Саяси-әлеуметтендіруде тарихи білімнің орны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Саяси әлеуметтенудің институттары мен типтері ... ... ... ... ... ... 12
ІІ. ТАРИХИ БІЛІМІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұлы ойшылдар шығармалары . тарихи білімнің
дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ. ТАРИХИ БІЛІМНІҢ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қоғамдық .саяси өмірдің тарихи білімге тигізетін ықпалы ... ... .. 23
2.2 Қазіргі таңдағы тарихи білімнің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Қазақ жастарды саяси әлеуметтендіру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
І. САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Саяси әлеуметтенудің институттары мен типтері ... ... ... ... ... ... 12
ІІ. ТАРИХИ БІЛІМІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұлы ойшылдар шығармалары . тарихи білімнің
дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ. ТАРИХИ БІЛІМНІҢ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қоғамдық .саяси өмірдің тарихи білімге тигізетін ықпалы ... ... .. 23
2.2 Қазіргі таңдағы тарихи білімнің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Қазақ жастарды саяси әлеуметтендіру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен қатар саясаттану ғылымында көптеген өзекті мәселелер зерттелуде. Диссертациялық жұмыс саяси - әлеуметтендіруде тарихи білімнің алатын орнына арналған. Қазақстанда өзіндік тәуелсіз тарих ғылымын қалыптастыру және тарихи білім арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Тарихи білім гуманитарлық пәндерден негізі болғандықтан, оның қоғам өмірінде алатын маңызы зор.
Тарих ғылым, пән ретінде аса маңызды білім саласына жатды. Өйткені ол бүкіл адам баласының басынан өткізген жағдайын, тарихи тәжірибесін баяндайды. Тарихи білім әрбір адамға қажет..
Кез келген өркениетті, дамыған елдер өз мемлекетінің барлық азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға ұмтылады және де оны алдымен өз халқының, өз елінің тарихын оқытып үйретуден бастайды. Тарихи білімді меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орынын, атқаратын қызметін, баса да іс -әрекеттерін дәл анықай алады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасын қабылдаған болатын.
Тарихи білім өскелең ұрпақты отан сүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелейтіндігі мәлім. Сондықтан да қазіргі таңда саяси әлеуметтендіру процесінің жүргізілуі барысындағы тарихи білімнің алатын орны күмән туғызбайды. Осы айтылғандардың бәрі біздің диссертациялық жұмысымыздың өзектілігін дәлелдей түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Зерттеу тақырыбының өзектілігі оның жеткіліксіз қарастырылуымен арта түседі. Аталған тақырып бойынша ұсынылып отырған диссертация алғашқы ізденіс тәжірибесіне жатады. Әрине, зерттеу тақырыбы соны болғанымен, зерттеу объектісінің (студенттердің саяси құндылық бағдарлары) әр түрлі қырлары ғалымдар мен сарапшылардың назарында болған. Мысалы, кеңестік тарихнамада әлеуметтік –тарихи өзгерістер жағдайында тарихи білімнің жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне арналған бірнеше еңбектер жарияланған. Айтар болсақ, олар: Б.Г. Ананьев [1], К.А.Абульханова – Славская [2-3], Е.Ю. Боброва [4], Головаха Е.И., Кроник А.А. [5], А.А. Кроник [6], Н.А.Логинова [7]. Мұндай тарихи – психологиялық зерттеулер адамның көбінесе өз
Тарих ғылым, пән ретінде аса маңызды білім саласына жатды. Өйткені ол бүкіл адам баласының басынан өткізген жағдайын, тарихи тәжірибесін баяндайды. Тарихи білім әрбір адамға қажет..
Кез келген өркениетті, дамыған елдер өз мемлекетінің барлық азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға ұмтылады және де оны алдымен өз халқының, өз елінің тарихын оқытып үйретуден бастайды. Тарихи білімді меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орынын, атқаратын қызметін, баса да іс -әрекеттерін дәл анықай алады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасын қабылдаған болатын.
Тарихи білім өскелең ұрпақты отан сүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелейтіндігі мәлім. Сондықтан да қазіргі таңда саяси әлеуметтендіру процесінің жүргізілуі барысындағы тарихи білімнің алатын орны күмән туғызбайды. Осы айтылғандардың бәрі біздің диссертациялық жұмысымыздың өзектілігін дәлелдей түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Зерттеу тақырыбының өзектілігі оның жеткіліксіз қарастырылуымен арта түседі. Аталған тақырып бойынша ұсынылып отырған диссертация алғашқы ізденіс тәжірибесіне жатады. Әрине, зерттеу тақырыбы соны болғанымен, зерттеу объектісінің (студенттердің саяси құндылық бағдарлары) әр түрлі қырлары ғалымдар мен сарапшылардың назарында болған. Мысалы, кеңестік тарихнамада әлеуметтік –тарихи өзгерістер жағдайында тарихи білімнің жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне арналған бірнеше еңбектер жарияланған. Айтар болсақ, олар: Б.Г. Ананьев [1], К.А.Абульханова – Славская [2-3], Е.Ю. Боброва [4], Головаха Е.И., Кроник А.А. [5], А.А. Кроник [6], Н.А.Логинова [7]. Мұндай тарихи – психологиялық зерттеулер адамның көбінесе өз
1. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Л.: ЛГУ, 1998. -339 б.
2. Абульханова – Славская К.А. Стратегия жизни. М.:Мысль, 1991. -300 б.
3. Абульханова – Славская К.А., Брушлинский А.В.Философско-психологическая концепция С.Л.Рубинштейна. М.: Наука, 1989. -248 б.
4. Боброва Е.Ю. Основы исторической психологии. СПб.: СПб-Университета, 1997. -236 б.
5. Головаха Е.И., Кроник А.А. Психологическое время личности. Киев., 1984.
6. Кроник А.А. Субъективная картина жизненного пути как предмет психологического исследования. / Психология личности и образ жизни. Под ред. Шорохова Е.В. М.: Наука, 1987. -149-153 бб.
7. Логинова Н.А. Жизненный путь личности как проблема психологии // Вопросы психологии, 1985. №6.
8. Бестужев –Лада И.В. Молодость и зрелость. Размышленмя о некоторых социальных проблемах молодежи. М.: Политиздат, 1984.
9.Козлов А.А., Лисовский А.В. Молодой человек: становление, образ жизни. М.. Политиздат, 1986.
10. Абсаттаров Р.Б., Байлярова Б.К. Идейно-политическое воспитание в студенческом коллективе. –Алма-Ата, 1989.
11. Титма М.Х., Саар Э.А. молодое поколение. М.: Мысль, 1986.
12. Ценностный мир современной молодежи: на пути к мировой интеграции. М., 1994.
13. Формирование социальной активности студентов: комплексно-целевой подход. Саратов, 1989.
14. Роль обществоведов в формировании мировоззрения студенческой молодежи в условиях перестройки. Свердловск, 1990.
15. Гинзбург М.Р. Психологическое содержание жизненного поля личности старшего подростка // Мир психологии и психология в мире. 1995, № 3, 21-28 бб.
16. Розин М.В. как современная молодежь воспринимает историю – имманентные концепции сознания // Мир психологии и психология в мире. № 3, 11-21 бб.
17. Шкуратов В.А. Историческая психология. М.: Смысл, 1997, 505 б.
18. Шаран П. Сравнительная политология. Ч.ІІ. М.,1992, 163 б.
19. Шестопал Е.Б. Личность и политика. М.: Мысль, 1998, 203 б.
20. Шестопал Е.Б. Очерки политической психологии. М., 1990, 71 б.
21. Гуревич А.Я. Представление о времени в средневековой Европе / История и психология. Сб. статей. Под ред. Б.Ф.Поршнева. М.. Наука, 1971. -159-198 бб.
22. Сужиков М.М., Трошкин В.В. Политическая культура студентов. Алма-Ата, 1986.
23. Нурмуратов С.Н., кадыржанов Р.К. и др. Система политических ценностей населения Казахстана. Алматы, 1997.
24. Казахстанское общество сегодня. Алматы, 1998.
25. Майлыбаев Б. Современный политический процесс в Казахстане. М., 1998.
Современнные проблемы общественной трансформации. Алматы, 1999.
26. Кшибеков Д.К., Кшибеков Т.Д. Казахстан: переходный период. Алматы, 1998.
27. Кішібеков Д. Айқындалған мемлекеттік идеология керек // Заман Қазақстан, 1998, 23-қыркүйек.
28. Мұсатаев С.Ш. Қазақстан Республикасының жалпыұлттық идеяны қалыптастырудағы мемлекеттік саясаты. Саяси ғыл. канд. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ң автореф. А.: 2001. -28 б. (15)
29.Идеология өмір – салтына сәйкес қалыптасуы тиіс (Елбасы Н.Ә.Назарбаевпен сұхбат) // егемен Қазақстан, 2001, 20 қантар. 1-2 б.
30. Абдиров М. Казахская идея и 2000 год // Мысль, 1992, №8.
31.Аженов М., Максименко И. какой быть идеологии в Казахстане // Мысль, 1994, №1.
32.Ақылбаев Ж. Жаңару идеологиясы // Орталық Қазақстан, 1997, 28-желтоқсан.
33.Мажи У. Идеология как детермината политики в эпоху модернизаций // Полис, 1992, №1-2.
34. Ақселеу Сейдімбек Қатерлі идеялар // Егемен Қазақстан,2000, 6-маусым.
35. Исаев Ә. Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру // Саясат, 2004, № 6, 58-60 бб.
36. Әуелғазина Т. Жеке тұлғаны саяси әлеуметтендіру // Саясат, 2005, № 9, 62-65 бб.
37. Әуелғазина Т. Саяси әлеуметтендіру мәні // Қазақ тарихы, 2005, № 3, 42-46 бб.
38. Жамбылов Д.А. Саясаттану негіздері. А., 1998.
39. Политология. Курс лекций под ред. проф. Мустафина Т.Т. Алматы, 1993.
40. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алма-Ата, 1985.
41. Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы: Жазушы, 1991.
42. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. Алматы: Ана тілі, 1993.
43. Қожа ахмет Иассауи. Хикметтер. Алматы: Өнер, 1995.
44. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. Алматы: Санат, 1999.
45. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы, 1994.
46. Дулатов М. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1991.
47. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы: Қазақстан, 1991.
48. Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тарихы. Алматы: Жалын, 1992.
49. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985.
50. Елисеев С.Г. Историческое знание и адаптация личности к современной социально-исторической ситуации // Вестник казНУ, серия история, №8-9, 80-87 бб.
51. Сыдықов Е. Тәуелсіз тірегі – тарихи таным // Қазақ тарихы, 2003 №2, 4 б.
52. Байделдинов Л.А. Қазақстан қоғамы және социология: қазіргі өмір және жаңа идеялар. Қазақстан социологтарының 1- конгресінің материалдары. Алматы: Қазақ университеті, 17-18 мамыр 2002 ж.
53. Қазақстан Республикасының Конституциясы.А.: Қазақстан, 2000. – 96 б.
54. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. А.. атамұра, 1999. -296 б.
55.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. А.: Білім, 2003.
56.Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. А.: Қазақстан, 1993.
57. Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы // Қазақ тарихы, 1998, № 3. Б. 3-10.
58. Тәуелсіздік толғауы. Астана: Егемен Қазақстан, 2002 – 376 б.(361).
59.Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. А.: Қазақстан, 1996. -640 б. (165-166).
60. Жүз жылға татитын он жыл // Н.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі. А.: Атамұра, 2001. – 112 б. (27, 30-31).
61. Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 1995, 30 маусым.
62. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 1994, 25 тамыз.
63. Қазақстан Республикасында этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 1996, 7 тамыз.
64. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 19 наурыз 2004 ж.
65. Қазақстан жастары бағдарламасы туралы ҚР кіметінің қаулысы. 17 ақпан 2001 ж. №249. 5-6 бб.
66. Жастар саясатының 2003-2004 ж. арналған бағдарламасы туралы: ҚР Үкіметінің қаулысы. 13 ақпан 2003 ж. №155. 7-8 бб.
67. ҚР- да гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. Алматы: Қазақстан, 1994.
68. Сарсенбаев Т. Культура межнационального общения. Алматы: Ана тілі, 1998.
69. Казахстанский патриотизм: проблемы становления. Алматы, 1997.
2. Абульханова – Славская К.А. Стратегия жизни. М.:Мысль, 1991. -300 б.
3. Абульханова – Славская К.А., Брушлинский А.В.Философско-психологическая концепция С.Л.Рубинштейна. М.: Наука, 1989. -248 б.
4. Боброва Е.Ю. Основы исторической психологии. СПб.: СПб-Университета, 1997. -236 б.
5. Головаха Е.И., Кроник А.А. Психологическое время личности. Киев., 1984.
6. Кроник А.А. Субъективная картина жизненного пути как предмет психологического исследования. / Психология личности и образ жизни. Под ред. Шорохова Е.В. М.: Наука, 1987. -149-153 бб.
7. Логинова Н.А. Жизненный путь личности как проблема психологии // Вопросы психологии, 1985. №6.
8. Бестужев –Лада И.В. Молодость и зрелость. Размышленмя о некоторых социальных проблемах молодежи. М.: Политиздат, 1984.
9.Козлов А.А., Лисовский А.В. Молодой человек: становление, образ жизни. М.. Политиздат, 1986.
10. Абсаттаров Р.Б., Байлярова Б.К. Идейно-политическое воспитание в студенческом коллективе. –Алма-Ата, 1989.
11. Титма М.Х., Саар Э.А. молодое поколение. М.: Мысль, 1986.
12. Ценностный мир современной молодежи: на пути к мировой интеграции. М., 1994.
13. Формирование социальной активности студентов: комплексно-целевой подход. Саратов, 1989.
14. Роль обществоведов в формировании мировоззрения студенческой молодежи в условиях перестройки. Свердловск, 1990.
15. Гинзбург М.Р. Психологическое содержание жизненного поля личности старшего подростка // Мир психологии и психология в мире. 1995, № 3, 21-28 бб.
16. Розин М.В. как современная молодежь воспринимает историю – имманентные концепции сознания // Мир психологии и психология в мире. № 3, 11-21 бб.
17. Шкуратов В.А. Историческая психология. М.: Смысл, 1997, 505 б.
18. Шаран П. Сравнительная политология. Ч.ІІ. М.,1992, 163 б.
19. Шестопал Е.Б. Личность и политика. М.: Мысль, 1998, 203 б.
20. Шестопал Е.Б. Очерки политической психологии. М., 1990, 71 б.
21. Гуревич А.Я. Представление о времени в средневековой Европе / История и психология. Сб. статей. Под ред. Б.Ф.Поршнева. М.. Наука, 1971. -159-198 бб.
22. Сужиков М.М., Трошкин В.В. Политическая культура студентов. Алма-Ата, 1986.
23. Нурмуратов С.Н., кадыржанов Р.К. и др. Система политических ценностей населения Казахстана. Алматы, 1997.
24. Казахстанское общество сегодня. Алматы, 1998.
25. Майлыбаев Б. Современный политический процесс в Казахстане. М., 1998.
Современнные проблемы общественной трансформации. Алматы, 1999.
26. Кшибеков Д.К., Кшибеков Т.Д. Казахстан: переходный период. Алматы, 1998.
27. Кішібеков Д. Айқындалған мемлекеттік идеология керек // Заман Қазақстан, 1998, 23-қыркүйек.
28. Мұсатаев С.Ш. Қазақстан Республикасының жалпыұлттық идеяны қалыптастырудағы мемлекеттік саясаты. Саяси ғыл. канд. дәр. алу үшін дайынд. дисс-ң автореф. А.: 2001. -28 б. (15)
29.Идеология өмір – салтына сәйкес қалыптасуы тиіс (Елбасы Н.Ә.Назарбаевпен сұхбат) // егемен Қазақстан, 2001, 20 қантар. 1-2 б.
30. Абдиров М. Казахская идея и 2000 год // Мысль, 1992, №8.
31.Аженов М., Максименко И. какой быть идеологии в Казахстане // Мысль, 1994, №1.
32.Ақылбаев Ж. Жаңару идеологиясы // Орталық Қазақстан, 1997, 28-желтоқсан.
33.Мажи У. Идеология как детермината политики в эпоху модернизаций // Полис, 1992, №1-2.
34. Ақселеу Сейдімбек Қатерлі идеялар // Егемен Қазақстан,2000, 6-маусым.
35. Исаев Ә. Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру // Саясат, 2004, № 6, 58-60 бб.
36. Әуелғазина Т. Жеке тұлғаны саяси әлеуметтендіру // Саясат, 2005, № 9, 62-65 бб.
37. Әуелғазина Т. Саяси әлеуметтендіру мәні // Қазақ тарихы, 2005, № 3, 42-46 бб.
38. Жамбылов Д.А. Саясаттану негіздері. А., 1998.
39. Политология. Курс лекций под ред. проф. Мустафина Т.Т. Алматы, 1993.
40. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алма-Ата, 1985.
41. Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы: Жазушы, 1991.
42. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. Алматы: Ана тілі, 1993.
43. Қожа ахмет Иассауи. Хикметтер. Алматы: Өнер, 1995.
44. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. Алматы: Санат, 1999.
45. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы, 1994.
46. Дулатов М. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1991.
47. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы: Қазақстан, 1991.
48. Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тарихы. Алматы: Жалын, 1992.
49. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985.
50. Елисеев С.Г. Историческое знание и адаптация личности к современной социально-исторической ситуации // Вестник казНУ, серия история, №8-9, 80-87 бб.
51. Сыдықов Е. Тәуелсіз тірегі – тарихи таным // Қазақ тарихы, 2003 №2, 4 б.
52. Байделдинов Л.А. Қазақстан қоғамы және социология: қазіргі өмір және жаңа идеялар. Қазақстан социологтарының 1- конгресінің материалдары. Алматы: Қазақ университеті, 17-18 мамыр 2002 ж.
53. Қазақстан Республикасының Конституциясы.А.: Қазақстан, 2000. – 96 б.
54. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. А.. атамұра, 1999. -296 б.
55.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. А.: Білім, 2003.
56.Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде. А.: Қазақстан, 1993.
57. Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы // Қазақ тарихы, 1998, № 3. Б. 3-10.
58. Тәуелсіздік толғауы. Астана: Егемен Қазақстан, 2002 – 376 б.(361).
59.Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. А.: Қазақстан, 1996. -640 б. (165-166).
60. Жүз жылға татитын он жыл // Н.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі. А.: Атамұра, 2001. – 112 б. (27, 30-31).
61. Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 1995, 30 маусым.
62. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 1994, 25 тамыз.
63. Қазақстан Республикасында этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 1996, 7 тамыз.
64. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 19 наурыз 2004 ж.
65. Қазақстан жастары бағдарламасы туралы ҚР кіметінің қаулысы. 17 ақпан 2001 ж. №249. 5-6 бб.
66. Жастар саясатының 2003-2004 ж. арналған бағдарламасы туралы: ҚР Үкіметінің қаулысы. 13 ақпан 2003 ж. №155. 7-8 бб.
67. ҚР- да гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. Алматы: Қазақстан, 1994.
68. Сарсенбаев Т. Культура межнационального общения. Алматы: Ана тілі, 1998.
69. Казахстанский патриотизм: проблемы становления. Алматы, 1997.
Саяси -әлеуметтендіруде тарихи білімнің орны
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
І. САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Саяси әлеуметтенудің институттары мен типтері
... ... ... ... ... ... 12
ІІ. ТАРИХИ БІЛІМІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұлы ойшылдар шығармалары – тарихи білімнің
дерек көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
ІІІ. ТАРИХИ БІЛІМНІҢ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қоғамдық –саяси өмірдің тарихи білімге тигізетін ықпалы ... ... .. 23
2.2 Қазіргі таңдағы тарихи білімнің тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Қазақ жастарды саяси әлеуметтендіру мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алуымен қатар саясаттану ғылымында көптеген өзекті мәселелер зерттелуде.
Диссертациялық жұмыс саяси - әлеуметтендіруде тарихи білімнің алатын орнына
арналған. Қазақстанда өзіндік тәуелсіз тарих ғылымын қалыптастыру және
тарихи білім арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу кезек күттірмейтін мәселелердің
бірі. Тарихи білім гуманитарлық пәндерден негізі болғандықтан, оның қоғам
өмірінде алатын маңызы зор.
Тарих ғылым, пән ретінде аса маңызды білім саласына жатды. Өйткені ол
бүкіл адам баласының басынан өткізген жағдайын, тарихи тәжірибесін
баяндайды. Тарихи білім әрбір адамға қажет..
Кез келген өркениетті, дамыған елдер өз мемлекетінің барлық
азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға ұмтылады және де оны алдымен өз
халқының, өз елінің тарихын оқытып үйретуден бастайды. Тарихи білімді
меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орынын, атқаратын қызметін, баса
да іс -әрекеттерін дәл анықай алады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық Кеңес бекіткен
1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасын қабылдаған болатын.
Тарихи білім өскелең ұрпақты отан сүйгіштікке, ұлтжандылыққа
тәрбиелейтіндігі мәлім. Сондықтан да қазіргі таңда саяси әлеуметтендіру
процесінің жүргізілуі барысындағы тарихи білімнің алатын орны күмән
туғызбайды. Осы айтылғандардың бәрі біздің диссертациялық жұмысымыздың
өзектілігін дәлелдей түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Зерттеу тақырыбының өзектілігі оның
жеткіліксіз қарастырылуымен арта түседі. Аталған тақырып бойынша ұсынылып
отырған диссертация алғашқы ізденіс тәжірибесіне жатады. Әрине, зерттеу
тақырыбы соны болғанымен, зерттеу объектісінің (студенттердің саяси
құндылық бағдарлары) әр түрлі қырлары ғалымдар мен сарапшылардың назарында
болған. Мысалы, кеңестік тарихнамада әлеуметтік –тарихи өзгерістер
жағдайында тарихи білімнің жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне арналған
бірнеше еңбектер жарияланған. Айтар болсақ, олар: Б.Г. Ананьев [1],
К.А.Абульханова – Славская [2-3], Е.Ю. Боброва [4], Головаха Е.И., Кроник
А.А. [5], А.А. Кроник [6], Н.А.Логинова [7]. Мұндай тарихи –
психологиялық зерттеулер адамның көбінесе өз өмірінің әлеуметтік – тарихи
болмысының тұжырымын меңгерілгеннін, құрылымы нашар екенін көрсетеді.
Жастардың әлеуметтік және саяси ортаға әлеуметтендіруіне арналған
еңбектерге келетін болсақ: И.В. Бестужев-Лада [8], А.А.Козлов,
А.В.Лисовский [9], Р.Б.Абсаттаров, Б.К.Байлярова [10], М.Х.Титма, Э.А.Саар
[11]. Осы сияқты еңбектерде тоталитарлық дәстүрлі қағидалармен қоса
жастардың өмірлік құндылықтары туралы терең пайымдаулар да келтірілген.
Кеңес Одағы мен Ресейде студенттердің саяси құндылықтарын
қалыптастыру мәселесіне арналған зерттеулер де жарияланған [12-14]. Бұл
еңбектердің көпшілігінде студенттерде саяси құндылықтарды қалыптастыру
мәселесі оларда маркстік-лениндік идеологияны теңестірілген.
Тарихи білімнің қоғамды әлеуметтендіруде алатын орны психологиялық
тұрғыдан жазылған еңбектерде де өз көрінісін тапты [15-17].
Саяси әлеуметендірудің ұғымына байланысты еңбектерде саяси
әлеуметтендірудің мағынасына, оның түрлері мен институттарына, сонымен
қатар бұл ұғымның тарихына шолу жасаған еңбектерде баршылық [18- 21].
Зерттеу тақырыбының Қазақстанда қарастырылу деңгейіне келсек, онда
бұл мәселенің соңғы жылдары әр түрлі бағытта жазылған еңбектерде қойыла
бастағанын аңғаруға болады. Еліміздің саясаттанушылары Қазақстанда
жүргізіліп жатқан саяси реформаларға жан-жақты талдау беріп, олардың
студент жастардың құндылық бағдарларына тигізген әсерлерін анықтауға
ұмтылады. Осы сипатта төмендегідей зерттеулерді атап өтуге болады [ 22-
34].
Соңғы жылдары Саясат журналың беттеріне жастарды саяси
әлеуметтендіру мәселесіне арналған ғылыми мақалалар жарық көруде. Бірақ бұл
мақалаларда тарих білімнің жастарды әлеуметтендірудегі алатын орны
қөрсетілмеген [ 35- 37]. Саясаттану оқулықтарында саяси әлеуметтендіру
ұғымы нақты және қысқаша берілген [ 38- 39].
Тарихи білімнің пайда болуын, оның қоғам дамуындағы орнын ұлы
ойшылардың шығармаларынан аңғаруға болады [ 40- 49]. С.Г.Елисеевтың және
Сыдықовтың көлемді мақалаларында адамның өзі тұратын ортаға тарихи -
әлеуметтік жағдайына қарай бейімделуінің маңызды мәселелері қарастырылған [
51]. Бұл жерде профессор Л.Ә. Байделдиновтың еңбегі саяси деректерді
жинақтауда және қолдануда методологиялық негіз ретінде қолданылды [ 52].
Зерттеу деңгейі мен қарастырылуы бағыттарынан төмендегідей тұжырымдар
келтіруге болады:
1) саяси әлеуметтендіру мәселесі отандық және ресейлік әдебиетте
белгілі бір дәрежеде қарастырылған, теориялық және эмпирикалық ақпарат
жинақталған;
2) тікелей тарих білімінің саяси әлеуметтендірудегі орны ғылыми
әдебиетте арнайы қарастырылмаған;
3) осы мәселелерге арналған қазақ тілінде еңбектер жарияланбаған.
Мәселенің зерттелу деңгейі оң ары қарай қарастыруды қажет етеді.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде саяси әлеуметтендіруде тарих
білімінің орны мәселелері алынған.
Зерттеу пәні қоғамды саяси әлеуметтендіруде тарих білімінің
ерекшелігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Магистерлік жұмыстың мақсаты саяси-
әлеуметтендіруде тарих білімнің алатын орнын ашып көрсету. Осыған сай
зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- саяси әлеуметтендіру ұғымының мәні мен мазмұның ашу;
- саяси әлеуметтендірудің институттары мен типтеріне сипаттама беру;
- тарихи білімнің пайда болуы және қалыптасу ерекшелігін жан-жақты
қарастыру;
- ұлы ойшылдар шығармалары – тарих білімінің дерек ретіндегі
ерекшеліктерін анықтау;
- қоғамдық – саяси өмірдегі тарихи білімнің ерекшеліктерін көрсету;
- тарихи білімінің тәрбиелік мәнін ашып көрсету;
- жастарды саяси әлеуметтендіруде тарихи білімнің маңыздылығын ашу;
- студент жастардың саяси процеске қатысу ерекшеліктерін айқындау
үшін осы процестің бағыттық элементтері саяси мәдениет пен саяси
құндылықтар ұғымдарына теориялық талдау беру. Бұл үшін студенттердің саяси
әлеуметтену ерекшеліктеріне тоқталу қажет және оның факторлары мен
тетіктерін нақтылы талдау қажет.
Зерттеудің теориялық – методологиялық негізі: Теориялық -
методологиялық негізін анықтауда отандық және шетелдік саясаттанушылар мен
тарих, психология ғылым өкілдерінің саяси процесті, жастардың саяси
құндылықтарын зерттеуге арналған еңбектеріне сүйене отырып, зерттеу
барысында нақтылы тарихи талдау, құрылымдық жүйелік талдау, салыстыру,
институтционалдық сараптау (топтық және тұлғалық мүдделер теориясы),
мәселелік –хронологиялық талдау, және т.б. тәсілдер мен әдістер
қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Магистерлік жұмыстың
ерекшелігін ескере отырып, оны ішінара бірнеше топқа бөліп қарастыруды жөн
көрдік. Негізгі дерек көзі Қазақстан Респулбликасының Конституциясы болып
табылады [ 53]. Деректердің екінші тобын ҚР Перзидентінің еңбектері
қалады [ 54-60]. Деректердің үшінші тобын үкімет тарапынан шығарған заң
актілері құрайды. Мәселен, Қазақстан Республикасында жалпы білім
мазмұнының тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасы, Болашақ республикалық бағдарламасы, Қазақстан
жастары бағдарламасы туралы ҚР Үкіметінің қаулысы. 17 ақпан 2001 ж. №249,
Жастар саясатының 2003-2004 жж. арналған бағдарламасы туралы: ҚР
Үкіметінің қаулысы. 13 ақпан 2003 ж. №155 9 қабылданды.
Біріншіден. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік
саясат жөніндегі Ұлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан
Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасын қабылдаған.
Екіншіден, Президент Н.Ә.Назарбаевтың инициативасымен қабылданған 2030
стратегиясында жастардың құндылық бағдарларын елдің түбегейлі міндеттерімен
сәйкестендіру осы бағдарламаны орындаудың басты шарттарының бірі делінген.
Үшіншіден, 1991 жылы республикада қабылданған Мемлекеттік жастар саясаты
туралы Заңнан бастап, соңғы мемлекеттік бағдарламаларға дейін студент
жастардың саяси-әлеуметтік мәселелеріне қоғам тарапынан үлкен көңіл бөлініп
келеді.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы: Магистерлік зерттеудіңғ ғылыми
сонылығының қойылымдық және шешімдік қағидаларын атап өтуге болады.
Біріншіден, қоғамды саяси әлеуметтендіруде тарих білімнің орны мәселесі
отандық саясаттанулық және гуманитарлық ғылымдарда алғаш рет қойылып отыр.
Ізденістің теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері
Қазақстанда жүріп жатқан саяси реформаларды әлемдік тұтастық контексінде
қарастыруға мүмкіндік беретін ғылыми саясаттанудың қалыптасуына себебін
тигізеді деген үмітіміз бар. Қазақстан студент жастарында саяси құндылықтар
бағдарларының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру мемлекетте өркениетті
жастар саясатын жүргізу ісіне көмегін тигізе алады. Студент жастардың
құндылық бағдарларын білу оқу орындарындағы саяси – тәрбие жұмысын пәрменді
өткізуге әсерін тигізеді. Зерттеудің нәтижелері мен қағидаларын елімізде
саясаттану пәнін оқытуда және арнайы курстар оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы: Магистерлік
жұмыстың негізгі мазмұны, тұжырымдары мен қағидаларығылыми сәуір ғылыми
конференциясында баяндалып, әл-Фараби атындағы тарих факультетінің
Хабаршысында тарих сериясы 2006 ж. № 1 жарияланды.
Магистерлік жұмыстың көлемі және құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған деректер тізімі -69.
І. САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні
Бүгінде жеке тұлғалардың саясатқа деген қызығушылығын арттыру,
қоғамдық – саяси өмірге қатысуының ауқымын кеңейту, сондай-ақ, саясатқа ел
жұрттың барлық жаңа топтарын тарту әлемдік дамудағы маңызды бағыттардың
бірі болып саналады. Саясатқа жаңа буын өкілдерінің қіруі олардың бойында
қоғамдық жүйедегі саяси құндылықтар мен ұстанымдарға, саяси бағыт-бағдарлар
мен дағдыларға деген белгілі бір қарым-қатынасты орнықтыруды қажет етеді.
Қоғамға ұрпақтар алмасуы кезінде саяси даму мен тұтастықты сақтауға қол
жеткізу маңызды жайт. Бұл үрдіс қоғамда саяси әлеуметтену деп аталады
[38. Б. 176]. Яғни, адамдар туғанынан саяси сауатты, саяси өмірге
бейімделіп тумайды. Олар біртіндеп, өмір бойы білімін кеңейтеді,
толықтырады. Саяси мәдениеттің үлгілері бір дәуірден екінші дәуірге мұра
ретінде қалып, соңғы ұрпақ алдыңғы ұрпақтың үлгі - өнегесінен үйреніп
отырады.
Әлеуметтену ұғымын алғаш рет ғылыми айналымға ХІХ ғасыр аяғында
американ әлеуметтанушысы Ф. Гиддингс пен француз әлеуметтанушысы және
психологі Г.Тард енгізді. Олар әлеуметтенуді тұлғаның әлеуметтік
табиғатының даму үдерісі, әлеуметтік ортаның ықпалымен жеке тұлғаның
қалыптасуы деп түсіндіреді [37. Б. 43 ]. Олар әлеуметтану деп тұлғаның
әлеуметтік ортаға байланысты қалыпатасуын айтты.
ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында осы ұғым негізінде Америка
әлеуметтанушылары және саясаттанушылары саяси әлеуметтену деген ұғымда
ойлап шығарды. Г.Алмонд, С.Верба, Д.Истон еңбектерінде бұл ұғым кеңінен
пайдаланылды. Олар бұл ұғымға жеке адамдардың осы қоғамдағы саяси
құндылықтарды қалыптастырады, ережелерді өз бойларына сіңіріп, іс-
әрекетінде басшылыққа алуын жатқызды [37, Б. 45].
Ал, әлеуметтену үдерісінің маңыздылығын атап көрсете отырып, үнді
саясаттанушысы П.Шаран оны қоғамды мәдениеттендіру үдерісі деген
анықтама берген [18, Б. 21]. Әлеуметтену ұғымы қоғамның толық мүшесі
ретінде жеке тұлғаның белгілі бір ілімдерді, ережелер мен құндылықтарды
меңгеруі деген түсінікті білдіреді. Әлеуметтену үдерісі қоғамдық өмірдің
барлық салаларын соның ішінде саясатты да қамтиды. Әлеуметтену саяси
салада жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуына үлкен әсер етеді. Ол жеке
тұлғаның саяси іс-әрекет пен саяси қатынастардың субъектісіне айналуының
барлық үдерісіне негіз болды. Әлеуметтенудің нәтижесінде жеке тұлғаның
саяси санасы мен мәдениеті қалыптасып, саяси-әлеуметтік белсенділігі
артады.
Сонымен, ғылымда әлеуметтену нақты қоғамда қалыптасқан ілімдерді,
бағыт-бағдарлр мен ұстанымдарды жаңа ұрпақ өкілдерінің өздеріне
қабылдауы, оны сақтауы мен дамытуы турасындағы үдеріс деп қарастырылып
жүр.
Саяси әлеуметтену мәселесі ХХ ғасырдың 50-жылдары кеңінен көтерілді.
Оған себеп болған Батыс саяси жүйесінің дәстүрлі институттарының дағдарысқа
түсуі еді. Бұл кезде сыбайластық жемқорлық көбейді, нәсілдік кемсітушілік
әлі жойыла қоймаған, саяси билік адамдардың қажеттіліктерін
қанағаттандырмады. Сондықтан билік институттарына сенімсіздік көбейді,
саяси абсинтеизм (саясатқа селқос қарау), билікке жаппай қарсы шығу және
т.б. көбейді. ХХ ғасырдың 70-80- жылдарында Батыс елдерін негрлер, соғысқа
қарсы экологиялық, феминистік қозғалыстар дүр сілкіндірді. Бұрынғы дәстүрлі
материалдық құндылықтарды (жеке табыс, байлыққа тырысу) қарсы шыққан
субмәдениет пайда болды. Мысалға ХХ ғасыр 60-жылдары дамыған хиппилер
қозғалысын алайық. Оған ірі саясаткерлердің, бизнесмен, заңгерлер сияқты
ауқатты отбасыларының балалары қатысты. Олар жеке адамның өзін-өзі толық
көрсетуіне жағдай жасалмағандығы, адамдар арасында теңсіздіктің,
алалаушылықтар бар екендігіне сол кездегі қоғамдық тәртіпті кінәлады.
Сондықтан қоғамдағы әлеуметтік тәртіпке қарсы шықты. Мысалы, дәстүрлі
мәдениетте адам өзін-өзі ұстауы, шектеуі керек, бүтін, таза киінуі, сақал-
шашын алуы, мәдениетті сөйлеуі, нашақорлықпен айналыспауы керек болса,
олар, керісінше, шаштарын жалбыратып өсіріп жіберді, жыртық – тесік киім
киді, өз диалектілерінде сөйледі, нашақорлықпен айналысты және т.б. қоғамда
үстемдік еткен адамгершілік қалыптарына қарсы шықты. Мұның бәрі америка
қоғамын қатты толғантты. Ғалымдар бұл құбылыстың себептері мен сырын алу
үшін зерттеулер жүргізді. Сөйтіп саяси әлеуметтену мәселесі бұл кезде күн
тәртібіне қатты қойылды.
Саяси әлеуметтену процесі үш негізгі мәселені шешуге бағытталды:
- қоғамның жаңа мүшелеріне саяси мәдениеттің және саяси сананың
негізгі элементтерін жеткізу;
- қоғам мүшелеріне қажетті саяси тәжірибе алуға, саяси іс-әрекет етуге
және шығармашылық жасауына қолайлы жағдай жасау;
- саяси мәдениеттің элементтерін өзгерту.
Адамның саяси әлеуметтенуі үздіксіз өмір бойы жалғасады. Әлеуметтік –
саяси тәжірибе жинақтауына қарай оның саяси белсенділігінің түрі
әрқашан өзгеріп немесе бекіп отырады.
Ал, ХХ ғ. 50-60 жж. осы ұғым негізінде американ әлеуметтанушылары
мен саясаттанушылары саяси әлеуметтену деген ұғымды негіздеді. Міне,
осы кезден бастап саяси әлеуметтену тұжырымдамасы АҚШ-та белсенді түрде
қолға алынып, жетілдіріле бастады. Бұған жоғары технологиялық өрлеуге
байланысты қоғамда жаңа құндылықтар мен мұрат-мақсаттардың (мәселен, жеке
тұлғаны еркін түрде дамыту, адам мен табиғат арасындағы үйлесімділікті
сақтауды қолға алу, жеке тұлғаның толықтай өзін-өзі жетілдіруіне
мүмкіндік беру және т.б,) қалыптасуы себеп болды.
Ал, КСРО-да ХХ ғ. 80-жылдарының аяғына дейін әлеуметтену ұғымы
буржуазиялық ғылым пәні ретінде саналды. Тек ХХ ғ. 90- жылдарынан бастап
отандық саяси ғылымда саяси әлеуметтену мәселелері ғылыми зерттеудің дербес
бір бөлігі ретінде зерттеле бастады. Нәтижесінде саяси әлеуметтенуді жан-
жақты дамыту мақсатымен көптеген саяси және әлеуметтік зерттеу орталықтары
пайда болды [18, Б. 43]. Саяси әлеуметтену жеке тұлғаның балалық шағынан
бастап оның бүкіл саналы өмірінде жалғасады. Саяси әлеуметтенуге жеке
тұлғаның саясат әлеміне енуі, саяси санасы мен көзқарасының, саяси бағыт-
бағдарлары мен ұстанымдарының қалыптасуы, саяси іс-шараларға қатысу
дағдысының орнығуы, саяси белсенділігінің арттуы жатады. Ресей саясаттанушы
Е.Б.Шестопал саяси әлеуметтену дегеніміз тұлғаның саяси санасы мен мінез-
құдқының қалыптасу, саяси рөлдерді қабылдау мен атқару, саяси белсенділігін
білдіру үдерістерінің біртұтас жиынтығы болып табылады деп тұжырымдайды
[20, Б. 17]. Сонымен, Ресей саясаттанушысы Е.Б.Шестопал саяси әлеуметтену
деп тұлғанның саяси санасы мен іс - әрекетінің қалыптасу, саяси рөлдерді
қабылдау жәе орындау, саяси белсенділік таныту процесінің барлық жиынтығын
айтады.
Саяси әлеуметтену қоғамның саяси құрылымына тән қоғамдық-саяси
қатынастарды, оның әрі қарай дамуын жүзеге асыратын, сондай-ақ, өз іс-
әрекетінде осы қатынастарды жаңғыртып, қолдау көрсететін жеке тұлғаларды
қалыптастыратын үдеріс болып табылады. Жеке тұлға саяси іс-қимылдарға
араласып, өзінің саяси бағыты мен ұстанатын жолын анықтайтыны белгілі.
Оның саяси мәдениеттің түрін таңдауы да саяси әлеуметтену арқылы жүзеге
асады. Сонымен, саяси әлеуметтену үдерісі деп жеке тұлғаның қоғамдағы
саяси ілімдер мен құндылықтарды, саяси ережелер мен мақсат-мұраттарды
қабылдап, соның негізінде саяси санасы мен мәдениетін дамыту, белгілі бір
саяси ұстанымдар мен міндеттерді жүзеге асыру, өзінің саяси-әлеуметтік
құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қоғамдық-саяси өмірге белсене қатысу
және өз тәжірибесін кейінгі ұрпаққа жеткізу арқылы саяси-әлеуметтік
тұрғыда қалыптасуын айтады.
Саяси әлеуметтену үдерісінің мәні мен оның кейінгі салдары мынадай
құбылыстарымен тығыз байланысты. Біріншіден, саяси әлеуметтену үдерісі
бүкіл әлемде мектепте білім беру жүйесінің кеңінен қанат жаюының
арқасында қызу жүргізілетін болды. Осыған орай мектептерде халықтың әр
түрлі топтпрының балаларын бір мезгілде саяси әлеуметтендіруге мүмкіндік
жасалды. Сондай-ақ, саяси лидерлер жастардың көп бөлігіне қоғамдағы саяси
құндылықтар мен мақсат-мұраттарды таратып, насихаттаумен белсене
айналысуда. Ал, екіншіден, бүгінде саяси әлеуметтену үдерісі қоғамдық-
саяси жүйедегі барлық топ өкілдерінің арасында саяси іс-шараларға қатысу
рухын таратуға маңызды ықпалын тигізуде.
Қоғам өркениетті дамудың неғұрлым жоғары сатысына көтерілген сайын,
білім беру, танымдық, саяси, мәдени, ақпараттық деңгейде көтеруге
солғұрлым зор талаптың қойылатыны белгілі. Осындай маңызды бағдарламаны
жүзеге асыруда саяси әлеуметтену үдерісінің орны ерекше. Бұл мақсатты
орындау жолында саяси әлеуметтену үдерісі мынадай негізгі мәселелерді
шешумен айналысады [37, Б. 44] :
- қоғамның жаңа мүшелеріне саяси мәдениет пен сананың негізгі
элементтерін жеткізуі;
- қоғам мүшелеріне қажетті саяси тәжірибені алмасуға, саяси
іс-қимылды жүргізу мен шығармашылықты дамытуға мүмкіндік
жасау;
- саяси мәдениеттің элементтеріне өзгерісткр енгізу.
Қоғам өмірінде саяси әлеуметтену процесі маңызды рөл атқарады. Оны
жүзеге асыруға түрлі факторлар ықпал етеді. Олар саяси (мемлекеттік
құрылымның түрі, саяси институттар, партиялар мен қозғалыстар, қоғамдық
ұйымдар) және саяси елге (отбасы, құрдастар тобы, оқу орындары, ұжым,
әріптестер, мәдени, ғылыми, өнер орталары, ұлттық орталықтар, БАҚ, бір
сөзбен айтқанда қарым-қатынас құралдары) деген түрлерге бөлінеді. Шынайы
өмірде бұл факторлар бір-бірімен тығыз байланыста болып, жеке тұлғаның
саяси әлеуметтенуіне көп жақты, көп сатылы әсерін тигізеді. Саяси
әлеуметтену үдерісі саяси жүйедегі барлық қоғамдық (саяси, әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық, психологиялық, рухани) қарым-қатынастарымен тығыз
байланысты.
Бүгінгі күні қоғамның бүкіл салаларында жаңару үрдісін байқауымызға
болады. Соған орай қоғамдық ғылым салаларының, олардың ішінде басқалармен
қатар саясаттанудың да мәртебесі жоғарылауда. Саясаттану пәні адамдардың
қазіргі қоғамдық-саяси жүйенің мән-мағынсын терең түсінуіне, олардың
өмірде алатын орнын, атқаратын рөлін айқындауына, құқықтары мен
бостандықтарын дұрыс пайдалана алуына, саяси іс-шараларға белсене
қатысуына көмектеседі. Ал, саяси әлеуметтену осы саясаттану ғылымының
құрамдас бір бөлігі болып табылады. Оның зерттеу нысанасына: қоғамдағы
саяси ілімдер, саяси бағыт-бағдардың құндылықтар жүйесі, дүниетанымдық
көзқарастар жүйесі, саяси дағдылар мен іскерлік жүйелер және т.б. жатады.
Өркениетті қоғам өз мүшелерінің саяси сауаттылығын арттыруға, олардың
белгілі бір саяси рөлді атқарып, саяси-әлеуметтік тұрғыда қалыптасуына
мүдделі. Осыған байланысты саяси әлеуметтену үдерісі жеке тұлғалардың
саяси санасы мен көзқарастарын жетілдірумен, саяси бағыт-бағдарлары мен
ұстанымдарын айқындаумен, жалпы саяси-әлеуметтік сипаттағы сапа-
қасиеттерін қалыптастырумен айналысып, қоғамда маңызды сипатқа ие.
Сонымен саяси әлеуметтену деп адамның саяси ілімдерді, ережелерді,
құндылықтарды бойына сіңіріп, оларды өзінің рухани ішкі дүниесіне
айналдырып, сол арқылы өзінің саяси санасы мен мәдениетін қалыптастыру,
саяси іс-әрекетке дайындалу процесін айтады. Саяси әлеуметтену барысында
адам қоғамның толыққанды мүшесі боларлық саяси ережелерді, салт-
дәстүрлерді, білімді меңгереді.
1.2. Саяси әлеуметтенудің институттары мен типтері
Саяси әлеуметтену саяси тәжірибені ашық және қосақы түрінде жүргізуі
мүмкін. Ашық түріне мәліметтерді, сезімді, құндылықтарды тікелей беру
жатады. Мысалы, қоғамдық пәндерді оқыту арқылы жастарды оқытып үйрету.
Қосалқы түрінде саяси емес ережелерді саяси қатынастарға телу жатады.
Мысалы, балалардың саяси билікке қатынасы жас кезінен (демократиялық
тәсілмен, қатаң жазалау арқылы мәселені шешу әдісімен немесе саясатқа
селқос қараушылық) қалыптасуы мүмкін.
Саяси әлеуметтену институттарына мыналар жатады: жанұя, білім жүйесі,
ақпарат құралдары, мемлекет, партия, діни ұйымдар және жеке саяси оқиғалар.
Саяси әлеуметтену ең алғаш отбасынан басталады. Америка ғалымдары
Д.Истон мен Дж. Деннис 12 мың америка балаларын сұрақ –жауап арқылы
зерттеген. Соның нәтижесінде олардың саяси әлеуметтенуінің 4 кезеңін
көрсетеді [38, Б..178]: 1) саясаттану, яғни балдыранның ата-ана билігінен
де жоғары саяси билік барын ұғынуы; 2) жекелеу. Мұнда бала саяси билікті
президент, полицейский тұлғас арқылы жекелеп сезінуі; 3) дәріптеу, яғни
саяси қайраткерлерге тек жақсы қасиеттерді таңу; 4) институционалдандыру,
саяси билікті жеке тұлғалар арқылы емес, иесіз институттар арқылы (партия,
сот, парламент, әскер және т.б.) қабылдау.
Сонымен, адам жас кезінен әлеуметтене бастайды. Бала биліктің не
екенін түсінеді. Үйде ол әкесі немесе шешесі, бала бақшада тәрбиеші,
мектепте мұғалім арқылы әлеуметтенеді. Ол дау –жанжалдың қалай шешілетінін
байқайды, бағыну немесе бағынбауға үйренеді.
Қазақтар ұяда не көрсен, ұшқанда соны ілесің деп тегін айтпаған,
үйде қалыптасқан көзқарас көбіне өмір бойына жадында қалады.
Саяси әлеуметтенудің келесі сатысы – мектеп. Бұл кезде жалпыға бірдей
негізгі саяси қазыналар мен көзқарастарды оқушылар оқып біледі, алғашқы
әлеуметтік тәжірибелер алады. Жастар ұйымдарына қатыса бастайды. Д.Истон
мен Дж. Деннис зерттеген 12000 оқушының 95 %-ы Амнрика - әлемдегі ең
таңдаулы ел, Америка жалауы – дүниедегі ең жақсы жалау деген
тұжырымдаманы мақұлдаған. Өйткені мұғалімдердің 99 %-ы оқушыларға күнде
америка жалауын көрсетсе, 91%-ы ол туға берілгендігін дәлелдеуді талап
етіпті, 60 %-ы Тамаша Америка деген отансүйгіш әнді орындатып отырған
[38, Б. 179].
Саяси әлеуметтенудің келесі кезеңі 16-40 жастар аралығы. 16 жастан
адам сайлауға қатыса бастайды, азамат атанады, іс-әрекетіне толық жауап
береді. Көбісі жоғары оқу орнына түсіп, терең саяси білім алады. Саяси
партияларға мүше болулары да мүмкін. Жастардың әлеуметтік мәртебесі
өзгереді.
Саяси әлеуметтенудің келесі кезеңі 40-60 жастардағы аралық Бұл –
адамның есейген шағ. Адамдардың саяси іс-әрекетіне өмір тәжірибесі,
балалары мен нмерелері, тұрақты көзқарастары әсер етеді.
Ең соңында зейнеткерлердің саяси әлеуметтенуі. ОЛардың кейбіреулері
қолдары босаған соң саяси мәселелермен белсенді айналыса бастайды. Қайсы
бірі қоғамдық өмірге аз да болса қатысқанына риза болады, көңіліне медет
табады.
Саяси әлеуметтену институттарына, жоғарыда атап көрсетілгендей,
отбасы, білім жүйесі, сонымен қатар мемлекет, партия, діни ұйымдар жатады.
Кейде оған жеке саяси оқиғалар да қатты әсер етуі мүмкін. Мысалы, 1986 ж.
Желтоқсан оқиғасы қазақ халқының саяси санасына сілкініс жасап, көп нәрсеге
көздерін ашып тастады.
Саяси әлеуметтенуге ақпарат құралдары көп ықпал жасайды. Баспасөз,
радио, теледидар, кино адамға тікелей ықпал етеді және саяси құндылықтарға
деген қатынасын қалыптастырады, бір идеалды негіздеп, қорғап, екіншісіне
тойтарыс береді, адамзаттың ғасырлар бойы қалыптастырған қазыналары,
алдыңғы ұрпақтың саяси тәжірибесін соңғы ұрпаққа жеткізіп, саяси тұлғаны
тәрбиелейді.
Адамдардың саясатқа араласуы мен оған етер әсері әр түрлі келеді.
Сондықтан ғалымдар саяси әлеуметтенуді мынадай типтерге бөледі: үйлесімді,
гегемонистік, плюралистік, дау –жанжалдық.
Саяси әлеуметтенудің үйлесімді түрі адам мен билік институттарының
арасында адам сияқты қолайлы психологиялық қатынастар қалыптасқанда пайда
болады. Мұнда құқықтық тәртіп орындарына, мемлекетке, өзінің азаматтық
міндеттеріне құрметпен қарайды. Жеке адам мен билік органдары арасында
сыйластық, туындаған саяси мәселелерді өзара келісім арқылы шешетін жағдай
қалыптасады. Бұл үшін әдетте мәдени біртектес орта, дамыған демократиялық
дәстүр, азаматтық қоғам болуы керек. Мысалы, мұндайға АҚШ, Ұлыбритания
елдерін жатқызуға болады.
Саяси әлеуметтенудің гегемонистік түрі өзінің саяси және әлеуметтік
жүйесінен басқа жүйелерге жат көзбен қарап, оларды жақтырмайды. Мұнда саяси
әлеуметтену бір таптық, діннің немесе идеологияның негізінде қалыптасады.
Саяси әлеуметтенудің бұл түрі жабық саяси жүйеге тән. Мысалы, оған бұрынғы
КСРО-ны, қазіргі Солтүстік Кореяны жатқызуға болады.
Саяси әлеуметтенудің плюралистік түрі не адам басқа азаматтардың,
олардың құқығы мен еркіндігін, теңдігін мойындайды, құрметтейді. Мұнда
өзінің бұрынғы саяси көзқарасын өзгертіп, басқа саяси құндылықтарды
басшылыққа алуы әбден мүмкін. Оған Еуропа Одағы елдері мысал бола алады.
Саяси әлеуметтенудің дау –жанжалды түрі топаралық күрес, қарама-қайшы
мүдделер негізінде қаланады. Мысалы, Ауғанстан елін алсақ, онда пұштындар,
өзбектер, тәжіктер және т.б. әрқайсысы өз салт –дәстүрлерін, қз ұлтының
құндылықтарын жоғары қойып, әртүрлі тайпалардың бастары бірікпеуде.Соның
негізінде әлсін әлі дау-жанжал туып, ел ішінде кикілжің көбеюде. Саяси
әлеуметтенудің типтерін қарастырғаннан кейін біздің қазіргі Қазақстан
Республикасының азаматтарының саяси әлеуметтенуін қай типке жатқызуға
болады деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Оның басын ашып айту әзір қиын.
Өйткені бір өтпелі кезеңде тұрмыз. Бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі
гегемонистік саяси әлеуметтенудің түрінен бас тарттық. Ал дәстүрлі
либералдық құндылықтарды игергеніміз жоқ, олар бойымызға сіңген жоқ. Оған
көше қою да оңай шаруа емес. Себебі көптеген отбасылар жұмысыздықтың
көбеюіне байланысты күнделікті күн көрістің қамымен жүр. Балаларды саяси
әлеуметтендіру тұрсын, жалпыға бірдей оқу орнына беру кейбір отбасына
оңайға түспеуде. Бұрынғы жастар ұйымы өз жұмыстарын тоқтатты. Олардың орнын
басарлық ұйымдар әлі туа қойған жоқ. Көппартиялықтың аты бар да, заты
шамалы. Сайлау кезінде болмаса, саяси әлеуметтендірумен жүйелі шұғылданып
жатқан олар жоқ. Нарықтық экономика кезінде ақпарат құралдары қаржының
тапшылығынан жарнамаларды жариялауға көбірек көңіл бөлуде.
Сайып келгенде, қазіргі саяси әлеуметтену процесінде екі түрлі үрдісті
байқаймыз. Біріншіден, қоғамның демократиялануы, халықтың саяси іске
араласуына мүмкіндіктің молаюы. Екінші жағынан көпшілік халықтың тұрмысы
төмендеп, жұмысыздық көбейіп, саясатқа селкос қараушылықтың өрістеуі.
ІІ. ТАРИХИ БІЛІМІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұлы ойшылдар шығармалары – тарихи білімнің дерек көздері
Әбу Насыр әл –Фараби ғылының бар саласы бойынша еңбектер жазып, өз
дәуірінің рухани, мәдеи мұраларының жетістіктерін тұжырымдай келе,
прогрессивті философиялық жүйе жасады. Өзінің ғылымдарының шығуы,
ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі, Кемеңгерлік меруеті, Ізгі қала
тұрғындарының көзқарасы, Музыканың үлкен кітабы, Философияны аңсай
үйрену үшін алдын-ала не білу қажеттігі жайлы, Ақылдың мәні туралы,
Философиялық трактаттар, Әлеуметтік-этикалық трактаттар және басқа да
еңбектеріне адам, өзінің қызметі, адамның қоғамдағы орны, ғылымды, білімді,
еңбекті үйрену жолдары, парасаттылыққа, бақытқа қалай жету керектігі
туралы, басшы адамдарға, қала тұрғындарына, олардың ақылдылығы мен
іскерлігіне қойылатын талаптар, т.б. туралы осы уақытқа дейін мәнін
жоймаған өте құнды ой-пікірлер айтқан [40. Б. 87 ]. Жалпы ол дүниежүзілік
рухани мәдениеттің өркендеуіне үлкен үлес қосқан, осы арқылы өзінің Отанын
әлемге асқақтата танытқан тұлғалардың бірі. Сондықтан да оның адам, әлем,
қоғам, ғылым –білім, адамгершілік қасиеттер туралы айтқандары құнды ғлым,
білім ретінде оқытылады.
Өркениетті ірі ұлттарың оғамдық өмірдің белгілі бір салаларында
айырықша орын алғаны белгілі: ағылшындар –экономикада, ежелгі гректер
–эстетикада, римдіктер – заң саласында, еврейлер мен арабтар – дінде,
француздар - әдебиете, немістер –философия мен музыкада көрініс бастаған.
Ал түркі тарихына назар аударатн болсақ, ол басынан аяғына дейін гуманизм
мен парасаттылық үлгісімен ерекшеленеді [43. Б. 15 ].. Бұл пікірді жаңа
ғана тоқталып өткен әл –Фарадидің де, келесі ғұлама ойшы Қожа Ахмед Иассауи
еңбектері дәледейді. Қ.А. Иассауи - әлемдік философия классигі, бүкіл
түркі әлемінің, оның ішінде қазақ философиясының аса көрнекті өкілі.
Ахмед иассаудің басты еңбегі Диуани хикмет (Ақыл кітабы) рухани
және гуманистік бағытта жазылған. Онда ұстамдылық, өзін -өзі жетілдіру,
мейірімділік, өткір ойлылық сияқты қасиеттер сипатталады, соларды игерудің
жолдары көрсетіледі. Диуани хикмет бастан аяқ ақыл -өсиет, үлгі-өнеге
айтудан құрылған. Әсірессе турашылдыққа, ғибадатшылыққа, сабырлылыққа,
шүкіршілікке, ризашылдыққа, анықтыққа ерекше көңіл бөлінеді. Иассауидің
жетілген адам туралы философиялық тұжырымдамасы – қазіргі кездегі
адамзатық қоғамның негізгі мақсаты Әмбебап немесе біртұтас адамды
қалыптастыру деген тұжырымға тіреледі.
Шығы мәдениетінде ежелден адамның ішкі жан дүниесін зерттеуге, оның
психологиялық, қлықтық, имандылық, өнегелік, адамгершілік қассиетеріне
ерекше назар аударылған, бұлар да Иассауи еңбегінде лайықты орын алған.
Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білік (Құт негізі -білік) атты еңбегі
көне түркі тілінде жазылған. Ол өте көркем және тәлім –тәрбиелік ой
–толғамдарға толы. Адамды бала жастан ақылды, білімді етіп тәрбиелеуге,
жақсы әдет –дағдыларға машықтандыруға, әсіресе Шығыс дәстүріндегі баланы
тілалғыштыққа, үлкендерді сыйлау сияқты басқа да адамгершілік қасиетерді
үйретуге ерекше мән береді [41. Б. 21 ]. Жақсы адам болу үшін білімді болу
қажеттігі баса көрсетіледі. Осыған лайық өз шығармасында адамның қадір
–қасиеті, тіл өнерінің қасиеті мен сипаты, білім мен ақылдың қасиеті мен
пайдасы, бек, елші қандай болуы керек, басшы қара халықпен, білгір, ғалым
адамдармен, дихандармен, малшылармен, қолөнершілермен қалай қатынас жасауы
керектігі баяндалады. Сонымен қатар бұл еңбекте саясат жүргізу, мемлекетті
басқару, әскери іс, адамдардың өмір сүруі туралы да айтылады. Он үш мың
жолдан тұратын осы шығарма өз кезінде өте жоғары бағаланып, халық арасында
кеңінен тараған.
Махмуд Қашғари жасынан халықтардың, әсіресе түркі тілінде сөйлейтін
халықтардың тілінің шығу тегін, тарихын, ауыз әдебиетін білуге аса құштар
болады. Олар мекендеген аймақтарды көп аралайды, көріп –білгендерін,
естігендерін түгел жазып алады. Түркі тілдес халықтардың сөздеріндегі
ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табады, оларға ғылыми талдау жасайды.
Осындай табандылықтың арқасында ол өз заманының аса білімді тілші
-әдебиетшісі, тарихшысы, этнографы, географы дәрежесіне жетеді. Бізге м.
Қашғаридің Түркі сөздерінің жинағы (Диуани лұғат-ат-түрк) деп аталатын
аса құнды үш томдық еңбегі жеткен [42. Б. 43 ]. Онда түркі тайпаларының
жағырафиялық орналасу реті, мекендеген жерлері, олардың кімдермен көрші
болып, кімдермен қатынас жасағаны таныстырылады. Сөздікте түркі
тайпаларындағы адам өміріне, мәдениетке, бүйымдарға, туыстық пен жек
–жаттыққа, тағам –сусындарға, жануарларға, мал шаруашылығына т.б. қатысты
сөздерге – терминдерге түсінік берілді.
Бұл сөздіктің тағы бір құндылығы – түркі тілді халықтар қолданып
жүрген көптеген мақал мәтелдер енгізілген. Мәселен, Еңбек етсең емерсің,
Тас бас жарар, еңбек тас жарар және т.б.
Қазақстанның ортағасылардағы тарихын сөз еткенде белгілі ғалымдар
Мұхаммед Хайдар Дулати мен Қадырғали Қосымұлы Жалайырға соқпай кету мүмкін
емес.
Мұхаммед Хайдар ХҮІ ғасыр перзенті, қазақ Геродоты атанған тарихшы,
ғұлама ақын әрі дипломат болған.Ол өзінің Тарих-и Рашиди атты еңбегінде
Орталық Азия халықтарының ХІІІ –ХҮІ ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен
жағрафиясы, әдебиеті мен мәдениеті туралы өзі көрген, куәсі болған, естіген
және басқа да тарихи жағдайларды нағыз шындық тұрғыда баяндап жазды. Бұл
еңбекте осы күнгі қазақ, өзбек, қырғыз, ұйғр, ауған, үнді, тибет
халықтарының тарихына қатысты көптеген мәліметтер бар. Еңбек екі бөлімнен
тұрады. Алғашқысында Моғолстан мемлекеті мен хандарының тарихы баяндалса,
келесісінде қазақ елінің өз көршілерімен қарым –қатынасы, олардың тыныс
–тіршілігі суреттеледі [44. Б. 57 ].
Қадырғали Қосымұлының Шежірелер жинағында түркі –монғол тайпаларының
Шыңғыс пен оның ұрпақтарының тарихы баяндалған. Қазақ хандығы құрылар
қарсыаңындағы осы аймақтағы тарихи -әлеуметтік жағдайлар, сол жерлердегі
мекендеген халықтың тұрмыс салты, әдет –ғұрпы баяндалған. Бұл еңбектің аса
құнды бөлімі – Сібір хандығы мен ондағы қазақ руларының – қанлы, қыпшақ,
жалайыр, наймандардың тарихынан көптеген мәліметтердің болуы. Әсіресе
Сібірді жаулаудағы Ермак жорығының, оның бейбіт халықтарға келтірген
зардаптарының трихи шындық тұрғыдан көрсетілуі. Осы оқиғаларды көзімен
көрген автордың оларды өз еңбегінде маржандай тізіп жазуы көптеген
Ресейцентрлік көзқарастағы ғалымдардың Ермақтың Сібірге жасаған отаршылдық
жорығын ақтауға тырысу әрекеттерінің жалғандығын әшкерлеп берді.
ХҮ ғасырдың 50-60 жылдарында дербес Қазақ хандығының құрылуы, орасан
зор аймақта бөлек –бөлек тіршілік етіп жатқан тайпа одақтарының басы
қосылып, бір халық болып құралуы, тілінің, шаруашылығының, мәдениетінің
одан ірі жетіліп, оның ұлттық бейнесінің айқындала түсуіне әсер етті.
Мұндай өзгерістерді біз тағы да сол замандағы ұлттық мәдениеттің көрнекті
өкілдері – ақындардың, жыршылардың, сазгерлердің шығармаларынан, шешен
–билердің айтқандарынан байқаймыз. Ал, тарихи жырларда тарихи оқиғалар,
шапқыншылықтың зардаптары, л қорғау, оны қорғаған батырлардың ерліктері
дәріптеледі. Мұның бәрін ХҮ ғасырдың орта кезінде өмір сүрген қазақ
даласының ұлы ойшылы аснқайғы мен одан кейінірек өмір сүрген Қазтуған,
Даспамбет, шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, үмбетей, Бұқар, ақан сері сияқты
ақын –жыршылардың шығармаларынан байқауға болады.
ХҮ –ХҮІІ ғасырлардағы ақын –жыраулар шығармаларының қазақ қоғамындағы
дүние танымдық көзқарас пен ақыл –ойдың дамуына зор ықпалы болғанына назар
аудара келіп, философ –ғалым О.А. сегізбаев – олардың қазақ философиясының
дамуына еткен әсеріне кішкене ғана көлеңке түсірудің өзі кешірілмесе қате
болар еді. Деп орынды көрсетеді. Ьұлармен қатар Қазақстан тарихының білім
мазмұнында сол замандағы атақты композиторлар мен сазгерлер Құрманғазы,
Біржан, Мұхит, Тәттімбет, ықыластардың, атақты шешен –билердің қызметі мен
шығармашылығы туралы да материалдар болуы тиіс.
Шығармашылық қызметтері ХІХ ғасырдың ора және аяқ кездерінде көзге
түскен – қазақтың ғалым –ағартушылары ш. Уәлихановтың, Ы.алтынсариннің, а.
Құнанбаевтың өмір мен қызметі, тарихтағы орны анықталған.
Шоқан Уәлиханов –тарихшы. Оның шығармашылық жұмысында қазақ,
Қазақстан, Орта Азия тарихына, әсіреск, қазақ халқы, ХҮІІІ –ХІХ
ғасырлардағы Қазақстанның Ресейге қосылуы, Шығыс Түркістан, Орта Азия
Халықтары, әлеуметтік –экономикалық және мәдени өмір проблемаларын
зерттеуге көп орын беріледі [49. Б. 43 ].
Қазақ халқының құрылу үрдісін зерттей келіп, бұл халық ерте дегенде
ХІҮ ғасырда пайда болды, ал оның біржола қалыптасуынан бұры ұзақ та,
күрделі үрдіс өтті деп дұрыс қорытынды жасайды. Халық болып қалыптасуымен
бір мезгілде, Қазақстан аймағында үш жүз пайда болды деп санайды да одан
әрі, жүздердің құрамына енген тайпалар мен руларды анықтап береді. Сосын әр
тайпаның, рудың көшіп –кону аймақтарын, жайылымдарын, көшу жолдарын дәлдеп
көрсетеді. Қазақтардың руларға бөлінуңн қырғыздардың руларға бөлінуімен
үнемі салыстырып отырады.
Ғалым тарих ғылымның маңызына. Оның зерттеу әдістеріне үнемі назар
аударып отырады, өткенді еске ала отырп, қазіргіні ойлау керек - дейді.
Тарихи оқиғаларды зерттегенде олардың шыққан негіздерін, даму бағыттары мен
барысын, басқа оқиғалармен байланысын, нәтижесін ашып көрсетуге баса көңіл
бөледі. ХҮІІІ –ХІХ ғасырлардағы әлеуметтік, саяси тарихты зертеуге осы
тұрғыдан келеді. Қазақ мемлекеттілігінің – хандығының шығу, даму тарихын
осылайша зерттейді. Абылай мақаласында оның қаталдығын, сыртқы саясаттағы
айлакерлігін, шайқастардағы қолбасшылығын ашып көрсетеді. Сонымен қатар
қазақ қоғамындағы хан, сұлтан, би, батыр, қонсы, төлеңгіттер сияқты
категориялардың әлеуметтік, саяси мәнін негіздеп береді.
Шоқанның зерттеулерінде Шығыс Түркістан тарихына қатысты Алты шаһар
немесе Қытайдың Нан –Лу провинциясындағы шығыстың алты қаласының жайлы
туралы еңбегі ерекше. Мұнда осы елдің әлеуметтік –экономикалық және саяси
өмірі жөніндегі бағалы еңбектер шығыстану ғылымына қосылған елеулі үлес
болды.
Ш. Уәлиханов қазақтардың тікелей көршісі болған Орта Азия халықтарының
тарихын, сол кездегі әлеуметтік –экономикалық жағдайын, саяси құрылысын
зерттеуге көп көңіл бөлді. Оларды талдай келе, ол хандықтардың даму жөнінен
артта қалған себептерін ашып көрсетті. Сол хандықтардың қоластында отырған
Қазақстанның оңтүстік аймағына орта Азия хандықтары саяси, экономикалық
жағынан үлгі бола алмайды деген тұжырымға келді.
Көрші халықтар арасында Шоқан қырғыз тарихына ерекше тоқталған.Бұл
жөніндегі зерттеулері Қырғыз жазбалары деген еңбегінде баяндалған. Мұнда
осы халықтың тарихына, шаруашылығына, әдет-ғұрпына, мәдениетіне тоқталады,
саяси даму жөнінен қазақтардан да кенжелеп қалғанын атап көрсетеді.
Ш.Уәлиханов өзінің тарихи зерттеулерінде қазақ халқының тарихын көрші
Орта Азия халықтарының тарихымен байланыста қарастырады. Ал, Орта Азия
халықтарының тарихын бүкіл дүниежүзілік тарихи дамумен байланыста қарауды
мақсат етті. Ғалымның Қазақстан, Қырғызстан, Орта Азия мен Батыс Қытай
тарихы жөніндегі зерттеу еңбектері тарих ғылымының қазынасына қосылған үлес
болды.
Абай қазақ тарихынан ғана емес, дүнинжүзі халықтарының арғы –бергі
тарихынан кеңінен хабардар болған. Әсіресе, ежелгі дүние тарихын, орта
ғасырлар тарихын жақсы білген. Оның ертедегі грек ғалымдары Сократ,
Аристотель туралы жазғандары және де Шығыс ғұламалары Физули, Шәмси, Навои,
Фирдоуси т.б. есімдерін атауы тегін емес. Б.з. бұрынғы 356-323 жылдар
шамасында өмір сүрген Македония патшасы, ұлы қолбасшыға арнаған Ескендір
поэмасында ежелгі дүние, әсіресе Шығыс тарихын жақсы білетінін байқатады.
Оның қазақ және басқа да Орта Азия халықтары тарихынан хабары болғанын
Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы, сондай –ақ қазақ ұғымы
туралы, қырғыз халқына байланысты жазғандары дәлелдейді.
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда демократиялық қозғалыстың едәуір
күшейгені, олардың басы –қасында қазақтың көрнекті зиялылары болғаны
белгілі. Сол ойшыл ғалымдардың бәрі дерлік өз өлкесінің рухани мәдениетінің
одан әрі өркендеуіне келелі үлес қосты. Сонымен қатар олардың көбі өз
заманының толғақты мәселелерінің бірі – тарих ғылымына соқпай кеткен емес.
Шәкәрім Құдайбердыұлы әдебиет, философия, жағрафия, жаратылыстану
ғылымдарымен айналысуымен қатар өз заманына лайық тарихшы да болған. Өзінің
атақты Шежіресінде тарихи дамудың түрлі кезеңдеріндегі қазақ халқының
тұрмысын, шаруашылығын, саяси өмірін, мәдениетін, тарихын шындық тұрғыда
баяндайды [47. Б. 12 ]. Бұл еңбек қазірде де, келешекте де Қазақстан тарихы
ғылымы үшін өте құнды. Ал, оның Үш анық деген еңбегі қжастардың
дүниетанымдық ойын дамытуға үлес қосып келеді.
А.Байтұрсынов тарихқа ғылым, білім ретінде зор маңыз беріп, оны
оқытудың мақсат –міндеттеріне ерекше назар аударады. Сөздің ең ұлысы, ең
сипаттысы тарих. Тарихтың қызметі –бүтін адам баласының яки бүтін бір
жұрттың ... өмірін болған күйінде айнытпай айту ... Тарихшылар халық
басынан кешкен түрлі оқиғалардың мағлұматын сымға тартқандай сынға салып,
мінсіз етіп, дұрыстап өткізеді – дейді.
М. Дулатовтың шығармашылық қызметінде тарихқа айырықша назар
аударылады. Олөзінің бірқатар зерттеулері мен мақалаларын тарихи тақырыпқа
арнаған. Олардың қатарына Біздің мақсатымыз, Жер мәселесі, Хан
Абылай, Хазірет Сұлтан, Абай, Ахмет Байтұрсынов, Қазақ –қырғыздың
аты, тегі туралы сияқты зерттеулері жатады. Оның зерттеулерінде тарих
әдіснамасына айрықша мән беріледі. Батыс пен орыстың бірқатар тарихшы
ғалымдарының қазақ, қырғыз халықтары тарихын бұрмалағанын айғақты
дәлелдермен нақты ашып көрсете отырып, ол мәселелерді тарихи шындық
тұрғысынан дұрыс шешіп береді. Қазақ халқының ежелден келе жатқан түркі
халықтарының бірі екенін айта келіп, әрбір халықтың ерекшелігі – оның тек
өзіне ғана тән тілі, діні, шаруашылығы, әдет-ғұрпы мен салт –дәстүрі,
тұрақты мекені болады – деп дұрыс қорытынды жасайды.
Кеңес өкіметі орнап, халыққа білім беру саласында үлкен өзгерістер
жүзеге аса бастағанда қазақтың көптеген ғалымдары, қайраткерлері қазақ
кеңес мектебінің оқу –тәрбие жұмысы туралы өз пікірлерін ортаға салды.
Олардың бірқатары тарих пәнін оқытудың дұрыс методологиялық бағытын ұсынды.
Ж.Аймауытов 1920 жылы ақ тарихты 4-сыныптан, алдымен өз өлкесінің тарихын
оқытудан бастау керек деп ұсынды және өз пікірін тарихи тұрғыдан
дәлелдеді.
20-30 жылдардағы белгілі қазақ зиялыларының бірі Телжан Шонановтың
білгір тіл маманы, әдебиетші, дарынды педагог, әдіскер болғаны белгілі.
Сонымен бірге ол – тарихшы. 1923 жылы жазып бітіріп, 1926 жылы Қызылордада
жарыққа шыққан Қазақ жері мәселеерінің тарихы деген көлемді
монографиясы бұрын-соңды тарихнамада арнайы қарастырылмаған маңызды да
күрделі мәселеге арналған. Бұл еңбек көшпелі қазақ шаруаларын
отырықшландыру ісі қолға алына бастаған кезде жарыққа шықты.Еңбекте ХҮІІІ
ғасырдан 1917 жылға дейінгі патша үкіметінің Қазақстанда жүргізген отарлау
саясатының салдары, жер мәселесін шиеленістіріп жібергені әшкерленеді.
Сондықтан да, қазақ шаруасын біртіндеп қоныстандыру, алдымен қоныстануға
қолайлы жерді дайындау қажеттігін автор өз еңбегінің соңғы Болашақта қазақ
жерге қалай орналасуы керек? деген ХХҮІІ тарауында баяндайды.
ІІІ. ТАРИХИ БІЛІМНІҢ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қоғамдық –саяси өмірдің тарихи білімге тигізетін ықпалы
Әлеуметтендіру деп қоғамдық процестердің ықпалының нәтижесінде жеке
адамның белгілі бір саяси роль атқарып, әлеуметтік-саяси қалыптасуын
айтады деп алдыңғы тарауда айтып кеттік [38, Б. 176 ]. Әр адам қоғамның
мүшесі болғандықтан, әлеуметтендіру қызметі азаматтарды қоғамдық өмірге
белсенді қатысуға дайындайды. Соның нәтижесінде халық саяси шешімдерді
дайындау мен қабылдау процесіне жаппай тартылады. Қоғамды
әлеуметтендіруде тарих білімінің алатын орны ерекше.
Тарих арқылы адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орынын, атқаратын
қызметін дұрыс анықтай алады. Сондықтан да дүние жүзіне белгілі
ойшылардың, ғұлама ғалымдардың тарихтың маңызы туралы айтпағандары жоқ.
Мысалы, Әбу-Насыр әл-Фараби Тарихты білмей - өткенді, қазіргі жағдайды,
келешекті болжау қиын - [40, Б.214] десе, ХХ ғ. басындағы атақты қазақ
зиялылары өкілдерінің бірі А.Байтұрсынұлы Сөздің ең ұлысы, ең сипатысы -
тарих - [41, Б. 214 ] деп өте жоғары бағалаған. Осыдан болар әрбір
тәуелсіз, дамыған ел өз мемлекетінің, халқының тарихына ерекше мән
береді.
Қазақстан Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев қазіргі кезенде жаңа
тарихи сана қалыптастыру ісіне үлкен көңіл бөлуде. Елбасының Қазақстан
тарихын оқып үйренудің қажеттігі туралы: Бұл – тәуелсіз Қазақстанның
азаматы ғасырлар тоғысында өзінің арғы – бергі тарихи жолын ой елегінен
өткізіп, Кеше кім едік? Бүгін кімбіз ? Ертең кім боламыз? деген
төңіректе ойлансын деген сөз.
Бұл - әрбір азамат туған елінің, туған халқының тарихы ешкімнен де
олқы еместігін түсінсін деген сөз. Бұл - әрбір азамат тарих қойнауына
ойша тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған осындай кең байақ
жердің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын [ 57, Б. 10] деген сөздері жас
ұрпаққа ұлағат.
Тарих идеологияны қалыптастыруда да ерекше орын алатын қоғамдық
пәндердің бірі. Идеология дегеніміз – адамдардың өмірге қарым-қатынасын
білдіретін саяси, құқықтық, діни, адамгершілік, эстетикалық, пәлсапалық
көзқарастары мен идеяларының жиынтығы.
Қазақстан Республикасына идеология керек пе, керек болса, қандай
идеология керек, онда қазақ халқы менталитетінің үлесі қандай болуы керек
деген мәселелер қазіргі таңда көп айтыстар тудырып жүргені белгілі.
Белгілі ғалым Ақселеу Сейдімбектің пікірінше жүзден астам ұлттық
диаспоралардың тарих толғағы маңдайларына жазған Отаны Қазақстан болса,
қазақ халқы – сол ұлттық диаспоралардың жарасты өмірлеріне ұйытқы болатын
тірек ұлт. Тұрғылықты халық ретінде қазақтардың Қазақстандағы жарастықты
өмірге ұйытқы болуы және қазақ тілі мен мәдениетінің Қазақстандағы барлық
ұлттық диаспоралар үшін тірек болуы... Бұл – бірден-бір тарихи қажеттілік
және Қазақстандағы жарастықты өмірдің шын мәніндегі бірден-бір кепілі.
Мұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
І. САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Саяси әлеуметтенудің институттары мен типтері
... ... ... ... ... ... 12
ІІ. ТАРИХИ БІЛІМІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұлы ойшылдар шығармалары – тарихи білімнің
дерек көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
ІІІ. ТАРИХИ БІЛІМНІҢ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қоғамдық –саяси өмірдің тарихи білімге тигізетін ықпалы ... ... .. 23
2.2 Қазіргі таңдағы тарихи білімнің тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Қазақ жастарды саяси әлеуметтендіру мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алуымен қатар саясаттану ғылымында көптеген өзекті мәселелер зерттелуде.
Диссертациялық жұмыс саяси - әлеуметтендіруде тарихи білімнің алатын орнына
арналған. Қазақстанда өзіндік тәуелсіз тарих ғылымын қалыптастыру және
тарихи білім арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу кезек күттірмейтін мәселелердің
бірі. Тарихи білім гуманитарлық пәндерден негізі болғандықтан, оның қоғам
өмірінде алатын маңызы зор.
Тарих ғылым, пән ретінде аса маңызды білім саласына жатды. Өйткені ол
бүкіл адам баласының басынан өткізген жағдайын, тарихи тәжірибесін
баяндайды. Тарихи білім әрбір адамға қажет..
Кез келген өркениетті, дамыған елдер өз мемлекетінің барлық
азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға ұмтылады және де оны алдымен өз
халқының, өз елінің тарихын оқытып үйретуден бастайды. Тарихи білімді
меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орынын, атқаратын қызметін, баса
да іс -әрекеттерін дәл анықай алады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық Кеңес бекіткен
1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасын қабылдаған болатын.
Тарихи білім өскелең ұрпақты отан сүйгіштікке, ұлтжандылыққа
тәрбиелейтіндігі мәлім. Сондықтан да қазіргі таңда саяси әлеуметтендіру
процесінің жүргізілуі барысындағы тарихи білімнің алатын орны күмән
туғызбайды. Осы айтылғандардың бәрі біздің диссертациялық жұмысымыздың
өзектілігін дәлелдей түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Зерттеу тақырыбының өзектілігі оның
жеткіліксіз қарастырылуымен арта түседі. Аталған тақырып бойынша ұсынылып
отырған диссертация алғашқы ізденіс тәжірибесіне жатады. Әрине, зерттеу
тақырыбы соны болғанымен, зерттеу объектісінің (студенттердің саяси
құндылық бағдарлары) әр түрлі қырлары ғалымдар мен сарапшылардың назарында
болған. Мысалы, кеңестік тарихнамада әлеуметтік –тарихи өзгерістер
жағдайында тарихи білімнің жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне арналған
бірнеше еңбектер жарияланған. Айтар болсақ, олар: Б.Г. Ананьев [1],
К.А.Абульханова – Славская [2-3], Е.Ю. Боброва [4], Головаха Е.И., Кроник
А.А. [5], А.А. Кроник [6], Н.А.Логинова [7]. Мұндай тарихи –
психологиялық зерттеулер адамның көбінесе өз өмірінің әлеуметтік – тарихи
болмысының тұжырымын меңгерілгеннін, құрылымы нашар екенін көрсетеді.
Жастардың әлеуметтік және саяси ортаға әлеуметтендіруіне арналған
еңбектерге келетін болсақ: И.В. Бестужев-Лада [8], А.А.Козлов,
А.В.Лисовский [9], Р.Б.Абсаттаров, Б.К.Байлярова [10], М.Х.Титма, Э.А.Саар
[11]. Осы сияқты еңбектерде тоталитарлық дәстүрлі қағидалармен қоса
жастардың өмірлік құндылықтары туралы терең пайымдаулар да келтірілген.
Кеңес Одағы мен Ресейде студенттердің саяси құндылықтарын
қалыптастыру мәселесіне арналған зерттеулер де жарияланған [12-14]. Бұл
еңбектердің көпшілігінде студенттерде саяси құндылықтарды қалыптастыру
мәселесі оларда маркстік-лениндік идеологияны теңестірілген.
Тарихи білімнің қоғамды әлеуметтендіруде алатын орны психологиялық
тұрғыдан жазылған еңбектерде де өз көрінісін тапты [15-17].
Саяси әлеуметендірудің ұғымына байланысты еңбектерде саяси
әлеуметтендірудің мағынасына, оның түрлері мен институттарына, сонымен
қатар бұл ұғымның тарихына шолу жасаған еңбектерде баршылық [18- 21].
Зерттеу тақырыбының Қазақстанда қарастырылу деңгейіне келсек, онда
бұл мәселенің соңғы жылдары әр түрлі бағытта жазылған еңбектерде қойыла
бастағанын аңғаруға болады. Еліміздің саясаттанушылары Қазақстанда
жүргізіліп жатқан саяси реформаларға жан-жақты талдау беріп, олардың
студент жастардың құндылық бағдарларына тигізген әсерлерін анықтауға
ұмтылады. Осы сипатта төмендегідей зерттеулерді атап өтуге болады [ 22-
34].
Соңғы жылдары Саясат журналың беттеріне жастарды саяси
әлеуметтендіру мәселесіне арналған ғылыми мақалалар жарық көруде. Бірақ бұл
мақалаларда тарих білімнің жастарды әлеуметтендірудегі алатын орны
қөрсетілмеген [ 35- 37]. Саясаттану оқулықтарында саяси әлеуметтендіру
ұғымы нақты және қысқаша берілген [ 38- 39].
Тарихи білімнің пайда болуын, оның қоғам дамуындағы орнын ұлы
ойшылардың шығармаларынан аңғаруға болады [ 40- 49]. С.Г.Елисеевтың және
Сыдықовтың көлемді мақалаларында адамның өзі тұратын ортаға тарихи -
әлеуметтік жағдайына қарай бейімделуінің маңызды мәселелері қарастырылған [
51]. Бұл жерде профессор Л.Ә. Байделдиновтың еңбегі саяси деректерді
жинақтауда және қолдануда методологиялық негіз ретінде қолданылды [ 52].
Зерттеу деңгейі мен қарастырылуы бағыттарынан төмендегідей тұжырымдар
келтіруге болады:
1) саяси әлеуметтендіру мәселесі отандық және ресейлік әдебиетте
белгілі бір дәрежеде қарастырылған, теориялық және эмпирикалық ақпарат
жинақталған;
2) тікелей тарих білімінің саяси әлеуметтендірудегі орны ғылыми
әдебиетте арнайы қарастырылмаған;
3) осы мәселелерге арналған қазақ тілінде еңбектер жарияланбаған.
Мәселенің зерттелу деңгейі оң ары қарай қарастыруды қажет етеді.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде саяси әлеуметтендіруде тарих
білімінің орны мәселелері алынған.
Зерттеу пәні қоғамды саяси әлеуметтендіруде тарих білімінің
ерекшелігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Магистерлік жұмыстың мақсаты саяси-
әлеуметтендіруде тарих білімнің алатын орнын ашып көрсету. Осыған сай
зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- саяси әлеуметтендіру ұғымының мәні мен мазмұның ашу;
- саяси әлеуметтендірудің институттары мен типтеріне сипаттама беру;
- тарихи білімнің пайда болуы және қалыптасу ерекшелігін жан-жақты
қарастыру;
- ұлы ойшылдар шығармалары – тарих білімінің дерек ретіндегі
ерекшеліктерін анықтау;
- қоғамдық – саяси өмірдегі тарихи білімнің ерекшеліктерін көрсету;
- тарихи білімінің тәрбиелік мәнін ашып көрсету;
- жастарды саяси әлеуметтендіруде тарихи білімнің маңыздылығын ашу;
- студент жастардың саяси процеске қатысу ерекшеліктерін айқындау
үшін осы процестің бағыттық элементтері саяси мәдениет пен саяси
құндылықтар ұғымдарына теориялық талдау беру. Бұл үшін студенттердің саяси
әлеуметтену ерекшеліктеріне тоқталу қажет және оның факторлары мен
тетіктерін нақтылы талдау қажет.
Зерттеудің теориялық – методологиялық негізі: Теориялық -
методологиялық негізін анықтауда отандық және шетелдік саясаттанушылар мен
тарих, психология ғылым өкілдерінің саяси процесті, жастардың саяси
құндылықтарын зерттеуге арналған еңбектеріне сүйене отырып, зерттеу
барысында нақтылы тарихи талдау, құрылымдық жүйелік талдау, салыстыру,
институтционалдық сараптау (топтық және тұлғалық мүдделер теориясы),
мәселелік –хронологиялық талдау, және т.б. тәсілдер мен әдістер
қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Магистерлік жұмыстың
ерекшелігін ескере отырып, оны ішінара бірнеше топқа бөліп қарастыруды жөн
көрдік. Негізгі дерек көзі Қазақстан Респулбликасының Конституциясы болып
табылады [ 53]. Деректердің екінші тобын ҚР Перзидентінің еңбектері
қалады [ 54-60]. Деректердің үшінші тобын үкімет тарапынан шығарған заң
актілері құрайды. Мәселен, Қазақстан Республикасында жалпы білім
мазмұнының тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасы, Болашақ республикалық бағдарламасы, Қазақстан
жастары бағдарламасы туралы ҚР Үкіметінің қаулысы. 17 ақпан 2001 ж. №249,
Жастар саясатының 2003-2004 жж. арналған бағдарламасы туралы: ҚР
Үкіметінің қаулысы. 13 ақпан 2003 ж. №155 9 қабылданды.
Біріншіден. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік
саясат жөніндегі Ұлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан
Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасын қабылдаған.
Екіншіден, Президент Н.Ә.Назарбаевтың инициативасымен қабылданған 2030
стратегиясында жастардың құндылық бағдарларын елдің түбегейлі міндеттерімен
сәйкестендіру осы бағдарламаны орындаудың басты шарттарының бірі делінген.
Үшіншіден, 1991 жылы республикада қабылданған Мемлекеттік жастар саясаты
туралы Заңнан бастап, соңғы мемлекеттік бағдарламаларға дейін студент
жастардың саяси-әлеуметтік мәселелеріне қоғам тарапынан үлкен көңіл бөлініп
келеді.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы: Магистерлік зерттеудіңғ ғылыми
сонылығының қойылымдық және шешімдік қағидаларын атап өтуге болады.
Біріншіден, қоғамды саяси әлеуметтендіруде тарих білімнің орны мәселесі
отандық саясаттанулық және гуманитарлық ғылымдарда алғаш рет қойылып отыр.
Ізденістің теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері
Қазақстанда жүріп жатқан саяси реформаларды әлемдік тұтастық контексінде
қарастыруға мүмкіндік беретін ғылыми саясаттанудың қалыптасуына себебін
тигізеді деген үмітіміз бар. Қазақстан студент жастарында саяси құндылықтар
бағдарларының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру мемлекетте өркениетті
жастар саясатын жүргізу ісіне көмегін тигізе алады. Студент жастардың
құндылық бағдарларын білу оқу орындарындағы саяси – тәрбие жұмысын пәрменді
өткізуге әсерін тигізеді. Зерттеудің нәтижелері мен қағидаларын елімізде
саясаттану пәнін оқытуда және арнайы курстар оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы: Магистерлік
жұмыстың негізгі мазмұны, тұжырымдары мен қағидаларығылыми сәуір ғылыми
конференциясында баяндалып, әл-Фараби атындағы тарих факультетінің
Хабаршысында тарих сериясы 2006 ж. № 1 жарияланды.
Магистерлік жұмыстың көлемі және құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған деректер тізімі -69.
І. САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні
Бүгінде жеке тұлғалардың саясатқа деген қызығушылығын арттыру,
қоғамдық – саяси өмірге қатысуының ауқымын кеңейту, сондай-ақ, саясатқа ел
жұрттың барлық жаңа топтарын тарту әлемдік дамудағы маңызды бағыттардың
бірі болып саналады. Саясатқа жаңа буын өкілдерінің қіруі олардың бойында
қоғамдық жүйедегі саяси құндылықтар мен ұстанымдарға, саяси бағыт-бағдарлар
мен дағдыларға деген белгілі бір қарым-қатынасты орнықтыруды қажет етеді.
Қоғамға ұрпақтар алмасуы кезінде саяси даму мен тұтастықты сақтауға қол
жеткізу маңызды жайт. Бұл үрдіс қоғамда саяси әлеуметтену деп аталады
[38. Б. 176]. Яғни, адамдар туғанынан саяси сауатты, саяси өмірге
бейімделіп тумайды. Олар біртіндеп, өмір бойы білімін кеңейтеді,
толықтырады. Саяси мәдениеттің үлгілері бір дәуірден екінші дәуірге мұра
ретінде қалып, соңғы ұрпақ алдыңғы ұрпақтың үлгі - өнегесінен үйреніп
отырады.
Әлеуметтену ұғымын алғаш рет ғылыми айналымға ХІХ ғасыр аяғында
американ әлеуметтанушысы Ф. Гиддингс пен француз әлеуметтанушысы және
психологі Г.Тард енгізді. Олар әлеуметтенуді тұлғаның әлеуметтік
табиғатының даму үдерісі, әлеуметтік ортаның ықпалымен жеке тұлғаның
қалыптасуы деп түсіндіреді [37. Б. 43 ]. Олар әлеуметтану деп тұлғаның
әлеуметтік ортаға байланысты қалыпатасуын айтты.
ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында осы ұғым негізінде Америка
әлеуметтанушылары және саясаттанушылары саяси әлеуметтену деген ұғымда
ойлап шығарды. Г.Алмонд, С.Верба, Д.Истон еңбектерінде бұл ұғым кеңінен
пайдаланылды. Олар бұл ұғымға жеке адамдардың осы қоғамдағы саяси
құндылықтарды қалыптастырады, ережелерді өз бойларына сіңіріп, іс-
әрекетінде басшылыққа алуын жатқызды [37, Б. 45].
Ал, әлеуметтену үдерісінің маңыздылығын атап көрсете отырып, үнді
саясаттанушысы П.Шаран оны қоғамды мәдениеттендіру үдерісі деген
анықтама берген [18, Б. 21]. Әлеуметтену ұғымы қоғамның толық мүшесі
ретінде жеке тұлғаның белгілі бір ілімдерді, ережелер мен құндылықтарды
меңгеруі деген түсінікті білдіреді. Әлеуметтену үдерісі қоғамдық өмірдің
барлық салаларын соның ішінде саясатты да қамтиды. Әлеуметтену саяси
салада жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуына үлкен әсер етеді. Ол жеке
тұлғаның саяси іс-әрекет пен саяси қатынастардың субъектісіне айналуының
барлық үдерісіне негіз болды. Әлеуметтенудің нәтижесінде жеке тұлғаның
саяси санасы мен мәдениеті қалыптасып, саяси-әлеуметтік белсенділігі
артады.
Сонымен, ғылымда әлеуметтену нақты қоғамда қалыптасқан ілімдерді,
бағыт-бағдарлр мен ұстанымдарды жаңа ұрпақ өкілдерінің өздеріне
қабылдауы, оны сақтауы мен дамытуы турасындағы үдеріс деп қарастырылып
жүр.
Саяси әлеуметтену мәселесі ХХ ғасырдың 50-жылдары кеңінен көтерілді.
Оған себеп болған Батыс саяси жүйесінің дәстүрлі институттарының дағдарысқа
түсуі еді. Бұл кезде сыбайластық жемқорлық көбейді, нәсілдік кемсітушілік
әлі жойыла қоймаған, саяси билік адамдардың қажеттіліктерін
қанағаттандырмады. Сондықтан билік институттарына сенімсіздік көбейді,
саяси абсинтеизм (саясатқа селқос қарау), билікке жаппай қарсы шығу және
т.б. көбейді. ХХ ғасырдың 70-80- жылдарында Батыс елдерін негрлер, соғысқа
қарсы экологиялық, феминистік қозғалыстар дүр сілкіндірді. Бұрынғы дәстүрлі
материалдық құндылықтарды (жеке табыс, байлыққа тырысу) қарсы шыққан
субмәдениет пайда болды. Мысалға ХХ ғасыр 60-жылдары дамыған хиппилер
қозғалысын алайық. Оған ірі саясаткерлердің, бизнесмен, заңгерлер сияқты
ауқатты отбасыларының балалары қатысты. Олар жеке адамның өзін-өзі толық
көрсетуіне жағдай жасалмағандығы, адамдар арасында теңсіздіктің,
алалаушылықтар бар екендігіне сол кездегі қоғамдық тәртіпті кінәлады.
Сондықтан қоғамдағы әлеуметтік тәртіпке қарсы шықты. Мысалы, дәстүрлі
мәдениетте адам өзін-өзі ұстауы, шектеуі керек, бүтін, таза киінуі, сақал-
шашын алуы, мәдениетті сөйлеуі, нашақорлықпен айналыспауы керек болса,
олар, керісінше, шаштарын жалбыратып өсіріп жіберді, жыртық – тесік киім
киді, өз диалектілерінде сөйледі, нашақорлықпен айналысты және т.б. қоғамда
үстемдік еткен адамгершілік қалыптарына қарсы шықты. Мұның бәрі америка
қоғамын қатты толғантты. Ғалымдар бұл құбылыстың себептері мен сырын алу
үшін зерттеулер жүргізді. Сөйтіп саяси әлеуметтену мәселесі бұл кезде күн
тәртібіне қатты қойылды.
Саяси әлеуметтену процесі үш негізгі мәселені шешуге бағытталды:
- қоғамның жаңа мүшелеріне саяси мәдениеттің және саяси сананың
негізгі элементтерін жеткізу;
- қоғам мүшелеріне қажетті саяси тәжірибе алуға, саяси іс-әрекет етуге
және шығармашылық жасауына қолайлы жағдай жасау;
- саяси мәдениеттің элементтерін өзгерту.
Адамның саяси әлеуметтенуі үздіксіз өмір бойы жалғасады. Әлеуметтік –
саяси тәжірибе жинақтауына қарай оның саяси белсенділігінің түрі
әрқашан өзгеріп немесе бекіп отырады.
Ал, ХХ ғ. 50-60 жж. осы ұғым негізінде американ әлеуметтанушылары
мен саясаттанушылары саяси әлеуметтену деген ұғымды негіздеді. Міне,
осы кезден бастап саяси әлеуметтену тұжырымдамасы АҚШ-та белсенді түрде
қолға алынып, жетілдіріле бастады. Бұған жоғары технологиялық өрлеуге
байланысты қоғамда жаңа құндылықтар мен мұрат-мақсаттардың (мәселен, жеке
тұлғаны еркін түрде дамыту, адам мен табиғат арасындағы үйлесімділікті
сақтауды қолға алу, жеке тұлғаның толықтай өзін-өзі жетілдіруіне
мүмкіндік беру және т.б,) қалыптасуы себеп болды.
Ал, КСРО-да ХХ ғ. 80-жылдарының аяғына дейін әлеуметтену ұғымы
буржуазиялық ғылым пәні ретінде саналды. Тек ХХ ғ. 90- жылдарынан бастап
отандық саяси ғылымда саяси әлеуметтену мәселелері ғылыми зерттеудің дербес
бір бөлігі ретінде зерттеле бастады. Нәтижесінде саяси әлеуметтенуді жан-
жақты дамыту мақсатымен көптеген саяси және әлеуметтік зерттеу орталықтары
пайда болды [18, Б. 43]. Саяси әлеуметтену жеке тұлғаның балалық шағынан
бастап оның бүкіл саналы өмірінде жалғасады. Саяси әлеуметтенуге жеке
тұлғаның саясат әлеміне енуі, саяси санасы мен көзқарасының, саяси бағыт-
бағдарлары мен ұстанымдарының қалыптасуы, саяси іс-шараларға қатысу
дағдысының орнығуы, саяси белсенділігінің арттуы жатады. Ресей саясаттанушы
Е.Б.Шестопал саяси әлеуметтену дегеніміз тұлғаның саяси санасы мен мінез-
құдқының қалыптасу, саяси рөлдерді қабылдау мен атқару, саяси белсенділігін
білдіру үдерістерінің біртұтас жиынтығы болып табылады деп тұжырымдайды
[20, Б. 17]. Сонымен, Ресей саясаттанушысы Е.Б.Шестопал саяси әлеуметтену
деп тұлғанның саяси санасы мен іс - әрекетінің қалыптасу, саяси рөлдерді
қабылдау жәе орындау, саяси белсенділік таныту процесінің барлық жиынтығын
айтады.
Саяси әлеуметтену қоғамның саяси құрылымына тән қоғамдық-саяси
қатынастарды, оның әрі қарай дамуын жүзеге асыратын, сондай-ақ, өз іс-
әрекетінде осы қатынастарды жаңғыртып, қолдау көрсететін жеке тұлғаларды
қалыптастыратын үдеріс болып табылады. Жеке тұлға саяси іс-қимылдарға
араласып, өзінің саяси бағыты мен ұстанатын жолын анықтайтыны белгілі.
Оның саяси мәдениеттің түрін таңдауы да саяси әлеуметтену арқылы жүзеге
асады. Сонымен, саяси әлеуметтену үдерісі деп жеке тұлғаның қоғамдағы
саяси ілімдер мен құндылықтарды, саяси ережелер мен мақсат-мұраттарды
қабылдап, соның негізінде саяси санасы мен мәдениетін дамыту, белгілі бір
саяси ұстанымдар мен міндеттерді жүзеге асыру, өзінің саяси-әлеуметтік
құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қоғамдық-саяси өмірге белсене қатысу
және өз тәжірибесін кейінгі ұрпаққа жеткізу арқылы саяси-әлеуметтік
тұрғыда қалыптасуын айтады.
Саяси әлеуметтену үдерісінің мәні мен оның кейінгі салдары мынадай
құбылыстарымен тығыз байланысты. Біріншіден, саяси әлеуметтену үдерісі
бүкіл әлемде мектепте білім беру жүйесінің кеңінен қанат жаюының
арқасында қызу жүргізілетін болды. Осыған орай мектептерде халықтың әр
түрлі топтпрының балаларын бір мезгілде саяси әлеуметтендіруге мүмкіндік
жасалды. Сондай-ақ, саяси лидерлер жастардың көп бөлігіне қоғамдағы саяси
құндылықтар мен мақсат-мұраттарды таратып, насихаттаумен белсене
айналысуда. Ал, екіншіден, бүгінде саяси әлеуметтену үдерісі қоғамдық-
саяси жүйедегі барлық топ өкілдерінің арасында саяси іс-шараларға қатысу
рухын таратуға маңызды ықпалын тигізуде.
Қоғам өркениетті дамудың неғұрлым жоғары сатысына көтерілген сайын,
білім беру, танымдық, саяси, мәдени, ақпараттық деңгейде көтеруге
солғұрлым зор талаптың қойылатыны белгілі. Осындай маңызды бағдарламаны
жүзеге асыруда саяси әлеуметтену үдерісінің орны ерекше. Бұл мақсатты
орындау жолында саяси әлеуметтену үдерісі мынадай негізгі мәселелерді
шешумен айналысады [37, Б. 44] :
- қоғамның жаңа мүшелеріне саяси мәдениет пен сананың негізгі
элементтерін жеткізуі;
- қоғам мүшелеріне қажетті саяси тәжірибені алмасуға, саяси
іс-қимылды жүргізу мен шығармашылықты дамытуға мүмкіндік
жасау;
- саяси мәдениеттің элементтеріне өзгерісткр енгізу.
Қоғам өмірінде саяси әлеуметтену процесі маңызды рөл атқарады. Оны
жүзеге асыруға түрлі факторлар ықпал етеді. Олар саяси (мемлекеттік
құрылымның түрі, саяси институттар, партиялар мен қозғалыстар, қоғамдық
ұйымдар) және саяси елге (отбасы, құрдастар тобы, оқу орындары, ұжым,
әріптестер, мәдени, ғылыми, өнер орталары, ұлттық орталықтар, БАҚ, бір
сөзбен айтқанда қарым-қатынас құралдары) деген түрлерге бөлінеді. Шынайы
өмірде бұл факторлар бір-бірімен тығыз байланыста болып, жеке тұлғаның
саяси әлеуметтенуіне көп жақты, көп сатылы әсерін тигізеді. Саяси
әлеуметтену үдерісі саяси жүйедегі барлық қоғамдық (саяси, әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық, психологиялық, рухани) қарым-қатынастарымен тығыз
байланысты.
Бүгінгі күні қоғамның бүкіл салаларында жаңару үрдісін байқауымызға
болады. Соған орай қоғамдық ғылым салаларының, олардың ішінде басқалармен
қатар саясаттанудың да мәртебесі жоғарылауда. Саясаттану пәні адамдардың
қазіргі қоғамдық-саяси жүйенің мән-мағынсын терең түсінуіне, олардың
өмірде алатын орнын, атқаратын рөлін айқындауына, құқықтары мен
бостандықтарын дұрыс пайдалана алуына, саяси іс-шараларға белсене
қатысуына көмектеседі. Ал, саяси әлеуметтену осы саясаттану ғылымының
құрамдас бір бөлігі болып табылады. Оның зерттеу нысанасына: қоғамдағы
саяси ілімдер, саяси бағыт-бағдардың құндылықтар жүйесі, дүниетанымдық
көзқарастар жүйесі, саяси дағдылар мен іскерлік жүйелер және т.б. жатады.
Өркениетті қоғам өз мүшелерінің саяси сауаттылығын арттыруға, олардың
белгілі бір саяси рөлді атқарып, саяси-әлеуметтік тұрғыда қалыптасуына
мүдделі. Осыған байланысты саяси әлеуметтену үдерісі жеке тұлғалардың
саяси санасы мен көзқарастарын жетілдірумен, саяси бағыт-бағдарлары мен
ұстанымдарын айқындаумен, жалпы саяси-әлеуметтік сипаттағы сапа-
қасиеттерін қалыптастырумен айналысып, қоғамда маңызды сипатқа ие.
Сонымен саяси әлеуметтену деп адамның саяси ілімдерді, ережелерді,
құндылықтарды бойына сіңіріп, оларды өзінің рухани ішкі дүниесіне
айналдырып, сол арқылы өзінің саяси санасы мен мәдениетін қалыптастыру,
саяси іс-әрекетке дайындалу процесін айтады. Саяси әлеуметтену барысында
адам қоғамның толыққанды мүшесі боларлық саяси ережелерді, салт-
дәстүрлерді, білімді меңгереді.
1.2. Саяси әлеуметтенудің институттары мен типтері
Саяси әлеуметтену саяси тәжірибені ашық және қосақы түрінде жүргізуі
мүмкін. Ашық түріне мәліметтерді, сезімді, құндылықтарды тікелей беру
жатады. Мысалы, қоғамдық пәндерді оқыту арқылы жастарды оқытып үйрету.
Қосалқы түрінде саяси емес ережелерді саяси қатынастарға телу жатады.
Мысалы, балалардың саяси билікке қатынасы жас кезінен (демократиялық
тәсілмен, қатаң жазалау арқылы мәселені шешу әдісімен немесе саясатқа
селқос қараушылық) қалыптасуы мүмкін.
Саяси әлеуметтену институттарына мыналар жатады: жанұя, білім жүйесі,
ақпарат құралдары, мемлекет, партия, діни ұйымдар және жеке саяси оқиғалар.
Саяси әлеуметтену ең алғаш отбасынан басталады. Америка ғалымдары
Д.Истон мен Дж. Деннис 12 мың америка балаларын сұрақ –жауап арқылы
зерттеген. Соның нәтижесінде олардың саяси әлеуметтенуінің 4 кезеңін
көрсетеді [38, Б..178]: 1) саясаттану, яғни балдыранның ата-ана билігінен
де жоғары саяси билік барын ұғынуы; 2) жекелеу. Мұнда бала саяси билікті
президент, полицейский тұлғас арқылы жекелеп сезінуі; 3) дәріптеу, яғни
саяси қайраткерлерге тек жақсы қасиеттерді таңу; 4) институционалдандыру,
саяси билікті жеке тұлғалар арқылы емес, иесіз институттар арқылы (партия,
сот, парламент, әскер және т.б.) қабылдау.
Сонымен, адам жас кезінен әлеуметтене бастайды. Бала биліктің не
екенін түсінеді. Үйде ол әкесі немесе шешесі, бала бақшада тәрбиеші,
мектепте мұғалім арқылы әлеуметтенеді. Ол дау –жанжалдың қалай шешілетінін
байқайды, бағыну немесе бағынбауға үйренеді.
Қазақтар ұяда не көрсен, ұшқанда соны ілесің деп тегін айтпаған,
үйде қалыптасқан көзқарас көбіне өмір бойына жадында қалады.
Саяси әлеуметтенудің келесі сатысы – мектеп. Бұл кезде жалпыға бірдей
негізгі саяси қазыналар мен көзқарастарды оқушылар оқып біледі, алғашқы
әлеуметтік тәжірибелер алады. Жастар ұйымдарына қатыса бастайды. Д.Истон
мен Дж. Деннис зерттеген 12000 оқушының 95 %-ы Амнрика - әлемдегі ең
таңдаулы ел, Америка жалауы – дүниедегі ең жақсы жалау деген
тұжырымдаманы мақұлдаған. Өйткені мұғалімдердің 99 %-ы оқушыларға күнде
америка жалауын көрсетсе, 91%-ы ол туға берілгендігін дәлелдеуді талап
етіпті, 60 %-ы Тамаша Америка деген отансүйгіш әнді орындатып отырған
[38, Б. 179].
Саяси әлеуметтенудің келесі кезеңі 16-40 жастар аралығы. 16 жастан
адам сайлауға қатыса бастайды, азамат атанады, іс-әрекетіне толық жауап
береді. Көбісі жоғары оқу орнына түсіп, терең саяси білім алады. Саяси
партияларға мүше болулары да мүмкін. Жастардың әлеуметтік мәртебесі
өзгереді.
Саяси әлеуметтенудің келесі кезеңі 40-60 жастардағы аралық Бұл –
адамның есейген шағ. Адамдардың саяси іс-әрекетіне өмір тәжірибесі,
балалары мен нмерелері, тұрақты көзқарастары әсер етеді.
Ең соңында зейнеткерлердің саяси әлеуметтенуі. ОЛардың кейбіреулері
қолдары босаған соң саяси мәселелермен белсенді айналыса бастайды. Қайсы
бірі қоғамдық өмірге аз да болса қатысқанына риза болады, көңіліне медет
табады.
Саяси әлеуметтену институттарына, жоғарыда атап көрсетілгендей,
отбасы, білім жүйесі, сонымен қатар мемлекет, партия, діни ұйымдар жатады.
Кейде оған жеке саяси оқиғалар да қатты әсер етуі мүмкін. Мысалы, 1986 ж.
Желтоқсан оқиғасы қазақ халқының саяси санасына сілкініс жасап, көп нәрсеге
көздерін ашып тастады.
Саяси әлеуметтенуге ақпарат құралдары көп ықпал жасайды. Баспасөз,
радио, теледидар, кино адамға тікелей ықпал етеді және саяси құндылықтарға
деген қатынасын қалыптастырады, бір идеалды негіздеп, қорғап, екіншісіне
тойтарыс береді, адамзаттың ғасырлар бойы қалыптастырған қазыналары,
алдыңғы ұрпақтың саяси тәжірибесін соңғы ұрпаққа жеткізіп, саяси тұлғаны
тәрбиелейді.
Адамдардың саясатқа араласуы мен оған етер әсері әр түрлі келеді.
Сондықтан ғалымдар саяси әлеуметтенуді мынадай типтерге бөледі: үйлесімді,
гегемонистік, плюралистік, дау –жанжалдық.
Саяси әлеуметтенудің үйлесімді түрі адам мен билік институттарының
арасында адам сияқты қолайлы психологиялық қатынастар қалыптасқанда пайда
болады. Мұнда құқықтық тәртіп орындарына, мемлекетке, өзінің азаматтық
міндеттеріне құрметпен қарайды. Жеке адам мен билік органдары арасында
сыйластық, туындаған саяси мәселелерді өзара келісім арқылы шешетін жағдай
қалыптасады. Бұл үшін әдетте мәдени біртектес орта, дамыған демократиялық
дәстүр, азаматтық қоғам болуы керек. Мысалы, мұндайға АҚШ, Ұлыбритания
елдерін жатқызуға болады.
Саяси әлеуметтенудің гегемонистік түрі өзінің саяси және әлеуметтік
жүйесінен басқа жүйелерге жат көзбен қарап, оларды жақтырмайды. Мұнда саяси
әлеуметтену бір таптық, діннің немесе идеологияның негізінде қалыптасады.
Саяси әлеуметтенудің бұл түрі жабық саяси жүйеге тән. Мысалы, оған бұрынғы
КСРО-ны, қазіргі Солтүстік Кореяны жатқызуға болады.
Саяси әлеуметтенудің плюралистік түрі не адам басқа азаматтардың,
олардың құқығы мен еркіндігін, теңдігін мойындайды, құрметтейді. Мұнда
өзінің бұрынғы саяси көзқарасын өзгертіп, басқа саяси құндылықтарды
басшылыққа алуы әбден мүмкін. Оған Еуропа Одағы елдері мысал бола алады.
Саяси әлеуметтенудің дау –жанжалды түрі топаралық күрес, қарама-қайшы
мүдделер негізінде қаланады. Мысалы, Ауғанстан елін алсақ, онда пұштындар,
өзбектер, тәжіктер және т.б. әрқайсысы өз салт –дәстүрлерін, қз ұлтының
құндылықтарын жоғары қойып, әртүрлі тайпалардың бастары бірікпеуде.Соның
негізінде әлсін әлі дау-жанжал туып, ел ішінде кикілжің көбеюде. Саяси
әлеуметтенудің типтерін қарастырғаннан кейін біздің қазіргі Қазақстан
Республикасының азаматтарының саяси әлеуметтенуін қай типке жатқызуға
болады деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Оның басын ашып айту әзір қиын.
Өйткені бір өтпелі кезеңде тұрмыз. Бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі
гегемонистік саяси әлеуметтенудің түрінен бас тарттық. Ал дәстүрлі
либералдық құндылықтарды игергеніміз жоқ, олар бойымызға сіңген жоқ. Оған
көше қою да оңай шаруа емес. Себебі көптеген отбасылар жұмысыздықтың
көбеюіне байланысты күнделікті күн көрістің қамымен жүр. Балаларды саяси
әлеуметтендіру тұрсын, жалпыға бірдей оқу орнына беру кейбір отбасына
оңайға түспеуде. Бұрынғы жастар ұйымы өз жұмыстарын тоқтатты. Олардың орнын
басарлық ұйымдар әлі туа қойған жоқ. Көппартиялықтың аты бар да, заты
шамалы. Сайлау кезінде болмаса, саяси әлеуметтендірумен жүйелі шұғылданып
жатқан олар жоқ. Нарықтық экономика кезінде ақпарат құралдары қаржының
тапшылығынан жарнамаларды жариялауға көбірек көңіл бөлуде.
Сайып келгенде, қазіргі саяси әлеуметтену процесінде екі түрлі үрдісті
байқаймыз. Біріншіден, қоғамның демократиялануы, халықтың саяси іске
араласуына мүмкіндіктің молаюы. Екінші жағынан көпшілік халықтың тұрмысы
төмендеп, жұмысыздық көбейіп, саясатқа селкос қараушылықтың өрістеуі.
ІІ. ТАРИХИ БІЛІМІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұлы ойшылдар шығармалары – тарихи білімнің дерек көздері
Әбу Насыр әл –Фараби ғылының бар саласы бойынша еңбектер жазып, өз
дәуірінің рухани, мәдеи мұраларының жетістіктерін тұжырымдай келе,
прогрессивті философиялық жүйе жасады. Өзінің ғылымдарының шығуы,
ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі, Кемеңгерлік меруеті, Ізгі қала
тұрғындарының көзқарасы, Музыканың үлкен кітабы, Философияны аңсай
үйрену үшін алдын-ала не білу қажеттігі жайлы, Ақылдың мәні туралы,
Философиялық трактаттар, Әлеуметтік-этикалық трактаттар және басқа да
еңбектеріне адам, өзінің қызметі, адамның қоғамдағы орны, ғылымды, білімді,
еңбекті үйрену жолдары, парасаттылыққа, бақытқа қалай жету керектігі
туралы, басшы адамдарға, қала тұрғындарына, олардың ақылдылығы мен
іскерлігіне қойылатын талаптар, т.б. туралы осы уақытқа дейін мәнін
жоймаған өте құнды ой-пікірлер айтқан [40. Б. 87 ]. Жалпы ол дүниежүзілік
рухани мәдениеттің өркендеуіне үлкен үлес қосқан, осы арқылы өзінің Отанын
әлемге асқақтата танытқан тұлғалардың бірі. Сондықтан да оның адам, әлем,
қоғам, ғылым –білім, адамгершілік қасиеттер туралы айтқандары құнды ғлым,
білім ретінде оқытылады.
Өркениетті ірі ұлттарың оғамдық өмірдің белгілі бір салаларында
айырықша орын алғаны белгілі: ағылшындар –экономикада, ежелгі гректер
–эстетикада, римдіктер – заң саласында, еврейлер мен арабтар – дінде,
француздар - әдебиете, немістер –философия мен музыкада көрініс бастаған.
Ал түркі тарихына назар аударатн болсақ, ол басынан аяғына дейін гуманизм
мен парасаттылық үлгісімен ерекшеленеді [43. Б. 15 ].. Бұл пікірді жаңа
ғана тоқталып өткен әл –Фарадидің де, келесі ғұлама ойшы Қожа Ахмед Иассауи
еңбектері дәледейді. Қ.А. Иассауи - әлемдік философия классигі, бүкіл
түркі әлемінің, оның ішінде қазақ философиясының аса көрнекті өкілі.
Ахмед иассаудің басты еңбегі Диуани хикмет (Ақыл кітабы) рухани
және гуманистік бағытта жазылған. Онда ұстамдылық, өзін -өзі жетілдіру,
мейірімділік, өткір ойлылық сияқты қасиеттер сипатталады, соларды игерудің
жолдары көрсетіледі. Диуани хикмет бастан аяқ ақыл -өсиет, үлгі-өнеге
айтудан құрылған. Әсірессе турашылдыққа, ғибадатшылыққа, сабырлылыққа,
шүкіршілікке, ризашылдыққа, анықтыққа ерекше көңіл бөлінеді. Иассауидің
жетілген адам туралы философиялық тұжырымдамасы – қазіргі кездегі
адамзатық қоғамның негізгі мақсаты Әмбебап немесе біртұтас адамды
қалыптастыру деген тұжырымға тіреледі.
Шығы мәдениетінде ежелден адамның ішкі жан дүниесін зерттеуге, оның
психологиялық, қлықтық, имандылық, өнегелік, адамгершілік қассиетеріне
ерекше назар аударылған, бұлар да Иассауи еңбегінде лайықты орын алған.
Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білік (Құт негізі -білік) атты еңбегі
көне түркі тілінде жазылған. Ол өте көркем және тәлім –тәрбиелік ой
–толғамдарға толы. Адамды бала жастан ақылды, білімді етіп тәрбиелеуге,
жақсы әдет –дағдыларға машықтандыруға, әсіресе Шығыс дәстүріндегі баланы
тілалғыштыққа, үлкендерді сыйлау сияқты басқа да адамгершілік қасиетерді
үйретуге ерекше мән береді [41. Б. 21 ]. Жақсы адам болу үшін білімді болу
қажеттігі баса көрсетіледі. Осыған лайық өз шығармасында адамның қадір
–қасиеті, тіл өнерінің қасиеті мен сипаты, білім мен ақылдың қасиеті мен
пайдасы, бек, елші қандай болуы керек, басшы қара халықпен, білгір, ғалым
адамдармен, дихандармен, малшылармен, қолөнершілермен қалай қатынас жасауы
керектігі баяндалады. Сонымен қатар бұл еңбекте саясат жүргізу, мемлекетті
басқару, әскери іс, адамдардың өмір сүруі туралы да айтылады. Он үш мың
жолдан тұратын осы шығарма өз кезінде өте жоғары бағаланып, халық арасында
кеңінен тараған.
Махмуд Қашғари жасынан халықтардың, әсіресе түркі тілінде сөйлейтін
халықтардың тілінің шығу тегін, тарихын, ауыз әдебиетін білуге аса құштар
болады. Олар мекендеген аймақтарды көп аралайды, көріп –білгендерін,
естігендерін түгел жазып алады. Түркі тілдес халықтардың сөздеріндегі
ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табады, оларға ғылыми талдау жасайды.
Осындай табандылықтың арқасында ол өз заманының аса білімді тілші
-әдебиетшісі, тарихшысы, этнографы, географы дәрежесіне жетеді. Бізге м.
Қашғаридің Түркі сөздерінің жинағы (Диуани лұғат-ат-түрк) деп аталатын
аса құнды үш томдық еңбегі жеткен [42. Б. 43 ]. Онда түркі тайпаларының
жағырафиялық орналасу реті, мекендеген жерлері, олардың кімдермен көрші
болып, кімдермен қатынас жасағаны таныстырылады. Сөздікте түркі
тайпаларындағы адам өміріне, мәдениетке, бүйымдарға, туыстық пен жек
–жаттыққа, тағам –сусындарға, жануарларға, мал шаруашылығына т.б. қатысты
сөздерге – терминдерге түсінік берілді.
Бұл сөздіктің тағы бір құндылығы – түркі тілді халықтар қолданып
жүрген көптеген мақал мәтелдер енгізілген. Мәселен, Еңбек етсең емерсің,
Тас бас жарар, еңбек тас жарар және т.б.
Қазақстанның ортағасылардағы тарихын сөз еткенде белгілі ғалымдар
Мұхаммед Хайдар Дулати мен Қадырғали Қосымұлы Жалайырға соқпай кету мүмкін
емес.
Мұхаммед Хайдар ХҮІ ғасыр перзенті, қазақ Геродоты атанған тарихшы,
ғұлама ақын әрі дипломат болған.Ол өзінің Тарих-и Рашиди атты еңбегінде
Орталық Азия халықтарының ХІІІ –ХҮІ ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен
жағрафиясы, әдебиеті мен мәдениеті туралы өзі көрген, куәсі болған, естіген
және басқа да тарихи жағдайларды нағыз шындық тұрғыда баяндап жазды. Бұл
еңбекте осы күнгі қазақ, өзбек, қырғыз, ұйғр, ауған, үнді, тибет
халықтарының тарихына қатысты көптеген мәліметтер бар. Еңбек екі бөлімнен
тұрады. Алғашқысында Моғолстан мемлекеті мен хандарының тарихы баяндалса,
келесісінде қазақ елінің өз көршілерімен қарым –қатынасы, олардың тыныс
–тіршілігі суреттеледі [44. Б. 57 ].
Қадырғали Қосымұлының Шежірелер жинағында түркі –монғол тайпаларының
Шыңғыс пен оның ұрпақтарының тарихы баяндалған. Қазақ хандығы құрылар
қарсыаңындағы осы аймақтағы тарихи -әлеуметтік жағдайлар, сол жерлердегі
мекендеген халықтың тұрмыс салты, әдет –ғұрпы баяндалған. Бұл еңбектің аса
құнды бөлімі – Сібір хандығы мен ондағы қазақ руларының – қанлы, қыпшақ,
жалайыр, наймандардың тарихынан көптеген мәліметтердің болуы. Әсіресе
Сібірді жаулаудағы Ермак жорығының, оның бейбіт халықтарға келтірген
зардаптарының трихи шындық тұрғыдан көрсетілуі. Осы оқиғаларды көзімен
көрген автордың оларды өз еңбегінде маржандай тізіп жазуы көптеген
Ресейцентрлік көзқарастағы ғалымдардың Ермақтың Сібірге жасаған отаршылдық
жорығын ақтауға тырысу әрекеттерінің жалғандығын әшкерлеп берді.
ХҮ ғасырдың 50-60 жылдарында дербес Қазақ хандығының құрылуы, орасан
зор аймақта бөлек –бөлек тіршілік етіп жатқан тайпа одақтарының басы
қосылып, бір халық болып құралуы, тілінің, шаруашылығының, мәдениетінің
одан ірі жетіліп, оның ұлттық бейнесінің айқындала түсуіне әсер етті.
Мұндай өзгерістерді біз тағы да сол замандағы ұлттық мәдениеттің көрнекті
өкілдері – ақындардың, жыршылардың, сазгерлердің шығармаларынан, шешен
–билердің айтқандарынан байқаймыз. Ал, тарихи жырларда тарихи оқиғалар,
шапқыншылықтың зардаптары, л қорғау, оны қорғаған батырлардың ерліктері
дәріптеледі. Мұның бәрін ХҮ ғасырдың орта кезінде өмір сүрген қазақ
даласының ұлы ойшылы аснқайғы мен одан кейінірек өмір сүрген Қазтуған,
Даспамбет, шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, үмбетей, Бұқар, ақан сері сияқты
ақын –жыршылардың шығармаларынан байқауға болады.
ХҮ –ХҮІІ ғасырлардағы ақын –жыраулар шығармаларының қазақ қоғамындағы
дүние танымдық көзқарас пен ақыл –ойдың дамуына зор ықпалы болғанына назар
аудара келіп, философ –ғалым О.А. сегізбаев – олардың қазақ философиясының
дамуына еткен әсеріне кішкене ғана көлеңке түсірудің өзі кешірілмесе қате
болар еді. Деп орынды көрсетеді. Ьұлармен қатар Қазақстан тарихының білім
мазмұнында сол замандағы атақты композиторлар мен сазгерлер Құрманғазы,
Біржан, Мұхит, Тәттімбет, ықыластардың, атақты шешен –билердің қызметі мен
шығармашылығы туралы да материалдар болуы тиіс.
Шығармашылық қызметтері ХІХ ғасырдың ора және аяқ кездерінде көзге
түскен – қазақтың ғалым –ағартушылары ш. Уәлихановтың, Ы.алтынсариннің, а.
Құнанбаевтың өмір мен қызметі, тарихтағы орны анықталған.
Шоқан Уәлиханов –тарихшы. Оның шығармашылық жұмысында қазақ,
Қазақстан, Орта Азия тарихына, әсіреск, қазақ халқы, ХҮІІІ –ХІХ
ғасырлардағы Қазақстанның Ресейге қосылуы, Шығыс Түркістан, Орта Азия
Халықтары, әлеуметтік –экономикалық және мәдени өмір проблемаларын
зерттеуге көп орын беріледі [49. Б. 43 ].
Қазақ халқының құрылу үрдісін зерттей келіп, бұл халық ерте дегенде
ХІҮ ғасырда пайда болды, ал оның біржола қалыптасуынан бұры ұзақ та,
күрделі үрдіс өтті деп дұрыс қорытынды жасайды. Халық болып қалыптасуымен
бір мезгілде, Қазақстан аймағында үш жүз пайда болды деп санайды да одан
әрі, жүздердің құрамына енген тайпалар мен руларды анықтап береді. Сосын әр
тайпаның, рудың көшіп –кону аймақтарын, жайылымдарын, көшу жолдарын дәлдеп
көрсетеді. Қазақтардың руларға бөлінуңн қырғыздардың руларға бөлінуімен
үнемі салыстырып отырады.
Ғалым тарих ғылымның маңызына. Оның зерттеу әдістеріне үнемі назар
аударып отырады, өткенді еске ала отырп, қазіргіні ойлау керек - дейді.
Тарихи оқиғаларды зерттегенде олардың шыққан негіздерін, даму бағыттары мен
барысын, басқа оқиғалармен байланысын, нәтижесін ашып көрсетуге баса көңіл
бөледі. ХҮІІІ –ХІХ ғасырлардағы әлеуметтік, саяси тарихты зертеуге осы
тұрғыдан келеді. Қазақ мемлекеттілігінің – хандығының шығу, даму тарихын
осылайша зерттейді. Абылай мақаласында оның қаталдығын, сыртқы саясаттағы
айлакерлігін, шайқастардағы қолбасшылығын ашып көрсетеді. Сонымен қатар
қазақ қоғамындағы хан, сұлтан, би, батыр, қонсы, төлеңгіттер сияқты
категориялардың әлеуметтік, саяси мәнін негіздеп береді.
Шоқанның зерттеулерінде Шығыс Түркістан тарихына қатысты Алты шаһар
немесе Қытайдың Нан –Лу провинциясындағы шығыстың алты қаласының жайлы
туралы еңбегі ерекше. Мұнда осы елдің әлеуметтік –экономикалық және саяси
өмірі жөніндегі бағалы еңбектер шығыстану ғылымына қосылған елеулі үлес
болды.
Ш. Уәлиханов қазақтардың тікелей көршісі болған Орта Азия халықтарының
тарихын, сол кездегі әлеуметтік –экономикалық жағдайын, саяси құрылысын
зерттеуге көп көңіл бөлді. Оларды талдай келе, ол хандықтардың даму жөнінен
артта қалған себептерін ашып көрсетті. Сол хандықтардың қоластында отырған
Қазақстанның оңтүстік аймағына орта Азия хандықтары саяси, экономикалық
жағынан үлгі бола алмайды деген тұжырымға келді.
Көрші халықтар арасында Шоқан қырғыз тарихына ерекше тоқталған.Бұл
жөніндегі зерттеулері Қырғыз жазбалары деген еңбегінде баяндалған. Мұнда
осы халықтың тарихына, шаруашылығына, әдет-ғұрпына, мәдениетіне тоқталады,
саяси даму жөнінен қазақтардан да кенжелеп қалғанын атап көрсетеді.
Ш.Уәлиханов өзінің тарихи зерттеулерінде қазақ халқының тарихын көрші
Орта Азия халықтарының тарихымен байланыста қарастырады. Ал, Орта Азия
халықтарының тарихын бүкіл дүниежүзілік тарихи дамумен байланыста қарауды
мақсат етті. Ғалымның Қазақстан, Қырғызстан, Орта Азия мен Батыс Қытай
тарихы жөніндегі зерттеу еңбектері тарих ғылымының қазынасына қосылған үлес
болды.
Абай қазақ тарихынан ғана емес, дүнинжүзі халықтарының арғы –бергі
тарихынан кеңінен хабардар болған. Әсіресе, ежелгі дүние тарихын, орта
ғасырлар тарихын жақсы білген. Оның ертедегі грек ғалымдары Сократ,
Аристотель туралы жазғандары және де Шығыс ғұламалары Физули, Шәмси, Навои,
Фирдоуси т.б. есімдерін атауы тегін емес. Б.з. бұрынғы 356-323 жылдар
шамасында өмір сүрген Македония патшасы, ұлы қолбасшыға арнаған Ескендір
поэмасында ежелгі дүние, әсіресе Шығыс тарихын жақсы білетінін байқатады.
Оның қазақ және басқа да Орта Азия халықтары тарихынан хабары болғанын
Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы, сондай –ақ қазақ ұғымы
туралы, қырғыз халқына байланысты жазғандары дәлелдейді.
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда демократиялық қозғалыстың едәуір
күшейгені, олардың басы –қасында қазақтың көрнекті зиялылары болғаны
белгілі. Сол ойшыл ғалымдардың бәрі дерлік өз өлкесінің рухани мәдениетінің
одан әрі өркендеуіне келелі үлес қосты. Сонымен қатар олардың көбі өз
заманының толғақты мәселелерінің бірі – тарих ғылымына соқпай кеткен емес.
Шәкәрім Құдайбердыұлы әдебиет, философия, жағрафия, жаратылыстану
ғылымдарымен айналысуымен қатар өз заманына лайық тарихшы да болған. Өзінің
атақты Шежіресінде тарихи дамудың түрлі кезеңдеріндегі қазақ халқының
тұрмысын, шаруашылығын, саяси өмірін, мәдениетін, тарихын шындық тұрғыда
баяндайды [47. Б. 12 ]. Бұл еңбек қазірде де, келешекте де Қазақстан тарихы
ғылымы үшін өте құнды. Ал, оның Үш анық деген еңбегі қжастардың
дүниетанымдық ойын дамытуға үлес қосып келеді.
А.Байтұрсынов тарихқа ғылым, білім ретінде зор маңыз беріп, оны
оқытудың мақсат –міндеттеріне ерекше назар аударады. Сөздің ең ұлысы, ең
сипаттысы тарих. Тарихтың қызметі –бүтін адам баласының яки бүтін бір
жұрттың ... өмірін болған күйінде айнытпай айту ... Тарихшылар халық
басынан кешкен түрлі оқиғалардың мағлұматын сымға тартқандай сынға салып,
мінсіз етіп, дұрыстап өткізеді – дейді.
М. Дулатовтың шығармашылық қызметінде тарихқа айырықша назар
аударылады. Олөзінің бірқатар зерттеулері мен мақалаларын тарихи тақырыпқа
арнаған. Олардың қатарына Біздің мақсатымыз, Жер мәселесі, Хан
Абылай, Хазірет Сұлтан, Абай, Ахмет Байтұрсынов, Қазақ –қырғыздың
аты, тегі туралы сияқты зерттеулері жатады. Оның зерттеулерінде тарих
әдіснамасына айрықша мән беріледі. Батыс пен орыстың бірқатар тарихшы
ғалымдарының қазақ, қырғыз халықтары тарихын бұрмалағанын айғақты
дәлелдермен нақты ашып көрсете отырып, ол мәселелерді тарихи шындық
тұрғысынан дұрыс шешіп береді. Қазақ халқының ежелден келе жатқан түркі
халықтарының бірі екенін айта келіп, әрбір халықтың ерекшелігі – оның тек
өзіне ғана тән тілі, діні, шаруашылығы, әдет-ғұрпы мен салт –дәстүрі,
тұрақты мекені болады – деп дұрыс қорытынды жасайды.
Кеңес өкіметі орнап, халыққа білім беру саласында үлкен өзгерістер
жүзеге аса бастағанда қазақтың көптеген ғалымдары, қайраткерлері қазақ
кеңес мектебінің оқу –тәрбие жұмысы туралы өз пікірлерін ортаға салды.
Олардың бірқатары тарих пәнін оқытудың дұрыс методологиялық бағытын ұсынды.
Ж.Аймауытов 1920 жылы ақ тарихты 4-сыныптан, алдымен өз өлкесінің тарихын
оқытудан бастау керек деп ұсынды және өз пікірін тарихи тұрғыдан
дәлелдеді.
20-30 жылдардағы белгілі қазақ зиялыларының бірі Телжан Шонановтың
білгір тіл маманы, әдебиетші, дарынды педагог, әдіскер болғаны белгілі.
Сонымен бірге ол – тарихшы. 1923 жылы жазып бітіріп, 1926 жылы Қызылордада
жарыққа шыққан Қазақ жері мәселеерінің тарихы деген көлемді
монографиясы бұрын-соңды тарихнамада арнайы қарастырылмаған маңызды да
күрделі мәселеге арналған. Бұл еңбек көшпелі қазақ шаруаларын
отырықшландыру ісі қолға алына бастаған кезде жарыққа шықты.Еңбекте ХҮІІІ
ғасырдан 1917 жылға дейінгі патша үкіметінің Қазақстанда жүргізген отарлау
саясатының салдары, жер мәселесін шиеленістіріп жібергені әшкерленеді.
Сондықтан да, қазақ шаруасын біртіндеп қоныстандыру, алдымен қоныстануға
қолайлы жерді дайындау қажеттігін автор өз еңбегінің соңғы Болашақта қазақ
жерге қалай орналасуы керек? деген ХХҮІІ тарауында баяндайды.
ІІІ. ТАРИХИ БІЛІМНІҢ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қоғамдық –саяси өмірдің тарихи білімге тигізетін ықпалы
Әлеуметтендіру деп қоғамдық процестердің ықпалының нәтижесінде жеке
адамның белгілі бір саяси роль атқарып, әлеуметтік-саяси қалыптасуын
айтады деп алдыңғы тарауда айтып кеттік [38, Б. 176 ]. Әр адам қоғамның
мүшесі болғандықтан, әлеуметтендіру қызметі азаматтарды қоғамдық өмірге
белсенді қатысуға дайындайды. Соның нәтижесінде халық саяси шешімдерді
дайындау мен қабылдау процесіне жаппай тартылады. Қоғамды
әлеуметтендіруде тарих білімінің алатын орны ерекше.
Тарих арқылы адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орынын, атқаратын
қызметін дұрыс анықтай алады. Сондықтан да дүние жүзіне белгілі
ойшылардың, ғұлама ғалымдардың тарихтың маңызы туралы айтпағандары жоқ.
Мысалы, Әбу-Насыр әл-Фараби Тарихты білмей - өткенді, қазіргі жағдайды,
келешекті болжау қиын - [40, Б.214] десе, ХХ ғ. басындағы атақты қазақ
зиялылары өкілдерінің бірі А.Байтұрсынұлы Сөздің ең ұлысы, ең сипатысы -
тарих - [41, Б. 214 ] деп өте жоғары бағалаған. Осыдан болар әрбір
тәуелсіз, дамыған ел өз мемлекетінің, халқының тарихына ерекше мән
береді.
Қазақстан Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев қазіргі кезенде жаңа
тарихи сана қалыптастыру ісіне үлкен көңіл бөлуде. Елбасының Қазақстан
тарихын оқып үйренудің қажеттігі туралы: Бұл – тәуелсіз Қазақстанның
азаматы ғасырлар тоғысында өзінің арғы – бергі тарихи жолын ой елегінен
өткізіп, Кеше кім едік? Бүгін кімбіз ? Ертең кім боламыз? деген
төңіректе ойлансын деген сөз.
Бұл - әрбір азамат туған елінің, туған халқының тарихы ешкімнен де
олқы еместігін түсінсін деген сөз. Бұл - әрбір азамат тарих қойнауына
ойша тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған осындай кең байақ
жердің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын [ 57, Б. 10] деген сөздері жас
ұрпаққа ұлағат.
Тарих идеологияны қалыптастыруда да ерекше орын алатын қоғамдық
пәндердің бірі. Идеология дегеніміз – адамдардың өмірге қарым-қатынасын
білдіретін саяси, құқықтық, діни, адамгершілік, эстетикалық, пәлсапалық
көзқарастары мен идеяларының жиынтығы.
Қазақстан Республикасына идеология керек пе, керек болса, қандай
идеология керек, онда қазақ халқы менталитетінің үлесі қандай болуы керек
деген мәселелер қазіргі таңда көп айтыстар тудырып жүргені белгілі.
Белгілі ғалым Ақселеу Сейдімбектің пікірінше жүзден астам ұлттық
диаспоралардың тарих толғағы маңдайларына жазған Отаны Қазақстан болса,
қазақ халқы – сол ұлттық диаспоралардың жарасты өмірлеріне ұйытқы болатын
тірек ұлт. Тұрғылықты халық ретінде қазақтардың Қазақстандағы жарастықты
өмірге ұйытқы болуы және қазақ тілі мен мәдениетінің Қазақстандағы барлық
ұлттық диаспоралар үшін тірек болуы... Бұл – бірден-бір тарихи қажеттілік
және Қазақстандағы жарастықты өмірдің шын мәніндегі бірден-бір кепілі.
Мұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz