өнер және рухани күш екендігіне назар аударылды. Мұндай жәйттер
психолингвистиканың өзекті мәселесі – тілдің даму тарихы мен өмірде қолдану
қызметін айқындай түсетін қуатты танымдық құрал екенін көрсетеді.Міне,
аталған үш бағыт психолингвистиканың негіздері.
Жоғарыдағы пікірлер мен бағыттар отандық тіл білімімізге тиесілі, ал
енді психолингвистика деген ұғымды дүниеге әкелген, оның ғылым ретінде
қалыптасуына негіз болған шетелдік және кеңестік тіл мамандарының ғылыми
тұжырымдамаларына тоқталайық.
Тілді зерттеу, оның шығу тегі мен даму жолдарын жан-жақты қарастыру
сонау ерте замандарда басталғаны белгілі. Ежелгі Үнді, Қытай, Грек
философтары мен орта ғасырда өмір сүрген Еуропа ғалымдары қай кезде
болмасын тілдің табиғатын зерттеуге, оның ғажайып сырын ашуға барынша
талпынған. Осындай талпыныстар бірте-бірте тілге қатысты сан қилы
көзқарастар мен бағыт-бағдарларды туғызды. Ондай бағыттар, әсіресе, ХІХ
ғасырдың 20-40 жылдары белең алып, түрлі ағымдар мен мектептердің пайда
болуына әсер етті. Мәселен, тілдің пайда болуын тікелей биологиялық құбылыс
деп есептеген натуралистік бағытты жақтаушылар өз дәуірінде кездесіп
отырды. Бұл бағыттың Август Шлейхер бастаған өкілдері өз концепциясын
ұсынып, оны ғылыми бағыт ретінде қалыптастырған. Бұл – таза натуралистік
бағыт.
Сол дәуірде Фердинанд де Соссюр бастаған бір топ ғалым тілдің қоғамдық
мәніне аса ден қойып, тілді қоғамдық құбылыс деп тұжырым жасады. Осылайша
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында тілді жан-жақты зерттеу басталып, әлі күнге
дейін жалғасын тауып келе жатыр. Рас, тіл-қоғамдық құбылыс және адамдардың
қарым–қатынас құралы. Оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін атамай кетуге
болмайды. Тілді жасайтын, оның бай мұрасын ғасырдан ғасырға жеткізетін –
адам, яғни сол тілдің иесі. Жер бетінде қанша халық болса, сонша тіл бар.
Ал мәдениет пен дәстүр – әр қоғамның рухани құндылықтары. Мәселен, бүгінгі
күні қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына байланысты оның
қоғам өміріндегі өзектілігі түрлі талаптарға жауап беруіне қарай арта
түсуде. Сондықтан тіл үйреніп отырған субъект оның қоғамдық табиғаты және
әлеуметтік қызметі мен мәніне ерекше көңіл бөлуі қажет. Мысалға, тіл
меңгеріп отырған тұлға мемлекттік қызметкер болған жағдайда және қазақ
тілін ресми қарым–қатынас барысында қолдану кезінде үйреніп жүрген болса,
тілдік бірліктердің ситуативті жағдайға байланысты түрленуін білуі керек.
Демек, ол кісі коммуникативтік актіні орнату, жалғастыру немесе доғару
кезінде сөйлеу әрекетінің ерекшелігіне қарай белгілі бір вариант түріндегі
элементті таңдауы қажет. Ол сауалнама, әлеуметтік сұраулар мен интервью
сұрақтарына жауап беру, сұхбаттасу және сөйлеу барысында әлеуметтік,
ұлттық, мәдени, этнолингвистикалық факторлардың әсер етуін ескерумен
байланысты. Осы мәселелерге қатысты тіл меңгеруші тұлға бірнеше жайттарды
ескеруі қажет. Мәселен, әлеуметтік өлшемдерге байланысты сөйлеу тілінің
таңдалуы, меңгеріліп отырған тілдің қоғам өмірінің түрлі салаларында
функционалдық мағынасын анықтау, үйреніп отырған тілде қалыптасатын
коммуникативтік актінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін белгілеу, тіл ұлттық
мәдениеттің құрамдас бөлігі екенін ескеру, коммуникативтік құралдардың
прагматикалық сипаттарын белгілеу және т.с.с. Көріп отырғанымыздай, тілдің
қоғам өміріндегі әлеуметтік мәні жоғары. Ал қазіргі таңда адамның қатынас
жасау құралы – тілді қоғамдық құбылыс ретінде ғана қарастырып қоймай,
сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесін, сезімін білдіретін психологиялық
құбылыс ретінде де жан-жақты зерттеуде.
Тілдегі мұндай психологиялық бағыт ХІХ ғасырдың 50 жылдары В фон
Гумбольдт философиясының әсерінен пайда болды. Кейіннен тіл білімінде
психолингвистика ғылымы ретінде қалыптасқан бұл саланың негізін қалауға
Г.Штейнтальдың, Ресейде А.Потебняның еңбегі зор болды.ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы көрнекті тіл ғалымдарының көбі осы бағытты жақтады. Тіл
психологиясының нысаны – адамдардың сөйлеу әрекетінде болатын психикалық
процестер. Тілдік құбылыстарды психологиялық тұрғыдан сөз ету-ХІХ ғасырдағы
лингвистердің көпшілігінде болды және бұл бағыт тілдік философия ретінде әр
түрлі көзқарастағы ғалымдардың, мектептердің басын біріктірді.
Лингвистикалық психологизмнің басты концепциясы – тіл мәселелерін
шешуде психологиялық қағидаларды басшылыққа алу. Тіл – психологиялық
бақылаудың нысаны, оның мақсаты – тіл біліміндегі логикалық көзқарастарды
сынау, тілдік категориялар мен логикалық категориялар арасында қайшылықтар
көп, сондықтан тіл мәселелерін зерттеуде логика заңына сүйенуге қарсы шығу.
Психологиялық бағыттағылар өз ішінен индивидуалистік психологизм,
әлеуметтік психологизм деп аталатын екі бағытқа жіктелген.
Индивидуалистік психологизмнің ең көрнекті өкілі Герман Пауль. Бұл
бағыт тіл біліміндегі натуралистік және логикалық бағыттарға қарсы күресе
отырып, тілдік құбылыстардың барлығын жеке адамдардың сөйлеу және
психикалық ерекшеліктеріне, олардың ой-санасындағы өзгеріс-құбылыстарына
тәуелді етеді. Жалпы халық тілі, біртұтас ұлт тілі деген – жалған сөз. Тіл
жеке индивидуумдікі. Сондықтан, тіл білімінің міндеті – индивидуумның тілін
зерттеу. Индивидуумның тілін, психикалық құбылысын зерттеу арқылы тұтас
халықтың, ұлттың рухани өмірінің заңдылығын ашуға болады деп қарайды.
Индивидуалистік психологизм тілдің қоғамдық мәнін жоққа шығарады. Тіл
білімін қоғамдық ғылымдар тобынан бөліп алып, оның дербестігін жояды, оны
психологияға тәуелді, соның бір саласы деп санайды. Ал, әлеуметтік
психологизм өкілдері индивидуалистердің ақиқат бар нәрсе индивидуумдар
тілі ғана дейтін қағидаларына қарсы, олар тіл әлеуметтік, оны туғызушы да,
қолданушы да жалпы халық, қоғам дегенді айтады.
Әлеуметтік психологизм теориясын негіздеуші, оның ең көрнекті өкілі
Г.Штейнталь. Оның тіл мәселелерін психологияның заң-ережелеріне негіздеп
шешетін концепциялары Грамматика, логика, психология және бұлардың
принциптері мен өзара қарым-қатынастары, Психология мен тіл біліміне
кіріспе, Тілдің шығуы деп аталатын т.б. еңбектерінде баяндалған [10,
112].
Барлық психологистер сияқты бұлар да тілді психологиялық бақылаудың
нысаны деп санайды. Индивидуалдық психология халықтық психологияға негіз
болады. Халықтық психология – халық рухы жөніндегі ілім. Халық рухы –
адамдардың рухани әрекетінің қайнар көзі. Халық рухы, ең алдымен, тілінен,
одан кейін әдет-ғұрпынан, дәстүрінен, жалпы әрекетінен көрінеді. Осылардың
бәрі, соның ішінде тіл де, халық рухының жемісі, халықтық психологияның
көрінісі.
Психологизм өкілдері сөйлеу психологиясы, оның сөйлеу әрекетімен
байланысы, сөйлеу әрекетінің іске асу жолдары деген мәселелерге ерекше мән
береді. Психологизм көп жағдайда лингвистикалық талдау орнына психологиялық
талдауды қолданады, сөйтіп, тіл білімін өзінің негізгі функциясынан
айырады. Психологизм – тілдік категориялардың барлығы да тек тілдік
материалдар арқылы көрінетін, соны жамылған психологиялық категориялар деп
санайды.
Тіл біліміндегі психологиялық бағыт ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап
психологиялық лингвистика (психолингвистика) деген атпен психология мен
тіл білімінің аралығында, екеуінің түйісуінен туған жаңа бағыт. Бұл бағыт
алғаш Америка тіл білімінде қалыптасты да, көп ұзамай басқа елдерге тарады.
Қазір де психолингвистика сөйлеу әрекеттерінің заңдылықтарын
зерттейтін ғылым деп саналады. Мұны сөйлеу әрекетінің теориясы туралы ғылым
деп те атайды. Кейбір зерттеулерде психолингвистиканың негізі – информация
теориясы дегенді де айтады. Олай дейтіні психолингвистика сөйлеу әрекетінде
болатын хабар беру, хабарды қабылдау процестерінің қалай іске асатындығын
зерттейді. Бұл – оның негізгі нысаны. Психолингвистика – өз
нысанын,міндеті мен мақсатын жан-жақты және дәл айқындай қоймаған жас
ғылым.
Сонымен, біз тілді, сөйлеуді қоғам өмірімен байланысты іздестіретін
болсақ, осы заманда әрқайсысы өзіндік сипатқа ие болып отырған мынадай екі
түрлі бағытты айқын аңғарамыз. Оның бірі – әлеуметтік лингвистика немесе
тілдің қоғамдық құбылыс ретінде дамуын әлеуметтік жағынан қарастыру.
Екінші бағыт – психологиялық жағынан іздестіріп, оны психолингвистика
ыңғайына сәйкес зерттеу.Бұл бағыт бойынша қарым-қатынас жасау мен адамның
ой-пікірін өзгелерге жеткізу психика дамуындағы әлеуметтік факторларға
сүйеніп қарастырылады. Ғылымда психолингвистиканың ерекшеліктерін
әлеуметтік бағытта зерттеу әлдеқайда кең көлемде жүргізілгенін көреміз.Осы
орайда Еуропа елдерінде, әсіресе, француз зерттеушілері психолингвистиканы
әлеуметтік факторлармен ұштастыра отырып қарастыруға баса мән берген.
Адамның психикасының әрқилы әрекеттер салдарынан өзгерістерге ұшырап,
түрлі сипатта болатындығы жайында көзқарастар мен ойлар түрліше. Мәселен,
белгілі психолог Жан Пиаженің когнитивтік эпистемологиясы (адамның жан
дүниесінің сырын тану жайындағы ілім) мен А.Леонтьевтің сөйлеу әрекеті
туралы негіздеген психологиялық теорияларына зер салатын болсақ, біз
концепциялардан адамның психикалық дамуы мен іс-әрекетіндегі сыртқы
факторлармен бірге ішкі факторларының да өзгеруіне әлеуметтік жағдайдың
күшті ықпал етіп отыратындығын айқын аңғарамыз. Сонымен, адамның сөйлеу
әрекетінің дамуы мен өзгеріп отыруына әлеуметтік жағдайдың ылғи ықпал етіп
отыратындығын психолингвистер де бірдей мойындайды. Дегенмен, олардың
бірсыпырасы сөйлеу әрекетінің механизмі мен тетіктерін өздерінше түрліше
түсіндіретіні бар.
Адамның сөйлеу әрекеті психологиялық және әлеуметтік жағынан
қарастырылатын мәселе. Сөйлеу әрекеті күрделі психикалық құбылыс, ол
әлеуметтік жағдайға бейімделіп отырады дейді де, сөйлеуді күрделі
психикалық қызметтің айрықша түрі деп анықтайды. Алайда, социолингвистер
сөйлеу әрекетінің ішкі механизмдері болып табылатын сөйлеудің айтылуы мен
өзге адамдардың қабылдау ерекшеліктерін психолингвистер сияқты талдап
қарастырмайды. Ал психолингвист мамандар тілдік сөйлеу әрекетінің
механизмін талдаумен бірге, адамдардың өзара сөйлесіп қарым-қатынас жасау
әрекеттерін эмоциялық, мотивациялық (қызығу, қажетсіну, талпыну)
темпераменттік (шаршау, мұңаю т.б.) сияқты ерекшеліктерін зерттеуді осы
пәннің негізгі құрамды бөліктеріне жатқызады.
Сөйлеу қабілетінің даму үрдісіне әлеуметтік жағдайдың психикасына
өзіндік ықпалы туралы мәселе қозғап, оның теориялық негізін қалауға
Чехославакияның психолингвисті Я.Пруха өзінің Психолингвистика және
социолингвистика деп аталатын еңбегінде жоғарыдағы екі түрлі бағыт
көтерген мәселенің түйінін ашып көрсетіп, олардың ара жігін ажыратуға
айтарлықтай еңбек сіңірді. Ол американдық белгілі зерттеушілер Миллер мен
Хомский шұғылданған психолингвистиканың түйінді проблемаларын дұрыс шеше
алмай тұйыққа тіреліп қалу себептерін сөз етеді. Норвегия халқының
психолингвист ғалымы Р.Ромметвейн Сөз, мағына, хабарлау деген еңбегінде
сөйлесіп, тілдесу, тілдесуші адамдардың өзара қарым-қатынас жасауы олардың
дүниетанымы мен әлеуметтік тәжірбиесі негізінде жүзеге асады, дейтін
байыпты пікір айтады. Ол бұл пікірінің мәнін дессигнативті аймақ немесе
тілдесушілердің білім деңгейлері біріне-бірі сай келгенде ғана пайдалы
нәтижелер береді деп санайды.
Шетелдік зерттеушілер Ж.П.Бронкара, М.Кэла, Ж.Нуазе бірлесіп жасаған
Баланың психолингвистикасы атты еңбектері бар. Тілді меңгеруді зерттеу
деп аталатын еңбектің қорытындылаушы бөлімін Бала психолингвистикасының
болашағы деп белгілеп, онда Миллер мен Хомскийдің психолингвистикалық
зерттеулерінің мән-жайын анықтап алмай тұрып, оның зерттеу бағдарламасын
жасау мүмкін емес деп көрсетеді. Бұл авторлардың айтайын деген ой-түйіні
баланың психолингвистикасындағы негізгі объекті тілдің қарым-қатынас жасау
құралы екендігі туралы түсінігін қалыптастыру. Тіл – тиісті текстерден
тұратын күрделі құрылым. Тілдік құрылымның тиісті текстерден, сөз
текстерінен тұратындығын жете аңғарып білу психолингвистикадағы теориялық ,
әрі практикалық маңызы бар өзекті мәселелер болып табылады.
Кеңестік дәуірде бұл салада жүргізілген зерттеулер белгілі психолог
маман Н.И.Жинкин және оның шәкірттері іздестірген ғылыми еңбектерде
баяндалады. Н.И.Жинкин – тілді меңгерудің психологиялық мәселелерімен
шұғылданған кеңестік психолог ғалым. Ол сөйлеуді, қабылдау мен түсінуді
тілдік құрылымдарды талдаумен шектелмейтін аса күрделі семантикалық үрдіс
деп санаған. Бұл үрдіс тілдің құрылымын қабылдаудан басталып,оларды
түсінуге болатынын айқындап берді.
Психолингвистика бірқатар практикалық мәселелердің теориялық мәнін
түсіндіру үшін өте маңызды. Мәселен, тілдегі теориялық мәселелрді шешу үшін
көп жағдайда таза лингвистикалық зерттеулер жеткіліксіз болады, олар үшін
психолингвистиканың тәсілдерін қолдану қажет. Психолингвистикалық
зерттеулер балалар мен ересектердің шет тілдерін үйренуі, соның негізінде
сөйлеу әрекетінің қалыптасуы сынды психикалық процестерді зерттейді.
Сөйлеу процесі – тіл арқылы жүзеге асатын коммуникативтік әрекет. Ол
адам санасы мен организмінде болатын психикалық процестермен тығыз
байланысты. Сөйлеу әрекеті – ойдың тіл көмегімен мүшеленуі. Ішкі сөйлеу
арқылы ойды сыртқы сөйлеуге аудару үрдісі. Сөйлеуді қабылдау процестері оны
талдауды, түсінуді, игеруді қамтиды. Себебі қабылдаудың өзі күрделі
психикалық процесс. Онда тілдік қабаттағы кездесетін барлық заңдылықтарды
игеру, ерекшеліктерді түсіну және дұрыс қорытынды шығару сияқты мәселе бар.
Сөйлеу әрекетінде тіл мен сөйлесу арасындағы қарым-қатынас көрінеді. Тіл –
объективтік, статикалық формальді құрылым болса, ал сөйлеу – субъективтік,
динамикалық акт. Сөйлеудің иллукутивтік, яғни ықпал етушілік мәнінің жоғары
екені де мәлім. Мысалы, адам сөйлеу актісі кезінде тек өз ойын ғана емес,
сонымен бірге жан дүниесін, сезімін де білдіреді. Мәселен, оңбаған, жауыз,
қанішер, албасты және т.б. сияқты синонимдік қатардың құрамындағы сөздер
бір-брімен лексикалық мағынасының ұқсастығымен ғана емес, эмоциялық баяу
реңкімен де ажыратылады.
Сонымен, психолингвистика тілді зерттеудің дәстүрлі, яғни тек
құрылымдық жағын қарастыруды аз деп тауып, сөздің ішкі семантикасына ден
қойған практикалық пән. Тілдік бірліктердің пайда болуын психологиялық
тұрғыдан негіздеп, ассимиляция, ассоциация сияқты психологиялық
заңдылықтарға сүйенеді. Мұндай заңдылықтар психолингвистиканың қолданбалы
сипатын айғақтайды.
Психолингвистикалық зерттеулердің ажырамас бөлігі – психологиялық
әдіс–тәсілдер. Соның ең негізгісі – психолингвистикадағы ассоциативті
эксперимент.
Қазіргі таңда әлемдік лингвистикада тілді түрлі амал-тәсілдер арқылы
зерттеу, соның негізінде зерттеудің жаңа бағыттарын қалыптастыру үрдісі
қарқынды дамуда. Тіл біліміндегі ондай әдістердің бірі – ассоциативті
эксперимент.
Әлемдік тіл білімінде ассоциация термині ХХ ғасырдың 70–80
жылдарынан бастап кеңінен қолданылып келеді. Қазақ тіл білімінде алғаш
ассоциация ұғымын ғалым Т. Қоңыров Қазақ теңеулері атты еңбегінің
Қазақ теңеулерінің ассоциациялық типтері деген тарауында қолданады [12,
78].
Орыс тіл білімінде осы бағытта жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде
белгілі ғалым Ю.Н. Карауловтың Русский ассоциативный словарь атты еңбегі
1994 жылы шықты, ал бізде, өкінішке орай, мұндай еңбектер әлі де жарық
көрмеген.
Адамның әр алуан іс-әрекеттерді үйреніп, меңгере алуының табиғи –
ғылыми негізі жоғары жүйке қызметінің заңдылықтарымен дәлелденеді. Осы
заңдылықтарға орай үйрену, қабылдау процестері мидағы уақытша байланыстар
негізінде жүзеге асады. Мұндай байланыстарды ассоциациялар деп атаймыз.
Ассоциациялардың бірінші түрі – шартты рефлекс. Мұны И.П. Павлов бұрын
байланыссыз жатқан екі нүктенің өзара байланысқа түсуі деп атайды.
Ассоциация дегеніміз – адам санасында болатын жеке психикалық процестердің
арасындағы байланыс, - дейді ғалым Ә.Ж. Алдамұратов [13, 38]. Ал
Лингвистикалық түсіндірме сөздігінде былай делінген: Тілдік единицаларды
формальді және логика – семантикалық белгілері бойынша біріктіру [14,6].
Ассоциация дегеніміз бұрын байланыссыз жатқан екі нүктенің өзара
байланысқа түсуі. Осы заңдылықты белгілі кеңес психологы С.Ф. Жуйков өзінің
Психология формирования орфографических навыков деген еңбегінде адамның
бас миы қабығындағы екі нүктенің байланысы деп атайды.
Енді біздің зерттеу жұмыстарымыздың негізгі тәсілі – ассоциативті
эксперимент жайлы, оның ұйымдастырылу әдісі мен маңызы жайлы сөз етейік.
Қолданбалы психолингвистикада аталған ассоциативті эксперименттің
бірнеше түрлері бар:
1. Еркін ассоциативті реакция. Зерттелушілердің беретін жауаптарына
ешқандай шектеу қойылмайды.
2. Бағытталған ассоциативті реакция. Зерттеуге қатысушыларға белгілі
бір грамматикалық немесе семантикалық топқа жататын сөздерді атау
ұсынылады.
3. Тізбекті ассоциативті реакция. Бір стимул сөзге бірнеше сөздер
тізбегімен жауап беру ұсынылады. Мысалы: 20 секунд ішінде әртүрлі 10 сөзбен
немесе сөздер тіркесімен жауап беру әдісі.
Қазіргі кезде аталған тәжірибенің жаңа жолдары қалыптасып отыр. Әдетте
ассоциативті зерттеулерде нейтралды сөз формасы (атау септік, 1 жақ, зат
есім) стимул сөз ретінде алынса, жаңа әдіс бойынша кез келген сөз формасы
тәжірбиеде қолданыла береді. Осының нәтижесінде енді тек қана лексикон
туралы ғана емес, психолингвистикалық грамматика туралы мәлімет алуға
болады.
Ассоциация – сөз формасын формальді белгілері бойынша және сөз
мағынасын семантикалық микрожүйеге қатынасына қарай идентификациялау
(сәйкестендіру) нәтижесінде пайда болады. Идентификация (лат. іdentificate
– отождествлять) установление на основании определенных признаков тождества
различных объектов [15, 200].
Идентифицировать – установить совпадение, идентичность [16, 303].
Идентичный – тождественный, полностью совпадающий [16, 304].
Біздің зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты – неологизмдердің
идентификациялануын анықтауды ассоциативті эксперимент арқылы жүзеге
асырдық. Оның нәтижелері келесі тарауларда тарқатылып жазылған.
Ассоциативті байланыстың тағы бір айтарлықтай қасиеті – мәдениетпен
байланыс феномені. Мәселен, мандарин сөзі Еуропа мәдениетімен
тәрбиеленген адам үшін жаңа жыл ассоциациясын тудырады, ал Шығыстың адамы
үшін ондай ұғым жат. Біз үшін қайғымен ассоциацияланатын қара түсі
жапондықтар үшін мүлде олай емес, себебі олар үшін қаралы түс – ақ түс. Бұл
жерде белгілі бір мәдени шарттылықтың әсері бар. Мұндай ассоциациялар
белгілі бір халықтың қалыптасқан тарихи – мәдени дәстүрінің көрінісі болып
табылады. Мәселен, нан сөзіне берілген вербальді ассоциациялардың
қорытындысы мынадай: нан орыс ұлтының өкілі үшін бірінші кезекте соль
ассоциациясын тудырса, француз – вино, өзбек – шай деген ассоциациясын
берген. Ал қазақ ұлтының өкілі нан сөзіне, бірінші кезекте, ет деген
ассоциация беретіні күмәнсіз.
Көріп отырғанымыздай, ассоциативті реакция нәтижесінде алынған
қорытындылар ұлттық таным, түйсік жайлы көптеген мәлімет бере алады. Мұндай
зерттеулердің нәтижесінде әл халықтың болмысын, дүниетанымы мен ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрін жан жақты зерттеуге болады.
2. Неологизмдердің тақырыптық тұрғыдан жүйеленуі
Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс. Сондықтан оның сөздік құрамы
әрдайым өзгеріп, толығып, дамып отырады. Әр дәуір, әр қоғам өзіне қажетті
жаңалықтарды туғызса, сол жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс - әрекеттердің өз
атаулары пайда болады. Қазіргі кезеңдегі саяси, әлеуметтік, мәдени өміріміз
бен ғылыми – техникалық дүниемізге қаншама жаңалықтар еніп отыр.
Әлеуметтік, шаруашылық, мәдени өмірімізде, халықаралық жағдайда пайда
болып жатқан жаңа ұғымдар да көптеген неологизмдерді талап етіп отыр.
Жаңа қолданыстар тек жаңа ұғымдарды білдіру үшін ғана емес, бұрыннан
келе жатқан зат, бұйым, құбылыстарды дәлірек, дұрысырақ етіп қайта атау
үшін де туып жатады. Бұрын проводник, пляж, дача, призёр т.б. деп орысша
атап жүрген сөздерге қазақша балама тауып, бұл күнде жолсерік, жағажай,
саяжай, жүлдегер деп атайтын болсақ, бұлар да лексикамыздағы жаңа
қолданыстар ретінде танылады.
Мұндай жаңалықтар қазақ тілінің мемлекеттік тіл болып жариялануынан
кейін қарқындай көбейе түсті. Себебі өмірдегі өзгерістер, жаңалықтар тіл
арқылы өрнектеледі, көрінеді. Қоғам өмірінің сан – алуан саласын қамтитын
тіліміздің лексикасының жаңалықтары қазіргі таңда жеке ғылыми талдауды,
зерттеуді қажет етеді. Осы мақсатта зерттеліп отырған неологизмдерді
экстралингвистикалық факторларға сүйене отырып, яғни әрқайсысының қоғам
өмірінің әр саласына қатыстылығына қарай топтадық.
Сонымен, неологизмдер жиі кездесетін қоғам саласын, оның қайнар
көздерін анықтап, соның негізінде жалпы адамның іс-әрекет тәжірбиесі
әлемнің тілдік бейнесіне қалай әсер ететінін білгіміз келді. Осы зерттеу
арқылы қоғамның қай саласындағы жаңашылдықтар зерттеуді, бақылауды қажет
ететінін білу, біздің негізгі мақсатымыз болды.
Мәдениеттің ең биік сатысы болып табылатын өркениетті қоғамда өмір
сүріп отырған буын өкілдері үшін әлемдегі сан–қилы өзгерістер, олардың
күнделікті қарқынды дамып, өзгеруі қалыпты жағдай.
Ал мұндай өзгерістер мен жаңалықтар тіл ғылымы үшін өз таңбасын
қалдыратын үлкен мәселе. Солардың бірі – әр өркениет пен әлеуметтік жүйе
қалыптастыратын тілдегі жаңа атаулар, сөздер, қолданыстар. Бір сөзбен
айтқанда неологизмдер. Біздің зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болып
отырған неологизмдер қоғамдық салалар бойынша іріктеліп, мынадай реттілікке
түсті:
1. Қоғамдық - әлеуметтік сала.
2. Бизнес және қаржы саласы.
3. Ғылым – білім, өнер.
4. Спорт.
5. Тұрмыстық сала.
Тақырыптық топтарға бөлінген неологизмдерді қарастырмас бұрын, осы
тақырыптарға негіз болған неологизмдердің басым көпшілігі зат есім екенін
айтып кету керек. Бұл жайт, сірә, ешкімді таң қалдыра қоймас, себебі жалпы
тілдік қордың баюы да негізінен зат есімдер арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Мәселен, ғылым–білім саласы құзырлық, зияткерлік, айдар, білімгер т.б.
деген сөздермен толықса, әлеуметтік–қоғамдық салада бастамшыл топ, ұтқырлы,
лаңкестік айықтырғыш, бопса деген жаңа сөздер кеңінен қолданысқа еніп отыр.
Сонымен қатар, спорт әлемі де жаңа сөздерден кенде қалып отырған жоқ.
Мысалы, аяқдоп, былғары қолғап шебері,бессайыс және т.б. сөздер еніп отыр.
Әсіресе, тілдік қорымыздың тұрмыстық неологизмдермен толығуы қарқын
алып отыр, оны біз соңғы бірнеше жыл көлемінде енген сөздерден байқаймыз.
Мысалы, ақжайма, желкөз, жеделсаты, себезгі, бұрқақ және т.б. осы сияқты
сөздер бұған дәлел бола алады.
2 НЕОЛОГИЗМДЕРДI ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДI ЗЕРТТЕУ
2.1 Эксперименттi ұйымдастырудың әдісі
Біздің экспериментальді зерттеуіміздің теориялық негізі ретінде А.А.
Залевскаяның концепциясы алынды. Онда берілген вербальді амалдардың
ерекшелігіне қарай оларды қабылдаудың алуан түрлі стратегиялары жайлы,
немесе таныс емес сөзбен кездескенде қолданатын идентификациялық
стратегиялардың әмбебаптығы жайлы айтылған [17, 48]. Мұндай стратегиялар
өзге тілдің лексикасын меңгерудің оңай жолдарын анықтауға да жол ашады. Бұл
стратегияларды әмбебап дейтініміз сондықтан.
Зерттеуді жүргізу кезінде 2 негізгі мәселе қарастырылды:
- Қазақ бөлімінде оқитын студенттердің неологизмдерді идентификациялау
кезінде тікелей бақылауға келмейтін механизмдерді анықтау.
- Зерттелуші екі топ: филология факультеті мен экономика факультетінің
студенттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДА НЕОЛОГИЗМДЕРДIҢ
ЗЕРТТЕЛУI ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1. Неологизмдердi зерттеудiң психолингвистикалық
аспектiсi ... ... ... ... ... 9-16
2. Неологизмдердiң тақырыптық тұрғыдан
жүйеленуi ... ... ... ... ... ... .. ... ...17-18
2. НЕОЛОГИЗМДЕРДI ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДI
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-22
1. Эксперименттi ұйымдастыру
әдiсi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 19- 22
2. Зерттелген материалдың сандық
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-27
3. Неологизмдердi идентификациялау стратегиялары мен модельдерi ... ...28-34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .35 -37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-
39
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ бөлiмiнде оқитын студенттердiң тiлдiк
санасындағы неологизмдердiң идентификациясы (психолингвистикалық талдау).
Жұмыстың құрылымы: Бiтiру жұмысы кiрiспеден, екi тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Жұмыстың көлемi: 39 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 35.
Тiрек сөздер: психолингвистика, неологизм, тiлдiк сана, идентификация,
ассоциация т.б.
Зерттеу нысаны: Неологизмдерге берiлген ассоциациялар мен анықтамалар.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндетi: Қазақ бөлiмiнде оқитын студенттердiң
тiлдiк санасындағы неологизмдердiң идентификациясын анықтау.
Тiлдегi ассоциациялық құбылыс табиғатын анықтаған зерттеулердiң
жетiстiгiне сүйене отырып, неологизм сөздер тудырған ассоциациялардың
табиғатын зерттеу, ассоциативтi эксперимент нәтижесiнiң қажеттiлiгiн
көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Кiрiспеде жұмыстың өзектiлiгi, нысаны, жұмыстың
мақсаты мен мiндеттерi, әдiс-тәсiлдерi жайлы мәлiмет берiледi. Негiзгi
бөлiм екi тарауды қамтиды. Мұнда отандық лингвистикадағы неологизмдер,
олардың зерттелуiнiң психолингвистикалық аспектiсi, психолингвистикалық
зерттеудiң қорытындылары берiледi. Қорытынды бөлiмiнде жалпы жұмыс барысы
жүйеленiп, түйiн жасалады.
Жұмыста қолданылған дерек көздерi: Ғылыми еңбектер, түсiндiрме,
лингвистикалық. философиялық, психологиялық, жаңа атаулар сөздiгi.
КІРІСПЕ
Адамзаттың ортақ бай мұрасы тіл феноменін зерттеу мәселесі қашанда
өзекті болып табылады. Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс болғандықтан,
тілдегі өзгерістер мен жаңашылдықтар, бірінші кезекте, қоғамның дамуымен
тығыз байланысты болады. Тіл – қоғамның дамуымен бірге үнемі өзгеру, жетілу
үстінде. Сондықтан оның сөздік құрамы әрдайым толығып, дамып, өзгеріп
отырады. Әр дәуір, әр қоғам, әр халық өзіне қажет жаңалықтарды туғызса, сол
жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс - әрекеттердің өз атаулары пайда болады.
Бүгінгі таңда саяси, мәдени, рухани, әлеуметтік өміріміздегі өзгерістер
дүниеге әкеліп жатқан жаңалықтардың тілдегі көрінісі – неологизмдер.
Неологиз – тіл өміршеңдігінің бір айғағы. Олай дейтініміз, әр
жаңалықтың өзі қозғалыстың, дамудың, яғни тіршіліктің белгісі. Ал қазақ елі
тәуелсіздікке қол жеткізіп, қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесіне
көтерілгенінен кейін дамуы үдей түсіп, жаңа серпіліс пайда болды. Қазақ
тілінің қызмет өрісін кеңейтіп, барша байлығын сарқа, дұрыс пайдалануды күн
тәртібіне қойды. Ол үшін ең алдымен көптеген ұғымдарды білдіруде қазақ
тілінің өз мүмкіндігі бар екендігі көрінді. Ғылыми – техникалық революция
дәуірі тек арнайы ғылыми терминдерді ғана емес, көпшілік қауым күнделікті
өмірде жиі қолданатын сандаған сөздерді ұсынды. Олардың басым көпшілігі
интернационалдық қордан орыс тілі арқылы қабылданды. Бұлар сан жағынан
едәуір көп, бірақ оларды түгел тіркеп, қазақша түсіндіріп беру келешекте
қолға алынбақ. Міне, осындай ізгі ниетпен қазіргі кезде БАҚ тілінде
кездесетін және күнделікті тұрмыста қолданысқа еніп отырған неологизмдерді
әлемдік лингвистикада қалыптасқан амал – тәсілдер арқылы зерттеуді қолға
алдық.
Қоғамның дамуы қойған талаптарға сай болу үшін тіл жан–жақты дамып
жатса, соған орай оны зерттейтін амал–тәсілдер де сан–қилы бағыт алуда.
Тілдегі зерттеулердің ондай бағыттарының бірі – психолингвистикадағы
ассоциативті эксперимент.
Психолингвистика – тіл білімінің ең жас салаларының бірі екені
белгілі. Оның ғылым ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау
алады. Психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға Г. Штейнталь, В.
Гумбольт, А. Потебня, Ф. Фортунатов, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Л. Щерба т.б.
ғалымдардың еңбегі зор болды.
Психолингвистика – өткен ғасырдың орта шенінде американ лингвистерінің
зерттеулері негізінде ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазір тілдің
практикалық мәселерін шешуде үлкен сұранысқа ие қолданбалы пән.
Психолингвист ғалымдар тілді зерттеудің дәстүрлі, яғни тек құрылымдық жағын
қарастыруды аз деп тауып, сөздің ішкі семантикасына ден қоя бастады.
Тілдік бірліктердің пайда болуын психологиялық тұрғыдан
негіздеп,ассимиляция, ассоциация сияқты психологиялық заңдылықтарға
сүйенген және бұл зерттеулердің мәні өте жоғары болып табылады.Себебі,
қазіргі таңда психолингвистиканың қолданбалы сипаты жоғары мәнге ие.Ол тек
шет тілдерін үйрену мен меңгеру тәсілдерін ғана емес, сонымен қатар
логопедия, ми қызметіне байланысты сөйлеудің бұзылуы, бұқаралық ақпарат
құралдарындағы сөйлеудің рөлі, авиация мен космостық мәселелері және т.б.
қарастырылады.
Психолингвистика – сөйлеу механизмдерін психикалық процестермен
байланысты зерттейтіндіктен, психолингвистикалық зерттеулер үшін
ассоциативті тәжірибенің алатын орны орасан зор.
Қазіргі қазақ тіл білімінде психолингвистикалық зерттеулер енді ғана
қолға алына бастады.Осыған орай қазақ тілінде сөздердің ассоциативті топ
құрайтыны туралы зерттеулер жоқтың қасы деуге болады.
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіліндегі неологизмдердің құрылысын,
құрамын, жасалу жолдарын анықтап, студенттердің тілдегі неологизмдерді білу
деңгейін тексеру.Психолингвистикалық зерттеудің өзекті мәселесі болып
табылатын неологизмдерді идентификациялау стратегияларын бөліп көрсету.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ бөлімінде оқитын студенттердің тілдік
санасындағы неологизмдердің идентификациясын анықтау.Осыған байланысты
зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- тілдегі ассоциациялық құбылыс табиғатын анықталған зерттеулердің
жетістігіне сүйене отырып, неологизм сөздер тудырған ассоциациялар
табиғатын зерттеу,ассоциативті эксперимент нәтижесінің қажеттілігін
көрсету.
-қазақ тіліндегі неологизмдердің идентификациясын ассоциат сөздер мен
оларға берілген анықтамалар арқылы анықтау.
Зерттеудің нысаны: Зерттеу жұмысымыздың нәтижесінде алынған
тілдік материалдар, яғни неологизмдер тудырған ассоциациялар мен жеке
анықтамалар, зерттеу жұмысымыздың негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеудің әдістері: Жұмыста статистикалық әдіс, яғни алынған
нәтижелердің сандық және сапалық көрсеткiштерін анықтайтын әдіс қолданылды.
Зерттеудің тәсілі: Ассоциативті эксперимент.
Зерттеудің жаңашылдығы: Зерттеудің негізі болып табылатын
неологизмдердің идентификациясын түрлі стратегиялар арқылы анықтау қазақ
тіл білімінде алғаш рет қолға алынып отыр.
Жұмыстан күтілетін нәтиже: Қазақ тіліндегі неологизмдердің
ассоциативті топтарын анықтап, ол ұғымдардың ұлттық танымдағы
ерекшеліктерін көрсету.Анықталған түрлі идентификациялық стратегиялардың
негізінде неологизмдердің жасалу уәжділігін, олардың жалпыхалыққа
түсініктілік деңгейін анықтау.Сондай-ақ, қазақ тіліндегі ассоциативті
сөздікті жасаудың алғашқы қадамын жасау.
1 ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДА НЕОЛОГИЗМДЕРДIҢ ЗЕРТТЕЛУI
Қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін саяси-әлеуметтiк,
мәдени және ғылыми-техникалық салаларда ірі өзгерістер мен түрлі жаңалықтар
болатыны заңдылық.
Жаңа зат, құбылыс пайда болғаннан кейін жаңа ұғымды білдіретін жаңа
атаулар жалпы тіл ғылымында лексика бөлімінің, соның ішінде неологизм
тармағының зерттеу объектісі болды. Неологизмдер (грек сөзі neos-жаңа,
logos-сөз) қай тілде болмасын жаңа сөз ұғымының баламасы [1, 240].
Жалпы тіл білімінде сөздік құрамдағы неологизмдер туралы зерттеу
жұмыстары жүргізіліп, лексиканың бір саласы ретінде қаралып келді.Қазақ тіл
білімінде Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Ә.Болғанбаев, С.Исаев,
Б.Әбілқасымовтардың еңбектерінде неологизмдердің ерекшеліктері туралы
аталып өтеді. Ш. Бәйтікова, Р.Барлыбаева, А.Алдашевалардың зерттеу
еңбектерінде неологизмдер арнайы түрде қаралды. Неологизмдерге анықтама
беріліп, олардың жасалу жолдары көрсетілді.
Неологизмдердің соңғы бірнеше жылда тілімізден жиі көрініс тауып
жүргені белгілі. Қазақ тілінің мемлекеттік дәреже алуы, еліміздің
егемендікті иеленуі-осының басты себебі. Бұрын орыс тілінің ықпалымен
лексикалық қорымыз молайып келеді деген түсініктен арылып, ана тіліміздің
тазалығы үшін күресу жолында жаңа сөз қолданыстар дүниеге келді.Жаңа
сөздерге жаңа баламалар іздеу, олардың бірнеше варианттарын ұсынып, кейін
біреуін ғана таңдап алу-осының айғағы. Барлық зерттеу еңбектері мен
оқулықтарда неологизм терминінің жалпы сипатта ұсынылып, іштей салаға
бөлініп қаралауы немесе оның бір ғана саласының жеке зерттеу жұмысының
объектісі болуы, қазақ тілі лексикасындағы неологизм тармағының әлі де
зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет ететіндігін дәлелдейді.
Жалпы тіл білімінде неологизмді жаңа сөз немесе жаңа сөзді нелогизм
сипатында қарастырады. Екеуіне де бір анықтама беруге ұмтылыс байқалады.
Л.И.Джоглидзе өзінің Қазіргі орыс тіліндегі жаңа сөздер атты
еңбегінде: Неологизмдер - тілдегі жаңа сөздер, тіл жүйесінің лексикалық
бөлігі: Неологизмдер-сөйлеу тілінде дайын күйінде қолданылатын, бірақ
салыстырмалы түрде жақында пайда болған сөздер,-деп тұжырымдайды [2,
33].Ал Р.Ю. Намиткова: Жаңа сөздер-тілде белгілі бір кезеңде пайда болған,
бұрын болмаған және жалпы қолданысқа түспеген, сол тілде сөйлеушілер
жаңалық сипатын сезінетін сөздер екенін айтса, В.В.Лопатин Тілімізге
қатысты жаңа сөздер-неологизмдер, - дейді. Көріп отырғанымыздай, бұлардың
біреуінде де жаңа сөз қолданыстары туралы сөз қозғалмайды. Енді қазақ тілі
ғылымындағы жаңа сөз-неологизмдер туралы айтылған пікірлерге жүгінейік.
Неологизм деп бір тілде жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік
арасында толық қалыптаспаған жаңа сөздерді айтамыз [3, 87].
Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпы халықтық сипат ала қоймаған жаңа
сөздер деген ұғымды білдіреді [4, 101].
Неологизмдер-халықтың қоғамдық-саяси тұрмысындағы тарихи оқиғалармен
байланысты мерзімдерде пайда болған әдеби тілдегі жаңа мағыналы, жаңа
сөздер мен тұрақты сөз тіркестері [5, 66].
Сонда жаңа сөз дегеніміз қандай сөздер? Қандай белгілеріне қарап
оларды жаңа сөз-неологизмдер қатарына жатқызамыз? Орыс тіліндегі жаңа
сөздерді зерттеушілер оның ең бірінші және ең басты белгісі ретінде уақыт
өлшемінің нақтылығын алады. Неологизмдерді зерттеу барысында жаңадан пайда
болған сөздердің уақытын белгілеу басты міндет. Кейбір ғалымдардың айтуынша
жаңа сөздердің туған күнін анықтау мүмкіндігі бар секілді. Біздің
ойымызша, жаңа сөздердің қолданысқа ену мезгілін нақты күнмен емес, белгілі
бір кезеңмен өлшеген тиімді сияқты.
Тарихи лексикологияда жаңа сөздердің пайда болған күнін белгілеу
мәселесі қиындық туғызады. Қазақ тіліне орыс тілінен көптеген сөздер ауысып
ене бастады. Әрине, ондай ауысып енген сөздердің нақты уақытын белгілеп,
қашан,қандай сөз ауысқанын білу мүмкін емес.
Сондықтан,жаңа сөздердің басты анықтаушы белгісі-тарихи кезең.
Тілімізге қаптап енген колхоз, совхоз, электр, трактор, радио
т.б.сөздер де неологизмдер тобын көбейткен еді. Қазіргі таңда аталған
сөздердің барлығы да жалпыхалықтық сипат алып, тілге әбден сіңісті де
неологизмдердің қатарынан шығып қалды. Бүгінгі неологизм деп таныған
сөзіміз 5-10 жыл өтісімен-ақ, неологизмдердің тізімінен шығып, ең актив
сөздердің қатарына барып қосылып жатады, - дейді Ә.Болғанбаев [3, 95].
Неологизм туралы зерттеу жүргізген ғалымдардың пікірі бір жерден
шықпайды. Ш.Бәйтікова, Ә.Болғанбаевтар: Неологизмдер жалпыхалықтық
қолданысқа түссе, жаңалық қалпын жоғалтады десе, А.Алдашева неологизмдерді
термин мен терминологиялық сөз тіркесі аясында қарайтын ғалымдардың бірі.
Бұл жаңа элементтер қайдан, қалай жасалады? Бұл жердегі жаңа деген
анықтауыш шартты. Әдетте, жаңа сөз дегеніміз-тілде бұрыннан бар сөздердің
(түбірлердің) жұрнақтар жалғауы, бір-бірімен қосақталуы (бірігуі, кірігуі,
жұптасуы, тіркесуі, қысқарып барып бірігуі, аббревиатура), мағына ауыстыруы
сияқты амалдардың бірі арқылы құбылған түрлері. Біздер теріп, тіркеп
отырған жаңа сөздер де осындай бұрынғының жаңғырықтары. Бірақ олар
естіліп барып, өшіп кететін дыбыс жаңғырықтары емес, материалдық дүниелер-
тіл единицалары, яғни белгілі бір ұғымды, білдіретін дербес сөздер, сөздік
қазынаны молайтатын, тілдің ілгері даму процесін көрсететін бағалы
қазыналар.
Қазіргі жаңа сөздер негізінен мынадай жолдар арқылы жасалған:
1. Жұрнақтар жалғау арқылы. Бұл ретте кейбір жұрнақтардың активтенгені
көзге түседі. Олар: -қар, -кер, -ғар, -гер (тәлімгер, білімгер,майдангер,
ғарышкер,саясаткер, баспагер); -қы, -кі, -ғы, -гі (басытқы, құрылғы,
жылытқы); -ым, -ім, -м (қойылым, басылым, ауысым, тіркелім); -ғыш, -гіш,
-қыш, -кіш (айықтырғыш, желдеткіш, мұздатқыш); -ма, -ме (нұсқама, жариялама
т.б.)
2. Түбірлерді біріктіру арқылы: ақжайма, аққайнар, түсқағаз, аяқдоп,
аяқжол, желкөз, жеделсаты т.б. Бұл-жаңа сөз жасаудағы ең өнімді тәсіл.
3. Сөз қосарлау арқылы: ақылшы-ұстаз, таңдау-балама, күйме-бесік т.б. Бұл-
өзгелерге қарағанда өрісі тарлау амал.
4. Сөз тіркесі арқылы: алтын кітап, қанаттас серік, қайта құру, қосалқы
бөлшек т.б.
5. Бұрыңғы сөзге жаңа мағына жүктеу арқылы. Бұл амал көбінесе сөзге нақты
терминдік мән беруде пайдаланылады.Мысалы, сапар сөзі қазір тек жай жол
жүру дегенді емес, мемлекет, ұйым т.б. басшылардың өзге елдерге ресми түрде
немесе арнайы шақырумен баруы (визит) деген саяси ұғымдағы саяси-қоғамдық
терминді білдіреді. Сол сияқты салауаттылық, апталық, қоғамдастық,
ілгерішілік сөздері де жаңа терминдік мағынаға ие болған байырғы
элементтер.
Аталған сөздерді қалың жұртшылыққа паш етіп, жаңа ұғымдардың
атауларының құрамын, құрылысын, қызметін зерттеуге мүмкіншілік жасаған 1992
жылы жарық көрген Жаңа атаулар сөздігінің авторлары-А.Алдашева,
Ш.Сарыбаев.
Қазақ тілінің лексикография саласында бұл сөздіктің пайда болуы үлкен
жетістік. Алайда, бір өкініштісі, бұл сөздіктің шыққанына 14 жыл болса да,
көп сөздердің жалпы қолданысқа ене қоймағандығы және аталмыш сөздіктің осы
жылдар аралығында толықтырылып қайта басылмауы. Біздің ойымызша, жақын
арада осындай бағыттағы сөздіктердің шығуына қолдау көрсетілуі керек,
себебі уақыт-тарихи процесс ретінде неологизмдердің ең бірінші анықтағыш
белгісі. Ал осы жылдар аралығында тілімізге көптеген жаңа сөздер енді. Біз
осы жағдайды ескере отырып, өзіміздің зерттеу жұмысымызға Жаңа атаулар
сөздігінен және 2004 жылы терминком бекіткен терминдерден жаңа сөздерді
таңдап алдық. Ұсынылып отырған жұмысымыздағы 30 неологизм-тіліміздегі жаңа
бейне, жаңа мазмұн. Осы сөздерді күнделікті өмірімізде қолдану, сол арқылы
ана тіліміздің құлаш-қарымын кеңейту-біздің басты мақсатымыз. Себебі тіл
тазалығын сақтау үшін, оның қоғамдық қызметін жоғарлату үшін де тілдің кез-
келген саладағы баламасын тауып, орынды пайдалану-әр тіл жанашарының
негізгі міндеті.
Қазақ тілінің қолдану аясы бұрынғыдан әлдеқайда кеңейе түсті.
Балабақшадан бастап, жоғарғы басқару органдарына дейін істі қазақша
жүргізуге талпыныс жасалып отыр. Осының бәрі-ана тіліміздің тазалығын
сақтау жолындағы іс шаралар. Халықаралық терминді аудармау, Орыс
тілінің арқасында тіліміздің сөздік қоры баюда секілді саяси ережелер
заман ықпалымен қолданыстан шығып қалды. Ғасырымыздың 20-30 жылдарынан
кейін қайтадан 80 жылдардың соңғы кезінде неологизмдер мерзімді баспасөз
беттерінен жиі көрініс тапты.Әйтеуір, кім болса да басқа тілден енген
сөздердің баламасын тауып, қазақ тіліндегі мағынасы сәйкес сөзбен
ауыстыруға талпынды. Соның нәтижесінде бір жаңа сөздің бірнеше баламалары
ұсынылып, қайсысының дұрыс, қайсысының бұрыс екендігін анықтайтын
қағидалар мен шарттар қажет.
Қазіргі таңда жаңа сөздерді, яғни неологизмдерді қолданбай сөйлеу
мүмкін емес. Себебі тіл-заман айнасы, ондағы барлық өзгерістер мен
жаңашылдықтар тұтас бір дәуірдің сипаты. Ал біздің заманымыздың бірден-бір
келбеті-неологизмдер. Осындай жалпыхалықтық сипат алып отырған
неологизмдерді зерттеу 20-30 жылдардан басталғанымен, соңғы кездердегі жаңа
сөздердің тұлғалануы, қолданылуы, аясы өзіндік ерекшеліктерімен
бөлектенеді. Олардың синтаксистік қызметі, фонетикалық өзгерістерге түсуі
әлі де толық зерттеуді қажет ететіні сөзсіз.
Қазақ тіліндегі неологизмдерді әлемдік лингвистикада қарқынды дамып
жатқан амал-тәсілдер арқылы зерттеу – қазіргі заман талабы. Соған орай,
тіліміздегі жаңа сөздердің түсінілу деңгейін, тілдік санада
сәйкестендірілуін және т.б. құбылыстарды психолингвистикалық тұрғыдан
қарастырдық.
1. Неологизмдердi зерттеудiң психолингвистикалық аспектiсi
Тіл білімінде психолингвистика мәселесі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында қарастырыла бастады. Ал оның нақты ғылым ретінде
қалыптасуы өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау алады.
Психолингвистика - психология мен тіл білімінің түйіскен шегінде
арнайы ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазіргі таңдағы тіл білімінің ең жас
салаларының бірі болып отыр. Екі ғылымның одағынан пайда болған тіл
білімінің бұл саласын дамытуға әлемнің көрнекті лингвистері Г.Штейнталь,
В.Гумбольдт, А.Потебня, И.Сеченев, Ф.Фортунатов, И.А.Бодуэн де Куртенэ,
Л.Щерба, Л.Блумфильд, Б.Скинер, Л.Выготский және т.б. ғалымдардың еңбегі
зор болды.
Психолингвистика (грек. psyche-жан және lingua-тіл)-сөйлеу
механизмдерін (сөзді қабылдау, оның санада тууы) психикалық процестермен
байланысты зерттейтін, олардың тіл жүйесіне қатысын қарастыратын комплексті
ғылым [1, 303].
Психолингвистика тілдің психологиялық құбылыстарымен байланысын
зерттейді. Психологиялық құбылыстар (түйсік, қабылдау, сезім т.б.) сөйлеу
процесіне тікелей қатысады. Адам ауызекі және жазба тіл арқылы қатынас
жасағанда белгілі бір ұғымды білдірумен бірге сол ұғымға деген өзінің
көзқарасын да қоса аңғартады. Демек, тіл ойды ғана емес, адамның сезімін,
жан дүниесін де білдіреді. Психолингвистикаға берілген жоғарыдағы
анықтамаға қоса, оның мәнін тереңірек ұғыну мақсатында әлемге аттары әйгілі
психолингвистердің анықтамаларына тоқталайық.
Психолингвистика - это прежде всего определенный ракурс в котором
изучаются язык, речь, познавательные процессы. Это наука о том, какие
психические процессы имеют место, когда мы порождаем речь и воспринимаем
речь, т.е. говорим, слушаем и читаем, а также о том, как мы обладаем речью
на родном языке и на иностранном [7, 78].
Психолингвистика – это отношение между системой языка и языковой
способностью, процессы или механизмы кодирования и декодирования при помощи
языка [8, 28].
Психолингвистика – это наука о специфике становления и
функционирования языка как достояние индивида – личности, включенной в
социум и шире – в культуру, в межличностные и межкультурные взаимодействия
[9, 56].
Көріп отырғанымыздай, психолингвистикаға берген анықтамаларды әр
тараптан, әр қырынан түсінуге болады. Себебі, психолингвистиканың зерттеу
объектісі мен ауқымы өте кең.
Психолингвистика мәселелерін қарқынды зерттеу бұрынғы Кеңес Одағы мен
алыс шетелдерде өткен ғасырдың 60-70 жылдарында қарастырылды. Тіл
психологиясы тіл білімі мен психологияның тоғысында дүниеге келіп, бұл
ғылымдардың одағы жүз жылдан аса жасап келе жатыр. Осы уақыт аралығында
алыс-жақын шетелдік ғалымдар ғылымының бұл саласына қатысты ой-пікірлерін
жан-жақты баяндап, психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға барынша ат
салысты.
Қазақстанда психолингвистиканың мәселелері 50 жылдардың соңы мен 60
жылдарда қызу қолға алынып, қазіргі таңда теориялық және қолданбалы маңызы
жоғары мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанда психолингвистиканың
зерттелуі мынадай үш түрлі бағытта жүргізілгенін байқаймыз. Бірінші, қазақ
балаларының орыс тілі мен өзге тілдерді меңгерудің психологиялық негізі
жайында іздестірілген зерттеулер. Бұл салада М.Мұқанов, Н.Айғабылов,
Қ.Жарықбаев, Е.Суфиев, М.Қайырбаева, К.Оразбекова т.б. іздестірген
зерттеулер ұлт балаларының орыс тілі мен шет тілдерін меңгерудің негізі мен
механизміне арналған. Өзге тілдерді ана тілі деңгейінде меңгерудің
психологиялық тетіктері іздестірілді. Сондай-ақ ғылым негіздерін үйренуде
олардың ақыл-ойы мен танымдық әрекеттерін дамытуға тигізетін ықпалын ашып
көрсетуді мақсат етіп қойды. Екінші бағыт-алпысыншы жылдардың орта кезінде
қолға алынып, зерттеуге ден қойылған мәселе-оқушылардың ана тілі
грамматикасының ұғымдары мен категорияларын меңгеру арқылы өзге ғылыми
пәндер мен ойлау әрекеттерін, дүниетанымдық көзқарастарын өрістету
мәселелерін психологиялық және оқыту әдістемесін жетілдіру тұрғысынан
іздестірілді. Бұл бағытқа республикамыздың тіл мамандары мен
психологтарының жүргізген зерттеулері жатады. Сөйтіп, олар Қазақстанда
психолингвистиканың белгілі бір саласының іргетасын қалауға өз үлестерін
қосты. Үшінші-психология ғылымының негізгі ұстанымдары мен қағидаларына
сүйене отырып, елімізде тәлім - тәрбие, әлеуметтік, медициналық, заң,
инженерлік психология салаларын дамытуға тілдік факторлардың атқаратын
қызметіне баса мән беру тенденциясы өріс ала бастады. Бұл салада білікті
мамандар өздерінің кәсіби қызметтеріне орай қазақ тілінің сөздік қоры мен
шешендік өнеріне жіті зейін қойды. Ұлттық тілдің ғылымның алуан саласын
заман талабына сай дамыту жолдарын іздестіруге көңіл аударып отыр. Ойымызды
бір сөзбен түйіндейтін болсақ – қазақ халқының ауыз әдебиеті мен сөз өнері
адамның жан дүниесінің құпия сырларын ашып көрсетіп, оларды нақышты түрде
бейнелейтін өнер және рухани күш екендігіне назар аударылды. Мұндай жәйттер
психолингвистиканың өзекті мәселесі – тілдің даму тарихы мен өмірде қолдану
қызметін айқындай түсетін қуатты танымдық құрал екенін көрсетеді.Міне,
аталған үш бағыт психолингвистиканың негіздері.
Жоғарыдағы пікірлер мен бағыттар отандық тіл білімімізге тиесілі, ал
енді психолингвистика деген ұғымды дүниеге әкелген, оның ғылым ретінде
қалыптасуына негіз болған шетелдік және кеңестік тіл мамандарының ғылыми
тұжырымдамаларына тоқталайық.
Тілді зерттеу, оның шығу тегі мен даму жолдарын жан-жақты қарастыру
сонау ерте замандарда басталғаны белгілі. Ежелгі Үнді, Қытай, Грек
философтары мен орта ғасырда өмір сүрген Еуропа ғалымдары қай кезде
болмасын тілдің табиғатын зерттеуге, оның ғажайып сырын ашуға барынша
талпынған. Осындай талпыныстар бірте-бірте тілге қатысты сан қилы
көзқарастар мен бағыт-бағдарларды туғызды. Ондай бағыттар, әсіресе, ХІХ
ғасырдың 20-40 жылдары белең алып, түрлі ағымдар мен мектептердің пайда
болуына әсер етті. Мәселен, тілдің пайда болуын тікелей биологиялық құбылыс
деп есептеген натуралистік бағытты жақтаушылар өз дәуірінде кездесіп
отырды. Бұл бағыттың Август Шлейхер бастаған өкілдері өз концепциясын
ұсынып, оны ғылыми бағыт ретінде қалыптастырған. Бұл – таза натуралистік
бағыт.
Сол дәуірде Фердинанд де Соссюр бастаған бір топ ғалым тілдің қоғамдық
мәніне аса ден қойып, тілді қоғамдық құбылыс деп тұжырым жасады. Осылайша
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында тілді жан-жақты зерттеу басталып, әлі күнге
дейін жалғасын тауып келе жатыр. Рас, тіл-қоғамдық құбылыс және адамдардың
қарым–қатынас құралы. Оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін атамай кетуге
болмайды. Тілді жасайтын, оның бай мұрасын ғасырдан ғасырға жеткізетін –
адам, яғни сол тілдің иесі. Жер бетінде қанша халық болса, сонша тіл бар.
Ал мәдениет пен дәстүр – әр қоғамның рухани құндылықтары. Мәселен, бүгінгі
күні қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына байланысты оның
қоғам өміріндегі өзектілігі түрлі талаптарға жауап беруіне қарай арта
түсуде. Сондықтан тіл үйреніп отырған субъект оның қоғамдық табиғаты және
әлеуметтік қызметі мен мәніне ерекше көңіл бөлуі қажет. Мысалға, тіл
меңгеріп отырған тұлға мемлекттік қызметкер болған жағдайда және қазақ
тілін ресми қарым–қатынас барысында қолдану кезінде үйреніп жүрген болса,
тілдік бірліктердің ситуативті жағдайға байланысты түрленуін білуі керек.
Демек, ол кісі коммуникативтік актіні орнату, жалғастыру немесе доғару
кезінде сөйлеу әрекетінің ерекшелігіне қарай белгілі бір вариант түріндегі
элементті таңдауы қажет. Ол сауалнама, әлеуметтік сұраулар мен интервью
сұрақтарына жауап беру, сұхбаттасу және сөйлеу барысында әлеуметтік,
ұлттық, мәдени, этнолингвистикалық факторлардың әсер етуін ескерумен
байланысты. Осы мәселелерге қатысты тіл меңгеруші тұлға бірнеше жайттарды
ескеруі қажет. Мәселен, әлеуметтік өлшемдерге байланысты сөйлеу тілінің
таңдалуы, меңгеріліп отырған тілдің қоғам өмірінің түрлі салаларында
функционалдық мағынасын анықтау, үйреніп отырған тілде қалыптасатын
коммуникативтік актінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін белгілеу, тіл ұлттық
мәдениеттің құрамдас бөлігі екенін ескеру, коммуникативтік құралдардың
прагматикалық сипаттарын белгілеу және т.с.с. Көріп отырғанымыздай, тілдің
қоғам өміріндегі әлеуметтік мәні жоғары. Ал қазіргі таңда адамның қатынас
жасау құралы – тілді қоғамдық құбылыс ретінде ғана қарастырып қоймай,
сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесін, сезімін білдіретін психологиялық
құбылыс ретінде де жан-жақты зерттеуде.
Тілдегі мұндай психологиялық бағыт ХІХ ғасырдың 50 жылдары В фон
Гумбольдт философиясының әсерінен пайда болды. Кейіннен тіл білімінде
психолингвистика ғылымы ретінде қалыптасқан бұл саланың негізін қалауға
Г.Штейнтальдың, Ресейде А.Потебняның еңбегі зор болды.ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы көрнекті тіл ғалымдарының көбі осы бағытты жақтады. Тіл
психологиясының нысаны – адамдардың сөйлеу әрекетінде болатын психикалық
процестер. Тілдік құбылыстарды психологиялық тұрғыдан сөз ету-ХІХ ғасырдағы
лингвистердің көпшілігінде болды және бұл бағыт тілдік философия ретінде әр
түрлі көзқарастағы ғалымдардың, мектептердің басын біріктірді.
Лингвистикалық психологизмнің басты концепциясы – тіл мәселелерін
шешуде психологиялық қағидаларды басшылыққа алу. Тіл – психологиялық
бақылаудың нысаны, оның мақсаты – тіл біліміндегі логикалық көзқарастарды
сынау, тілдік категориялар мен логикалық категориялар арасында қайшылықтар
көп, сондықтан тіл мәселелерін зерттеуде логика заңына сүйенуге қарсы шығу.
Психологиялық бағыттағылар өз ішінен индивидуалистік психологизм,
әлеуметтік психологизм деп аталатын екі бағытқа жіктелген.
Индивидуалистік психологизмнің ең көрнекті өкілі Герман Пауль. Бұл
бағыт тіл біліміндегі натуралистік және логикалық бағыттарға қарсы күресе
отырып, тілдік құбылыстардың барлығын жеке адамдардың сөйлеу және
психикалық ерекшеліктеріне, олардың ой-санасындағы өзгеріс-құбылыстарына
тәуелді етеді. Жалпы халық тілі, біртұтас ұлт тілі деген – жалған сөз. Тіл
жеке индивидуумдікі. Сондықтан, тіл білімінің міндеті – индивидуумның тілін
зерттеу. Индивидуумның тілін, психикалық құбылысын зерттеу арқылы тұтас
халықтың, ұлттың рухани өмірінің заңдылығын ашуға болады деп қарайды.
Индивидуалистік психологизм тілдің қоғамдық мәнін жоққа шығарады. Тіл
білімін қоғамдық ғылымдар тобынан бөліп алып, оның дербестігін жояды, оны
психологияға тәуелді, соның бір саласы деп санайды. Ал, әлеуметтік
психологизм өкілдері индивидуалистердің ақиқат бар нәрсе индивидуумдар
тілі ғана дейтін қағидаларына қарсы, олар тіл әлеуметтік, оны туғызушы да,
қолданушы да жалпы халық, қоғам дегенді айтады.
Әлеуметтік психологизм теориясын негіздеуші, оның ең көрнекті өкілі
Г.Штейнталь. Оның тіл мәселелерін психологияның заң-ережелеріне негіздеп
шешетін концепциялары Грамматика, логика, психология және бұлардың
принциптері мен өзара қарым-қатынастары, Психология мен тіл біліміне
кіріспе, Тілдің шығуы деп аталатын т.б. еңбектерінде баяндалған [10,
112].
Барлық психологистер сияқты бұлар да тілді психологиялық бақылаудың
нысаны деп санайды. Индивидуалдық психология халықтық психологияға негіз
болады. Халықтық психология – халық рухы жөніндегі ілім. Халық рухы –
адамдардың рухани әрекетінің қайнар көзі. Халық рухы, ең алдымен, тілінен,
одан кейін әдет-ғұрпынан, дәстүрінен, жалпы әрекетінен көрінеді. Осылардың
бәрі, соның ішінде тіл де, халық рухының жемісі, халықтық психологияның
көрінісі.
Психологизм өкілдері сөйлеу психологиясы, оның сөйлеу әрекетімен
байланысы, сөйлеу әрекетінің іске асу жолдары деген мәселелерге ерекше мән
береді. Психологизм көп жағдайда лингвистикалық талдау орнына психологиялық
талдауды қолданады, сөйтіп, тіл білімін өзінің негізгі функциясынан
айырады. Психологизм – тілдік категориялардың барлығы да тек тілдік
материалдар арқылы көрінетін, соны жамылған психологиялық категориялар деп
санайды.
Тіл біліміндегі психологиялық бағыт ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап
психологиялық лингвистика (психолингвистика) деген атпен психология мен
тіл білімінің аралығында, екеуінің түйісуінен туған жаңа бағыт. Бұл бағыт
алғаш Америка тіл білімінде қалыптасты да, көп ұзамай басқа елдерге тарады.
Қазір де психолингвистика сөйлеу әрекеттерінің заңдылықтарын
зерттейтін ғылым деп саналады. Мұны сөйлеу әрекетінің теориясы туралы ғылым
деп те атайды. Кейбір зерттеулерде психолингвистиканың негізі – информация
теориясы дегенді де айтады. Олай дейтіні психолингвистика сөйлеу әрекетінде
болатын хабар беру, хабарды қабылдау процестерінің қалай іске асатындығын
зерттейді. Бұл – оның негізгі нысаны. Психолингвистика – өз
нысанын,міндеті мен мақсатын жан-жақты және дәл айқындай қоймаған жас
ғылым.
Сонымен, біз тілді, сөйлеуді қоғам өмірімен байланысты іздестіретін
болсақ, осы заманда әрқайсысы өзіндік сипатқа ие болып отырған мынадай екі
түрлі бағытты айқын аңғарамыз. Оның бірі – әлеуметтік лингвистика немесе
тілдің қоғамдық құбылыс ретінде дамуын әлеуметтік жағынан қарастыру.
Екінші бағыт – психологиялық жағынан іздестіріп, оны психолингвистика
ыңғайына сәйкес зерттеу.Бұл бағыт бойынша қарым-қатынас жасау мен адамның
ой-пікірін өзгелерге жеткізу психика дамуындағы әлеуметтік факторларға
сүйеніп қарастырылады. Ғылымда психолингвистиканың ерекшеліктерін
әлеуметтік бағытта зерттеу әлдеқайда кең көлемде жүргізілгенін көреміз.Осы
орайда Еуропа елдерінде, әсіресе, француз зерттеушілері психолингвистиканы
әлеуметтік факторлармен ұштастыра отырып қарастыруға баса мән берген.
Адамның психикасының әрқилы әрекеттер салдарынан өзгерістерге ұшырап,
түрлі сипатта болатындығы жайында көзқарастар мен ойлар түрліше. Мәселен,
белгілі психолог Жан Пиаженің когнитивтік эпистемологиясы (адамның жан
дүниесінің сырын тану жайындағы ілім) мен А.Леонтьевтің сөйлеу әрекеті
туралы негіздеген психологиялық теорияларына зер салатын болсақ, біз
концепциялардан адамның психикалық дамуы мен іс-әрекетіндегі сыртқы
факторлармен бірге ішкі факторларының да өзгеруіне әлеуметтік жағдайдың
күшті ықпал етіп отыратындығын айқын аңғарамыз. Сонымен, адамның сөйлеу
әрекетінің дамуы мен өзгеріп отыруына әлеуметтік жағдайдың ылғи ықпал етіп
отыратындығын психолингвистер де бірдей мойындайды. Дегенмен, олардың
бірсыпырасы сөйлеу әрекетінің механизмі мен тетіктерін өздерінше түрліше
түсіндіретіні бар.
Адамның сөйлеу әрекеті психологиялық және әлеуметтік жағынан
қарастырылатын мәселе. Сөйлеу әрекеті күрделі психикалық құбылыс, ол
әлеуметтік жағдайға бейімделіп отырады дейді де, сөйлеуді күрделі
психикалық қызметтің айрықша түрі деп анықтайды. Алайда, социолингвистер
сөйлеу әрекетінің ішкі механизмдері болып табылатын сөйлеудің айтылуы мен
өзге адамдардың қабылдау ерекшеліктерін психолингвистер сияқты талдап
қарастырмайды. Ал психолингвист мамандар тілдік сөйлеу әрекетінің
механизмін талдаумен бірге, адамдардың өзара сөйлесіп қарым-қатынас жасау
әрекеттерін эмоциялық, мотивациялық (қызығу, қажетсіну, талпыну)
темпераменттік (шаршау, мұңаю т.б.) сияқты ерекшеліктерін зерттеуді осы
пәннің негізгі құрамды бөліктеріне жатқызады.
Сөйлеу қабілетінің даму үрдісіне әлеуметтік жағдайдың психикасына
өзіндік ықпалы туралы мәселе қозғап, оның теориялық негізін қалауға
Чехославакияның психолингвисті Я.Пруха өзінің Психолингвистика және
социолингвистика деп аталатын еңбегінде жоғарыдағы екі түрлі бағыт
көтерген мәселенің түйінін ашып көрсетіп, олардың ара жігін ажыратуға
айтарлықтай еңбек сіңірді. Ол американдық белгілі зерттеушілер Миллер мен
Хомский шұғылданған психолингвистиканың түйінді проблемаларын дұрыс шеше
алмай тұйыққа тіреліп қалу себептерін сөз етеді. Норвегия халқының
психолингвист ғалымы Р.Ромметвейн Сөз, мағына, хабарлау деген еңбегінде
сөйлесіп, тілдесу, тілдесуші адамдардың өзара қарым-қатынас жасауы олардың
дүниетанымы мен әлеуметтік тәжірбиесі негізінде жүзеге асады, дейтін
байыпты пікір айтады. Ол бұл пікірінің мәнін дессигнативті аймақ немесе
тілдесушілердің білім деңгейлері біріне-бірі сай келгенде ғана пайдалы
нәтижелер береді деп санайды.
Шетелдік зерттеушілер Ж.П.Бронкара, М.Кэла, Ж.Нуазе бірлесіп жасаған
Баланың психолингвистикасы атты еңбектері бар. Тілді меңгеруді зерттеу
деп аталатын еңбектің қорытындылаушы бөлімін Бала психолингвистикасының
болашағы деп белгілеп, онда Миллер мен Хомскийдің психолингвистикалық
зерттеулерінің мән-жайын анықтап алмай тұрып, оның зерттеу бағдарламасын
жасау мүмкін емес деп көрсетеді. Бұл авторлардың айтайын деген ой-түйіні
баланың психолингвистикасындағы негізгі объекті тілдің қарым-қатынас жасау
құралы екендігі туралы түсінігін қалыптастыру. Тіл – тиісті текстерден
тұратын күрделі құрылым. Тілдік құрылымның тиісті текстерден, сөз
текстерінен тұратындығын жете аңғарып білу психолингвистикадағы теориялық ,
әрі практикалық маңызы бар өзекті мәселелер болып табылады.
Кеңестік дәуірде бұл салада жүргізілген зерттеулер белгілі психолог
маман Н.И.Жинкин және оның шәкірттері іздестірген ғылыми еңбектерде
баяндалады. Н.И.Жинкин – тілді меңгерудің психологиялық мәселелерімен
шұғылданған кеңестік психолог ғалым. Ол сөйлеуді, қабылдау мен түсінуді
тілдік құрылымдарды талдаумен шектелмейтін аса күрделі семантикалық үрдіс
деп санаған. Бұл үрдіс тілдің құрылымын қабылдаудан басталып,оларды
түсінуге болатынын айқындап берді.
Психолингвистика бірқатар практикалық мәселелердің теориялық мәнін
түсіндіру үшін өте маңызды. Мәселен, тілдегі теориялық мәселелрді шешу үшін
көп жағдайда таза лингвистикалық зерттеулер жеткіліксіз болады, олар үшін
психолингвистиканың тәсілдерін қолдану қажет. Психолингвистикалық
зерттеулер балалар мен ересектердің шет тілдерін үйренуі, соның негізінде
сөйлеу әрекетінің қалыптасуы сынды психикалық процестерді зерттейді.
Сөйлеу процесі – тіл арқылы жүзеге асатын коммуникативтік әрекет. Ол
адам санасы мен организмінде болатын психикалық процестермен тығыз
байланысты. Сөйлеу әрекеті – ойдың тіл көмегімен мүшеленуі. Ішкі сөйлеу
арқылы ойды сыртқы сөйлеуге аудару үрдісі. Сөйлеуді қабылдау процестері оны
талдауды, түсінуді, игеруді қамтиды. Себебі қабылдаудың өзі күрделі
психикалық процесс. Онда тілдік қабаттағы кездесетін барлық заңдылықтарды
игеру, ерекшеліктерді түсіну және дұрыс қорытынды шығару сияқты мәселе бар.
Сөйлеу әрекетінде тіл мен сөйлесу арасындағы қарым-қатынас көрінеді. Тіл –
объективтік, статикалық формальді құрылым болса, ал сөйлеу – субъективтік,
динамикалық акт. Сөйлеудің иллукутивтік, яғни ықпал етушілік мәнінің жоғары
екені де мәлім. Мысалы, адам сөйлеу актісі кезінде тек өз ойын ғана емес,
сонымен бірге жан дүниесін, сезімін де білдіреді. Мәселен, оңбаған, жауыз,
қанішер, албасты және т.б. сияқты синонимдік қатардың құрамындағы сөздер
бір-брімен лексикалық мағынасының ұқсастығымен ғана емес, эмоциялық баяу
реңкімен де ажыратылады.
Сонымен, психолингвистика тілді зерттеудің дәстүрлі, яғни тек
құрылымдық жағын қарастыруды аз деп тауып, сөздің ішкі семантикасына ден
қойған практикалық пән. Тілдік бірліктердің пайда болуын психологиялық
тұрғыдан негіздеп, ассимиляция, ассоциация сияқты психологиялық
заңдылықтарға сүйенеді. Мұндай заңдылықтар психолингвистиканың қолданбалы
сипатын айғақтайды.
Психолингвистикалық зерттеулердің ажырамас бөлігі – психологиялық
әдіс–тәсілдер. Соның ең негізгісі – психолингвистикадағы ассоциативті
эксперимент.
Қазіргі таңда әлемдік лингвистикада тілді түрлі амал-тәсілдер арқылы
зерттеу, соның негізінде зерттеудің жаңа бағыттарын қалыптастыру үрдісі
қарқынды дамуда. Тіл біліміндегі ондай әдістердің бірі – ассоциативті
эксперимент.
Әлемдік тіл білімінде ассоциация термині ХХ ғасырдың 70–80
жылдарынан бастап кеңінен қолданылып келеді. Қазақ тіл білімінде алғаш
ассоциация ұғымын ғалым Т. Қоңыров Қазақ теңеулері атты еңбегінің
Қазақ теңеулерінің ассоциациялық типтері деген тарауында қолданады [12,
78].
Орыс тіл білімінде осы бағытта жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде
белгілі ғалым Ю.Н. Карауловтың Русский ассоциативный словарь атты еңбегі
1994 жылы шықты, ал бізде, өкінішке орай, мұндай еңбектер әлі де жарық
көрмеген.
Адамның әр алуан іс-әрекеттерді үйреніп, меңгере алуының табиғи –
ғылыми негізі жоғары жүйке қызметінің заңдылықтарымен дәлелденеді. Осы
заңдылықтарға орай үйрену, қабылдау процестері мидағы уақытша байланыстар
негізінде жүзеге асады. Мұндай байланыстарды ассоциациялар деп атаймыз.
Ассоциациялардың бірінші түрі – шартты рефлекс. Мұны И.П. Павлов бұрын
байланыссыз жатқан екі нүктенің өзара байланысқа түсуі деп атайды.
Ассоциация дегеніміз – адам санасында болатын жеке психикалық процестердің
арасындағы байланыс, - дейді ғалым Ә.Ж. Алдамұратов [13, 38]. Ал
Лингвистикалық түсіндірме сөздігінде былай делінген: Тілдік единицаларды
формальді және логика – семантикалық белгілері бойынша біріктіру [14,6].
Ассоциация дегеніміз бұрын байланыссыз жатқан екі нүктенің өзара
байланысқа түсуі. Осы заңдылықты белгілі кеңес психологы С.Ф. Жуйков өзінің
Психология формирования орфографических навыков деген еңбегінде адамның
бас миы қабығындағы екі нүктенің байланысы деп атайды.
Енді біздің зерттеу жұмыстарымыздың негізгі тәсілі – ассоциативті
эксперимент жайлы, оның ұйымдастырылу әдісі мен маңызы жайлы сөз етейік.
Қолданбалы психолингвистикада аталған ассоциативті эксперименттің
бірнеше түрлері бар:
1. Еркін ассоциативті реакция. Зерттелушілердің беретін жауаптарына
ешқандай шектеу қойылмайды.
2. Бағытталған ассоциативті реакция. Зерттеуге қатысушыларға белгілі
бір грамматикалық немесе семантикалық топқа жататын сөздерді атау
ұсынылады.
3. Тізбекті ассоциативті реакция. Бір стимул сөзге бірнеше сөздер
тізбегімен жауап беру ұсынылады. Мысалы: 20 секунд ішінде әртүрлі 10 сөзбен
немесе сөздер тіркесімен жауап беру әдісі.
Қазіргі кезде аталған тәжірибенің жаңа жолдары қалыптасып отыр. Әдетте
ассоциативті зерттеулерде нейтралды сөз формасы (атау септік, 1 жақ, зат
есім) стимул сөз ретінде алынса, жаңа әдіс бойынша кез келген сөз формасы
тәжірбиеде қолданыла береді. Осының нәтижесінде енді тек қана лексикон
туралы ғана емес, психолингвистикалық грамматика туралы мәлімет алуға
болады.
Ассоциация – сөз формасын формальді белгілері бойынша және сөз
мағынасын семантикалық микрожүйеге қатынасына қарай идентификациялау
(сәйкестендіру) нәтижесінде пайда болады. Идентификация (лат. іdentificate
– отождествлять) установление на основании определенных признаков тождества
различных объектов [15, 200].
Идентифицировать – установить совпадение, идентичность [16, 303].
Идентичный – тождественный, полностью совпадающий [16, 304].
Біздің зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты – неологизмдердің
идентификациялануын анықтауды ассоциативті эксперимент арқылы жүзеге
асырдық. Оның нәтижелері келесі тарауларда тарқатылып жазылған.
Ассоциативті байланыстың тағы бір айтарлықтай қасиеті – мәдениетпен
байланыс феномені. Мәселен, мандарин сөзі Еуропа мәдениетімен
тәрбиеленген адам үшін жаңа жыл ассоциациясын тудырады, ал Шығыстың адамы
үшін ондай ұғым жат. Біз үшін қайғымен ассоциацияланатын қара түсі
жапондықтар үшін мүлде олай емес, себебі олар үшін қаралы түс – ақ түс. Бұл
жерде белгілі бір мәдени шарттылықтың әсері бар. Мұндай ассоциациялар
белгілі бір халықтың қалыптасқан тарихи – мәдени дәстүрінің көрінісі болып
табылады. Мәселен, нан сөзіне берілген вербальді ассоциациялардың
қорытындысы мынадай: нан орыс ұлтының өкілі үшін бірінші кезекте соль
ассоциациясын тудырса, француз – вино, өзбек – шай деген ассоциациясын
берген. Ал қазақ ұлтының өкілі нан сөзіне, бірінші кезекте, ет деген
ассоциация беретіні күмәнсіз.
Көріп отырғанымыздай, ассоциативті реакция нәтижесінде алынған
қорытындылар ұлттық таным, түйсік жайлы көптеген мәлімет бере алады. Мұндай
зерттеулердің нәтижесінде әл халықтың болмысын, дүниетанымы мен ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрін жан жақты зерттеуге болады.
2. Неологизмдердің тақырыптық тұрғыдан жүйеленуі
Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс. Сондықтан оның сөздік құрамы
әрдайым өзгеріп, толығып, дамып отырады. Әр дәуір, әр қоғам өзіне қажетті
жаңалықтарды туғызса, сол жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс - әрекеттердің өз
атаулары пайда болады. Қазіргі кезеңдегі саяси, әлеуметтік, мәдени өміріміз
бен ғылыми – техникалық дүниемізге қаншама жаңалықтар еніп отыр.
Әлеуметтік, шаруашылық, мәдени өмірімізде, халықаралық жағдайда пайда
болып жатқан жаңа ұғымдар да көптеген неологизмдерді талап етіп отыр.
Жаңа қолданыстар тек жаңа ұғымдарды білдіру үшін ғана емес, бұрыннан
келе жатқан зат, бұйым, құбылыстарды дәлірек, дұрысырақ етіп қайта атау
үшін де туып жатады. Бұрын проводник, пляж, дача, призёр т.б. деп орысша
атап жүрген сөздерге қазақша балама тауып, бұл күнде жолсерік, жағажай,
саяжай, жүлдегер деп атайтын болсақ, бұлар да лексикамыздағы жаңа
қолданыстар ретінде танылады.
Мұндай жаңалықтар қазақ тілінің мемлекеттік тіл болып жариялануынан
кейін қарқындай көбейе түсті. Себебі өмірдегі өзгерістер, жаңалықтар тіл
арқылы өрнектеледі, көрінеді. Қоғам өмірінің сан – алуан саласын қамтитын
тіліміздің лексикасының жаңалықтары қазіргі таңда жеке ғылыми талдауды,
зерттеуді қажет етеді. Осы мақсатта зерттеліп отырған неологизмдерді
экстралингвистикалық факторларға сүйене отырып, яғни әрқайсысының қоғам
өмірінің әр саласына қатыстылығына қарай топтадық.
Сонымен, неологизмдер жиі кездесетін қоғам саласын, оның қайнар
көздерін анықтап, соның негізінде жалпы адамның іс-әрекет тәжірбиесі
әлемнің тілдік бейнесіне қалай әсер ететінін білгіміз келді. Осы зерттеу
арқылы қоғамның қай саласындағы жаңашылдықтар зерттеуді, бақылауды қажет
ететінін білу, біздің негізгі мақсатымыз болды.
Мәдениеттің ең биік сатысы болып табылатын өркениетті қоғамда өмір
сүріп отырған буын өкілдері үшін әлемдегі сан–қилы өзгерістер, олардың
күнделікті қарқынды дамып, өзгеруі қалыпты жағдай.
Ал мұндай өзгерістер мен жаңалықтар тіл ғылымы үшін өз таңбасын
қалдыратын үлкен мәселе. Солардың бірі – әр өркениет пен әлеуметтік жүйе
қалыптастыратын тілдегі жаңа атаулар, сөздер, қолданыстар. Бір сөзбен
айтқанда неологизмдер. Біздің зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болып
отырған неологизмдер қоғамдық салалар бойынша іріктеліп, мынадай реттілікке
түсті:
1. Қоғамдық - әлеуметтік сала.
2. Бизнес және қаржы саласы.
3. Ғылым – білім, өнер.
4. Спорт.
5. Тұрмыстық сала.
Тақырыптық топтарға бөлінген неологизмдерді қарастырмас бұрын, осы
тақырыптарға негіз болған неологизмдердің басым көпшілігі зат есім екенін
айтып кету керек. Бұл жайт, сірә, ешкімді таң қалдыра қоймас, себебі жалпы
тілдік қордың баюы да негізінен зат есімдер арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Мәселен, ғылым–білім саласы құзырлық, зияткерлік, айдар, білімгер т.б.
деген сөздермен толықса, әлеуметтік–қоғамдық салада бастамшыл топ, ұтқырлы,
лаңкестік айықтырғыш, бопса деген жаңа сөздер кеңінен қолданысқа еніп отыр.
Сонымен қатар, спорт әлемі де жаңа сөздерден кенде қалып отырған жоқ.
Мысалы, аяқдоп, былғары қолғап шебері,бессайыс және т.б. сөздер еніп отыр.
Әсіресе, тілдік қорымыздың тұрмыстық неологизмдермен толығуы қарқын
алып отыр, оны біз соңғы бірнеше жыл көлемінде енген сөздерден байқаймыз.
Мысалы, ақжайма, желкөз, жеделсаты, себезгі, бұрқақ және т.б. осы сияқты
сөздер бұған дәлел бола алады.
2 НЕОЛОГИЗМДЕРДI ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДI ЗЕРТТЕУ
2.1 Эксперименттi ұйымдастырудың әдісі
Біздің экспериментальді зерттеуіміздің теориялық негізі ретінде А.А.
Залевскаяның концепциясы алынды. Онда берілген вербальді амалдардың
ерекшелігіне қарай оларды қабылдаудың алуан түрлі стратегиялары жайлы,
немесе таныс емес сөзбен кездескенде қолданатын идентификациялық
стратегиялардың әмбебаптығы жайлы айтылған [17, 48]. Мұндай стратегиялар
өзге тілдің лексикасын меңгерудің оңай жолдарын анықтауға да жол ашады. Бұл
стратегияларды әмбебап дейтініміз сондықтан.
Зерттеуді жүргізу кезінде 2 негізгі мәселе қарастырылды:
- Қазақ бөлімінде оқитын студенттердің неологизмдерді идентификациялау
кезінде тікелей бақылауға келмейтін механизмдерді анықтау.
- Зерттелуші екі топ: филология факультеті мен экономика факультетінің
студенттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz