Валюта жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ
ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... . ... ... ... ... 5
1.1.Валюталық қатынастар мен валюта жүйесiнiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2.Халықаралық Валюта Қоры.(Х.В.Қ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Қазіргі валюталық рынок және оның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ.ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... .22
2.1.Валюталық шектеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2.Дамыған елдердегі валюталық бақылау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3.Валюта қатынастарын рыноктық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН
РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚНЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.1.Қазақстан Республикасындағы ұлттық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... .37
3.2. Қазақстан республикасындағы валюталық
операцияларды жүргізу ережелері және реттеу
органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3. Қазақстан Республикасындағы валюталық
бақылаудың негізгі принциптері және оны
жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ
ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... . ... ... ... ... 5
1.1.Валюталық қатынастар мен валюта жүйесiнiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2.Халықаралық Валюта Қоры.(Х.В.Қ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Қазіргі валюталық рынок және оның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ.ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... .22
2.1.Валюталық шектеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2.Дамыған елдердегі валюталық бақылау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3.Валюта қатынастарын рыноктық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН
РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚНЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.1.Қазақстан Республикасындағы ұлттық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... .37
3.2. Қазақстан республикасындағы валюталық
операцияларды жүргізу ережелері және реттеу
органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3. Қазақстан Республикасындағы валюталық
бақылаудың негізгі принциптері және оны
жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Дүниежүзілік экономика дамуының қазіргі кезеңі ұлттық шаруашылықтардың өзара байланыстарын нығайтып, олардың әрқайсысын дүниежүзілік шарушылықтың құрамдас бір бөлігіне айналдырып отыр.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдары Еуразия кеңістігінің бірқатар елдері үшін диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толық саяси-экономикалық жаңғыру жылдары болды. Бұл жылдар дүниежүзілік шарушылықтың нығая түсіп интернационалдануына, жаһандану процестерінің күшеюіне, сондай-ақ ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтығы жағдайында дамудың жаңа, ұтымды арналарының пайда болуын жеделдетті.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық валюта-кредиттік және қаржылық қатынастардың субьектісі бола алған жок. Ол кезең қажетті алғышарттар жасалдып, жаңа үрдістер қанат жая қоймаған уақыттар еді.
Қазіргі Қазақстан тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алды. Бұл бағытта толымды жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-кредитті және қржылық институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып, халықарлық экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы бұл бағыттағы маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Респбликасының Халықарлық Валюта Қорына (ХВҚ), Халықарлық Қайта Құру және Даму банкіне (ХҚДБ), Еуропалық қаржылық-кредиттік ұйымдарға мүше болып кірүі ел экономикасы ынтымақтастығын халықаралық деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қарастырып, мұқтаж салаларға капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары, капиталдар қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл процесстен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік экономика мен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде қарастырылады.
Қазақстанға шетелдік капитал ағымының тасқынды келуі үшін оған қолайлы инвестициялық ахуал жасау қажет. Бұл мақсатқа жету барысында бірқатар заңдарды, нормативтік-құқықтық келісімдерді айқындап, шетелдік инвесторлармен жұмыс істеу жүйесін толық қалыптастыру керек. Инвестициялық жобалар жолындағы кедергілерлі алып тастап олармен мүмкіндігінше тіл табысуға алғышарттар жасайтын жеңілдіктер мен
Өткен ғасырдың 90-шы жылдары Еуразия кеңістігінің бірқатар елдері үшін диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толық саяси-экономикалық жаңғыру жылдары болды. Бұл жылдар дүниежүзілік шарушылықтың нығая түсіп интернационалдануына, жаһандану процестерінің күшеюіне, сондай-ақ ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтығы жағдайында дамудың жаңа, ұтымды арналарының пайда болуын жеделдетті.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық валюта-кредиттік және қаржылық қатынастардың субьектісі бола алған жок. Ол кезең қажетті алғышарттар жасалдып, жаңа үрдістер қанат жая қоймаған уақыттар еді.
Қазіргі Қазақстан тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алды. Бұл бағытта толымды жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-кредитті және қржылық институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып, халықарлық экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы бұл бағыттағы маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Респбликасының Халықарлық Валюта Қорына (ХВҚ), Халықарлық Қайта Құру және Даму банкіне (ХҚДБ), Еуропалық қаржылық-кредиттік ұйымдарға мүше болып кірүі ел экономикасы ынтымақтастығын халықаралық деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қарастырып, мұқтаж салаларға капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары, капиталдар қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл процесстен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік экономика мен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде қарастырылады.
Қазақстанға шетелдік капитал ағымының тасқынды келуі үшін оған қолайлы инвестициялық ахуал жасау қажет. Бұл мақсатқа жету барысында бірқатар заңдарды, нормативтік-құқықтық келісімдерді айқындап, шетелдік инвесторлармен жұмыс істеу жүйесін толық қалыптастыру керек. Инвестициялық жобалар жолындағы кедергілерлі алып тастап олармен мүмкіндігінше тіл табысуға алғышарттар жасайтын жеңілдіктер мен
1.Айдарханова.К.Н. Становление и развитие валютного законодательство в РК. Вестник КазНУ. Сер.юрид. Алматы 2005
2. Авдокушин Е. Ф. Международные экономические отношения М., 2001 3.Байгісиев. М. К. Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық. 2004.
4. Бертаева. К. Валютная политика Казахстана положительные тенденций и противоречие, Транзитная экономика 2003.
5. Бұхарбаев. Ш. М.Валюта-бюджет 2004. Банки Казахстана. 2003.
6.Ваймнова. Ж.К. Валютный рынок Банки Казахстана 2003.
7. Вернер. ФҒ Эбке. Международное валютное право. М., 1997.
8. Жас алаш “ Халықаралық Валюта Қоры”. Мәлік.А 12.06.2004
9. Ерешов.М. Валютная политка в условиях глобализаций. Финансист. 2002.
10.Международные валютно-кредитные и
финансовые отношения/ Под ред. Л.Н. Красавиной. М. Финансы и стсатитика.2000.
11. Международные экономические отношения / Под ред. Р. И. Хасбулатова. М., 1991.
12.МобиусМ. Руководство для инвестора по развивающимся рынкам. М., 1995.
13.Международные финансовые организаций сокращают кредитование Казахстана. Финансист. 2002.
14. Мировая экономика и междунардные отношения. Доронини. “ировой финансовый рынок на попрге ХХІ “
15. Мамыров. Н. Қ. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы. 1998.
16. Носкова И.Я:, Максимова Л.М. Международные экономические отношения., 1997.
17. Линдерт. П. Х. Экономика мирохозяйсивенных связей. М., 1992.
18. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений/ Под ред. В.В. Круглова.М., 1998.
19.Основы внешнеэкоомическихзнаний/ Под ред. И.П. Фамилинского. М.,1994
20. Пебро М. Международные экономические, валютные и финансовые отношения.М.,1994.
21. Петров. С. И. Международные финансовые рынки и финансовый менеджмент. 2001.
22.Рубков Б.Б. Зарубежные фондовые рынки.
23. Смыслов. Д. В. Международный валютный фондғ на рубеже столетий/ Деньги кредит 1994.
24. Темниченко. М. И. Междунарлдные финансовые рынки и финансовый менеджмент. 2001.
25. Халықаралық экономикалық қатынастар Р. Е. Елемесов. Алматы. “ Қазақ Университеті”
2. Авдокушин Е. Ф. Международные экономические отношения М., 2001 3.Байгісиев. М. К. Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық. 2004.
4. Бертаева. К. Валютная политика Казахстана положительные тенденций и противоречие, Транзитная экономика 2003.
5. Бұхарбаев. Ш. М.Валюта-бюджет 2004. Банки Казахстана. 2003.
6.Ваймнова. Ж.К. Валютный рынок Банки Казахстана 2003.
7. Вернер. ФҒ Эбке. Международное валютное право. М., 1997.
8. Жас алаш “ Халықаралық Валюта Қоры”. Мәлік.А 12.06.2004
9. Ерешов.М. Валютная политка в условиях глобализаций. Финансист. 2002.
10.Международные валютно-кредитные и
финансовые отношения/ Под ред. Л.Н. Красавиной. М. Финансы и стсатитика.2000.
11. Международные экономические отношения / Под ред. Р. И. Хасбулатова. М., 1991.
12.МобиусМ. Руководство для инвестора по развивающимся рынкам. М., 1995.
13.Международные финансовые организаций сокращают кредитование Казахстана. Финансист. 2002.
14. Мировая экономика и междунардные отношения. Доронини. “ировой финансовый рынок на попрге ХХІ “
15. Мамыров. Н. Қ. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы. 1998.
16. Носкова И.Я:, Максимова Л.М. Международные экономические отношения., 1997.
17. Линдерт. П. Х. Экономика мирохозяйсивенных связей. М., 1992.
18. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений/ Под ред. В.В. Круглова.М., 1998.
19.Основы внешнеэкоомическихзнаний/ Под ред. И.П. Фамилинского. М.,1994
20. Пебро М. Международные экономические, валютные и финансовые отношения.М.,1994.
21. Петров. С. И. Международные финансовые рынки и финансовый менеджмент. 2001.
22.Рубков Б.Б. Зарубежные фондовые рынки.
23. Смыслов. Д. В. Международный валютный фондғ на рубеже столетий/ Деньги кредит 1994.
24. Темниченко. М. И. Междунарлдные финансовые рынки и финансовый менеджмент. 2001.
25. Халықаралық экономикалық қатынастар Р. Е. Елемесов. Алматы. “ Қазақ Университеті”
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ
ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... . ... ... ... ... 5
1.1.Валюталық қатынастар мен валюта жүйесiнiң
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... . . 5
1.2.Халықаралық Валюта Қоры.(Х.В.Қ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Қазіргі валюталық рынок және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... . ..18
ІІ.ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... .22
2.1.Валюталық шектеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2.Дамыған елдердегі валюталық бақылау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .. ...24
2.3.Валюта қатынастарын рыноктық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН
РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚНЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...37
3.1.Қазақстан Республикасындағы ұлттық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... .37
3.2. Қазақстан республикасындағы валюталық
операцияларды жүргізу ережелері және реттеу
органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..43
3.3. Қазақстан Республикасындағы валюталық
бақылаудың негізгі принциптері және оны
жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .60
Кіріспе
Дүниежүзілік экономика дамуының қазіргі кезеңі ұлттық
шаруашылықтардың өзара байланыстарын нығайтып, олардың әрқайсысын
дүниежүзілік шарушылықтың құрамдас бір бөлігіне айналдырып отыр.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдары Еуразия кеңістігінің бірқатар елдері
үшін диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толық саяси-экономикалық жаңғыру
жылдары болды. Бұл жылдар дүниежүзілік шарушылықтың нығая түсіп
интернационалдануына, жаһандану процестерінің күшеюіне, сондай-ақ ұлттық
экономикалардың мейлінше ашықтығы жағдайында дамудың жаңа, ұтымды
арналарының пайда болуын жеделдетті.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық
валюта-кредиттік және қаржылық қатынастардың субьектісі бола алған жок. Ол
кезең қажетті алғышарттар жасалдып, жаңа үрдістер қанат жая қоймаған
уақыттар еді.
Қазіргі Қазақстан тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік
шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алды. Бұл бағытта толымды
жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-кредитті және қржылық
институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып, халықарлық
экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы бұл бағыттағы
маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Респбликасының Халықарлық Валюта Қорына (ХВҚ),
Халықарлық Қайта Құру және Даму банкіне (ХҚДБ), Еуропалық қаржылық-
кредиттік ұйымдарға мүше болып кірүі ел экономикасы ынтымақтастығын
халықаралық деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін
объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын
халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қарастырып, мұқтаж салаларға
капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары, капиталдар
қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл
процесстен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік
экономика мен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде
қарастырылады.
Қазақстанға шетелдік капитал ағымының тасқынды келуі үшін оған
қолайлы инвестициялық ахуал жасау қажет. Бұл мақсатқа жету барысында
бірқатар заңдарды, нормативтік-құқықтық келісімдерді айқындап, шетелдік
инвесторлармен жұмыс істеу жүйесін толық қалыптастыру керек. Инвестициялық
жобалар жолындағы кедергілерлі алып тастап олармен мүмкіндігінше тіл
табысуға алғышарттар жасайтын жеңілдіктер мен артықшылықтардың икемді
жүйесін қалыптастырып, орнықтыру кезек күттірмейтін шаралар жиынтығы болып
табылады.
Халықаралық валюта қатынастары шаруашылық сферасының құрамдас және
күрделі бөлігі болып табылады. Сондықтан, оның ұйымдық-құқықтық
аспектілерін, жаңадан пайда болған құбылыстарын, қолданатын әдіс-амалдарын
оқып, үйрену бүгінгі күннің басты талаптарының бірі.
Халықаралық валюта қатынастарының мақсаттары мен міндеттерін, оның
құрылымын, сондай-ақ жүзеге асыру механизмі мен ерекшеліктерін, дамуының
негізгі үрдістері мен өзгешеліктерін қарастырдым.
Жұмыста халықаралық валюта қатынастары мен валюталық құқықтың
құқықтық ғылыми және практикалық мәні бар негізгі мәселелері туралы сөз
болады. Сонымен қатар валюта қатынастары жөніндегі халықаралық және ұлттық
заң шығармашылығын да кеңінен қамтиды.
Жұмыста халықаралық валюта қатынастарының түсінігі, жүйесі,
ұйымдастыру механизмі, дерек көздері қарастырылады. Жұмыстың бірінші
тараулары халықаралық валюта қатынастары мен валюта жүйесінің түсінігін,
халықаралық валюта қорын (ХВҚ). Қазіргі валюта рыногын қарастырдым.
Жұмыстың екінші тарауында валюталық реттеу мен бақылау саясатына,
өнеркәсібі дамыған жетекші елдердегі және Қазақстан Республикасындағы
экспорт-импорт валюта бақылауын ұйымдастыру ерекшеліктеріне арналған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы валюта
жүйесін реттеудің құқықтық негіздері мен осы жүйені анықтайтын белгілер,
валюта операцияларын жүзеге асырудың ерекшеліктері мен принциптері
талданып, көрсетілген.
І. Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі.
1.1Валюталық қатынастар мен валюта жүйесінің түсінігі.
Халықаралық валюта қатынастары дегеніміз – дүниежүзілік
шаруашылықта орын алатын валюталық іс-әрекеттер кезінде қалыптасатын және
ұлттық шаруашылықтар қызметі нәтижелерінің өзара айырбасын жүзеге асыратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері
вексельдік және айырбастау әрекеттері түрінде ежелгі Греция мен Римде орын
алғандығы тарихтан белгілі. Валюталық қатынастар дамуының келесі кезеңі
ортағасырлық Лион, Антвериен қалаларындағы “вексельдік жәрмеңкелер” болып
табылады. Капиталистік өндіріс әдістері қалыптаса бастаған кезеңдерде дами
бастаған кезеңдерде халықаралық есептеу жүйесі банктер арқылы дами бастады.
Халықаралық валюта қатынастарының өркендеуі өндіргіш күштердің
қарқынды өсуімен, дүниежүзілік рыноктың қалыптасуымен, халықаралық еңбек
бөлінісінің тереңдеуімен, шаруашылық байланыстарының интернационалдануы
және жаһандануымн сипатталады.
Халықаралық валюта қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастардың дамуына жалпылама түрде өзінің оңды әсерін тигізеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар материалдық өндіріс сферасымен
қатар бөлу, айырбас, тұтыну сферасын да қамтитыны белгілі ғой. Валюталық
қатынастар мен ұдайы өндіріс арасында тікелей және кері байланыстар
қалыптасқан. Олардың обьективті негізі халықаралық тауарлар, капиталдар,
қызмет көрсетулер айырбасын туындататын қоғамдық ұдайы өндіріс процесі
болып табылады.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік
экономиканың дамуынан, саяси себептерден тәуелді, сондай-ақ халықаралық
қатынастарға тән әріптестік және қайшылық сияқты екі үрдістер арақатынасына
да тығыз байланысты болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, соның
ішінде валюталық байланыстар да бар, саясат пен экономика, дипломатия мен
коммерция, өнеркәіп өндірісі мен сауда араласып жататындықтан валюталық
қатынастар ұлттық және дүниежүзілік шаруашылықта ерекше орын алады.
Дүниежузілік рыноктың капиталдар айналымы процесіне қосылуы ақша капиталы
бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетелдік валютаға және шетелдік валютаның
ұлттық ақшаға айналып жатқанын көрсетеді. Мұның өзі халықаралық
есептеулерде, валюталық, кредиттік және қаржылық операцияларда орын алып
жатады.
Валюталық қатынастар ұдайы өндіріске қатысты екіншілей (вторичный)
болғанымен, бұл қатынастардың салыстырмалы дербестігі бар және олар ұдайы
өндіріске қарама-қарсы әсер етеді. Шарушылықтың интернационалдануы
жағдайларында ұдайы өдірістің сыртқы факторлардан – дүниежүзілік
өндірістің динамикасынан, шетелдік ғылым мен техника деңгейінен,
халықаралық сауданың дамуынан, шетелдік капиталдардың келуінен тәуелділігі
күшейе түседі. Халықаралық валюта қатынастарының тұрақсыздығы, валюталық
дағдарыстар ұдайы өндіріс процесіне кері әсерін тигізеді.
Халықаралық валюта қатынастары шаруашылық байланыстарының
интернационалдануы негізінде бірте – бірте белгілі бір формаларды иемдене
бастады. Нәтижесінде валюталық жүйе қалыптасады. Валюталық жүйе дегеніміз –
ұлттық заңнамамен немесе мемлекетаралық келісімдермен бекітілген валюталық
қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы. Ұлттық, дүниежүзілік,
халықаралық (аймақтық) валюталық жүйелер ажыратылады.
Тарихқа көз жүгіртсек, ең алдымен халықаралық нормаларға сәйкес
ұлттық заңнамамен бекітілген ұлттық валюта жүйелері пайда болған. Ұлттық
валюта жүйесі елдің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады, дегенмен
ол салыстырмалы дербес және ұлттық шеңберден шыға береді. Оның
ерекшеліктері экономиканың дамуы және елдің сыртқы экономикалық
байланыстары деңгейімен анықталады. Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік
валюта жүйесімен тығыз байланысты болып келеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі
– мемлекетаралық келісімдермен бекітілген халықаралық валюта қатынастарды
ұйымдастыру формасы (нысаны). Дүниежүзілік валюта жүйесі ХІХ ғасырдың орта
тұсында қалыптасты. Дүниежүзілік валюта жүйесінің қызметтерінің сипаты мен
тұрақтылығы оның дүниежүзілік шаруашылық құрылымы принциптеріне сәйкестігі
деңгейімен, жетекші(дамыған) елдердің арасалмағы және мүдделерімен
өлшенеді.
Аталған шарттар өзгерген жағдайларда дүниежүзілік валюта жүйесі
кезендік дағдарыстарға ұшырайды да, оның салдары ескі жүйенің күйреуі және
жаңа валюта жүйесінің жасалуы на әкеледі.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ғаламдық шаруашылықтағы мақсаттары
мен қызметі мен реттелуі механизмдерінің ерекшеліктері бола тұра оның өзі
ұлттық валюта жүйелерімен тығыз байланыста болады. Бұл байланыс сыртқы
экономикалық әрекеттерге қызмет көрсететін елдердің валюталық саясатын
мемлекетаралық реттеу мен үйлестіру аясында көрініс табады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюта жүйелерінің өзара байланысы
олардың ұқсастығын көрсетпейді, себебі олардың мақсаттары мен міндеттері,
қызметі мен реттелуі, жекелеген елдердің экономикасына және дүниежүзілік
шаруашылыққа әсері әр түрлі.
Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
- ұлттық валюта;
- ұлттық валютаның айырбасталу, аударылу(конвертациялау)
мүмкіндіктері;
- ұлттық валютаның паритеті(құны);
- ұлттық валюта курсының (бағамының) режимі;
- валюталық шектеулердің бары немесе жоғы, валюталық бақылау;
- ел валютасының халықаралық өтімділігін ұлттық реттеу;
- халықаралық кредиттік құралдар айналымын пайдалану ережелері;
- елдің халықаралық есептеулер ережелері;
- ұлттық валюталық рынок пен алтын рыногының режимі (тәртібі);
- елдің валюталық қатынастарын басқарушы және реттеуші ұлттық
органдар;
Ал, дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі элементтері болып
төменде көрсетілгендер саналады:
- резервтік валюталар, халықаралық есептесуге арналған валюталық
бірліктер;
- валюталардың өзара айырбасталу шарттары;
- валюталық париттеттердің үйлестірілген тәртібі;
- валюталық бағамдау тәртібінің ережелері;
- валюталық шектеулерді мемлекетаралық реттеу;
- халықаралық валюта өтімділігін мемлекетаралық реттеу;
- халықаралық кредиттік құралдар айналымын пайдалану ережелерін
үйлестіру;
-
халықаралық есептеулердің негізгі факторларын үйлестіру;
- дүниежүзілік валюта рыноктары мен алтын рыноктарының режимі;
мемлекетаралық валюталық реттеудіңжүзеге асырушы халықаралық
ұйымдар;
Ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген
ұлттық валюта-ақша бірлігі құрайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда
пайдаланатын ақшалар валюта болып есептеледі. Халықаралық есептесулерде ,
әдетте шетелдік валюта басқа елдердің ақша бірлігі пайдаланылады. Шетелдік
валютадағы кез келген төлем құралы - девиз түсінігінің анықтаушысы болып
табылады.
Шетелдік валюта валюталық рыноктардағы сатып алу-сату обьектісі
болып табылады, халықаралық есептеулерде пайдаланылады, банктік
есепшоттарда сақталады, бірақ осы мемлекет аумағында заңды төлем құралы
бола алмайды. Кез келген елде күшті инфляция мен дағдарыстық жағдай орын
алғанда ұлттық валютаны одан гөрі тұрақты шетелдік валюта ығыстырады.
Қазіргі кезде мұндай валютаға доллар жатады. Еуроодақ елдерінің ортақ
валютасы еуро да соңғы уақыттарда доллармен тайталаса алу мүмкіндіктерін
көрсетіп бағуда. “Валюта” категориясы ұлттық және дүниежүзілік
шаруашылықтың өзара әрекеті мен байланысын қамтамасыз етеді.
Дүниежүзілік ақша деп халықаралық экономикалық, саяси, мәдени
қатынастарға қызмет көрсететін ақшаларды атайды. Дүниежүзілік ақшалардың
қызметтерінің формалары ұлттық ақшалар түрін өткен – алтын ақшалардан
кредиттік ақшаларға дейінгі жолда қайталайды. Нәтижесінде ХХ ғасырдың
валюта жүйесі бір немесе бірнеше ұлттық валютаға негізделеді (мысалы, экю,
ал 1999 жылдан бастап еуро).
Айырбасталу мүмкіндігі бар ұлттық валютаның ерекше категориясына
резервтік (негізгі) валюта жатады. Резервтік валюта халықаралық төлем және
резервтік қаражат қызметін басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық
бағам ролін атқарады, сондай-ақ дүниежүзілік валюта жүйесіне қатысушы
елдердің валюталары бағамын реттеу мақсатында валюталық
интервенция үшін қолданылатын құрал болып табылады.Қазіргі кезде валюта
ретінде АҚШ-тың доллары, Еуроодақтың еуросы пайдаланылып отыр.
Резервтік валюта мәртебесін алудың обьективті алғышарттары болып
елдің дүниежүзілік өндірістегі, тауарлар мен капиталдар экспортындағы,
алтын-валюта резервтеріндегі жетекші позициясы, кредиттік-банктік
мекемелерінің дамыған жүйесі, қарыз капиталдарының ұйымдастырылған және
сыйымдылығы жоғары рыногы;басқа елдердің сұранысын қамтамасыз ететіндей
еркін валюталық операциялар жүргізу мүмкіндігі мен валютаның еркін айырбасы
мүмкіндіктері қарастырылады. Ұлттық валютаның резервтік валюта ролін
атқаруы үшін субьективті фактор - ол белсенді сыртқы саясат, соның ішінде
белсенді валюта және кредит саясаты. Ұлттық валютаны резервтік валютаға
айналдырудың институтционалдық аспектіне оны (ұлттық валютаны) банктер және
халықаралық валюта-кредиттік, қаржылық ұйымдар арқылы халықаралық
айналымға енгізу жатады.
Резервтік валюта мәртебесі оны шығарушы елге мынадай артықшылықтар
береді:төлем балансы тапшылығын ұлттық валюта есебінен жабу мүмкіндігі,
дүниежүзілік рыноктағы бәсекелік күресте ұлттық экспортерлердің позициясын
нығайту.Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтік валюта роліне жоғарлату
сол елдің экономикасына белгілі бір міндеттер жіктейді. Олар:осы валютаның
салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз ету , девальвацияға бармау, сондай-ақ
валюталық және сауда шектеулерін алып тастау.
Валюта жүйесінің келесі элементі оның шетел валютасына айырбасталу
дәрежесі. Еркін айырбасталатын, валюталық шектеулері сақталған жартылай
айырбасталатын және айырбасталмайтын валюталар бар екендігі белгілі.
Валюта жүйесінің тағы бір элементіне валюталық паритет, яғни
заңнама арқылы рәсімделетін екі валюта арақатынасы жатады.
Валюта бағамының режимі де валюта жүйесінің элементі болып
табылады. Белгіленген, бір шеңберде тербелетін және рыноктық сұраныс пен
ұсыныстан тәуелді қалықтайтын валюталық бағамдар түрлері белгілі.
Валюталық шектеулердің бар немесе жоқ болуы да валюта жүйесінің
элементтерінің біріне жатады. Валюталық құндылықтармен операцияларды шектеу
де халықаралық валюта қоры арқылы мемлекетаралық реттеу обьектісі болып
саналады.
Ал, халықаралық кредиттік қаражаттар айналымына келетін болсақ,
оларды пайдалану ережелері үйлестірілген халықаралық нормалар аясында
жүзеге асады. Олардың ішінде Женевада қабылданған вексельдер және чектер
туралы конвенция бар. Халықаралық есептеулерді бір ізге салу құжаттық
аккредитивтер мен инкассолар үшін үйлестірілген ережелерге сәйкес ұлттық
және дүниежүзілік валюта жүйелері деңгейіндегі жүзеге асырылады.
Халықаралық валюта өтімділігін реттеу валюта жүйесінің тағы да
бір элементі болып саналады және оның өзі халықаралық шектуелерді қажетті
төлем қаражаттарымен қамтамасыз ету қызметін атқарады.
Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз – жеклген немесе бір топ
елдердің кредитор алдындағы тиісті халықаралық міндеттемелерін кредиторға
қолайлы төлем қаражаттарымен дер кезінде атқару қабілеттілігі. Дүниежүзілік
шаруашылық тұрғысынан халықаралық валюта өтімділігі дүниежүзілік төлем
айналымын қаржыландыру және кредиттеу көздерінің жиынтығы болып табылады.
Ұлттық экономика тұрғысында халықаралық валюта өтімділігі төлем қабілеті
көрсеткіші ретінде пайдаланылады. Халықаралық валюта валюта өтімділігі
негізгі компоненттерден тұрады: елдің ресми алтын-валюта резервтері, еуро
бойынша есеп шоты, халықаралық валюта қорындағы резервтік позициясы, яғни
мүшел квотасының 25% мөлшеріндегі автоматты түрде кредит алу құқығы.
Халықаралық валюта өтімділігінің көрсеткіші ретінде, әдетте ресми
алтын-валюта резервтері сомасының бір жылдық тауар импорты сомасына
қатынасы қолданылады.
Валюталық рынок жән алтын рыногы режимі ұлттық және халықаралық
реттеу обьектісі болып табылады. Валюта жүйесінің ең маңызды элементіне
институционалдықэлемент жатады. Бұған елдегі валюталық қатынастарды ұлттық
басқарумен реттеу органдары (ұлттық банк, қаржы және экономика
министрліктері, кейбір елдерде валюталық бақылау органдары) жатады.
Ұлттық валюталық заңнама ұлттық және шетелдік валютамен
операцияларды реттейді (иемдену, әкелу және әкету, сатып алу-сату
құқықтары).
Халықаралық валюталық реттеуді Халықаралық валюта қоры жүзеге
асырады, ал Еуропада бұл мәселелермен Еуропа орталық банкі шұғылданады.
Аталған институттар Халықаралық валюта-кредиттік және қаржылық қатынастары
қауіпсіз, дағдарыссыз дамыту режимін
талдау жасап, оның тұрақтылығын қамтамасыз етуге ұмтылады.
Әлемдік шаруашылық дүниежүзілік валюта жүйесіне белгілі бір
талаптар қояды. Сол талаптарға сәйкес дүниежүзілік валюта жүйесі:
халықаралық айырбасты сенімді төлеп-есептесу қаражаттарының жеткілікті
мөлшерімен қамтамасыз етуге тиіс; дүниежүзілік экономикалық өзгерістеріне
бейімделген, салыстырмалы тұрақты және икемді валюта механизмін
қалыптастыру қажет; қатысушы елдердің мүделеріне сай қызмет атқару керек.
Аталған талаптардың орындалуына ұдайы өндірістің қайшылықтары, дүниежүзілік
шаруашылық құрылымындағы өзгерістер және дүниежүзілік аренадағы күштер
арақатынасы едергі келтіріп бағады.
Валюталық гегемония орталықтары – валюта сферасындағы үстемдіктер
елдер дамуының біркелкі болмауынан кезеңдік ауысуларға тап болып тұратын
жағдайы бар. Мысалы, бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін валюталық үстемдік
Ұлыбританияның қолында болды. Дүниежүзілік соғыс нәтижесінде қаржылық
орталық Еуропадан АҚШ-қа қарап ауысты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
бірден-бір үстем валюта ролін доллар атқарып кетті.
ХХ ғасырдың 70-90- жылдары валюталық үстемдіктің үш бірдей орталығы
қалыптасып үлгерді. Олар: Батыс Еуропа, АҚШ және Жапония. Мұның өзі
доллардың монополиялық тұғырын едәуір шайқалтқан еді).
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі экономикалық операцияларды
ұлттық валюталардың бір-біріне айырбасынсыз жүргізу мүмкін емес.
Халықаралық сауданың дамуына байланысты ұлттық валюталардың айырбас құны
пайда болды және мұның өзі дүниежүзілік қауымдастықтың экономикалық
қызметінің ажырамас бөлігіне айналып отыр.
Валюта сыныптамасы.
Критерий Валюта түрлері
1) Валюта деңгейі бойынша Ұлттық
Шетелдік
Халықаралық
Аймақтық
Евровалюта
2) Елдің валюта қорына қатынасы Резервтік
Басқа да валюта
3) Қолдану режимі бойынша Еркін конверсияланатын
Жекешеленген
Ішкі конверсияланатын
Сыртқы конверсияланатын
Конверсиялық емес
4) Валюта операциялар түрі бойынша Келісім-шарт баға валютасы
Төлем валютасы
Несие валютасы
Клиринг валютасы
Векскель валютасы
5) Басқа валюта бағамына қатынасы Күшті (қатты)
Әлсіз (жұмсақ)
6) Материалды зат формасында Қолма-қол
Қолма-қолсыз
7) Құрылу принципі бойынша “ қоржын” түрі
қарапайым
Қайнар көзі. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений
Под редВ. В. Круглова. М., 1998
Валюта жүйесінің ең маңызды элементтерінің бір валюта бағамы болып
табылады. Валютаның бағамы дегеніміз – жекелеген елдердің валюталарының ар
қатыс немесе басқа елдің валютасы арқылы көрсетілетін жеке бір ел
валютасының “бағасы”. Қазақстандағы валюта бағамы шетелдік валюта
бірлігіне айырбасталатын теңгенің санымен анықталады.
Валюта бағамы өте құбылмалы, ширақ қозғалысты болып келеді. Оған
төлем балансының жағдайы, елдегі инфляция деңгейі еркін ауысатын
валюталарға деген сұраныс пен ұсыныстың ара қатысы, жекелеген елдер
тауарларының дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестігі, саяси және әскери
факторлар, сондай-ақ бірқатар басқа да жанама факторлар әсер етді.
Валюта бағамы түрлерiнiң сыныптамасы
Критерилерi Валюта бағамы түрлерi
Белгiлеу тәсiлi Өзгермелi
Белгiлемелi
Аралас
2.Есептеу тәсiлi Паритеттi
Нақты
3. Мәмiле түрi Жедел мәмiле
Спот-мәмiле
Своп-мәмiле
4.Тағайыдау тәсiлi Ресми
Бейресми
5. Валютаның өтiмдiлiк паритетiне Өсiңкiреген
қатынасы Төмендетiлген
Паритеттi
6.Мәмiле қатысушыларға қатынасы Сатып-алу бағамы
Сату бағамы
Орташа бағамы
7. Инфляцияның есебi бойынша Нақты
Номиналды
8.Сату тәсiлi бойынша Қолма-қол бағамы
Қолма-қолсыз бағамы
Айырбас бағамы көтерме
Банкнотты
Қайнар көзі. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений
Под редВ. В. Круглова. М., 1998
Валюталардың айырбас бағамы валюталық рыноктағы қажетті валютаға
деген сұраныс пен ұсыныс ара қатысымен анықталады. Жарым-жартылай ауысатын
валютаға шетелдік валютаның шектеулі санына айырбасталатын және халықаралық
төлем айналымының барлық түрінде қолданылмайтын валюталар жатады.
Дүние жүзі елдерінің басым көпшілігіінің валютасы, соның ішінде
Қазақстанның валютасы жарым-жартылай ауысатын валюталарға жатады.
Қазақстандық теңгенің еркін ауысу мүмкіндігіне жету үшін елдің саяси-
экономикалық және қаржы-қаржат тұрақтылығы, алтын-валюта рзервтерінің
қорлануы, дүниежүзілік қауымдастық елдерімен валюталық ынтымақтастық
механизмінің қалыптасуы қажет.
Ауыспайтын валютаға шетелдік басқа валюталарға айырбасталмайтын,
тек ел ішінде ғана ұлттық ақша бірлігінің есебінде айналымда болатын валюта
жатады.
Дүниежүзілік қаржы орталықтары дегеніміз – банктердің маманданған
қаржы-несие институттарының топтасқан жері. Бұл орталықтарда халықаралық
валюта, несие, қаржы операциялары жүргізіледі және бағалы қағаздармен ,
алтынмен байланысты келісімдер жасалады.
Дүниежүзілік қаржы орталықтарының ішіндегі ең ірілері – Лондон ,
Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Париж, Цюрих, Токио валюта рыноктары.
Ағымдағы ғасырдың 90-шы жылдарында халықаралық валюта келісімдерінің 50%-ке
жуығы дүниежүзілік валюта рыногының негізгі үш орталығында жүзеге
асырылады. Олар: Лондон валюта рыногы – күніне187 млдрд доллар, Нью-Йорк
күніне 129 млрд доллар, Токио – күніне 115 млрд доллар көлемінде валюталық
операцияларды жүзеге асырып келді. Халықарлық валюта операцияларының бір
тәуліктегі жалпы көлемі 90-шы жылдардың ортасына қарай 1 трлн. 230 млрд
долларға жетті
Валюталық рыноктары халықарлық есептесулерді жедел жүзеге асыруды,
дүниежүзілік валюта рыноктарының несие және қаржы рыноктарымен өзара
байланысын нығайтуды қамтамасыз етеді.
1.2.Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ)
Халықаралық валюта қоры (International Monetary Fund,IMF,штаб-
пәтері Вашингтонда) ең маңызды халықаралық валюталық-қаржылық ұйым болып
есептеледі.Өзінің анықтамасына сәйкес, ол кооперативті үкіметаралық
валюталық-қаржылық ұйым. Халықаралық валюта қорының мүшелігіне тек қана
мемлекеттер кіре алады. 1944 жылы Бреттон-Вудс конференциясы шешімімен
құрылып, өз қызметін 1947 жылдың 1-ші наурызынан бастады. Қор дүниежүзілік
валюта жүйесінің қызметі мәселелерімен шұғылданады. Мақсаты: халықаралық
валюталық ынтымақтастықтың дамуына, дүниежүзілік сауданың кеңеюіне, мүше-
елдердің ұлттық валюталарының тұрақтануына, олардың төлем балансы
мәселелерін қысқа мерзімді несиелер арқылы шешуіне көмектесу.
Қазақстан МВФ-ке 1992 жылы мүше болып кірді. Аталған қаржылық
ұйымға мүше болу мақсатында Қазақстанда 1992 жылдың маусымында “Қазақстан
Республикасының Халықаралық валюта қорына, Халықаралық қайта құру және даму
банкіне,Халықаралық қаржы корпорациясына, Халықаралық даму ассоцияациясына,
Инвестицияларға кепілдік беру жөніндегі көп жақты агенттігі мен
Инвестициялық шиеленістерді реттеуші халықаралық орталыққа мүшелігі туралы”
арнайы заң қабылданды.
МВФ өзін коопративтік ұйым деп атауына қарамастан оны акционерлік
қоғам деген дұрыс болар еді, себебі қорға мүше елдердің ондағы үлесі қор
капиталындағы квоталары мөлшеріне тәуелді.
Қор мүшелерінің квотасын (үлесін) анықтау өте маңызды мәселе,
себебі оның мөлшеріне елдің Қор капиталына қосатын жарнасының көлемі
мемлекеттің Қордағы дауыстар саны мен қордан алатын қаржысының ең жоғарғы
сомасы тікелей тәуелді, сондай-ақелдің қарыз алудың арнайы құқығындағы
(С.Д.Р) және Қор құрған халықаралық резервтік активтегі үлестері де осы
квоталарға байланыстыра белгіленеді.
СДР бірлігінің құны оның корзинасын құрайтын бес негізгі
валюталардың доллармен есептегендегі рыноктық құнның қосындысынан тұрады.
Корзинаның құрамы әрбір ьес жылда қайта қаралады.
Айта кетейік, Валюталық корзина (қоржын) дегеніміз – бір валютаның
орташа бағамын басқа валюталардың белгілі жиынтығына қатысты өлшеу әдісі.
Төменде корзина құрамының 1996 жылғы 1-ші қаңтарындағы
көрсеткіштері келтірілген (процент есебімен, жақшаның ішінде корзинаның
1996 жылға дейінгі құрамы).
АҚШ доллары 39 (40)
Неміс маркасы 21 (21)
Жапон иенасы 18 (17)
Француз франкі 11 (11)
Фунт стерлингов 11 (11)
Квота көлемі СДР-мен белгіленеді. Төменде жекелеген елдердің МВФ-
тағы квоталары көрсетілген.
Млн.СДР %
Барлық квоталар 144859,0 100,00
Соның ішінде:
АҚШ 26526,8 18,31
Германия 8241,5 5,69
Жапония 8241,5 5,69
Ұлыбритания 7414,6 5,12
Франция 7414,6 5,12
Сауд Арабиясы 5130,6 3,54
Италия 4590,7 3,17
Канада 4320,3 2,98
Ресей 4313,1 2,98
Қайнар көзі..Байгісиев. М. К. Халықаралық валюта қатынастары және валюталық
құқық. 2004.
Квота көлемі МВФ-тың әрбір мүшесінің иемденетін дауыстары санын
анықтайды. Базалық 250 дауысқа 100 000 СДР квотаға бір дауыс қосылып
отырады.
Сонымен қордағы дауыстың жалпы санын былай шығаруға болады:
250 * 179 + 144 859 млн. СДР: 100 000 СДР =1493340.
Сонда АҚШ-тың үлесі 17,78 %-ке тең болады.
Елдің қордағы дауыс санының маңыздылығы екі жағдаймен анықталады.
Біріншіден, ең маңызды шешімдер мысалы квоталарды қайта қарау мен СДР-ды
бөлуге байланысты шешімдер басым дауыспен (85%-тен кем дауыс болмауы керек
еді ғой. Екіншіден, квота мөлшері ең мол алғашқы 5 мемлекеттің әрқайсысы
өзінің атқарушы директорын тағайындауға құқылы. Басқа атқарушы директорлар
бір топ мемлкеттер атынан тағайындалады.МВФ-тың жарғысында қордың жаңа
мүшесінің квотасын есептеу әдісі берілмеген, сондай ақ тұрақты түрде қайта
қаралып отыратын квоталардың да есептеу әдісі көрсетілмейді. Квоталарды
соңғы уақыттардағы қайта қарау нәтижелеріне зер салсақ, онда жиынтық ішкі
өнімнің ағымдағы операциялардың, сондай-ақ ағымдағы түсімдердің тербелісі
мен мемлекеттік резервтердің көрсеткіштері пайдаланылғанын көрер едік.
Әрбір ел өзінің квотасын мынадй тәртіппен төлейді: 25 %-ін
резервтегі активтермен (қордың келісуімен СДР жәнееркін ауысатын валюта
түрінде) ал, қалған 75%-ін ұлттық валютамен төлейді. Ұлттық валюталардың
көпшілігіне сұраныс сирек, жоқтың қасы. Тәжірбие көрсетіп отырғандай
рынокта тек жиырма шақты ұлттық валюталар ғана тұрақты сұранысқа ие болып
отыр.
МВФ-тың негізгі басқару органдарына басқарушылар Кеңесі, Атқарушы
кеңес (Директорат), басқарушы кеңестің уақытша комитеті және даму жөніндегі
комитет жатады. МВФ-тың ең жоғары органы бақарушылар Кеңесі (ол ережеге
сәйкес жылына бір рет шақырылады). Әрбір ел өз ішінен тұрақты бір
басқарушыны және басқарушының бір орынбасарын тағайындайды (ол, әдетте
қаржы министрі немесе орталық банк басшысы).
Атқарушы кеңес (24 мүшеден тұрады және тұрақтытүрде жұмыс істейді)
қордың ағымдаағы қызметін басқарады. Шешімдер МВФ-тың қызметкерлері талдап
жасаған материялдар мен құжаттар негізінде қабылданады. Басқарушылар кеңесі
өзінің өкілеттігінің едәуір бөлігін Атқарушы кеңеске де беруі мүмкін.
Атқарушы кеңестегі ең жоғарғы мансап:басқарушы директор. Бұл қызметті 1987
жылдан бері Мишель Комедессю (Франция) атқарып келеді. Басқарушы Кеңестің
Уақытша комитетінде Қордағы басқарушылар, министрлер мүшелікте боладыжәне
олар кеңесші оргар болып есептеледі, әдетте жылына екі рет жиналады.
Олардың құзырыңдағы мәселелерге дүниежүзілік валюта жүйесінің проблемалары
жөніндегі баяндамаларды басқарушылар кеңесіне ұсыну, сондай-ақ зер салып,
қадағалады талап ететін, валюта жүйесіне кенеттен қауіп төндіру мүмкін
қателер жөнінде, сондай-ақ Келісімнің баптарын өзгерту туралы ұсыныстар
жасау жатады.
Даму жөніндегі Комитет (24 мүшесі бар) әдетте қаржы министрлігінен
тұрады.Ол МБРР мен МВФ-тың басқарушы Кеңестеріне баяндамалар мен ұсыныстар
дайындайды.
МВФ-тың ресурстары жөнінде айтар болсақ, квоталарға жазылу Қордың
ең көлемді қаржы көздеріне жатады. 90-шы жылдардың орта шеңінде квоталардың
жалпы көлемі 145 млрд СДР-ды құрады.
МВФ-тың өзіне тән жекеменшік ресурстарынан бөлек жекелеген
елдерден қарыз қаражаттарын алуына мүмкіндігі бар. 60-шы жылдардың басынан
бері бес жылда бір рет МВФөзімен қарым-қатынастағы бірқатар мемлекеттер мен
банктерден қалыптасқан несие желілері арқылы қарыз қаражаттарыналып келеді
(шамамен 25 млрд.долл.). Бұл несие желілері”қарыз алудың жалпы ережеліне”
сәйкестендірілген. Бұдан басқа МВФ өзіне мүше-елдер үкіметтерінен немесе
олардың ақша-кредит мекемелерінен несиелер алып тұрады. 80-шы жылдарға
дейін МВФ аталған кредиттерді белсенді түрде таратты да, белгілі бір
дәрежеде өзінің қызмет сипатын өзгертіп, кәдімгі қатардағы банктерге ұқсап
кетті. Бірақ, 1982 жылы МВФ қаражат қорлары негізінен квоталар есебінен
қалыптасатын ұымға айналмауы тиіс деген шешім қабылданды. Сондықтан МВФ-тың
қарыз алу арқылы жиналатын қаражат көлемі жалпы квотвлар көлемінің 60 %-нен
аспауы тиіс шектеу қойылды.
Қор мамандарының есептеуі бойынша жақын бірнеше жылдарда МВФ- тың
кредиттеріне сұраныс өсе түседі, сондықтан күн тәртібінде қордың
ресурстарын көбейте, толықтыра түсу мәселесі тұр. Барлығын қосқандағы
квоталардың көлемін шамамен 290 млрд. СДР – ға жеткізу мақсаты айқындалып
келеді. 1995 жылдың қазан айында МВФ пен МБРР – дің жыл сайынғы біріккен
сессиясында қор басқарушылары квоталарды едәуір ұлғайту идеясына оң
көзқарас білдірді және қарыз алу туралы Бас келісім негізінде жиналатын
ресурстардың көлемін екі есеге арттыруды мақұлдады. Бірақ, мемлекеттердің
көпшілігі квоталардың тек 60 – 70 % - ке ғана көбейтілуін жақтап, соны
талап етіп отыр.
Ал, енді бұл ұсыныстарды Қор мүшелерінің бекітуі 2-3 жылға
созылуы ықтимал және осы жорамалдың өзі қазір шындыққа айнала бастады.
МВФ ресурстарын пайдалану мәселесіне келсек, төлем балансын
қаржыландыруға қажеттіліктер туған шақта кез келген мемлекет жәрдем беру
жөніндегі өз өтінішін айта алады. Тек қана мүдделі мемлекет қаржының
қажеттілігін дәлелдеуі тиіс. Бұл мақсатқа үш дербес эленттен тұратын
критерйй пайдаланылады: елдің төлем балансының жағдайы, халықаралық
резервтер сальдосы және елдің резервтік позициясының динамикасы. Бұл
элементтердің дербестігі олардың әрқайсысының қордан қаражат алу жөніндегі
сұраныстың негізі бола алатындығын көрсетеді.
МВФ-тың мүшелігіндегі әрбір ел өзінің талап етуімен қордағы
ресурстарының 25% көлеміндегі квотасын кері қайтарыпалуына мүмкіндік бар.
Қажет болған жағдайда әрбір мүше ел өзінің 25%-тік квотасынан астам кредит
алу үшін МВФ-қа қолқа салуына құқы бар. Сонымен, қордың әрбір мүшесі өзінің
резервтік үлесіне сәйкес қаражатқа қол жеткізуі мүмкіндігімен қатар
валютаны сатып алуды қосымша төрт кредиттік үлес бойынша жүзеге асырылуы
құқылы.
Бұл үлестер бірінші және жоғарғы кредиттік үлестер деп аталады.
Бұлардың арасында едәір айырмашылықтар бар. Айталық, жоғры кредиттік
үлестерден қаражат бөлу барысында МВФ несие алушыларға қтаң талап қояды.
Олардың ішінде кредитті кезеңдерге бөліп алу, пайдалану критерийлерін
бұлжытпай орындау және төлем балансын тұрақтандыру жөніндегі бағдарламаның
орындалуын әлсін-әлсін талдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету, жұмыспен
қамту деңгейін жоғарлату, сытқы сауда өрісі мен төлемдердегі шектеулерді
жою сияқты талаптар. МВФ-тың мұндай талаптарын оның кредит алушы елдерге
жасап отырған шектен тыс қаталдығының көрінісі деп те бағалай тындар
баршылық.
“Кредитік үлестер” механизмінен бөлек МВФ-тың мүшелері қаржы
ресурстарын компенсациялау және төтенше қаржыландыру (МКЧФ), буфер- лік
запастарды қаржыландыру (М.Ф.Б.З.) және кеңейтілген түрде кредиттеу
(М.Р.К.) механизмдері арқылы алуына да мүмкіндіктері бар.
Практика жүзінде МВФ-тың кредитіне қол жеткізу негізінен стенд-
бай кредиттері мен кеңейтілген кредиттеу жөніндегі келісім-шарт шеңберінде
жүзеге асырылады.
Стенд-бай кредиттері жөніндегі келісімдерді МВФ-тың қордың
мүшесіне шешім шарттарына сәйкес анықталған сома шектерінде және
көрсетілген кезең ағымында сатып алуға берілген құқық деп түсіну қажет.
Кеңейтілген түрде кредиттеу жөніндегі келісім-шарттың мәнін МВФ-
тың қайсібір мүше-елге оның валюта алуына берген кепілдігі ретінде түсіну
керек. Аталған қаражат келісілген көлемде, әдетте үш немесе төрт жылға
беріледі.
90-шы жылдардың бірінші жартысында МВФ-ке мүше-елдер қордан кредит
алу үшін жыл сайын шамамен 20-30 келісім-шарт жасап келді. 1996- шы қаржы
жылында стенд-бай кредиті үшін 22 келісім-шарт, кеңейтілген түрде
кредиттеуүшін 9 және құрылымдық өзгертулер үшін 28 клісім-шарттар жалпы
сомасы 30,5 млрд. С.Д.Р.-ға жасалды.
80-шы жылдардың соңы, 90-шы жылдардың басында дүниежүзілік
шаруашылықта болып өткен терең өзгерістер МВФ-тың алдында жаңа
ситуацияларға беімделу қажеттілігін қойды. Қордың атқарушы органдары
дүниежүзілік валюталық жүйені реттеудегі МВФ-тың орны мен рөлінің маңызын
әлденше атап көрсетті. Бұл көзқарас қорға мүшелердің тарапынан да қолдауға
ие болды. Бірақ, батыс елдері ғалым-экономистердің МВФ-ке қатысты пікірлері
алуан түрлі. Мысалы, Карнеги Меллон университетінің (Питтсбург, АҚШ) саяси
экономия пәнінің профессоры А. Мельтцердің пікірінше, МВФ – ты жою қажет,
себебі ол дүниежүзілік қаржы ресурстарын өзім білермендікпен қайта бөлетін
ұйымға айналып отыр. Оның ойынша қордың Россия мен Мексикаға берген қарыз –
қаражаттары қажетті экономикалық реформаларды жүзеге асыруға көмектесіп
отырған жоқ.
Мексикаға стенд – бай кредитін беру жөніндегі келісім – шарт бұл
ұйымның тарихында кездеспеген оқиға болды: себебі, қарыздың мөлшері 17,8
млрд. Долларға немесе бұл мемлекеттің МВФ – тағы квотасының 688 % -
ін құрады, яғни Мексиканың жайшылықтағы сұранысынан едәуір көлемде асып
түскен қаражат сомасы болды. Сөйтіп, МВФ мексикандық экономиканы қайта құру
бағдарламасына теңдесі жоқ қолдау көрсетті. Бұл арада басқа
латынамерикандық елдер үшін мексикандық рыноктың маңызы да есептелмей
қалған жоқ.
90 – шы жылдардың алғашқы жартысында Қор алдындағы өздерінің
міндеттемелерін жүйелі түрде орындамайтын елдерге МВФ тарапынан қатаң
шаралар қолдану үшін бірқатар құқықтық ережелер бекітілді. Бұл шаралар
“келісім – шарт баптарына үшінші өзгерту” деп аталады, ол өз еүшіне 1992
жылдың соңына қарай енді. Қорға берілген бұл құқықтық шаралары алғаш рет
Судан еліне қатысты қолданылды, кейінірек оның әсерін Заир мемлекеті де
басынан кешірді.
1995 жылдың соңына қарай МВФ жаңа бастама көтерді. Ол, Қорға мүше-
елдердің өздерінің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерін жедел,
оперативті түрде беріп отыруын міндеттеген шаралар еді. Егер талап етілген
көрсеткіштер аталған уақытында жеткізілмейтін болса, ондай елдер Қор
көмегінен қол үзетін жағдайға душар болатын болды.
Жалпы алғанда, 90 – шы жылдардың бірінші жартысы МВФ – тің
ережелері мен саясатын белгілі дәрежеде қатаңдатуға алып келді. Мұны Қор
өкілдері әлемдік экономиканың қажеттіктеріне дер кеэінде шұғыл құлақ асу
деп түсіндіреді.
Халықаралық валюта қоры бірқатар халықаралық ұйымдармен тығыз
қатынастар орнатқан, айталық өзіне қызметі жақын Бүкіл дүниежүзілік банк
тобымен қаржы – қаражат қатынастары ойдағыдай даму үстінде. Бүкіл
дүниежүзілік банк тобының өзі де баршаға аян Бреттон – Вудс
конференциясының шешімдері негізінде құрылғаны белгілі.
1.3.Қазіргі валюталық рынок және оның қызметтері.
Валюталық рынок дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валюта
бағамындағы бағалы қағаздарды сату-сатып алу операцияларын жүзеге асыратын,
сондай-ақ валюталық капиталды инвестициялау операциялары шеңберінде
туындайтын экономикалық қатынастар сферасы.
Дүниежүзілік валюталық рыноктар қаражат ағындары мен қозғалысына,
тауарлардың қызмет көрсетулердің еларалық ауысуына, сондай-ақ кпиталдарды
қайта бөлу процестеріне қызмет етеді.
Ұлттық валюта рыноктары ел ішіндегі ақшаның үздіксіз қозғалысын
қамтамасз етеді және отандық рынокты дүниежүзілік валюталық орталықтармен
байланыстырушы қызметін атқарады.
Ұлттық рыноктардың дүниежүзілік валюта рыноктарына қатысу дәрежесі
ел экономикасының дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялану деңгейіне, оның
валюта кредиттік және салық салу жүйесінің жай-жапсарына, валюталық бақылау
мен реттеу мүмкіндіктеріне, елдің саяси ахуалының тұрақтылығына, сондай-ақ
географиялық орналасуына тікелей бағынышты.
Халықаралық валюта және қаржы-несие рыноктары дүниежүзілік
шарушылықтың, халықаралық экономикалық қатынастардың ең маңызды буындарының
бірі.
ХХ ғасырдың соңғы 15-20 жылы қаржы рыноктарының қарқынды өсуімен
айқындалды. 1980 жылдан бастап дүниежүзінің дамыған елдерінің қаржы
активтеріолардың ішкі жиынтық өнімдерімен салыстырғанда 2,5 есе жедел
көбейген. Дүниежүзілік валюта және сауда операцияларының құндарының
арақатысы 1980 жылы 10:1 болса, 1992 жылы бұл көрсеткіш 60:1 болған.
Дүниежүзілік валюта, несие, құнды қағаздар рыноктары қалыптасуының
алғышарттары:
1) капиталдың өндіріс 2)шаруашылық 3)банкаралық телеком-
пен банктерде шоғыр- байланыстардың муникациялардың дамуы;
лануы; интернационалдануы;
Валюта рынктары – сұраныс пен ұсыныс негізінде шетелдік валютаны
ұлттық валютаға курсы бойынша сатып алу мен сатуды жүзеге асыратын
орталықтар.
Дүниежүзілік қаржы орталықтары дегеніміз – банктердің, мамаданған
несие-қаржы институттарының топтпасқан жері. Онда халықаралық валюта,
несие, қаржы операциялары жүргізіледі және құнды қағаздармен, алтынмен
байланысты келісімдер жасалады.
Едәуір уақыт аралығын қамтыған қатаң бәсеке нәтижесінде ас ірі
банктер мен биржалар, мамандандырылған несие-қаржы институттары шоғырланған
дүниежүзілік қаржы орталықтары қалыптасты. Мұндай орталықтар қатарына
Лондан, Цюрих, Париж, Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Сингапур, Гонконг қаржы-
қаражат орталықтары жатады. Бұлардағы валюта операциларының көлемі 1973-
1992 жылдар аралығында күніне 10-12 млн доллардан 900 млрд. долларға дейін
өсті.
90-шы жылдардың басында халықаралық валюта келісімдерінің 50%-ке
жуығы дүниежүзілік валюта рыногының үш орталығына жүзеге асырылды. Олар:
Лондон валюта рыногы – күніне 187 млрд.доллар, Нью-Йорк - 129 млрд:доллар,
Токио күніне 115 млрд. доллар валюта операцияларын жүзеге асырады.
Халықаралық валюта операцияларының бір тәуліктегі жалпы көлемі 90-шы
жылдардың ортасында 1 трлн. 230 млрд. Долларға жетті.Дүниежүзілік қаржы
орталықтарының пайда болуының алғышарты мен негізін ұлттық валюта рыноктары
және алтын рыноктары құрайды.
Қазіргі валюта рыноктарына мынандай ерекшеліктер тән:
1) дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының интернационалдануы
негізінде валюталық рыноктардың әлемдік өріске шығуы және валюталық
келісімдердіжүзеге асыруда автоматты байланыс құралдарын кеңіне қолдануы;
2) валюталық операциялардың оаталықсыздануы және олардың компьютерлерді
қолдану арқылы бүкіл әлемдік сипатқа ие болу;
3) валюта операцияларн үйлестіру мәнінің артуы;
4) алыпсатарлық келісімдер көлемінің ұлғаюы;
5) валюта бағамдарыын тұрақсыздануы.
Валюта рыноктары халықаралық есептесулерді жедел жүзеге асыруды,
дүниежүзілік валюта рыноктарының несие және қаржылық рыноктарымен өзара
байланысын нығайтуды қамтамасыз етеді. Валюта рыноктарының көмегімен
банктердің, кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік валюта резрвтері
толықтырылып отырылады.
Сонымен қатар, валюталық рыноктар механизмі экономиканы
мемлекеттік реттеуге, бір топ елдердің, мысалы, Еуропалық Одақ елдерінің,
макродеңгейінде пайдаланылады. Нақты қызмет шеңберінде валюта рыноктары
биржаларының брокерлік фирмалардың, банктердің және трансұлттық
корпорациялардың жиынтығы.
Халықаралық несие-қаржы қатынастары дүниежүзілік несие және қаржы
рыноктарындағы қарыз капиталының қозғалысымен байланысты қатынастар жүйесін
қамтиды.
Халықаралық несие рыногында ақша капиталының еларалық ауысуы
қайтарымдылық, мерзімдік , прцент төлеу принциптері жағдайында жүзеге
асады.
Дүниежүзілік несие рыногы қарыз капиталы рыногының бір бөлігі,
оған дүниежүзілік ақша рыногы мен дүниежүзілік капиталдар рыногы кіреді.
Дүниежүзілік қаржы рыногы да қарыз капиталы рыногының бір бөлігі,
мұнда құнды қағаздарды шығару, сату мен сатып алу жүзеге саырылады.
Қарыз капиталының дүниежүзілік рыыногы дегеніміз аталған
капиталдың дүниежүзілік шаруашылықтағы қоозғалысын қамтамасыз етуші әр
түрлі компаниялардың, банктердің, валюта-несие мекемелерінің жиынтығы.
Халықаралық несие-қаржы рыногының дамуы ХХ ғасырдың 50-ші
жылдарынан бастап қарыз капиталының ерекше бір бөлігі болып саналатын
еурорыноктың пайда болып, өрістеуіне ықпал етті.
Еурорынок – бұл еуровалюта негізінде несиелер мен займдар бойынша
операциялар жүргізілетін рынок.
Еуровалюта – бұл шығарушы елді қоса есептегенде, барлық шетелдік
банктердің есеп-шоттарына аударылған және барлық елдердің банк
операцияларында қолданылатын жекелеген мемлекеттердің еркін ауыстырылатын
валютасы.
Еурорыноктың пайда болу себептеріне мыналар жатады:
1) АҚШ долларын шетелдерге шығару мүмкіндікиерінің
пайда болуы;
2) Долларға Еуропадағы сұраныстың ұлғаюы;
3) АҚШ-тың өзінде жасалатын валюталық
операциялардан гөрі еркінрыноктағы операциялардың анағұрлым қлайлы болуы;
4) Еуропалық банктердің халықаралық валюта
операциялары қаржыландыру құралын жедел табуға ұмтылуы.
Еуровалюта рыногында алғашында еуродоллар үстемдік етті.
Еуродоллар – бұл Батыс Еуропалық банктердің вклад түрінде алған АҚШ-тың
доллары.
Еурорыноктың қазіргі операцияларының 70%-тен астамы еуродоллар
арқылы, 20 % еуромарка (Алмания) және6 % швейцарлық франк арқылы жүзеге
асады. Қаржы рыногында валюталық және несиелік тәекелділіктің кепілдіктері
қалыптасты. Бұл кепілдіктердің қатарына форвардтық, опциондық және т.б.
процеттік ставкалар, валюта бағамын және құнды қағаздардың индекстері
бойынша жасалатын келісімдер жатады.
Форвардтық келісім – тауарларды көрсетілген уақытта сату мен сатып
алу жөніндегі алдын ала жасалатын операциялардың түрі.
Опцион дегеніміз – мерзімдік келісім бойынша валютаннны сатушы мен
сатып алушының біреуіне берілетін құқық.
Еурорыноктың дамуы жаңа халықаралық қаржы орталықтарының
(Сингапур, Гонконг, Кувейт т.б.) пайда болуына игі әсерән тигізді. 1981
жылдың соңында Нью-Йоркте халықаралық банк қызметінің еркін аумағы пайда
болды
Валюталық рыноктың ең маңызды қызметтеріне мыналар жатады:
- халықаралық есеп айырысулардың дер кезінде жүзеге асыру;
валюта бағамын реттеу;
- валюталық резервтерді диверсификациялау (жаңа өрісте қолдану) ;
- валюталық тәуекелділікті сақтандыру;
- валюталық рынокқа қатысушылардың валюталар бағамының айырмашылығы
есебінен пайда табуы;
- ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған және дүниежүзілік
шаруашылық шеңберінде үйлестірілген валюталық саясат жүргізу.
Валюталық рынокқа қатысушылар қатарына банктер, валюталық биржалар,
брокерлік фирмалар, сыртқы сауда және өндірістік компаниялар, халықаралық
валюта-кредиттік және қаржы ұйымдары жатады. Коммерциялық тәуекелдік
деңгейіне қарай валюталық рынокқа қатысушы кәсіпкелрді, инвесторларды,
спекулянт алып-сатарларды, биржа ойыншыларын бөліп атауға болады.
Валюталық рыноктағы кәсіпкердің мүддесі меншікті капиталын
пайдалану арқылы жүргізетін коммерциялық операцияларында тәуекелдік
деңгейін мейлінше төмендету.
Инвесторлар да өзінің немесе басқаның капиталын салым ретінде
пайдалану барысында кздейсоқтықтан сақ болуын қарастырады.
Валюталық рыноктағы көрнекті тұлғаның бірі – хеджер. Оның басты
мақсаты өзін-өзі валюта бағамының қолайсыз ауытқуларын сақтандыруды
қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде валюталық рыноктық күн сайынғы айналымы кезіндегі
АҚШ-тың 500 млн долларынан 4 трлн долларға дейінгі қаражат көлемін
қамтығанын көріп отырмыз. Осы айналымның 20% азиялық рынотың,40% еуропалық
және 40% американдық рыноктарының үлесіне тиіп отыр. Ењ ќарќынды дамушы
рынокќа АЌШ-тыњ валюта рыногы жатады. 90-шы жылдардыњ соњына ќарай
американдыќ валюта рыногыныњ айналымы 120 %-ке жетті. Осы уаќыттыњ ішінде
Лондон рыногыныњ айналымы небєрі 107% -ке µсіп отыр
Сонымен ќатар, ішкі (±лттыќ) валюта рынрктары да жедел даму
‰стінде. Ішкі валюталыќ рынок дегеніміз жекелеген мемлекет аумаѓында
орналасќан жєне µзініњ клиенттеріне валюта ќызмет т‰рлерініњ барлыѓын
кµрсететін банктер операциялар жиынтыѓы.
Валюталыќ реттеуде ќолданылатын шаралардыњ сипатына ќарай еркін
жєне шектеулі валюталыќ рыноктарды бір-бірінен ажыратуѓа болады
ІІ ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ МЕН БАҚЫЛАУ САЯСАТЫ.
2.1. Валюталық шектеулер.
Әрбір мемлекеттің валюталық рыногының құрылымы сол елдің
экономикасын мемлекеттік реттеу саясатының пәрменділігіне, мемлекетік
органдардың валюта-кредиттік жәнем қаржы-қаражат қатынастарына араласу
деңгейіне тікелей бағынышты болып келеді.
Мемлекеттің аталған мәселелерге араласуы бірінші кезекте валюта
бағамын тұрақтандыру мен олардың төлем балансын жөнге келтіруге бағытталған
валюталық реттеу қызметтерімен айқындалады.
Валюталық шектеулер елдің резиденттері мен резиденттері еместердің
валюталық операцияларын, олардың төлемдерін, инвестицияларын, ұлттық және
шетелдік валютаны басқа елден аударуы тәртібін, шетелден тапқан пайданы
елге қайтару жолдарын реттеуге бағытталған белгілі бір шараларды қолдану
жағдайларын қарастырады. Валюталық реттеу кешеңді шаралар (заң
шығармашылығы, әкімшілік, экономикалық және ұйымдық) түрінде, елдің
валюталық саясатының бір бөлігі спатында валюталық құндылықтармен
операциялар жүргізудің тәртібін орнатуды және елдің дүниежүзілік валюта
рыногына тең серіктес ретінде қатысуын көздейді. Валюталық бағамдарды
қолдану түрлеріне қарай валюталық рыноктарды бір және қосарланған режимді
рыноктар деп ажыратады.
Бір режимді валюталық рынок дегеніміз биржалық саудаларда орныққан
валюталық бағамдары еркін қалықтайтын рынок. Көптеген елдер үшін бұл ұзақ
мерзімді экономикалық дамудың және валюталық реттеу мен бақылау саясатын
икемді қолданудың нәтижесі.
Қосарланған режимді валюталық рынок дегеніміз мемлекет өз
капиталдары қозғалысын ұлттық және халықаралық қарыз капиталдары шеңберінде
реттеу үшін қолданатын бір деңгейде бекітілген және қалықтайтын бағамдары
бар рынок.
Еркін валюта рыногы және еркін ауысатын валютасы бар елдер (АҚШ,
Батыс Европа елдері, Жапония т.б.) өздерінің экономикалық өсіп-өркендеу
барысында капиталдар қозғалысына қатаң шектеулер қойып келді. Ағымдағы
валюталық операцияларды жүргізу қажетті сәт келгенге дейін мемлекеттің
уысында болды. Кейінірек, шектеулерді алып тастау мүмкіндіктері пайда
болғаннан соң валюталық ресурстар ел ішінде де, одан сыртқы рыноктарда да
еркін ауысу дәрежесіне жетті.
Соңғы уақыттарға дейін валюталық бақылаудың негізгі мақсаттарына
жету үшін қолданылатын күшті құралдардың бірі капитал қозғалысына шектеулер
қою болып келді. Бірақ, Батыс Европа, АҚШ және Жапония сияқты өнеркәсібі
дамыған елдердің ішкі қаржы рыноктарының жетіліп өсуі, сондай-ақ бұл
елдердің халықаралық валюта-қаржы құрылымдарымен байланыстарының нығаюы
ақша-несие саясатында өте маңызды реформаларды жүзеге асыру қажеттігін алға
тартты. Сондықтан аталған елдерде 60 – шы жылдардың бас кезінде валюталық
шектеулер алынып тасталды да, валюталық бақылаулардың құрсауы босаңсыды.
Нәтижесінде бұл елдердің резиденттерінің құқықтары едәуір
кеңейтіліп, резиденттер еместердің қызметтеріне негізгі шектеулер жойылды.
Сөйтіп, капиталдар қозғалысын реттеу бірте-бірте рыноктық механизм мен ақша-
несие саясаты құралдарының еншісіне тиді.
2.2. Дамыған елдердегі валюталық және экспорттық бақылаудың
ерекшеліктері.
Валюталық және экспорттық бақылаудың негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ
ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... . ... ... ... ... 5
1.1.Валюталық қатынастар мен валюта жүйесiнiң
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... . . 5
1.2.Халықаралық Валюта Қоры.(Х.В.Қ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Қазіргі валюталық рынок және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... . ..18
ІІ.ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... .22
2.1.Валюталық шектеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2.Дамыған елдердегі валюталық бақылау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .. ...24
2.3.Валюта қатынастарын рыноктық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН
РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚНЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...37
3.1.Қазақстан Республикасындағы ұлттық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... .37
3.2. Қазақстан республикасындағы валюталық
операцияларды жүргізу ережелері және реттеу
органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..43
3.3. Қазақстан Республикасындағы валюталық
бақылаудың негізгі принциптері және оны
жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .60
Кіріспе
Дүниежүзілік экономика дамуының қазіргі кезеңі ұлттық
шаруашылықтардың өзара байланыстарын нығайтып, олардың әрқайсысын
дүниежүзілік шарушылықтың құрамдас бір бөлігіне айналдырып отыр.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдары Еуразия кеңістігінің бірқатар елдері
үшін диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толық саяси-экономикалық жаңғыру
жылдары болды. Бұл жылдар дүниежүзілік шарушылықтың нығая түсіп
интернационалдануына, жаһандану процестерінің күшеюіне, сондай-ақ ұлттық
экономикалардың мейлінше ашықтығы жағдайында дамудың жаңа, ұтымды
арналарының пайда болуын жеделдетті.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық
валюта-кредиттік және қаржылық қатынастардың субьектісі бола алған жок. Ол
кезең қажетті алғышарттар жасалдып, жаңа үрдістер қанат жая қоймаған
уақыттар еді.
Қазіргі Қазақстан тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік
шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алды. Бұл бағытта толымды
жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-кредитті және қржылық
институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып, халықарлық
экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы бұл бағыттағы
маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Респбликасының Халықарлық Валюта Қорына (ХВҚ),
Халықарлық Қайта Құру және Даму банкіне (ХҚДБ), Еуропалық қаржылық-
кредиттік ұйымдарға мүше болып кірүі ел экономикасы ынтымақтастығын
халықаралық деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін
объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын
халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қарастырып, мұқтаж салаларға
капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары, капиталдар
қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл
процесстен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік
экономика мен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде
қарастырылады.
Қазақстанға шетелдік капитал ағымының тасқынды келуі үшін оған
қолайлы инвестициялық ахуал жасау қажет. Бұл мақсатқа жету барысында
бірқатар заңдарды, нормативтік-құқықтық келісімдерді айқындап, шетелдік
инвесторлармен жұмыс істеу жүйесін толық қалыптастыру керек. Инвестициялық
жобалар жолындағы кедергілерлі алып тастап олармен мүмкіндігінше тіл
табысуға алғышарттар жасайтын жеңілдіктер мен артықшылықтардың икемді
жүйесін қалыптастырып, орнықтыру кезек күттірмейтін шаралар жиынтығы болып
табылады.
Халықаралық валюта қатынастары шаруашылық сферасының құрамдас және
күрделі бөлігі болып табылады. Сондықтан, оның ұйымдық-құқықтық
аспектілерін, жаңадан пайда болған құбылыстарын, қолданатын әдіс-амалдарын
оқып, үйрену бүгінгі күннің басты талаптарының бірі.
Халықаралық валюта қатынастарының мақсаттары мен міндеттерін, оның
құрылымын, сондай-ақ жүзеге асыру механизмі мен ерекшеліктерін, дамуының
негізгі үрдістері мен өзгешеліктерін қарастырдым.
Жұмыста халықаралық валюта қатынастары мен валюталық құқықтың
құқықтық ғылыми және практикалық мәні бар негізгі мәселелері туралы сөз
болады. Сонымен қатар валюта қатынастары жөніндегі халықаралық және ұлттық
заң шығармашылығын да кеңінен қамтиды.
Жұмыста халықаралық валюта қатынастарының түсінігі, жүйесі,
ұйымдастыру механизмі, дерек көздері қарастырылады. Жұмыстың бірінші
тараулары халықаралық валюта қатынастары мен валюта жүйесінің түсінігін,
халықаралық валюта қорын (ХВҚ). Қазіргі валюта рыногын қарастырдым.
Жұмыстың екінші тарауында валюталық реттеу мен бақылау саясатына,
өнеркәсібі дамыған жетекші елдердегі және Қазақстан Республикасындағы
экспорт-импорт валюта бақылауын ұйымдастыру ерекшеліктеріне арналған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы валюта
жүйесін реттеудің құқықтық негіздері мен осы жүйені анықтайтын белгілер,
валюта операцияларын жүзеге асырудың ерекшеліктері мен принциптері
талданып, көрсетілген.
І. Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі.
1.1Валюталық қатынастар мен валюта жүйесінің түсінігі.
Халықаралық валюта қатынастары дегеніміз – дүниежүзілік
шаруашылықта орын алатын валюталық іс-әрекеттер кезінде қалыптасатын және
ұлттық шаруашылықтар қызметі нәтижелерінің өзара айырбасын жүзеге асыратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері
вексельдік және айырбастау әрекеттері түрінде ежелгі Греция мен Римде орын
алғандығы тарихтан белгілі. Валюталық қатынастар дамуының келесі кезеңі
ортағасырлық Лион, Антвериен қалаларындағы “вексельдік жәрмеңкелер” болып
табылады. Капиталистік өндіріс әдістері қалыптаса бастаған кезеңдерде дами
бастаған кезеңдерде халықаралық есептеу жүйесі банктер арқылы дами бастады.
Халықаралық валюта қатынастарының өркендеуі өндіргіш күштердің
қарқынды өсуімен, дүниежүзілік рыноктың қалыптасуымен, халықаралық еңбек
бөлінісінің тереңдеуімен, шаруашылық байланыстарының интернационалдануы
және жаһандануымн сипатталады.
Халықаралық валюта қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастардың дамуына жалпылама түрде өзінің оңды әсерін тигізеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар материалдық өндіріс сферасымен
қатар бөлу, айырбас, тұтыну сферасын да қамтитыны белгілі ғой. Валюталық
қатынастар мен ұдайы өндіріс арасында тікелей және кері байланыстар
қалыптасқан. Олардың обьективті негізі халықаралық тауарлар, капиталдар,
қызмет көрсетулер айырбасын туындататын қоғамдық ұдайы өндіріс процесі
болып табылады.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік
экономиканың дамуынан, саяси себептерден тәуелді, сондай-ақ халықаралық
қатынастарға тән әріптестік және қайшылық сияқты екі үрдістер арақатынасына
да тығыз байланысты болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, соның
ішінде валюталық байланыстар да бар, саясат пен экономика, дипломатия мен
коммерция, өнеркәіп өндірісі мен сауда араласып жататындықтан валюталық
қатынастар ұлттық және дүниежүзілік шаруашылықта ерекше орын алады.
Дүниежузілік рыноктың капиталдар айналымы процесіне қосылуы ақша капиталы
бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетелдік валютаға және шетелдік валютаның
ұлттық ақшаға айналып жатқанын көрсетеді. Мұның өзі халықаралық
есептеулерде, валюталық, кредиттік және қаржылық операцияларда орын алып
жатады.
Валюталық қатынастар ұдайы өндіріске қатысты екіншілей (вторичный)
болғанымен, бұл қатынастардың салыстырмалы дербестігі бар және олар ұдайы
өндіріске қарама-қарсы әсер етеді. Шарушылықтың интернационалдануы
жағдайларында ұдайы өдірістің сыртқы факторлардан – дүниежүзілік
өндірістің динамикасынан, шетелдік ғылым мен техника деңгейінен,
халықаралық сауданың дамуынан, шетелдік капиталдардың келуінен тәуелділігі
күшейе түседі. Халықаралық валюта қатынастарының тұрақсыздығы, валюталық
дағдарыстар ұдайы өндіріс процесіне кері әсерін тигізеді.
Халықаралық валюта қатынастары шаруашылық байланыстарының
интернационалдануы негізінде бірте – бірте белгілі бір формаларды иемдене
бастады. Нәтижесінде валюталық жүйе қалыптасады. Валюталық жүйе дегеніміз –
ұлттық заңнамамен немесе мемлекетаралық келісімдермен бекітілген валюталық
қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы. Ұлттық, дүниежүзілік,
халықаралық (аймақтық) валюталық жүйелер ажыратылады.
Тарихқа көз жүгіртсек, ең алдымен халықаралық нормаларға сәйкес
ұлттық заңнамамен бекітілген ұлттық валюта жүйелері пайда болған. Ұлттық
валюта жүйесі елдің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады, дегенмен
ол салыстырмалы дербес және ұлттық шеңберден шыға береді. Оның
ерекшеліктері экономиканың дамуы және елдің сыртқы экономикалық
байланыстары деңгейімен анықталады. Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік
валюта жүйесімен тығыз байланысты болып келеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі
– мемлекетаралық келісімдермен бекітілген халықаралық валюта қатынастарды
ұйымдастыру формасы (нысаны). Дүниежүзілік валюта жүйесі ХІХ ғасырдың орта
тұсында қалыптасты. Дүниежүзілік валюта жүйесінің қызметтерінің сипаты мен
тұрақтылығы оның дүниежүзілік шаруашылық құрылымы принциптеріне сәйкестігі
деңгейімен, жетекші(дамыған) елдердің арасалмағы және мүдделерімен
өлшенеді.
Аталған шарттар өзгерген жағдайларда дүниежүзілік валюта жүйесі
кезендік дағдарыстарға ұшырайды да, оның салдары ескі жүйенің күйреуі және
жаңа валюта жүйесінің жасалуы на әкеледі.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ғаламдық шаруашылықтағы мақсаттары
мен қызметі мен реттелуі механизмдерінің ерекшеліктері бола тұра оның өзі
ұлттық валюта жүйелерімен тығыз байланыста болады. Бұл байланыс сыртқы
экономикалық әрекеттерге қызмет көрсететін елдердің валюталық саясатын
мемлекетаралық реттеу мен үйлестіру аясында көрініс табады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюта жүйелерінің өзара байланысы
олардың ұқсастығын көрсетпейді, себебі олардың мақсаттары мен міндеттері,
қызметі мен реттелуі, жекелеген елдердің экономикасына және дүниежүзілік
шаруашылыққа әсері әр түрлі.
Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
- ұлттық валюта;
- ұлттық валютаның айырбасталу, аударылу(конвертациялау)
мүмкіндіктері;
- ұлттық валютаның паритеті(құны);
- ұлттық валюта курсының (бағамының) режимі;
- валюталық шектеулердің бары немесе жоғы, валюталық бақылау;
- ел валютасының халықаралық өтімділігін ұлттық реттеу;
- халықаралық кредиттік құралдар айналымын пайдалану ережелері;
- елдің халықаралық есептеулер ережелері;
- ұлттық валюталық рынок пен алтын рыногының режимі (тәртібі);
- елдің валюталық қатынастарын басқарушы және реттеуші ұлттық
органдар;
Ал, дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі элементтері болып
төменде көрсетілгендер саналады:
- резервтік валюталар, халықаралық есептесуге арналған валюталық
бірліктер;
- валюталардың өзара айырбасталу шарттары;
- валюталық париттеттердің үйлестірілген тәртібі;
- валюталық бағамдау тәртібінің ережелері;
- валюталық шектеулерді мемлекетаралық реттеу;
- халықаралық валюта өтімділігін мемлекетаралық реттеу;
- халықаралық кредиттік құралдар айналымын пайдалану ережелерін
үйлестіру;
-
халықаралық есептеулердің негізгі факторларын үйлестіру;
- дүниежүзілік валюта рыноктары мен алтын рыноктарының режимі;
мемлекетаралық валюталық реттеудіңжүзеге асырушы халықаралық
ұйымдар;
Ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген
ұлттық валюта-ақша бірлігі құрайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда
пайдаланатын ақшалар валюта болып есептеледі. Халықаралық есептесулерде ,
әдетте шетелдік валюта басқа елдердің ақша бірлігі пайдаланылады. Шетелдік
валютадағы кез келген төлем құралы - девиз түсінігінің анықтаушысы болып
табылады.
Шетелдік валюта валюталық рыноктардағы сатып алу-сату обьектісі
болып табылады, халықаралық есептеулерде пайдаланылады, банктік
есепшоттарда сақталады, бірақ осы мемлекет аумағында заңды төлем құралы
бола алмайды. Кез келген елде күшті инфляция мен дағдарыстық жағдай орын
алғанда ұлттық валютаны одан гөрі тұрақты шетелдік валюта ығыстырады.
Қазіргі кезде мұндай валютаға доллар жатады. Еуроодақ елдерінің ортақ
валютасы еуро да соңғы уақыттарда доллармен тайталаса алу мүмкіндіктерін
көрсетіп бағуда. “Валюта” категориясы ұлттық және дүниежүзілік
шаруашылықтың өзара әрекеті мен байланысын қамтамасыз етеді.
Дүниежүзілік ақша деп халықаралық экономикалық, саяси, мәдени
қатынастарға қызмет көрсететін ақшаларды атайды. Дүниежүзілік ақшалардың
қызметтерінің формалары ұлттық ақшалар түрін өткен – алтын ақшалардан
кредиттік ақшаларға дейінгі жолда қайталайды. Нәтижесінде ХХ ғасырдың
валюта жүйесі бір немесе бірнеше ұлттық валютаға негізделеді (мысалы, экю,
ал 1999 жылдан бастап еуро).
Айырбасталу мүмкіндігі бар ұлттық валютаның ерекше категориясына
резервтік (негізгі) валюта жатады. Резервтік валюта халықаралық төлем және
резервтік қаражат қызметін басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық
бағам ролін атқарады, сондай-ақ дүниежүзілік валюта жүйесіне қатысушы
елдердің валюталары бағамын реттеу мақсатында валюталық
интервенция үшін қолданылатын құрал болып табылады.Қазіргі кезде валюта
ретінде АҚШ-тың доллары, Еуроодақтың еуросы пайдаланылып отыр.
Резервтік валюта мәртебесін алудың обьективті алғышарттары болып
елдің дүниежүзілік өндірістегі, тауарлар мен капиталдар экспортындағы,
алтын-валюта резервтеріндегі жетекші позициясы, кредиттік-банктік
мекемелерінің дамыған жүйесі, қарыз капиталдарының ұйымдастырылған және
сыйымдылығы жоғары рыногы;басқа елдердің сұранысын қамтамасыз ететіндей
еркін валюталық операциялар жүргізу мүмкіндігі мен валютаның еркін айырбасы
мүмкіндіктері қарастырылады. Ұлттық валютаның резервтік валюта ролін
атқаруы үшін субьективті фактор - ол белсенді сыртқы саясат, соның ішінде
белсенді валюта және кредит саясаты. Ұлттық валютаны резервтік валютаға
айналдырудың институтционалдық аспектіне оны (ұлттық валютаны) банктер және
халықаралық валюта-кредиттік, қаржылық ұйымдар арқылы халықаралық
айналымға енгізу жатады.
Резервтік валюта мәртебесі оны шығарушы елге мынадай артықшылықтар
береді:төлем балансы тапшылығын ұлттық валюта есебінен жабу мүмкіндігі,
дүниежүзілік рыноктағы бәсекелік күресте ұлттық экспортерлердің позициясын
нығайту.Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтік валюта роліне жоғарлату
сол елдің экономикасына белгілі бір міндеттер жіктейді. Олар:осы валютаның
салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз ету , девальвацияға бармау, сондай-ақ
валюталық және сауда шектеулерін алып тастау.
Валюта жүйесінің келесі элементі оның шетел валютасына айырбасталу
дәрежесі. Еркін айырбасталатын, валюталық шектеулері сақталған жартылай
айырбасталатын және айырбасталмайтын валюталар бар екендігі белгілі.
Валюта жүйесінің тағы бір элементіне валюталық паритет, яғни
заңнама арқылы рәсімделетін екі валюта арақатынасы жатады.
Валюта бағамының режимі де валюта жүйесінің элементі болып
табылады. Белгіленген, бір шеңберде тербелетін және рыноктық сұраныс пен
ұсыныстан тәуелді қалықтайтын валюталық бағамдар түрлері белгілі.
Валюталық шектеулердің бар немесе жоқ болуы да валюта жүйесінің
элементтерінің біріне жатады. Валюталық құндылықтармен операцияларды шектеу
де халықаралық валюта қоры арқылы мемлекетаралық реттеу обьектісі болып
саналады.
Ал, халықаралық кредиттік қаражаттар айналымына келетін болсақ,
оларды пайдалану ережелері үйлестірілген халықаралық нормалар аясында
жүзеге асады. Олардың ішінде Женевада қабылданған вексельдер және чектер
туралы конвенция бар. Халықаралық есептеулерді бір ізге салу құжаттық
аккредитивтер мен инкассолар үшін үйлестірілген ережелерге сәйкес ұлттық
және дүниежүзілік валюта жүйелері деңгейіндегі жүзеге асырылады.
Халықаралық валюта өтімділігін реттеу валюта жүйесінің тағы да
бір элементі болып саналады және оның өзі халықаралық шектуелерді қажетті
төлем қаражаттарымен қамтамасыз ету қызметін атқарады.
Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз – жеклген немесе бір топ
елдердің кредитор алдындағы тиісті халықаралық міндеттемелерін кредиторға
қолайлы төлем қаражаттарымен дер кезінде атқару қабілеттілігі. Дүниежүзілік
шаруашылық тұрғысынан халықаралық валюта өтімділігі дүниежүзілік төлем
айналымын қаржыландыру және кредиттеу көздерінің жиынтығы болып табылады.
Ұлттық экономика тұрғысында халықаралық валюта өтімділігі төлем қабілеті
көрсеткіші ретінде пайдаланылады. Халықаралық валюта валюта өтімділігі
негізгі компоненттерден тұрады: елдің ресми алтын-валюта резервтері, еуро
бойынша есеп шоты, халықаралық валюта қорындағы резервтік позициясы, яғни
мүшел квотасының 25% мөлшеріндегі автоматты түрде кредит алу құқығы.
Халықаралық валюта өтімділігінің көрсеткіші ретінде, әдетте ресми
алтын-валюта резервтері сомасының бір жылдық тауар импорты сомасына
қатынасы қолданылады.
Валюталық рынок жән алтын рыногы режимі ұлттық және халықаралық
реттеу обьектісі болып табылады. Валюта жүйесінің ең маңызды элементіне
институционалдықэлемент жатады. Бұған елдегі валюталық қатынастарды ұлттық
басқарумен реттеу органдары (ұлттық банк, қаржы және экономика
министрліктері, кейбір елдерде валюталық бақылау органдары) жатады.
Ұлттық валюталық заңнама ұлттық және шетелдік валютамен
операцияларды реттейді (иемдену, әкелу және әкету, сатып алу-сату
құқықтары).
Халықаралық валюталық реттеуді Халықаралық валюта қоры жүзеге
асырады, ал Еуропада бұл мәселелермен Еуропа орталық банкі шұғылданады.
Аталған институттар Халықаралық валюта-кредиттік және қаржылық қатынастары
қауіпсіз, дағдарыссыз дамыту режимін
талдау жасап, оның тұрақтылығын қамтамасыз етуге ұмтылады.
Әлемдік шаруашылық дүниежүзілік валюта жүйесіне белгілі бір
талаптар қояды. Сол талаптарға сәйкес дүниежүзілік валюта жүйесі:
халықаралық айырбасты сенімді төлеп-есептесу қаражаттарының жеткілікті
мөлшерімен қамтамасыз етуге тиіс; дүниежүзілік экономикалық өзгерістеріне
бейімделген, салыстырмалы тұрақты және икемді валюта механизмін
қалыптастыру қажет; қатысушы елдердің мүделеріне сай қызмет атқару керек.
Аталған талаптардың орындалуына ұдайы өндірістің қайшылықтары, дүниежүзілік
шаруашылық құрылымындағы өзгерістер және дүниежүзілік аренадағы күштер
арақатынасы едергі келтіріп бағады.
Валюталық гегемония орталықтары – валюта сферасындағы үстемдіктер
елдер дамуының біркелкі болмауынан кезеңдік ауысуларға тап болып тұратын
жағдайы бар. Мысалы, бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін валюталық үстемдік
Ұлыбританияның қолында болды. Дүниежүзілік соғыс нәтижесінде қаржылық
орталық Еуропадан АҚШ-қа қарап ауысты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
бірден-бір үстем валюта ролін доллар атқарып кетті.
ХХ ғасырдың 70-90- жылдары валюталық үстемдіктің үш бірдей орталығы
қалыптасып үлгерді. Олар: Батыс Еуропа, АҚШ және Жапония. Мұның өзі
доллардың монополиялық тұғырын едәуір шайқалтқан еді).
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі экономикалық операцияларды
ұлттық валюталардың бір-біріне айырбасынсыз жүргізу мүмкін емес.
Халықаралық сауданың дамуына байланысты ұлттық валюталардың айырбас құны
пайда болды және мұның өзі дүниежүзілік қауымдастықтың экономикалық
қызметінің ажырамас бөлігіне айналып отыр.
Валюта сыныптамасы.
Критерий Валюта түрлері
1) Валюта деңгейі бойынша Ұлттық
Шетелдік
Халықаралық
Аймақтық
Евровалюта
2) Елдің валюта қорына қатынасы Резервтік
Басқа да валюта
3) Қолдану режимі бойынша Еркін конверсияланатын
Жекешеленген
Ішкі конверсияланатын
Сыртқы конверсияланатын
Конверсиялық емес
4) Валюта операциялар түрі бойынша Келісім-шарт баға валютасы
Төлем валютасы
Несие валютасы
Клиринг валютасы
Векскель валютасы
5) Басқа валюта бағамына қатынасы Күшті (қатты)
Әлсіз (жұмсақ)
6) Материалды зат формасында Қолма-қол
Қолма-қолсыз
7) Құрылу принципі бойынша “ қоржын” түрі
қарапайым
Қайнар көзі. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений
Под редВ. В. Круглова. М., 1998
Валюта жүйесінің ең маңызды элементтерінің бір валюта бағамы болып
табылады. Валютаның бағамы дегеніміз – жекелеген елдердің валюталарының ар
қатыс немесе басқа елдің валютасы арқылы көрсетілетін жеке бір ел
валютасының “бағасы”. Қазақстандағы валюта бағамы шетелдік валюта
бірлігіне айырбасталатын теңгенің санымен анықталады.
Валюта бағамы өте құбылмалы, ширақ қозғалысты болып келеді. Оған
төлем балансының жағдайы, елдегі инфляция деңгейі еркін ауысатын
валюталарға деген сұраныс пен ұсыныстың ара қатысы, жекелеген елдер
тауарларының дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестігі, саяси және әскери
факторлар, сондай-ақ бірқатар басқа да жанама факторлар әсер етді.
Валюта бағамы түрлерiнiң сыныптамасы
Критерилерi Валюта бағамы түрлерi
Белгiлеу тәсiлi Өзгермелi
Белгiлемелi
Аралас
2.Есептеу тәсiлi Паритеттi
Нақты
3. Мәмiле түрi Жедел мәмiле
Спот-мәмiле
Своп-мәмiле
4.Тағайыдау тәсiлi Ресми
Бейресми
5. Валютаның өтiмдiлiк паритетiне Өсiңкiреген
қатынасы Төмендетiлген
Паритеттi
6.Мәмiле қатысушыларға қатынасы Сатып-алу бағамы
Сату бағамы
Орташа бағамы
7. Инфляцияның есебi бойынша Нақты
Номиналды
8.Сату тәсiлi бойынша Қолма-қол бағамы
Қолма-қолсыз бағамы
Айырбас бағамы көтерме
Банкнотты
Қайнар көзі. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений
Под редВ. В. Круглова. М., 1998
Валюталардың айырбас бағамы валюталық рыноктағы қажетті валютаға
деген сұраныс пен ұсыныс ара қатысымен анықталады. Жарым-жартылай ауысатын
валютаға шетелдік валютаның шектеулі санына айырбасталатын және халықаралық
төлем айналымының барлық түрінде қолданылмайтын валюталар жатады.
Дүние жүзі елдерінің басым көпшілігіінің валютасы, соның ішінде
Қазақстанның валютасы жарым-жартылай ауысатын валюталарға жатады.
Қазақстандық теңгенің еркін ауысу мүмкіндігіне жету үшін елдің саяси-
экономикалық және қаржы-қаржат тұрақтылығы, алтын-валюта рзервтерінің
қорлануы, дүниежүзілік қауымдастық елдерімен валюталық ынтымақтастық
механизмінің қалыптасуы қажет.
Ауыспайтын валютаға шетелдік басқа валюталарға айырбасталмайтын,
тек ел ішінде ғана ұлттық ақша бірлігінің есебінде айналымда болатын валюта
жатады.
Дүниежүзілік қаржы орталықтары дегеніміз – банктердің маманданған
қаржы-несие институттарының топтасқан жері. Бұл орталықтарда халықаралық
валюта, несие, қаржы операциялары жүргізіледі және бағалы қағаздармен ,
алтынмен байланысты келісімдер жасалады.
Дүниежүзілік қаржы орталықтарының ішіндегі ең ірілері – Лондон ,
Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Париж, Цюрих, Токио валюта рыноктары.
Ағымдағы ғасырдың 90-шы жылдарында халықаралық валюта келісімдерінің 50%-ке
жуығы дүниежүзілік валюта рыногының негізгі үш орталығында жүзеге
асырылады. Олар: Лондон валюта рыногы – күніне187 млдрд доллар, Нью-Йорк
күніне 129 млрд доллар, Токио – күніне 115 млрд доллар көлемінде валюталық
операцияларды жүзеге асырып келді. Халықарлық валюта операцияларының бір
тәуліктегі жалпы көлемі 90-шы жылдардың ортасына қарай 1 трлн. 230 млрд
долларға жетті
Валюталық рыноктары халықарлық есептесулерді жедел жүзеге асыруды,
дүниежүзілік валюта рыноктарының несие және қаржы рыноктарымен өзара
байланысын нығайтуды қамтамасыз етеді.
1.2.Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ)
Халықаралық валюта қоры (International Monetary Fund,IMF,штаб-
пәтері Вашингтонда) ең маңызды халықаралық валюталық-қаржылық ұйым болып
есептеледі.Өзінің анықтамасына сәйкес, ол кооперативті үкіметаралық
валюталық-қаржылық ұйым. Халықаралық валюта қорының мүшелігіне тек қана
мемлекеттер кіре алады. 1944 жылы Бреттон-Вудс конференциясы шешімімен
құрылып, өз қызметін 1947 жылдың 1-ші наурызынан бастады. Қор дүниежүзілік
валюта жүйесінің қызметі мәселелерімен шұғылданады. Мақсаты: халықаралық
валюталық ынтымақтастықтың дамуына, дүниежүзілік сауданың кеңеюіне, мүше-
елдердің ұлттық валюталарының тұрақтануына, олардың төлем балансы
мәселелерін қысқа мерзімді несиелер арқылы шешуіне көмектесу.
Қазақстан МВФ-ке 1992 жылы мүше болып кірді. Аталған қаржылық
ұйымға мүше болу мақсатында Қазақстанда 1992 жылдың маусымында “Қазақстан
Республикасының Халықаралық валюта қорына, Халықаралық қайта құру және даму
банкіне,Халықаралық қаржы корпорациясына, Халықаралық даму ассоцияациясына,
Инвестицияларға кепілдік беру жөніндегі көп жақты агенттігі мен
Инвестициялық шиеленістерді реттеуші халықаралық орталыққа мүшелігі туралы”
арнайы заң қабылданды.
МВФ өзін коопративтік ұйым деп атауына қарамастан оны акционерлік
қоғам деген дұрыс болар еді, себебі қорға мүше елдердің ондағы үлесі қор
капиталындағы квоталары мөлшеріне тәуелді.
Қор мүшелерінің квотасын (үлесін) анықтау өте маңызды мәселе,
себебі оның мөлшеріне елдің Қор капиталына қосатын жарнасының көлемі
мемлекеттің Қордағы дауыстар саны мен қордан алатын қаржысының ең жоғарғы
сомасы тікелей тәуелді, сондай-ақелдің қарыз алудың арнайы құқығындағы
(С.Д.Р) және Қор құрған халықаралық резервтік активтегі үлестері де осы
квоталарға байланыстыра белгіленеді.
СДР бірлігінің құны оның корзинасын құрайтын бес негізгі
валюталардың доллармен есептегендегі рыноктық құнның қосындысынан тұрады.
Корзинаның құрамы әрбір ьес жылда қайта қаралады.
Айта кетейік, Валюталық корзина (қоржын) дегеніміз – бір валютаның
орташа бағамын басқа валюталардың белгілі жиынтығына қатысты өлшеу әдісі.
Төменде корзина құрамының 1996 жылғы 1-ші қаңтарындағы
көрсеткіштері келтірілген (процент есебімен, жақшаның ішінде корзинаның
1996 жылға дейінгі құрамы).
АҚШ доллары 39 (40)
Неміс маркасы 21 (21)
Жапон иенасы 18 (17)
Француз франкі 11 (11)
Фунт стерлингов 11 (11)
Квота көлемі СДР-мен белгіленеді. Төменде жекелеген елдердің МВФ-
тағы квоталары көрсетілген.
Млн.СДР %
Барлық квоталар 144859,0 100,00
Соның ішінде:
АҚШ 26526,8 18,31
Германия 8241,5 5,69
Жапония 8241,5 5,69
Ұлыбритания 7414,6 5,12
Франция 7414,6 5,12
Сауд Арабиясы 5130,6 3,54
Италия 4590,7 3,17
Канада 4320,3 2,98
Ресей 4313,1 2,98
Қайнар көзі..Байгісиев. М. К. Халықаралық валюта қатынастары және валюталық
құқық. 2004.
Квота көлемі МВФ-тың әрбір мүшесінің иемденетін дауыстары санын
анықтайды. Базалық 250 дауысқа 100 000 СДР квотаға бір дауыс қосылып
отырады.
Сонымен қордағы дауыстың жалпы санын былай шығаруға болады:
250 * 179 + 144 859 млн. СДР: 100 000 СДР =1493340.
Сонда АҚШ-тың үлесі 17,78 %-ке тең болады.
Елдің қордағы дауыс санының маңыздылығы екі жағдаймен анықталады.
Біріншіден, ең маңызды шешімдер мысалы квоталарды қайта қарау мен СДР-ды
бөлуге байланысты шешімдер басым дауыспен (85%-тен кем дауыс болмауы керек
еді ғой. Екіншіден, квота мөлшері ең мол алғашқы 5 мемлекеттің әрқайсысы
өзінің атқарушы директорын тағайындауға құқылы. Басқа атқарушы директорлар
бір топ мемлкеттер атынан тағайындалады.МВФ-тың жарғысында қордың жаңа
мүшесінің квотасын есептеу әдісі берілмеген, сондай ақ тұрақты түрде қайта
қаралып отыратын квоталардың да есептеу әдісі көрсетілмейді. Квоталарды
соңғы уақыттардағы қайта қарау нәтижелеріне зер салсақ, онда жиынтық ішкі
өнімнің ағымдағы операциялардың, сондай-ақ ағымдағы түсімдердің тербелісі
мен мемлекеттік резервтердің көрсеткіштері пайдаланылғанын көрер едік.
Әрбір ел өзінің квотасын мынадй тәртіппен төлейді: 25 %-ін
резервтегі активтермен (қордың келісуімен СДР жәнееркін ауысатын валюта
түрінде) ал, қалған 75%-ін ұлттық валютамен төлейді. Ұлттық валюталардың
көпшілігіне сұраныс сирек, жоқтың қасы. Тәжірбие көрсетіп отырғандай
рынокта тек жиырма шақты ұлттық валюталар ғана тұрақты сұранысқа ие болып
отыр.
МВФ-тың негізгі басқару органдарына басқарушылар Кеңесі, Атқарушы
кеңес (Директорат), басқарушы кеңестің уақытша комитеті және даму жөніндегі
комитет жатады. МВФ-тың ең жоғары органы бақарушылар Кеңесі (ол ережеге
сәйкес жылына бір рет шақырылады). Әрбір ел өз ішінен тұрақты бір
басқарушыны және басқарушының бір орынбасарын тағайындайды (ол, әдетте
қаржы министрі немесе орталық банк басшысы).
Атқарушы кеңес (24 мүшеден тұрады және тұрақтытүрде жұмыс істейді)
қордың ағымдаағы қызметін басқарады. Шешімдер МВФ-тың қызметкерлері талдап
жасаған материялдар мен құжаттар негізінде қабылданады. Басқарушылар кеңесі
өзінің өкілеттігінің едәуір бөлігін Атқарушы кеңеске де беруі мүмкін.
Атқарушы кеңестегі ең жоғарғы мансап:басқарушы директор. Бұл қызметті 1987
жылдан бері Мишель Комедессю (Франция) атқарып келеді. Басқарушы Кеңестің
Уақытша комитетінде Қордағы басқарушылар, министрлер мүшелікте боладыжәне
олар кеңесші оргар болып есептеледі, әдетте жылына екі рет жиналады.
Олардың құзырыңдағы мәселелерге дүниежүзілік валюта жүйесінің проблемалары
жөніндегі баяндамаларды басқарушылар кеңесіне ұсыну, сондай-ақ зер салып,
қадағалады талап ететін, валюта жүйесіне кенеттен қауіп төндіру мүмкін
қателер жөнінде, сондай-ақ Келісімнің баптарын өзгерту туралы ұсыныстар
жасау жатады.
Даму жөніндегі Комитет (24 мүшесі бар) әдетте қаржы министрлігінен
тұрады.Ол МБРР мен МВФ-тың басқарушы Кеңестеріне баяндамалар мен ұсыныстар
дайындайды.
МВФ-тың ресурстары жөнінде айтар болсақ, квоталарға жазылу Қордың
ең көлемді қаржы көздеріне жатады. 90-шы жылдардың орта шеңінде квоталардың
жалпы көлемі 145 млрд СДР-ды құрады.
МВФ-тың өзіне тән жекеменшік ресурстарынан бөлек жекелеген
елдерден қарыз қаражаттарын алуына мүмкіндігі бар. 60-шы жылдардың басынан
бері бес жылда бір рет МВФөзімен қарым-қатынастағы бірқатар мемлекеттер мен
банктерден қалыптасқан несие желілері арқылы қарыз қаражаттарыналып келеді
(шамамен 25 млрд.долл.). Бұл несие желілері”қарыз алудың жалпы ережеліне”
сәйкестендірілген. Бұдан басқа МВФ өзіне мүше-елдер үкіметтерінен немесе
олардың ақша-кредит мекемелерінен несиелер алып тұрады. 80-шы жылдарға
дейін МВФ аталған кредиттерді белсенді түрде таратты да, белгілі бір
дәрежеде өзінің қызмет сипатын өзгертіп, кәдімгі қатардағы банктерге ұқсап
кетті. Бірақ, 1982 жылы МВФ қаражат қорлары негізінен квоталар есебінен
қалыптасатын ұымға айналмауы тиіс деген шешім қабылданды. Сондықтан МВФ-тың
қарыз алу арқылы жиналатын қаражат көлемі жалпы квотвлар көлемінің 60 %-нен
аспауы тиіс шектеу қойылды.
Қор мамандарының есептеуі бойынша жақын бірнеше жылдарда МВФ- тың
кредиттеріне сұраныс өсе түседі, сондықтан күн тәртібінде қордың
ресурстарын көбейте, толықтыра түсу мәселесі тұр. Барлығын қосқандағы
квоталардың көлемін шамамен 290 млрд. СДР – ға жеткізу мақсаты айқындалып
келеді. 1995 жылдың қазан айында МВФ пен МБРР – дің жыл сайынғы біріккен
сессиясында қор басқарушылары квоталарды едәуір ұлғайту идеясына оң
көзқарас білдірді және қарыз алу туралы Бас келісім негізінде жиналатын
ресурстардың көлемін екі есеге арттыруды мақұлдады. Бірақ, мемлекеттердің
көпшілігі квоталардың тек 60 – 70 % - ке ғана көбейтілуін жақтап, соны
талап етіп отыр.
Ал, енді бұл ұсыныстарды Қор мүшелерінің бекітуі 2-3 жылға
созылуы ықтимал және осы жорамалдың өзі қазір шындыққа айнала бастады.
МВФ ресурстарын пайдалану мәселесіне келсек, төлем балансын
қаржыландыруға қажеттіліктер туған шақта кез келген мемлекет жәрдем беру
жөніндегі өз өтінішін айта алады. Тек қана мүдделі мемлекет қаржының
қажеттілігін дәлелдеуі тиіс. Бұл мақсатқа үш дербес эленттен тұратын
критерйй пайдаланылады: елдің төлем балансының жағдайы, халықаралық
резервтер сальдосы және елдің резервтік позициясының динамикасы. Бұл
элементтердің дербестігі олардың әрқайсысының қордан қаражат алу жөніндегі
сұраныстың негізі бола алатындығын көрсетеді.
МВФ-тың мүшелігіндегі әрбір ел өзінің талап етуімен қордағы
ресурстарының 25% көлеміндегі квотасын кері қайтарыпалуына мүмкіндік бар.
Қажет болған жағдайда әрбір мүше ел өзінің 25%-тік квотасынан астам кредит
алу үшін МВФ-қа қолқа салуына құқы бар. Сонымен, қордың әрбір мүшесі өзінің
резервтік үлесіне сәйкес қаражатқа қол жеткізуі мүмкіндігімен қатар
валютаны сатып алуды қосымша төрт кредиттік үлес бойынша жүзеге асырылуы
құқылы.
Бұл үлестер бірінші және жоғарғы кредиттік үлестер деп аталады.
Бұлардың арасында едәір айырмашылықтар бар. Айталық, жоғры кредиттік
үлестерден қаражат бөлу барысында МВФ несие алушыларға қтаң талап қояды.
Олардың ішінде кредитті кезеңдерге бөліп алу, пайдалану критерийлерін
бұлжытпай орындау және төлем балансын тұрақтандыру жөніндегі бағдарламаның
орындалуын әлсін-әлсін талдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету, жұмыспен
қамту деңгейін жоғарлату, сытқы сауда өрісі мен төлемдердегі шектеулерді
жою сияқты талаптар. МВФ-тың мұндай талаптарын оның кредит алушы елдерге
жасап отырған шектен тыс қаталдығының көрінісі деп те бағалай тындар
баршылық.
“Кредитік үлестер” механизмінен бөлек МВФ-тың мүшелері қаржы
ресурстарын компенсациялау және төтенше қаржыландыру (МКЧФ), буфер- лік
запастарды қаржыландыру (М.Ф.Б.З.) және кеңейтілген түрде кредиттеу
(М.Р.К.) механизмдері арқылы алуына да мүмкіндіктері бар.
Практика жүзінде МВФ-тың кредитіне қол жеткізу негізінен стенд-
бай кредиттері мен кеңейтілген кредиттеу жөніндегі келісім-шарт шеңберінде
жүзеге асырылады.
Стенд-бай кредиттері жөніндегі келісімдерді МВФ-тың қордың
мүшесіне шешім шарттарына сәйкес анықталған сома шектерінде және
көрсетілген кезең ағымында сатып алуға берілген құқық деп түсіну қажет.
Кеңейтілген түрде кредиттеу жөніндегі келісім-шарттың мәнін МВФ-
тың қайсібір мүше-елге оның валюта алуына берген кепілдігі ретінде түсіну
керек. Аталған қаражат келісілген көлемде, әдетте үш немесе төрт жылға
беріледі.
90-шы жылдардың бірінші жартысында МВФ-ке мүше-елдер қордан кредит
алу үшін жыл сайын шамамен 20-30 келісім-шарт жасап келді. 1996- шы қаржы
жылында стенд-бай кредиті үшін 22 келісім-шарт, кеңейтілген түрде
кредиттеуүшін 9 және құрылымдық өзгертулер үшін 28 клісім-шарттар жалпы
сомасы 30,5 млрд. С.Д.Р.-ға жасалды.
80-шы жылдардың соңы, 90-шы жылдардың басында дүниежүзілік
шаруашылықта болып өткен терең өзгерістер МВФ-тың алдында жаңа
ситуацияларға беімделу қажеттілігін қойды. Қордың атқарушы органдары
дүниежүзілік валюталық жүйені реттеудегі МВФ-тың орны мен рөлінің маңызын
әлденше атап көрсетті. Бұл көзқарас қорға мүшелердің тарапынан да қолдауға
ие болды. Бірақ, батыс елдері ғалым-экономистердің МВФ-ке қатысты пікірлері
алуан түрлі. Мысалы, Карнеги Меллон университетінің (Питтсбург, АҚШ) саяси
экономия пәнінің профессоры А. Мельтцердің пікірінше, МВФ – ты жою қажет,
себебі ол дүниежүзілік қаржы ресурстарын өзім білермендікпен қайта бөлетін
ұйымға айналып отыр. Оның ойынша қордың Россия мен Мексикаға берген қарыз –
қаражаттары қажетті экономикалық реформаларды жүзеге асыруға көмектесіп
отырған жоқ.
Мексикаға стенд – бай кредитін беру жөніндегі келісім – шарт бұл
ұйымның тарихында кездеспеген оқиға болды: себебі, қарыздың мөлшері 17,8
млрд. Долларға немесе бұл мемлекеттің МВФ – тағы квотасының 688 % -
ін құрады, яғни Мексиканың жайшылықтағы сұранысынан едәуір көлемде асып
түскен қаражат сомасы болды. Сөйтіп, МВФ мексикандық экономиканы қайта құру
бағдарламасына теңдесі жоқ қолдау көрсетті. Бұл арада басқа
латынамерикандық елдер үшін мексикандық рыноктың маңызы да есептелмей
қалған жоқ.
90 – шы жылдардың алғашқы жартысында Қор алдындағы өздерінің
міндеттемелерін жүйелі түрде орындамайтын елдерге МВФ тарапынан қатаң
шаралар қолдану үшін бірқатар құқықтық ережелер бекітілді. Бұл шаралар
“келісім – шарт баптарына үшінші өзгерту” деп аталады, ол өз еүшіне 1992
жылдың соңына қарай енді. Қорға берілген бұл құқықтық шаралары алғаш рет
Судан еліне қатысты қолданылды, кейінірек оның әсерін Заир мемлекеті де
басынан кешірді.
1995 жылдың соңына қарай МВФ жаңа бастама көтерді. Ол, Қорға мүше-
елдердің өздерінің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерін жедел,
оперативті түрде беріп отыруын міндеттеген шаралар еді. Егер талап етілген
көрсеткіштер аталған уақытында жеткізілмейтін болса, ондай елдер Қор
көмегінен қол үзетін жағдайға душар болатын болды.
Жалпы алғанда, 90 – шы жылдардың бірінші жартысы МВФ – тің
ережелері мен саясатын белгілі дәрежеде қатаңдатуға алып келді. Мұны Қор
өкілдері әлемдік экономиканың қажеттіктеріне дер кеэінде шұғыл құлақ асу
деп түсіндіреді.
Халықаралық валюта қоры бірқатар халықаралық ұйымдармен тығыз
қатынастар орнатқан, айталық өзіне қызметі жақын Бүкіл дүниежүзілік банк
тобымен қаржы – қаражат қатынастары ойдағыдай даму үстінде. Бүкіл
дүниежүзілік банк тобының өзі де баршаға аян Бреттон – Вудс
конференциясының шешімдері негізінде құрылғаны белгілі.
1.3.Қазіргі валюталық рынок және оның қызметтері.
Валюталық рынок дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валюта
бағамындағы бағалы қағаздарды сату-сатып алу операцияларын жүзеге асыратын,
сондай-ақ валюталық капиталды инвестициялау операциялары шеңберінде
туындайтын экономикалық қатынастар сферасы.
Дүниежүзілік валюталық рыноктар қаражат ағындары мен қозғалысына,
тауарлардың қызмет көрсетулердің еларалық ауысуына, сондай-ақ кпиталдарды
қайта бөлу процестеріне қызмет етеді.
Ұлттық валюта рыноктары ел ішіндегі ақшаның үздіксіз қозғалысын
қамтамасз етеді және отандық рынокты дүниежүзілік валюталық орталықтармен
байланыстырушы қызметін атқарады.
Ұлттық рыноктардың дүниежүзілік валюта рыноктарына қатысу дәрежесі
ел экономикасының дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялану деңгейіне, оның
валюта кредиттік және салық салу жүйесінің жай-жапсарына, валюталық бақылау
мен реттеу мүмкіндіктеріне, елдің саяси ахуалының тұрақтылығына, сондай-ақ
географиялық орналасуына тікелей бағынышты.
Халықаралық валюта және қаржы-несие рыноктары дүниежүзілік
шарушылықтың, халықаралық экономикалық қатынастардың ең маңызды буындарының
бірі.
ХХ ғасырдың соңғы 15-20 жылы қаржы рыноктарының қарқынды өсуімен
айқындалды. 1980 жылдан бастап дүниежүзінің дамыған елдерінің қаржы
активтеріолардың ішкі жиынтық өнімдерімен салыстырғанда 2,5 есе жедел
көбейген. Дүниежүзілік валюта және сауда операцияларының құндарының
арақатысы 1980 жылы 10:1 болса, 1992 жылы бұл көрсеткіш 60:1 болған.
Дүниежүзілік валюта, несие, құнды қағаздар рыноктары қалыптасуының
алғышарттары:
1) капиталдың өндіріс 2)шаруашылық 3)банкаралық телеком-
пен банктерде шоғыр- байланыстардың муникациялардың дамуы;
лануы; интернационалдануы;
Валюта рынктары – сұраныс пен ұсыныс негізінде шетелдік валютаны
ұлттық валютаға курсы бойынша сатып алу мен сатуды жүзеге асыратын
орталықтар.
Дүниежүзілік қаржы орталықтары дегеніміз – банктердің, мамаданған
несие-қаржы институттарының топтпасқан жері. Онда халықаралық валюта,
несие, қаржы операциялары жүргізіледі және құнды қағаздармен, алтынмен
байланысты келісімдер жасалады.
Едәуір уақыт аралығын қамтыған қатаң бәсеке нәтижесінде ас ірі
банктер мен биржалар, мамандандырылған несие-қаржы институттары шоғырланған
дүниежүзілік қаржы орталықтары қалыптасты. Мұндай орталықтар қатарына
Лондан, Цюрих, Париж, Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Сингапур, Гонконг қаржы-
қаражат орталықтары жатады. Бұлардағы валюта операциларының көлемі 1973-
1992 жылдар аралығында күніне 10-12 млн доллардан 900 млрд. долларға дейін
өсті.
90-шы жылдардың басында халықаралық валюта келісімдерінің 50%-ке
жуығы дүниежүзілік валюта рыногының үш орталығына жүзеге асырылды. Олар:
Лондон валюта рыногы – күніне 187 млрд.доллар, Нью-Йорк - 129 млрд:доллар,
Токио күніне 115 млрд. доллар валюта операцияларын жүзеге асырады.
Халықаралық валюта операцияларының бір тәуліктегі жалпы көлемі 90-шы
жылдардың ортасында 1 трлн. 230 млрд. Долларға жетті.Дүниежүзілік қаржы
орталықтарының пайда болуының алғышарты мен негізін ұлттық валюта рыноктары
және алтын рыноктары құрайды.
Қазіргі валюта рыноктарына мынандай ерекшеліктер тән:
1) дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының интернационалдануы
негізінде валюталық рыноктардың әлемдік өріске шығуы және валюталық
келісімдердіжүзеге асыруда автоматты байланыс құралдарын кеңіне қолдануы;
2) валюталық операциялардың оаталықсыздануы және олардың компьютерлерді
қолдану арқылы бүкіл әлемдік сипатқа ие болу;
3) валюта операцияларн үйлестіру мәнінің артуы;
4) алыпсатарлық келісімдер көлемінің ұлғаюы;
5) валюта бағамдарыын тұрақсыздануы.
Валюта рыноктары халықаралық есептесулерді жедел жүзеге асыруды,
дүниежүзілік валюта рыноктарының несие және қаржылық рыноктарымен өзара
байланысын нығайтуды қамтамасыз етеді. Валюта рыноктарының көмегімен
банктердің, кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік валюта резрвтері
толықтырылып отырылады.
Сонымен қатар, валюталық рыноктар механизмі экономиканы
мемлекеттік реттеуге, бір топ елдердің, мысалы, Еуропалық Одақ елдерінің,
макродеңгейінде пайдаланылады. Нақты қызмет шеңберінде валюта рыноктары
биржаларының брокерлік фирмалардың, банктердің және трансұлттық
корпорациялардың жиынтығы.
Халықаралық несие-қаржы қатынастары дүниежүзілік несие және қаржы
рыноктарындағы қарыз капиталының қозғалысымен байланысты қатынастар жүйесін
қамтиды.
Халықаралық несие рыногында ақша капиталының еларалық ауысуы
қайтарымдылық, мерзімдік , прцент төлеу принциптері жағдайында жүзеге
асады.
Дүниежүзілік несие рыногы қарыз капиталы рыногының бір бөлігі,
оған дүниежүзілік ақша рыногы мен дүниежүзілік капиталдар рыногы кіреді.
Дүниежүзілік қаржы рыногы да қарыз капиталы рыногының бір бөлігі,
мұнда құнды қағаздарды шығару, сату мен сатып алу жүзеге саырылады.
Қарыз капиталының дүниежүзілік рыыногы дегеніміз аталған
капиталдың дүниежүзілік шаруашылықтағы қоозғалысын қамтамасыз етуші әр
түрлі компаниялардың, банктердің, валюта-несие мекемелерінің жиынтығы.
Халықаралық несие-қаржы рыногының дамуы ХХ ғасырдың 50-ші
жылдарынан бастап қарыз капиталының ерекше бір бөлігі болып саналатын
еурорыноктың пайда болып, өрістеуіне ықпал етті.
Еурорынок – бұл еуровалюта негізінде несиелер мен займдар бойынша
операциялар жүргізілетін рынок.
Еуровалюта – бұл шығарушы елді қоса есептегенде, барлық шетелдік
банктердің есеп-шоттарына аударылған және барлық елдердің банк
операцияларында қолданылатын жекелеген мемлекеттердің еркін ауыстырылатын
валютасы.
Еурорыноктың пайда болу себептеріне мыналар жатады:
1) АҚШ долларын шетелдерге шығару мүмкіндікиерінің
пайда болуы;
2) Долларға Еуропадағы сұраныстың ұлғаюы;
3) АҚШ-тың өзінде жасалатын валюталық
операциялардан гөрі еркінрыноктағы операциялардың анағұрлым қлайлы болуы;
4) Еуропалық банктердің халықаралық валюта
операциялары қаржыландыру құралын жедел табуға ұмтылуы.
Еуровалюта рыногында алғашында еуродоллар үстемдік етті.
Еуродоллар – бұл Батыс Еуропалық банктердің вклад түрінде алған АҚШ-тың
доллары.
Еурорыноктың қазіргі операцияларының 70%-тен астамы еуродоллар
арқылы, 20 % еуромарка (Алмания) және6 % швейцарлық франк арқылы жүзеге
асады. Қаржы рыногында валюталық және несиелік тәекелділіктің кепілдіктері
қалыптасты. Бұл кепілдіктердің қатарына форвардтық, опциондық және т.б.
процеттік ставкалар, валюта бағамын және құнды қағаздардың индекстері
бойынша жасалатын келісімдер жатады.
Форвардтық келісім – тауарларды көрсетілген уақытта сату мен сатып
алу жөніндегі алдын ала жасалатын операциялардың түрі.
Опцион дегеніміз – мерзімдік келісім бойынша валютаннны сатушы мен
сатып алушының біреуіне берілетін құқық.
Еурорыноктың дамуы жаңа халықаралық қаржы орталықтарының
(Сингапур, Гонконг, Кувейт т.б.) пайда болуына игі әсерән тигізді. 1981
жылдың соңында Нью-Йоркте халықаралық банк қызметінің еркін аумағы пайда
болды
Валюталық рыноктың ең маңызды қызметтеріне мыналар жатады:
- халықаралық есеп айырысулардың дер кезінде жүзеге асыру;
валюта бағамын реттеу;
- валюталық резервтерді диверсификациялау (жаңа өрісте қолдану) ;
- валюталық тәуекелділікті сақтандыру;
- валюталық рынокқа қатысушылардың валюталар бағамының айырмашылығы
есебінен пайда табуы;
- ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған және дүниежүзілік
шаруашылық шеңберінде үйлестірілген валюталық саясат жүргізу.
Валюталық рынокқа қатысушылар қатарына банктер, валюталық биржалар,
брокерлік фирмалар, сыртқы сауда және өндірістік компаниялар, халықаралық
валюта-кредиттік және қаржы ұйымдары жатады. Коммерциялық тәуекелдік
деңгейіне қарай валюталық рынокқа қатысушы кәсіпкелрді, инвесторларды,
спекулянт алып-сатарларды, биржа ойыншыларын бөліп атауға болады.
Валюталық рыноктағы кәсіпкердің мүддесі меншікті капиталын
пайдалану арқылы жүргізетін коммерциялық операцияларында тәуекелдік
деңгейін мейлінше төмендету.
Инвесторлар да өзінің немесе басқаның капиталын салым ретінде
пайдалану барысында кздейсоқтықтан сақ болуын қарастырады.
Валюталық рыноктағы көрнекті тұлғаның бірі – хеджер. Оның басты
мақсаты өзін-өзі валюта бағамының қолайсыз ауытқуларын сақтандыруды
қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде валюталық рыноктық күн сайынғы айналымы кезіндегі
АҚШ-тың 500 млн долларынан 4 трлн долларға дейінгі қаражат көлемін
қамтығанын көріп отырмыз. Осы айналымның 20% азиялық рынотың,40% еуропалық
және 40% американдық рыноктарының үлесіне тиіп отыр. Ењ ќарќынды дамушы
рынокќа АЌШ-тыњ валюта рыногы жатады. 90-шы жылдардыњ соњына ќарай
американдыќ валюта рыногыныњ айналымы 120 %-ке жетті. Осы уаќыттыњ ішінде
Лондон рыногыныњ айналымы небєрі 107% -ке µсіп отыр
Сонымен ќатар, ішкі (±лттыќ) валюта рынрктары да жедел даму
‰стінде. Ішкі валюталыќ рынок дегеніміз жекелеген мемлекет аумаѓында
орналасќан жєне µзініњ клиенттеріне валюта ќызмет т‰рлерініњ барлыѓын
кµрсететін банктер операциялар жиынтыѓы.
Валюталыќ реттеуде ќолданылатын шаралардыњ сипатына ќарай еркін
жєне шектеулі валюталыќ рыноктарды бір-бірінен ажыратуѓа болады
ІІ ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ МЕН БАҚЫЛАУ САЯСАТЫ.
2.1. Валюталық шектеулер.
Әрбір мемлекеттің валюталық рыногының құрылымы сол елдің
экономикасын мемлекеттік реттеу саясатының пәрменділігіне, мемлекетік
органдардың валюта-кредиттік жәнем қаржы-қаражат қатынастарына араласу
деңгейіне тікелей бағынышты болып келеді.
Мемлекеттің аталған мәселелерге араласуы бірінші кезекте валюта
бағамын тұрақтандыру мен олардың төлем балансын жөнге келтіруге бағытталған
валюталық реттеу қызметтерімен айқындалады.
Валюталық шектеулер елдің резиденттері мен резиденттері еместердің
валюталық операцияларын, олардың төлемдерін, инвестицияларын, ұлттық және
шетелдік валютаны басқа елден аударуы тәртібін, шетелден тапқан пайданы
елге қайтару жолдарын реттеуге бағытталған белгілі бір шараларды қолдану
жағдайларын қарастырады. Валюталық реттеу кешеңді шаралар (заң
шығармашылығы, әкімшілік, экономикалық және ұйымдық) түрінде, елдің
валюталық саясатының бір бөлігі спатында валюталық құндылықтармен
операциялар жүргізудің тәртібін орнатуды және елдің дүниежүзілік валюта
рыногына тең серіктес ретінде қатысуын көздейді. Валюталық бағамдарды
қолдану түрлеріне қарай валюталық рыноктарды бір және қосарланған режимді
рыноктар деп ажыратады.
Бір режимді валюталық рынок дегеніміз биржалық саудаларда орныққан
валюталық бағамдары еркін қалықтайтын рынок. Көптеген елдер үшін бұл ұзақ
мерзімді экономикалық дамудың және валюталық реттеу мен бақылау саясатын
икемді қолданудың нәтижесі.
Қосарланған режимді валюталық рынок дегеніміз мемлекет өз
капиталдары қозғалысын ұлттық және халықаралық қарыз капиталдары шеңберінде
реттеу үшін қолданатын бір деңгейде бекітілген және қалықтайтын бағамдары
бар рынок.
Еркін валюта рыногы және еркін ауысатын валютасы бар елдер (АҚШ,
Батыс Европа елдері, Жапония т.б.) өздерінің экономикалық өсіп-өркендеу
барысында капиталдар қозғалысына қатаң шектеулер қойып келді. Ағымдағы
валюталық операцияларды жүргізу қажетті сәт келгенге дейін мемлекеттің
уысында болды. Кейінірек, шектеулерді алып тастау мүмкіндіктері пайда
болғаннан соң валюталық ресурстар ел ішінде де, одан сыртқы рыноктарда да
еркін ауысу дәрежесіне жетті.
Соңғы уақыттарға дейін валюталық бақылаудың негізгі мақсаттарына
жету үшін қолданылатын күшті құралдардың бірі капитал қозғалысына шектеулер
қою болып келді. Бірақ, Батыс Европа, АҚШ және Жапония сияқты өнеркәсібі
дамыған елдердің ішкі қаржы рыноктарының жетіліп өсуі, сондай-ақ бұл
елдердің халықаралық валюта-қаржы құрылымдарымен байланыстарының нығаюы
ақша-несие саясатында өте маңызды реформаларды жүзеге асыру қажеттігін алға
тартты. Сондықтан аталған елдерде 60 – шы жылдардың бас кезінде валюталық
шектеулер алынып тасталды да, валюталық бақылаулардың құрсауы босаңсыды.
Нәтижесінде бұл елдердің резиденттерінің құқықтары едәуір
кеңейтіліп, резиденттер еместердің қызметтеріне негізгі шектеулер жойылды.
Сөйтіп, капиталдар қозғалысын реттеу бірте-бірте рыноктық механизм мен ақша-
несие саясаты құралдарының еншісіне тиді.
2.2. Дамыған елдердегі валюталық және экспорттық бақылаудың
ерекшеліктері.
Валюталық және экспорттық бақылаудың негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz