Білім беру қызметі дамытуының факторлары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Білім беру жүйесін дамытуда ғалымдардың теориялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің модельі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ БІЛІМ БЕРУ ҚЫЗМЕТІ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан республикасында білім беру жүйесі саласын қалыптастыру деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Елдегі білім беру жүйесіндегі жаңашыл әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Білім беру қызметін дамытудың әлеуметтік.экономикалық факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Білім беру жүйесін дамытуда ғалымдардың теориялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің модельі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ БІЛІМ БЕРУ ҚЫЗМЕТІ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан республикасында білім беру жүйесі саласын қалыптастыру деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Елдегі білім беру жүйесіндегі жаңашыл әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Білім беру қызметін дамытудың әлеуметтік.экономикалық факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Адамзат баласы қоғам дамуының соңғы он жылдық көрінісіндегі жетістіктердей құбылысқа ешқашан куә болған емес. Білім деңгейінің қарқынды қозғалысы адам әрекетінің барлық салаларын қамтып алды. Ғаламдастыру үрдісі әлеуметтік, мәдени және экономикалық шекараларды бірлесуіне себеп болды. Идеялардың, ойлау стереотиптерінің, өмір сүру тәсілдерінің алға жылжу темпінің ұлғаюына орай қоғамдағы білім берудің орыны мен рөлі өзшеге сипатқа ие болды./1;2/] ЮНЕСКО халықаралық ұйымы XXI ғасырдағы білім беру үрдісінде төрт нәрсеге ерекше тоқталған: бірлесіп өмір сүруге, білім алуға, жұмыс жасауға және өмір сүруге үйрену.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы халыққа жолдаған жолдауында “елдің бәсекелестікке төзімділік деңгейі оның білім сапасынан көрінетіндігін... Елімізге болашақты көздейтін жаңа білім бағдарламасы қажет екендігін тағы да атап өтті”
Еліміздің әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің санатына қарай жасайтын қарышты қадамын сөз еткен елбасы Н.Ә.Назарбаев ендігі жерде алдағы он жылдықта атқаруға тиісті жұмыстарды айқындауда ең алдымен білім, ғылымды өркендетуден бастайтындығын атап өтті. Бұл жолдауда көзделген мақсатымыз да, экономикалық өсудің көлденең тартар көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың тұрмысын жақсарта берудің қолымызда бар нақты мүмкіндігі екендігін ескертті. Сонымен қатар ел президенті осы жолдауында біз мемлекеттің білімі мен ғылымын дамыта отырып, экономикалық дамуы жағынан Қазақстанды “аймақтық локомативке” айналдыруға мүмкіндігіміз бар деген еді./1;2/ XXI ғасырдың басындағы әлеуметтік-мәдени жағдайлар білім беру жүйесіндегі өзгерістерді көздеп қана қоймай, оның қалыптасу жағдайын да ұстанатын жаңа білім кеңістігінің орнығуына негізделген. XX ғасырда қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік жағдайдың барлығы макромодельге: ғылым – өндіріс – білім жүйесіне негізделгендігі анық. Білім беруге деген жаңа көзқарас бұл жүйенің: мәдениет – білім – тарих деген мәдени макромоделінің қалыптасуына себеп болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы халыққа жолдаған жолдауында “елдің бәсекелестікке төзімділік деңгейі оның білім сапасынан көрінетіндігін... Елімізге болашақты көздейтін жаңа білім бағдарламасы қажет екендігін тағы да атап өтті”
Еліміздің әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің санатына қарай жасайтын қарышты қадамын сөз еткен елбасы Н.Ә.Назарбаев ендігі жерде алдағы он жылдықта атқаруға тиісті жұмыстарды айқындауда ең алдымен білім, ғылымды өркендетуден бастайтындығын атап өтті. Бұл жолдауда көзделген мақсатымыз да, экономикалық өсудің көлденең тартар көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың тұрмысын жақсарта берудің қолымызда бар нақты мүмкіндігі екендігін ескертті. Сонымен қатар ел президенті осы жолдауында біз мемлекеттің білімі мен ғылымын дамыта отырып, экономикалық дамуы жағынан Қазақстанды “аймақтық локомативке” айналдыруға мүмкіндігіміз бар деген еді./1;2/ XXI ғасырдың басындағы әлеуметтік-мәдени жағдайлар білім беру жүйесіндегі өзгерістерді көздеп қана қоймай, оның қалыптасу жағдайын да ұстанатын жаңа білім кеңістігінің орнығуына негізделген. XX ғасырда қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік жағдайдың барлығы макромодельге: ғылым – өндіріс – білім жүйесіне негізделгендігі анық. Білім беруге деген жаңа көзқарас бұл жүйенің: мәдениет – білім – тарих деген мәдени макромоделінің қалыптасуына себеп болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды
1. Қазақстан Республикасы президентінің халыққа жолдауы. Астана, 2007ж.
2. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы: Атамұра, 2003.
3. Ң.Ә. Назарбаев К экономике знаний через инновации и образование. Лекция Президента РК Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н.Гумилева / Казахстанская правда 27.05.2006.№ 131-132
4. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года № 10-96 «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы».
5. Әубәкіров Я.А, Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е.Б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998.– 479б.
6. Кулекеев Ж.А. Нам следует избавиться от пережитков прошлого и переориентировать наук и на решение конкретных социально-экономических проблем общества // Материалы международной научно-практической конференции ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 10 – 1
7. Послание президента страны народу Казахстана “к конкурентноспособному Казахстану, конкурентноспособной экономике, конкурентноспособной нации!” (Астана, 19 марта 2004 года).
8. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. – Алматы. Қазақ университеті. –2002. –152б.
9. Шеденов У.К., Ядгаров Я.С., Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. – Алматы. Қазақ университеті. –2003. –317б.
10. Бимендиева Л.А., Жатқанбаев Е.Б., Күренкеева Г.Т. Экономикалық теориялар бойынша практикалық оқу құралы. –Алматы.–2006. –230б.
11. Кулекеев Ж. Роль экономического планирования в реализации Стратегии развития «Казахстан – 2030»: Материалы выступления на заседании Правительства Республики Казахстан. – Астана,2000.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл, 30 тамыз.
13. Сарбасова Т.С. Социально-экономические проблемы сферы образования.Алматы ФЭБ.УЛ.2006г.
14. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Экономическое образование и интерактивные методы обучения.Алматы Қазақ университеті 2006 г
15. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К.
16. Кусаинов А.К. Развитие образования: проблемы и перстпективы. Алматы -2005.-279с.
17. Национальные системы образования: общая характеристика и структура.//Под.ред. А.К.Кусаинова. Алматы. РОНД –2004. – С.174.
18. Нурмагамбетов А.А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации системы высшего образования. – Алматы. КазНУ им.альФараби. –2002.–С.355.
19. Реформы образования в современном мире. Общие и локальные тенденции. М., 1995.
20. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, стр. 23-33.
21. Жадрина М.Ж. Некоторые вопросы развития школьного образования как открытой системы. // «Открытая школа». 2004. № 2, стр. 3-6.
22. Түймебаев Ж.Қ. Білім сапасы – бәсекелестік кепілі.//Егеменді Қазақстан. 25 мамыр 2007. 5б.
23. Әкімбеков С., Баймаханова А.С., Жанайдаров. Экономикалық теория. Алматы, 2003, 230с.
24. Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компетентность личностно-ориентировочной парадигмы образования. //Народное образование. №2, 2003, 58 с.
25. Давлетова Ж.Е. Білім беру экономикалық ресурс ретінде. //Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
26. Бектұрғанов Н. Заман талабы – білім мен билік. //Егеменді Қазақстан. –2001. 13б.
27. Бектұрғанов Н. Аккредитация – білім беру сапасының кепілі.//Жоғарғы білім. – 2002.17б.
28. Бордовская Н.В. Оценка качества высшего образования. //Высшее образование сегодня. 2002. №9, С18-20.
29. Введенский В.Н. Моделирование профессиональной компетентности педагога. //Педагогика, 2003, №10, С 51.
30. Кусаинов А.К. Состояние педагогической науки в Казахстане. С 57.
31. Андреев А. Знания или компетенции? //Высшее образования в России, 2000, №2, С 26.
32. Савелова Е. Формирования культурной компетентности. //Высшее образование в России, 2004, №11, С12.
33. Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
34. Розенова М. Профессиональная компетентность и гуманитарные дисциплины. // Высшее образование в России, 2004, №11, С23.
35. Байденко В. Компетенции в профессиональном образовании. //Высшее образование в России, 2004, №11, С21.
36. Петров А. Профессиональная компетентность: понятийно-терминологические проблемы. //Alma mater. Вестник высшей школы, 2004, №4, С13.
37. Болатов В.А. Сериков В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной программе. // Педагогика, 2003, №10, С10.
38. Ключевые социальные компетенции студента. – Москва – Уфа, 2004. С 204.
39. Баширова Ж.Р. Развитие университетского образования в аспекте подготовки преподавателя высшей школы. Алматы, 2003, 160с.
40. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. Москва, 1999, 294с.
41. БЭС. Изд. «Советская энциклопедия», 2001, С 27.
42. Баширова Ж.Р. Методологические основы преемственности в системе непрерывного образования. //Вестник Каз ГУ. Серия «Педагогические науки», 2000, №4, С 33-39.
43. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, 250с.
44. Земцов В.Е. Формирование профессиональной самостоятельности учащихся в процессе производственного обучения. Автореферат дис. Канд. Пед. Наук – Казань, 1987, -24 б.
45. Ростунов А. Т. Формирование профессиональной пригодности. Минск, 1997, 176 б.
46. Насырова Г.И. Профессиональная адаптация будущих учителей. В сб.: Формирование социальной активности личности учителя. Москва,2001.203 б.
2. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы: Атамұра, 2003.
3. Ң.Ә. Назарбаев К экономике знаний через инновации и образование. Лекция Президента РК Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н.Гумилева / Казахстанская правда 27.05.2006.№ 131-132
4. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года № 10-96 «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы».
5. Әубәкіров Я.А, Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е.Б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998.– 479б.
6. Кулекеев Ж.А. Нам следует избавиться от пережитков прошлого и переориентировать наук и на решение конкретных социально-экономических проблем общества // Материалы международной научно-практической конференции ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 10 – 1
7. Послание президента страны народу Казахстана “к конкурентноспособному Казахстану, конкурентноспособной экономике, конкурентноспособной нации!” (Астана, 19 марта 2004 года).
8. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. – Алматы. Қазақ университеті. –2002. –152б.
9. Шеденов У.К., Ядгаров Я.С., Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. – Алматы. Қазақ университеті. –2003. –317б.
10. Бимендиева Л.А., Жатқанбаев Е.Б., Күренкеева Г.Т. Экономикалық теориялар бойынша практикалық оқу құралы. –Алматы.–2006. –230б.
11. Кулекеев Ж. Роль экономического планирования в реализации Стратегии развития «Казахстан – 2030»: Материалы выступления на заседании Правительства Республики Казахстан. – Астана,2000.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл, 30 тамыз.
13. Сарбасова Т.С. Социально-экономические проблемы сферы образования.Алматы ФЭБ.УЛ.2006г.
14. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Экономическое образование и интерактивные методы обучения.Алматы Қазақ университеті 2006 г
15. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К.
16. Кусаинов А.К. Развитие образования: проблемы и перстпективы. Алматы -2005.-279с.
17. Национальные системы образования: общая характеристика и структура.//Под.ред. А.К.Кусаинова. Алматы. РОНД –2004. – С.174.
18. Нурмагамбетов А.А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации системы высшего образования. – Алматы. КазНУ им.альФараби. –2002.–С.355.
19. Реформы образования в современном мире. Общие и локальные тенденции. М., 1995.
20. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, стр. 23-33.
21. Жадрина М.Ж. Некоторые вопросы развития школьного образования как открытой системы. // «Открытая школа». 2004. № 2, стр. 3-6.
22. Түймебаев Ж.Қ. Білім сапасы – бәсекелестік кепілі.//Егеменді Қазақстан. 25 мамыр 2007. 5б.
23. Әкімбеков С., Баймаханова А.С., Жанайдаров. Экономикалық теория. Алматы, 2003, 230с.
24. Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компетентность личностно-ориентировочной парадигмы образования. //Народное образование. №2, 2003, 58 с.
25. Давлетова Ж.Е. Білім беру экономикалық ресурс ретінде. //Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
26. Бектұрғанов Н. Заман талабы – білім мен билік. //Егеменді Қазақстан. –2001. 13б.
27. Бектұрғанов Н. Аккредитация – білім беру сапасының кепілі.//Жоғарғы білім. – 2002.17б.
28. Бордовская Н.В. Оценка качества высшего образования. //Высшее образование сегодня. 2002. №9, С18-20.
29. Введенский В.Н. Моделирование профессиональной компетентности педагога. //Педагогика, 2003, №10, С 51.
30. Кусаинов А.К. Состояние педагогической науки в Казахстане. С 57.
31. Андреев А. Знания или компетенции? //Высшее образования в России, 2000, №2, С 26.
32. Савелова Е. Формирования культурной компетентности. //Высшее образование в России, 2004, №11, С12.
33. Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
34. Розенова М. Профессиональная компетентность и гуманитарные дисциплины. // Высшее образование в России, 2004, №11, С23.
35. Байденко В. Компетенции в профессиональном образовании. //Высшее образование в России, 2004, №11, С21.
36. Петров А. Профессиональная компетентность: понятийно-терминологические проблемы. //Alma mater. Вестник высшей школы, 2004, №4, С13.
37. Болатов В.А. Сериков В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной программе. // Педагогика, 2003, №10, С10.
38. Ключевые социальные компетенции студента. – Москва – Уфа, 2004. С 204.
39. Баширова Ж.Р. Развитие университетского образования в аспекте подготовки преподавателя высшей школы. Алматы, 2003, 160с.
40. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. Москва, 1999, 294с.
41. БЭС. Изд. «Советская энциклопедия», 2001, С 27.
42. Баширова Ж.Р. Методологические основы преемственности в системе непрерывного образования. //Вестник Каз ГУ. Серия «Педагогические науки», 2000, №4, С 33-39.
43. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, 250с.
44. Земцов В.Е. Формирование профессиональной самостоятельности учащихся в процессе производственного обучения. Автореферат дис. Канд. Пед. Наук – Казань, 1987, -24 б.
45. Ростунов А. Т. Формирование профессиональной пригодности. Минск, 1997, 176 б.
46. Насырова Г.И. Профессиональная адаптация будущих учителей. В сб.: Формирование социальной активности личности учителя. Москва,2001.203 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Білім беру жүйесін дамытуда ғалымдардың теориялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің
модельі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ БІЛІМ БЕРУ ҚЫЗМЕТІ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ
ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан республикасында білім беру жүйесі саласын қалыптастыру
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Елдегі білім беру жүйесіндегі жаңашыл
әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Білім беру қызметін дамытудың әлеуметтік-экономикалық
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Зерттеу жұмысының тақырыбы: “Білім беру қызметі дамытуының факторлары”
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы ғылым мен
университеттік білімнің дамуының қарқындылық сипат алуы ХХІ ғасырдың
мемлекеттік басты талаптарының бірі болып отыр. Бұл талаптар жоғарғы
мектеп, әсіресе университеттегі маңызды сұрақтарды тереңірек әрі кеңінен
қарастыру мүмкіншіліктерін туғызуда. Нарықтық қатынастарға өтуге байланысты
қоғамымызда жаңа заман талабына сай білікті мамандар даярлау талабы өсіп
келеді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдылықтарды саралап, отыз бағытты белгілеп
бергені белгілі. Осылардың қатарында білім және ғылым саласына да баса
назар аударылды. Білім беру реформасының басты өлшемі білім мен білік
екенін атап өтіп, “парасатты экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды тиімді пайдалану, инновациялық
экономиканың дамыту, білім беру қызметін әлемдік стандарттар деңгейіне
көтеру қажеттігі назарға алынды.
Бұрынғы Кеңес одағы құрамындағы мемлекеттерінің егемендік алуы,
дүниежүзіндегі дамығын мемлекеттермен дипломатиялық, экономикалық, ғылыми-
техникалық, мәдени-ағарту байланыстарының көбеюі, қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік көзқарастағы өзгерістер, оның салауатты қоғам орнатуы әрбір
азаматтың жан-жақты дамуын талап етеді. Сондықтан үздіксіз білім беру
жүйесі басқа материалдық-рухани тараулар сияқты өз дамуын қайта құруды
бастан кешіруде. Ғылыми-техникалық прогрестің және өндіріс саласының
қарқынмен дамуы ересектерден интеллектуалдық еңбекті, ал өскелең жас
ұрпақтан жоғары дәрежелі кәсіби қабілеттілікті талап етті. Бүгінгі таңда
еңбек рыногында бәсекелестікке төзімді мамандар даярлау талабы мемлекеттік
ғылым және білім министрлігінің “Қазақстан Республикасында 2010 жылға дейін
білім беруді дамытудың бағдарламасында”, педагогикалық білім беру
аймағында, сонымен қатар экономиканың өзекті мәселесі ретінде арнайы
құжаттарда да көрсетіліп отыр.
Материалды және интеллектуалды құндылықтардың алмасуының кеңеюіне алып
келген жаһандану өткен ғасырдан бастап экономикалық прогресске де ынта
болып отыр. Жаһандану үрдісінің таралуы капитал, технология, тауар, еңбек
нарықтарын тығыз байланыстырып, араластырып жіберген трансұлттық
компаниялардың септігінен болып отыр. ХХ ғасыр аяғына қарай халықаралық
экономикалық жүйе күрделі құрылымға айналды. Мұнда, әр ел жиынтық өнім
өндіруге азды – көпті септігін қосып, ұлттық нарық шекараларын кеңейтуде.
Сонымен қатар мамандардың және саясаткерлердің пікіріне сай, жаһандандыру
бірқатар елдер үшін жағымсыз салдар әкелу мүмкін. Бұл әр түрлі елдердің
бірдей емес даму деңгейінде болу себебінен.11
Халыққа жолдауында Н.Ә. Назарбаев әлемдік алдыңғы қатарлы дамыған және
бәсекелестікке төзімді мемлекеттер қатарына қосылуды ұсынған болатын. Бұл
мәселені шешуде ең маңызды жеті бағыт анықталды. Осындай кілттік
басымдылықтардың бірі білім мен ғылымды дамытуды дұрыс жолға қою болды.
Халық алдындағы басты талап жаңа ғасырдың жаңаша өзгерістері мен
бағыт-бағдарына әрқашан даяр болып, қатаң бәсекелестік сайысына бейімделу.
Мен бүгінгі жастар жолдаудың мәні мен мақсатын түсініп, басты идеясына
тереңнен көз жүгіртсе деймін. Бүгінде алдымызда тұрған тапсырмаларды жақсы
меңгеріп, түсіну үшін қазіргі ғаламдық әлемді көре біл керек, – деген
болатын Н.Ә. Назарбаев.
Бұл жүйе алдындағы мемлекеттік және әлеуметтік жайт, болашақ ұрпақты
өркениетті азамат етіп тәрбиелейтін отандық білім ордалары мен әлеуметтік-
экономикалық білім саласы мамандарына үлкен жауапкершілік жүктейді.
ХХІ ғасыр қоғам талабына байланысты білімдендіру ғасырына айналған
болса, осы заманның өз деңгейіне сай келерлік мамандар даярлау мәселесі
отандық және шетелдік ғалымдарды толғандырып жүргені анық.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы білім беру жүйесі ғылым саласындағы даму
бағыттарына сүйенгенімен еліміздің білім беру жүйесінің отандық дәстүр мен
үрдістеріміздің ерекшелігіне сай өзіндік жолы бар. Еліміздегі білім беру
бағытының дамуы үшін оны дамытудың факторлары қажеттігі Қазақстан
Респуликасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасының
негізгі қағидаларында белгіленген.
Бұл салада азды-көпті еңбек еткен ғалымдар болғанымен, нақтылы
зерттеулер аз, сондықтан бүгінгі күні білім беру жүйесін дамыту факторлары
теориялық негізін практикамен сабақтастыру негізгі мәселе болып отыр.
Білім беру жүйесін дамыту факторлары мен оны қалыптастыру саласында
соңғы жылдарда Әубәкіров Я., Шеденов О.К., Жатқанбаев Е.Б., Ілясов Д.К.,
Күренкеева Г.Т., Досқалиев С.А. сияқты отандық экономист ғалымдармен қатар
Қусайынов А.Қ., Ж.Р.Баширова сияқты бірқатар педагогтар да еңбек еткен.
Дегенмен, бұл мәселені шешуде теорияның жеткіліксіздігі мен тәжірибелік
қажеттілік біздің зерттеудің тақырыбын құрайды: “Білім беру жүйесін
дамытудың басты факторлары”.
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың басты факторларын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің болжамы: Егер білім беру жүйесінің моделін осы сала
мамандарының әрекеттік біліктілігінің даму потенциалына негіздеп және
отандық проблема негізінде құрсақ, онда болашақ білім беру жүйесінің даму
факторлары жеткілікті деңгейде қалыптасқан болар еді, өйткені отандық
білім беру жүйесінің дамуы деңгейі мен мазмұны мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық құрылымына сәйкес жасалынған.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың басты факторларын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу,
практикалық тұрғыдан дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Білім, біліктілік, білім жүйесі, білім жүйесі дамуының факторлары
түсініктерінің мәнін ашу.
2. Білім беру жүйесінің мемлекеттік моделін құру.
3. Білім беру жүйесінің мемлекеттік моделінің талаптарына сай педагог
мамандарды даярлау жұмыстарының даму потенциалын анықтау.
4. Білім беру саласы дамуының моделінің апробациясы бойынша әлеуметтік-
экономикалық факторларды анықтау.
5. Экономикалық ұсыныстарды даярлау.
Теориялық мәнділігі: Білім беру саласын дамытушы факторлардың мәні мен
мазмұнын анықтау.
Практикалық маңыздылығы: Білім беру саласын дамытушы факторларды
анықтауда теория мен практиканы сабақтастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық тұжырымдамасының жетекші идеясы: жоғары оқу
орындары жүйесінің потенциалы мен ресурстарының түпкі нәтижеге бағдарлануы.
Ол нәтиженің мәні сол, кәсіпті меңгеруде кәсіби міндеттерді теориялық және
практикалық тұрғыдан шешуге дайын, осы үшін кәсіби іс-әрекеттерді
ұйымдастырып, қолдана білетін, кәсіпті меңгеру барысы мен нәтижесін талдап,
түзете алатын мамандардың кәсіби тұрғыдан жетілуі, өзін-өзі жетілдіруі,
экономикалық факторларды бекіткендігі.
Күтілетін нәтиже:
1. Білім беру жүйесінің дамуына әсер ететін факторларды анықтау.
2. Білім беру жүйесінің даму потенциалына ықпал етуші факторларды
анықтауда теориялық материалдарды жүйелеу.
Ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- білім беру жүйесін дамытудың басты факторларына байланысты теориялық
негізі түзіледі, оның маңыздылығы, мазмұны мен құрылымдық компоненттері
анықталады;
- білім берудің даму потенциалының моделі жасалды.
- білім беру жүйесінің дамуына тікелей әсер етуші факторлар
жиынтығы анықталады.
Магистрлік диссертацияның құрылымы мен қысқаша мазмұны. Бұл зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, негізгі мақсаты, нысаны,
болжамы анықталып, оларға сәйкес зерттеу барысында шешілуге тиісті
мәселелер белгіленеді, зерттеудің жаңалығы, теориялық құндылығы, тәжірбиеге
енгізілуі туралы мәліметтер көрсетілді.
Зерттеудің “Білім беру жүйесін дамытуда экономист мамандардың теориялық
көзқарастары” тарауында экономикалық, педагогикалық әдебиеттердегі білім
беру жүйесін дамытудың факторларын анықтау мәселесі туралы зерттеулерге,
көзқарастарға жан-жақты талдау жасалынады. Осы тарауда, еңбектерге сүйене
отырып білім беру жүйесін дамыту мәселесін сипаттап, дамытушы факторларына
және оның компоненттік құрылымы анықталады, қалыптасу деңгейлеріне,
белгілеріне сипаттама беріледі.
“Білім беру саласының мамандары. Елдің білім беру саласы мамандарын
даярлау мен оларды даярлау жұмыстарының даму потенциалы” атты тарауда
еліміздегі жоғары оқу орындарында кәсіби мамандарды даярлаудың бүгінгі
жағдайына да тоқталып өттік. Мемлекеттің білім саясатына сәйкес Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан бергі жаңашыл әрекеттері мен
әлеуметтік-экономикалық факторлар жағдайы жайында сөз қозғалды.
Қортынды бөлімінде жалпы зерттеу барысында алынған нәтижелер мен
ұйғарымдардың маңыздылары іріктіліп, жүйеленіп қысқаша тұжырымдамалар
түрінде келтіріледі.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Білім беру жүйесін дамытуда ғалымдардың теориялық көзқарастары
Адамзат баласы қоғам дамуының соңғы он жылдық көрінісіндегі
жетістіктердей құбылысқа ешқашан куә болған емес. Білім деңгейінің қарқынды
қозғалысы адам әрекетінің барлық салаларын қамтып алды. Ғаламдастыру үрдісі
әлеуметтік, мәдени және экономикалық шекараларды бірлесуіне себеп болды.
Идеялардың, ойлау стереотиптерінің, өмір сүру тәсілдерінің алға жылжу
темпінің ұлғаюына орай қоғамдағы білім берудің орыны мен рөлі өзшеге
сипатқа ие болды.1;2] ЮНЕСКО халықаралық ұйымы XXI ғасырдағы білім беру
үрдісінде төрт нәрсеге ерекше тоқталған: бірлесіп өмір сүруге, білім алуға,
жұмыс жасауға және өмір сүруге үйрену.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы халыққа
жолдаған жолдауында “елдің бәсекелестікке төзімділік деңгейі оның білім
сапасынан көрінетіндігін... Елімізге болашақты көздейтін жаңа білім
бағдарламасы қажет екендігін тағы да атап өтті”
Еліміздің әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің санатына қарай
жасайтын қарышты қадамын сөз еткен елбасы Н.Ә.Назарбаев ендігі жерде алдағы
он жылдықта атқаруға тиісті жұмыстарды айқындауда ең алдымен білім, ғылымды
өркендетуден бастайтындығын атап өтті. Бұл жолдауда көзделген мақсатымыз
да, экономикалық өсудің көлденең тартар көрсеткіші де емес, бұл –
қазақстандықтардың тұрмысын жақсарта берудің қолымызда бар нақты мүмкіндігі
екендігін ескертті. Сонымен қатар ел президенті осы жолдауында біз
мемлекеттің білімі мен ғылымын дамыта отырып, экономикалық дамуы жағынан
Қазақстанды “аймақтық локомативке” айналдыруға мүмкіндігіміз бар деген
еді.1;2 XXI ғасырдың басындағы әлеуметтік-мәдени жағдайлар білім беру
жүйесіндегі өзгерістерді көздеп қана қоймай, оның қалыптасу жағдайын да
ұстанатын жаңа білім кеңістігінің орнығуына негізделген. XX ғасырда
қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік жағдайдың барлығы
макромодельге: ғылым – өндіріс – білім жүйесіне негізделгендігі анық.
Білім беруге деген жаңа көзқарас бұл жүйенің: мәдениет – білім – тарих
деген мәдени макромоделінің қалыптасуына себеп болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдылықтарды саралап, отыз бағытты белгілеп,
осылардың қатарында білім және ғылым саласына да баса назар аударды. Білім
беру реформасының басты өлшемі білім мен білік екенін атап өтіп, “парасатты
экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен
көзқарастарды тиімді пайдалану, инновациялық экономиканың дамыту, білім
беру қызметін әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру қажеттігі назарға
алынды. Демек, әлемдік еңбек рыногында бәсекеге төзімді қызметкерлер
қатарын қалыптастырамыз деген талпынысымызға жан-жақты қолдау көрсетуде
талмай еңбек ету қажеттігі айқын. Бұл тұрғыдан Әубәкіров Я., Шеденов О.К.,
Жатқанбаев Е.Б. сынды экономист ғалымдардың ғылыми еңбектеріне жүгенетін
болсақ өркениетті экономикаға, дүние жүзілік бәсекелестікке сауатты білім
арқылы жететіндігіміз деген пікірімізді әрі қарай нақтылай түседі.
Отандық экономикада ғалымдар бәсекені рыноктық тепе-теңдікті орнататын
құрал ретінде қарастырады. Онда әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша
ұлғайту болып табылады. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін
кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеп соғады. Егер қандай да бір тауардың
ұсынысы сұранысынан көп болса, онда сатушылар арасында бәсекелестік
күшейеді дейді, – экономист ғалым Е.А. Жатқанбаев өз еңбегінде. Егер
сұраныс ұсыныстан көп болса, онда бір бірімен бәсекеге сатып алушылар
түседі. Тапшы тауарды сатып алу мүмкіндігіне ие болу үшін, әрбір сатып
алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға тырысады. Баға өседі, ал
тауарға ұсынысты ұлғайтады.6;118 Демек, бүгінгі күні біздің білім
саласындағы өндірісіміз осындай тапшы тауарлар қатарынан орын алуға тиіс.
Кесте 2 – Мемлекеттік және рыноктың экономикалық қызметі
Экономикалық қызметі
Рыноктың Мемлекеттің
Жеке Рынок талаптары Рынок
бойынша құлдырауының
шеттелуі
▪ қалыпты бағаны ▪ салықтық ▪ сертификаттау ▪ экономиканы
қалыптастыру ▪ бюджетті басқару және меншік тұрақтандыру
▪ шығынға қарсы▪ экономиканы құқығын қорғау ▪ сыртқы
▪ есептік құқықтық қамтамасыз▪ бәсекелестікті ұстанымды
▪ негіздемелік ету қолдау компенсациялау
▪ тауар-ақша ▪ тұтынушы
айналым жүйесі құқығын қорғау
аралас ЭКОНОМИКА
Дүние жүзінің еңбек рыногында қызмет ұсынысын нығайтып, бәсекелесті
жеңіп шығуда аянбай еңбек ету еліміздің ертеңі десек артық болмас. Ал еңбек
рыногындағы маманның жеке индивид ретінде тұлғааралық қатынастар жүйесінде
өзін қоршаған орта адамдарымен бірлесе әрекет ете алу қабілеті, әлеуметтік
жағдайға бағдар тұта білу, басқа адамдардың жеке тұлғалық ерекшеліктері мен
эмоционалдық ахуалын дұрыс айқындап, кәсіби қарым-қатынаста тиімді
тәсілдерді таңдап алу және оны бірлесіп әрекет ету үстінде жүзеге асыру,
ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық,
тілдік этикетті сақтау сияқты қасиеттер тұтастығы кәсіби, қоғамдық-мәдени
біліктілік дағдыларын көрсететін өлшем. Экономикада адамға тән бұндай сапа
иеліктерін адам капиалы терминимен атайды. Жалпы бірқатар саяси
экономиканың классиктері “капиталды” жинақталған еңбек деп қараса, енді
біреулері оны өндіріс құрал-жабдықтары жеп қараған. Бұл қазіргі
Е.Б.Жатқанбаев сынды отандық экономистердің еңбектерінде толық қарастылған.
Мемлекетіміздің алға қойған басты мақсаттарына үлкен мәдениет шыңына,
өркениетті ел қатарына білім, ғылымды жетілдіру арқылы қол
жеткізетіндігіміз анық. Мәдениет ұғымының өзін зерттеп қарар болсақ,
адамзат мәдениеті (қоғам ұғымы сияқты) экономика, психология және басқа
да гуманитарлы ғылымдарда өте кең ауқымда қолданылады. Мәдениетті
психология ғылымдарында белгілі бір топқа тән ерекше қасиет, әлеуметтік
мұра, тарихи-қоғамдық, мәдени тәжірибе деп таниды.18 Э.Тайлор: мәдениет
білім, өнер, таным, заңдылықтар, дәстүрлер мен адамның қоғам мүшесі ретінде
игерген бірқатар дағдылары мен қабілеттіліктерінің тұтастығы,- деп
тұжырымдайды. Бірқатар сөз шеберлерінің ойларына көз жүгіртетін болсақ
көптеген ғұламалар сөзді қатынас құралы, мәдениеттің архетипі деп
танығандығына куә боламыз. Оған дәлел ретінде Х.Ортега-и-Гессеттің Человек
в качестве человека не может существовать без культуры. Собственно
культурным актом является созидательное действие, посредством которого мы
извлекаем logos некого объекта, до этого момента являюшегося
необозначенным деген сөзін келтірсек болады.
Егер білім беру кеңістігін талдайтын болсақ оның үнемі динамикалық
қозғалыста болатындығына көз жеткіземіз. Қоғам дамуы мен мемлекеттің ішкі
қозғалысына икемделіп, оның қажеттіліктерін анықтап отырады.
Білім беру реформасын сөз етпес бұрын “реформа” деген ұғымның өзін
талдап алсақ орынды болар. “Реформалау” – экономикалық жүйенің бір
үлгісінен басқасына өтуі. Экономикалық реформа – экономикалық қатынастарды
өзгертуге бағытталған саналы түрде жүзеге асырылатын өзгерістер. Білім беру
жүйесін реформалау, басқару істерінің қызметін соңғы жылдары жаңаша
“менеджмент” терминімен атан жүрміз. “Менеджмент” дегеніміздің – нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорындарды басқару нысаны, менеджменттің негізгі
қызметі – шешім қабылдау және оны орындау.
Білім саласындағы бүгінгі жетістік, көтерілген биік, экономиканың
қарыштап дамуы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы 1997 жылғы қабылданған
Елбасының “Қазақстан-2030” Стратегиялық бағдарламасының алғашқы
қорытындысының нәтижелі болғандығын білдіреді. Осыған қарап, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың саясатының дұрыстығына көз жеткізіп, алдағы он жылда
да Отанымыздың даму қарқыны еселеп артатындығына толық сеніммен қарауға
болады. Мұндағы игілікті іс, батыл қадамдар білім мен ғылым саласының да
дамуына кең жол ашты.
“Парасатты экономиканы” қалыптастыруда, экономикалық өсуде білім мен
ғылымның, білікті кадрдың атқарар рөлі қашан да ерекше десек, соны
жүйелілікпен жүзеге асыру жолында жұмыстар жүргізіліп жатыр деп батыл
айтуға болады. Экономикалық өсу дегеніміз – бұл қоғамдық өндірістің өсуі
және сапалы түрде жетілдіруі деп түсіндіреді отандық экономист ғалымдар.
Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық экономиканың дамуын
сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты жалпы ішкі өнімнің артуы
кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық өсу өз
құрамына өндіріс нәтижелеріне жаңа үдемелі теңдіктердің қалыптасуын
қосатын, экономикалық даму процесінің бір нысаны болып табылады. Даму – бұл
көп өлшемді процесс, оның құрамына техникалық, экономикалық, әлеуметтік,
саяси саладағы терең түбегейлі өзгерістер кіреді. Білім саласын дамыту
факторларын іздестіре келе біз Бальцеровтың мынадай пікіріне кездестік.
Зерттеушінің пікірінше, экономикалық даму қарқынын анықтайтын басты
факторлар төр топқа бөлінеді:
1.Экономикалық дамудың бастапқы деңгейі
2.Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі
3.Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс
4.Шаруашылық жүргізудің сыртықы шарттары, яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы. 4, 261
Алдыңғы қатарлы елдердің білім беру жүйесі жүргізілген реформалар
негізінде дамиды. Мемлекеттік-саяси және әлеуметтік-экономикалық қайта
құрулар, сонымен қатар әлемде болып жатқан жаңа мәдени қозғалыстар оның
жүзеге асыуна себепші болады. Бірақ нақтылы жағдайларға сай болашақ мақсат,
міндеттері анықталады. Мысалы АҚШ-та ұлттық білім беру жүйесінің алғашқы
масштабты реформалары Совет Үкіметінің мақтанышы болған технологиялық
жетістігі – алғашқы жасанды спутнигінің шығарылуына жауап ретінде қолға
алынған болатын. Осыдан соң кәсіби мамандарды даярлаудың сапасын арттыруды
мықтап қолға алған.
Жапонияда алғашқы реформа ХХІ ғасырдың 70 жылдары басталды. Оның басты
мақсаты ұзақ жылдық қорғауда қалған Жапонияның экономикалық жағдайын
жақсарту, қажеттіліктерін қамтамасыз ету және озық мамандармен жасақтау
саясаты болды. Қазіргі үшінші реформа сексенінші жылдардан бастау алады
және жиырма бірінші ғасырдың бірінші он жылдығын қамтуды көздейді. Басты
мақсат ашық қоғам азаматтарының тұлғасын қалыптастыру, эгализм мен бір
беткейлікті игеру, массалық және унифициалды қалыптан тұлғалық даралыққа,
ұлттық болмысқа көшу.
Біз кез келген саланы қарастырарда қашан да шет елдік немесе дамыган
елдермен байланыста, салыстырмалы түрде талдайтындығымыз анық. Ендеше
осындай алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесіне көз жүгіртетін болсақ
Германияда білім беру жүйесі 1950, 1960, 1970, 1980, 1990 және 2000 жылдары
алға қойылған. Соңғы реформаның міндеті – орта білім беру жүйесінің мақсат,
міндеттерін қайта қарастыру, жоғары білікті жас мамандар қатарын даярлау,
ғылым мен білімге сапалы стандарттарды енгізу.
Шет мемлекеттерде білім саласында реформалар даярлауға арнайы ғылыми-
зерттеу институттары мен орталықтары құрылады. АҚШ-та білім саласының
мәселелерімен айналысатын жылдық бюджеттік қоры 100 млн. долларды құрайтын
ұлттық білім институты ашылды. Жапонияда әр жылдары орталық ұйымдар
(1987ж), өмір бойы білімді жетілдіру ұйымы (1990ж), оқу әдебиттеріне
байланысты өкілетті ұйым, оқытушылардың білім жетілдіру ұйымы, ғылыми және
кәсіби білім беру ұйымдары құрылды. Германияда 1980 жылдар реформалар
жүргізу үшін білім беріді жоспарлауда бірлескен комиссия құрылды. Ол
болашаққа бағытталған кең ауқымды білім беру жүйесін талдауға бағытталды.
1,4 млрд.марканы қажет ететін 2000-нан астам эксперименттік зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Соңғы жылдары Францияда білім беру министрлігінде
ерекше орынға ие консультативтік ұйымдар – ұлттық білім берудің жоғарғы
советі болып отыр. Бұл білім министрлігіндегі чиновниктердің ғана емес
педагог мамандардың жауапкершілігін талап ететін, сонымен қатар министр
шешімінің жауапты әрі ұқыпты болуына ықпал ететін фактор.
Совет үкіметінде білім беру саласы мәселелерімен атақты СССР
Педагогикалық Ғылым Академиясы айналысты (оның ішінде мектепке дейінгі
тәрбие, жалпы орта білім беру, бастауын кәсіби білім беру, орта кәсіби
білім және жоғарғы білім).
Мектеп индустриясының мәселелерімен айналысатын ғылыми зерттеу
институттары болды. Олардың ұйымдастыруымен жүздеген ұйымдар мектеп
кабинеттерінің құрал-жабдықтарын шығарумен айналысатын.
Базалық факторларға көшер алдында фактор және білім беру жүйесін
дамыту факторлары ұғымдарының ұқсастықтары мен ерекшеліктерін ажыратып
алған дұрыс.
Орысша – қазақша сөздіктерде фактор сөзі – әсер, ықпал деген мағына
береді. Яғни, өз тақырыбымыз төңірегінде сөз қозғар болсақ, түрлі ғылыми-
зерттеу еңбектерін қарастыра келе біз білім беру саласын дамытудың
факторлары жалпы білім саласындағы өзгерістер мен жетістіктерге негіз
болатын қоғамдық шаралар жиынтығы деген қорытындыға келдік.
Білім беру жүйесі – жеке тұлғаның қабілетін, қоғамның болашағын
қалыптастырушы әлеуметтік мәнді идеалдарды арттыруға бейімделген;
адамдардың өмір бойы білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, сонымен
қатар ел экономикасын дамытуда жас жеткіншектердің кәсіби-профессионалды
дағдыларын пайдаланудағы әлеуметтік бейімделуінде қоғамның талаптарын
қамтамасыз етуі болып табылады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекет дамуының стратегиялық даму бағытына
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс, саяси даму, қоғамның мәдени
және рухани дамуына тікелей әсер ететін білім мен ғылымды алдыңғы орынға
қойып отыр.
Халыққа жолдауында Н.Ә. Назарбаев әлемдік алдыңғы қатарлы дамыған және
бәсекелестікке төзімді мемлекеттер қатарына қосылуды ұсынған болатын. Бұл
мәселені шешуде ең маңызды жеті бағыт анықталды. Осындай кілттік
басымдылықтардың бірі білім мен ғылымды дамытуды дұрыс жолға қою болды.
Халық алдындағы басты талап жаңа ғасырдың жаңаша өзгерістері мен
бағыт-бағдарына әрқашан даяр болып, қатаң бәсекелестік сайысына бейімделу.
Мен бүгінгі жастар жолдаудың мәні мен мақсатын түсініп, басты идеясына
тереңнен көз жүгіртсе деймін. Бүгінде алдымызда тұрған тапсырмаларды жақсы
меңгеріп, түсіну үшін қазіргі ғаламдық әлемді көре біл керек, – деген
болатын Н.Ә. Назарбаев.
Әлемдік бәсекелестікке төзімділіктің жылдық тізбегін құрастырушы
Лозаннадағы менеджментті дамыту институтында 320-дан астам көрсеткіштер мен
эксперттік бағаны атап айтады, оның ішінде: 83 экономикалық көрсеткішті, 77
үкіметтік және басқару ықпалы, 69 сауда-саттық ықпалы, 94 инфра-құрылымдық
әсерлестіктер көрсетілген. Осы аталған шарттар мен факторлардың өзара
ықпалы мемлекеттің бәсекеге төзімділігін анықтайды. Олардың ішінде кейбір
көрсеткіштерді ерекше атап айтуға болады.
Бірінші, білім деңгейі. Мұның мәні кез келген ұлт тауар және қызмет
көрсету арқылы ғана емес, қоғамдық құндылықтары және білім беру жүйесі
арқылы да бәсекеге түсе алатындығында.
Екіншіден, адам капиталының дамуы. Қазіргі экономикада материалдық
тауарлар мен қызметке ғана емес, “интеллектуалдық потенциалға” да ерекше
акцент қойылуда. Бүгінгі ықпалды білім беру жүйесін ұлттың қорғау қабілеті,
білім беру арқылы жұмыс күшінің интеллектуалдық компонентін арттыру
бәсекеге қабілеттіліктің аса маңызды шарттарының бірі болып саналады.
Үшіншіден, инновациялық өркендеу. Кәсіби бәсекеге қабілеттілік
индексінің құрамдас бөлігі болып табылатын “технология индексі”
инновациялық даму деңгейінің, технология трансферты, коммуникативтік және
ақпараттық технология дамуының, ғылыми зерттеу жұмыстары мен талдауларды
инвестициялау, осы саладағы университеттер мен сауда-саттық бірлестігінің
бағасы.
Төртіншіден, жұмысты орындау сапасы. Жапония, Сингапур, Германия,
Швейцария – нақтылы өнімдер мен қызметтер саласындағы технология мен
идеялардың шебер трансформациясының арқасында ғаламдық экономикада үлкен
жетістікке қол жеткізген үлгілі елдер қатарын құрайды.
Сонымен, саяси ерік пен ұлттық пәтуа. Әлемдік бәсекеге қабілеттілік
құзырына ұмтылушы кез келген елдің саяси басшылығындағы ең күрделі сұрақ.
Соңғы он-он бес жыл төңірегіндегі бәсекеге қабілеттіліктің жаңа
өлшемдері пайда болды: әлемдік экономиканың жаңа сапаға көтерілуіне –
“білім экономикасына” ерекше мән беріліп жур. Бүгінгі батыс елдерінде тек
15 пайызы ғана тауар өндіруге тікелей қатысы бар, қалған 85 пайызы
шығармашылық, басқару және ақпарат беру қызметінде көрініс табады. Әлемдік
бәсеге қабілетті елдер қатарында Қазақстан қандай орын алады деген сұрақ
туады. Мысалы, 2005-2006 жылдары экономикалық дамуда бәсекеге
қабілеттіліктің “Давостық” индексі бойынша 117 ел арасында алдыңғы қатарда
Финляндия, АҚШ, Швеция, Тайвань, Норвегия, Исландия, Сингапур, Австралия,
Канада, Швейцария, Япония, Ұлыбритания, Германия және Ираиль елдері болды.
Қазақстан 61-ші орында. СНГ-нің барлық мемлекеттерінің алдыңғы қатарында
тұру себебіміз сондықтан. Жеке құрамдарын қарайтын болсақ, Қазақстан
шығармашылық(яғни, технологиялық идеялардың дамуы жағынан), ғылыми-зерттеу
базасының сапасы, нақтылы ғылым саласы білімділігі, сонымен қатар инфра-
құрылымдық базаның сапасы жағынан өте озат деп бағаланады.
Дегенмен, біздің еліміз осы иеліктерді тәжірибелік “капиталдандыру”
мүмкіншілігін қанағаттандыру факторлары жағынан төменгі бағаға ие. Мұнда
жоғары деңгей “ми қызметінің кемуі”(утечка мазгов) және қызмет пен жаңа
технологияларды лицензиялаудың күрделі процесі, ғылыми-зерттеу және білім,
тәжірибелік-конструктивтік жұмыстар мен интеллектуалды иелікті қорғау
құқығының төменгі деңгейі және білім берудегі инвестицияның тар потенциалы.
Осы фактілерге сүйенетін болсақ біз дүниежүзі елдерінің ішінде үлкендердің
сауаттылығы жағынан 3 пайыздық деңгейді иеленеміз, ал тұрмыс жағдайы
жағынан – 40 пайыздық орындамыз. Инженерлер мен ғалымдар саны жағынан
тізімннен үшінші орынды, экспорт үлесі тұрғысынан – соңғы төменгі
корсеткіштерді береміз.
Алдымызға стратегиялық тапсырмаларды қоя отырып, осы он жылдықта
алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына қосу үшін ғаламдық ғылым мен
технологияның, білім саласының даму жағдайын үнемі бақылып отыруға тиіспіз.
Олар қандай жағдайда? Қолданбалы зерттеулер саласы мен жобалар
төңірегінде бүкіл әлемдік қолданысқа түсетін технологиялар даярлау бағыты
анық көрінеді. Қарапайым мысал ретін бүкіл әлемдік деңгейде ғылым мен
техниканың, еңбек салаларының кез келген орынында қолданыса журген
ақпараттық және телекоммуникативтік технологияның үлкен жетістігі интернет
жүйесін айтуга болады. Интернет экономика, ғылым, білім, мәдениет, демалыс
ұйымдарының барлық саласында қолданылып, әлемнің түкпір-түкпірін қамтып
отыр. Эксперттердің бағасы бойынша 2010 жылы әлем бойынша интернет жүйесін
пайдаланушылар саны 2 млрд. болады деген ақпарат бар. Әлемнің алдыңғы
қатарлы елдері арасында сыни технологиялар спектірі біртіндеп қалыптасып
келеді. Оларға алдымен ақпарттық-коммуникативтік технологиялар, алдын ала
қарастырылған жаңа материалдар алу, биотехнологиялар, энергияның
альтернативті көздерін жасау сияқты қызмет түрлері жатады.
Ғылым саласына тәуелді әлемдік рынок жоғары темппен дамуда. Өндіріс
көлемі жағынан офистік техника мен санақ жургізу техникасы жағынан АҚШ,
Жапония электрондық өндірістің шыңына жеткен елдер болып саналады.
Швейцария – дәрі-дәрмек өнімдері жағынан әлемде бірінші орында.
Авиакосмостық техниканы дамыту өндірісі тұрғысынан әлемде АҚШ, Ұлыбритания,
және Франция елдеріне тең келер мемлекет жоқтын қасы. Сол сияқты Үндістан
программалық қамтамасыз ету жағынан бүкіл мемлекеттерді басып озды. 2004
жылы Үндістан силикон ақпараттық өнімін 17 млрд. долларға өндірді. Қазір
олардың мамандарын ең жақсы Ай-Ти-компаниясыны қажет етіп, Майкрософт
қызметкерлерінің 34 пайызын, Интел компаниясының – 17 пайызын құрап отыр.
Жаhандандырудың басты бірлігі әлемдік ғылыми-техниканы қалыптастыру
болып саналады. Стандарттар, куәліктендіру жүйесі, жеке интеллектуалдық
құқықты қорғау сияқты ғылыми-жаңашыл инфрақұрылымның халықаралық саласына
аяқ басып отырмыз. Ғалымдар мен ғылыми орындардың барлық әрекеттері жалпы
әлемдік тәжірибеге негізделіп, бүкіл әлемдік ортақ шарттарға сай
бағаланады. Алдағы он жылдықта технологияның жаңа даму бағыттары био және
нанотехнологиялар болары сөзсіз. Сонымен қатар, жасанды интеллект жүйесі,
ғаламдық ақпарат жүйесі және жоғары күшті көліктік жүйе, энергия өндіруші
техникалар қатарын арттыру көзделіп отыр. Біртіндеп қоғамның тек білім мен
ғылымды сүйеніш ететін жаңаша типке көшуі басталып келеді. Жалпы білім мен
ғылым кең ауқымды ұғымдар. Алдымен осы ұғымдардың мәнін ашып алу артық
болмас. Мұндағы білім – адамның белгілі бір жүйедегі ұғымдарының, деректері
мен пайымдарының жиынтығы. Білім адамзат мәдениетінің ауқымды ұғымдарының
бірі болып табылады. Сана, таным, ойлау, ақиқат, ғылым т.б. ұғымдарымен
тығыз байланысты.
Маман шеберлігінің бір сипаты оның тұлғалық дағдысы. Дағды – алғышқыда
саналы орындауды қажет ететін әрекеттің жаттыға беру нәтижесінде автоматты
қалыптасуы. Дағдыға айналған қимылдар санадан тыс болмайды. Ол – мидың
қызметі. Дағды әрекет өнімін арттырады,– деп жазады психологиялық-
педагогикалық сөздікте анықтама берген болса, О.С.Гребенюк, М.И.Рожков
Общее основы педагогики атты еңбегінде: Знание – результат процесса
познания действительности, получивший подтверждение в практике объективной
реальности в сознании человека, а умения это – овладение способами
применения обучающих практике,- деп анықтама берген болатын.
Демек, біздің еліміздің экономикасының өркендеуі ғаламдасыру жағдайымен
тікелей байланысты екендігінне толық көзіміз жетті. Мемлекеттің
экономикалық даму деңгейі жаңа технологияларға бағытталып басқа
ауылшаруашылығы, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу сияқты салаларды шетке
ысырып тастамауға тиіс. Экономиканың дамуы өндірістің автоматтандырылуы,
космостық технология, алдын ала құрамы белгіленген конструкциялық
материалдарды өндіру, ядролық энергетиканы дамытуға сүйенеді. Бүгіні күні
әлеуметтік жағдайды көтеруде көзделетін басты мақсат өндірісте энергия
күшін аз мөлшерде пайдалануды жоғарғы деңгейге көтеріп, еңбектің күшінің
деңгейін төмендету болып отыр. Егер біз осы экономикалық жағдайдың бұндай
олқылықтарын қазір түзете алмасақ 20-25 жылда Қазақстан әлемдік
экономикадан сыртқары қалары анық. Сол себептен де қазір бізге жаңа,
бәсекеге төзімді, ішкі рынокты қамтамасыз ететіндей өндіріс жүйесін
қалыптастыру қажет. Ал ол дәрежеге жаңа технологиясыз, әлемдік рыноктық
қатынастар талабына сай басқарудың жаңаша әдіс-тәсілдерінсіз жету мүмкін
болмайды. Зерттеушілердің пікіріне сүйенсек Қазақстан Республикасы қазіргі
таңда экономика дамуының индустриалды даму фазасына өтіп отыр. Бірақ біз
келесі постиндустриалды қоғам құру жағдайын ойластыруымыз қажет. Ол –
жаңашылдық пен технологияны дамыту этабы. Бүгінгі күні Қазақстанның
экстенсивті дамуына уақыт бірлігі кемшілік танытып отыр. Біз барлыгымыз
бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің қатырна, солардың жеткен
жетістіктеріне қол жеткізуге тырысуымыз керек. Барлық қазақстандықтар болып
ат салысуға тиіспіз. Дүниежүзілік рынокта Қазақстанның жоғары білімді,
білікті адам капиталы бәсекеге төзімді айрықша мақтанышы ретінде танылуы
тиіс. Ол үшін бүгінгі жас ұрпақ, болашақ ұлттық намыстың жалауын асқақтатар
ұландарымыздың білім мен ғылым саласындағы интеллектуалдық даму потенциалын
оркендету жұмысын бір жүйеге түсіріп, білім сапасын арттыру бүгінгі
қазақстандықтарға улкен іс жүктейді. Демек, жоғары оқу орындарының жаңа
әлемдік классикалық деңгейге жетуі үшін студенттің сапалы білім алуымен
қатар кәсіби біліктілігінің дамуы кез келген жоғары оқу орынына қойылатын
басты талап болып табылады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің моделі
Соңғы жылдары білім беру жүйесінің құрылымы Қазақстан Республикасының
жаңа экономикалық және әлеуметтік-саяси жағдайға көшуіне байланысты
толығымен өзгерді. Республика президенті Н.Назарбаевтың елімізді дамыған 50
мемлекеттің қатарына қосуға деген қоғам алдына биік мақсат қоюына
байланысты сол талаптарға сай шығармашылық бағытта жұмыс істей алатын
білікті мамандарды даярлау мәселелерінің қажеттілігі артуда. Осыған орай
еліміздің ертеңінің тізгінін ұстар, өзіне сенімді, Отанымыздың әлеуметтік-
экономикалық дамуына өз үлесін қоса алатын, жан-жақты дамыған, білімді
тұлғаны дайындап, тәрбиелеу – аса жауапты қоғамдық міндет. Білім беру
жүйесін дамытуда, білікті маман даярлауда жетекші рөлді оқытушы атқаратыны
мәлім. Қалыптасқан нарықтық қатынастарға сай республикадағы жоғарғы оқу
орынын бітіруші мамандардың сапасына жаңа талаптар жүктелуде.
Қазақстан республикасының білім беру жүйесін реформалау білім берудің
сапасын, оны бағалаудың мәселелерін жинақтайтын кешенді жүйе болып
табылады. Мұның өзі:
- кәсіптік білімнің тиімділігін арттыруды;
- еліміздегі білім берудегі ағымдағы және болашақта қалыптасатын
еңбек нарығындағы нақты қажеттіліктерді байымдауды;
- жоғары оқу орынын бітірушілердің отандық және әлемдік еңбек
нарығында бәсекелесттікке төтеп беруіне басты назар аударуды талап
етіп отыр.
Кез келген еңбек саласында, әсіресе педагог мамандарға жүктелетін
жоғары кәсіби біліктілік мәселесі қазіргі таңда кәсіби және қоғамдық
өмірімізге мейлінше кеңірек енуде.
Білікті тұлға қалыптастыру – бүгінгі күн талабы. Казахстан
Республикасында білім беруді 2005-2010 жылдар аралығында дамыту туралы
мемлекеттік бағдарламада 1 жалпы орта білім берудің жаңа мемелекеттік
жалпыға бірдей стандарты түлектердің базалық біліктілігі түрінде көрініс
беретін, нәтижеге бағытталған ұлттық білім беру мақсаттарының жүйесін
айқындайды деп атап көрсетілген.
Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері атты
бесінші тарауда білім беру мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге
бағытталған біліктілік деңгейіне көтерудің маңыздылығына ерекше назар
аударылады.
Нәтижеге бағытталған оқыту ұғымын ғылымға алғаш енгізген Билл Спейди
оқытудың нәтижеге бағытталған төрт принципін анықтап берді: мақсаттың
айқындылығы, мүмкіндіктердің ұлғаюы, күтілетін нәтижелердің жоғары
деңгейлілігі, жоспарды болар нәтижелер негізінде құру.
Нәтижеге бағытталған оқыту – бұл аяқтаушы нәтижелер (біліктіліктер).
Аяқтаушы немесе соңғы нәтижелер мектептен және жоғарғы оқу орнын
бітіргеннен кейінгі өмір үшін маңызды білім, шеберліктер және бағдарларды
білдіреді. Олардың шартты түрде жүйелеп көрсек, төмендегідей біліктіліктер
тізімін құра аламыз:
-қарым-қатынасқа түсе алу қабілеттіліктері (оқу, жазу, сөйлей алу,
тыңдай алу --және санай алу дағдылары);
-әлеуметтік қарым-қатынастарға бейімділік;
-талдау жасай алу қабілеттері;
-проблемаларды шеше алу;
-құндылықтар туралы өзіндік пікір білдіріп шешім шығара білу дағдылары;
-шығармашылық шеберліктерді игеру және өзгелердің шығармашылығын
қабылдай білу дағдылары;
-азаматтық жауапкершілік;
- қоршаған әлем өміріне жауапкершілікпен араласу;
-рухани, заттық құндылықтарды жасай алу және сақтай білу дағдылары;
-ілімнің құралы ретіндегі технологияларды қолдана алу дағдылары;
-өмірі мен карьерасын жоспарлай алу дағдылары.
Бұдан болашақта болатын нәтижелерге бағыт ұстау білім берудің мазмұнына
қалай ықпал етеді деген сауал туындайды. Ресей ғалымы М.Фрумин 1
біліктілік көзқарасты іске асыруда білім беру мазмұнын жаңалаудың төрт
аспектісін ұсынады:
• шешуші біліктіліктер;
• жалпылама пәндік шеберліктер;
• қолданбалы пәндік шеберліктер;
• өмірде қажетті дағдылар.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделі тұлғаның әлеуметтену процесіне
қоғамды, түрлі қауымдастықтарды тартуды қарастырады. Осы мақсатта аталған
проблемамен айналысатын кәсіби қауымдастықтар арасында өзара күш біріктіру
үшін қарым-қатынастар орнатып, білім берудің мақсаттары мен нәтижелері
турасындағы талқыға бүкіл қоғамды қатыстыру жұмыстары жүргізілуде.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделінің бір ерекшелігі – оның
халықаралық салыстырмалық зерттеулерге белсенді қатысуында. Бұл моделді
іске асырып отырған дамыған елдерде білім беру саясатын анықтауда – PISA –
(15 жастағы оқушылардың оқудағы жетістіктерін халықаралық тұрғыдан бағалау
Бағдарламасы) және IEA – (оқудағы жетістіктерді бағалайтын Халықаралық
Ұйым) сияқты мекемелердің халықаралық салыстырмалы зерттеулері нәтижелеріне
сүйенеді.
Дәл қазіргі таңда білім беру жүйесіндегі өзгерістерге әкелетін нәтижеге
бағытталған білім беруге өтуді қамтамасыз ететін бірнеше факторлар белгілі.
Оларды қазақстандық ғалым М.Ж.Жадрина 14; 18 былайша бөліп көрсетеді:
1. мектептік білім беру жүйесінің соңғы нәтижеге бет бұруы;
2. білім беру сапасын анықтауды және бақылап отыруды жүйеге келтіру;
3. білім беру сапасын көтеру үшін оқу-әдістемелік, материалдық-
техникалық жағдайларды жқсарту;
4. білім беру сапасын жақсартудың шарты ретіндегі мұғалімнің кәсіби
деңгейін көтеру;
5. әлеуметтік серіктестік тетіктерін жасақтау және айналымға енгізу;
6. білім беру жүйесінің нормативтік-құқықтық негіздерін жетілдіру.
Өткен жылдардың ғылыми зерттеулерінің нәтижелері, сондай-ақ,
дүниежүзілік практикадағы білім беру дамуының бағыттарын талдау – білім
беру саласының ашық жүйе ретіндегі дамуының қажеттілігін айқындайтын
бірнеше әдістемелік бағдарларды бөліп қарастыруға мүмкіндік береді:
• өзін-өзі танып білу мен өз мүмкіндіктерін іске асыру жолындағы
білім алудың жеке тұлғалық мәнін күшейту (үзбей білім алу);
• білім берудің құндылық мәнін, оның рухани-адамгершілік маңызын
көтеру (білім берудің бейбітшілік пен келісім үшін қызмет етуі);
• білім беру ісінің оқушының тұлғасын ұлттық құндылықтарды игеруші
және тасымалдаушы ретінде қалыптастыру тұрғысындағы ролін күшейту
(білім беру прогресстің факторы ретінде);
• білім беру мазмұнында әлемнің тұтастығы мен адамның оның бір
бөлігі екендігі туралы туралы ұғымды қалпына келтіру (өмір мен
еңбек үшін білім алу);
• барлық адамдар үшін сапалы білім алуға және оған жету жолында тең
мүмкіндіктермен қамтамасыз етуге жағдайлар жасау (барлық
адамдардың тең білім алуы);
• білім беру үрдісіне бүкіл қоғамды тарту және білім берудің сапасын
жақсартуда әлеуметтік тең қарым-қатынастар орнату (білім беру ісі
ашық жүйе ретінде).
Біздің ойымызша, елдің экономикалық, әлеуметтік-мәдени жағынан нық
тұруынағы шешуші факторлардың бірі ретіндегі білім берудің неғұрлым
жетілдірілген моделін жасақтауда бұл бағдарлар реттеуші құралдар ролін
атқаруы тиіс. Осындай көзқарастар тұрғысынан қарағанда бұл міндеттердің
барлығы – қоғамның негізгі ресурстары болып табылатын адамдық және
ақпараттық капиталдарды жұмылдыратын білім беру нәтижелеріне тікелей
байланысты.
Осы тұрғыдан алғанда, білім беру ісіне ашық жүйе түріне көшуге
мүмкіндік беретін алдын-алу шаралары қажет. Бұл мәселе екі жақты
қарастырылуы тиіс. Бірінші міндет білім берудің тактикалық және
стратегиялық міндеттерін шешу ісіне бүкіл қоғамды жұмылдыру, екіншісі –
білім беру ісіне қатысушы жақтардың бір-бірі алдындағы өзара міндеттерін
айқындауы.
Бірінші міндетке сәйкес, нәтижеге бағытталған мектептік білім беруді
дамыту аясында бүкіл қоғам білім берудің ұлттық деңгейдегі мақсаттары
тәрізді стратегиялық міндеттерді айқындау ісіне тартылуы тиіс. Білім
берудің аталған жаңа моделін енгізу жағдайында ұлттық деңгейдегі мақсаттар
- болашақ нәтижелер, яғни, түлектердің өзінің азамат, тұлға ретіндегі
әлеуметтік ролдерін орындауға деген дайындығын сипаттайтын базалық
біліктіліктер түрінде қалыптасуы тиіс. Бұл мәселені шешуде бүкілхалықтық
кеңінен талқылау жұмысы қажет. Сонымен бірге, күтілетін нәтижелердің
көпдеңгейлік жүйесін жасақтауда білім беру саласының барлық сатыларын
(мектепке дейінгі, бастауыш және орта кәсіби, жоғары білім беру) қамту өте
маңызды. Мәселенің бұл тұрғыдан шешілуінің мәні – кәсіби қауымның өзара
келісуі қорытындысында қабылданған болашақ нәтижелердің көпдеңгейлі жүйесі
бүкіл білім беру процесіне қатысушыларға белгіленген мақсаттарға жетуде
бағыт-бағдар ретінде қызмет ететіндігінде.
Білім беру саласы, ашық жүйе ретінде қатысушы жақтардың мақсат-
міндеттерді жауапкершіліктерді өзара бөлісу негізінде құруын қарастырады.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделін іске асыру жұмысын ертерек бастап
кеткен шет елдердің тәжірибесіне талдау жасау – бұл жауапкершіліктерді
төмендегіше бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
• оқушы өмірде және қоғамда конструктивті роль атқару үшін болашақ
нәтижелерге ұмтылуға міндетті;
• оқытушы оқу ісін ұйымдастыру шарты ретінде оқу процесін
шығармашылқ тұрғыда ұйымдастыруға міндетті;
• ата-ана өз баласның қажетті дәрежеде білім алуына жағдай жасауға
міндетті;
• мектеп әрбір оқушының өз даму траекториясын құруына жағдай жасауға
міндетті.
• мемлекеттік органдар әлемдік білім беру кеңістігіндегі ағымдарды
ескере отырып білім беру жүйесінің сапасы мен оқушылардың
жетістіктеріне ұлттық мониторинг жасаудың негіздерін айқындауға
міндетті;
• қоғам күтілетін нәтижелердің жетілдірілуіне, білім беру жүйесі
жетістіктерінің ашық түрде жарияланып отыруына жауапты.
Сөзімізді қорытындылай келе айтарымыз, жалпы және жоғарғы білім беретін
мекемелер түлектерінің қазіргі социумға жедел әрі жеңіл интеграциялануын
қамтамасыз ететін тетіктерді жасақтау – бүгінгі күннің кезек күттірмес
талабы. Бұл талап – еңбек рыногы құрылымының өзгеруіне; жағымды типтегі
коммуникация негізінде өмірлік қызмет салаларын, тәсілдерін тез өзгертуге
бейім маман квалификациясына қойылатын талаптардың күшеюіне; сондай-ақ
жұмыс таңдау мен оған орналасудағы жастардың өзіндік жауапкершіліктерінің
артуына тығыз байланысты.
Соңғы жылдары білім беруді жаңартуға қатысты Европа кеңесінің
ұсыныстарына сәйкес компетенция, білім беру саласын дамыту факторларын
ұғымдарына деген көзқарастардың ауқымы кеңейе түсті. Осыған орай білім беру
саласын дамыту факторларын ұғымының мән-мағынасын айқындауға бағытталған
мәселелер ғылыми-әдістемелік басылымдарда, білім саясатын анықтайтын
құжаттарда және экономика саласындағы зерттеулерде жалпы деңгейде көрініс
беруде. Бұл осы ұғымның жалпы білім берудегі жүйелік-практикалық қызметімен
және кіріктірілген метапәндік рөлімен де байланысты. Дәстүрлі оқыту
әдістемесінде компетенция - жаңа ұғым емес. Латын тілінен аударғанда
компетенция дегеніміз өз ісін жетік білу, танымы мол, тәжірибелі деген
мағынаны білдіреді. Өз саласына сәйкес біліммен, біліктілікпен қаруланған,
негізді ой-тұжырым жасайтын және тиімді әрекет ете алатын адамды белгілі
бір саладағы компетенттілік меңгерген деп есептеуге болады.
Реформалау кезеңінде жаңашыл құбылыстарды енгізуге аяқ алысында айқын
бет алыстарды көруге болады. 1999 жылы маусым айында қабылданған “Білім
туралы” заңда білім беру жүйесінің халықаралық стандарттарына сай келетін
ЮНЕСКО-да ұсынылған ұлттық білім берудің жаңа моделі белгіленді. Осыған
орай, үздіксіз білім беру жүйесінің төрт деңгейі анықталды:
1. Мектепке дейінгі білім беру және тәрбие
2. Орта білім
3. Жоғары білім
4. Жоғары білімнен кейінгі білім
Бұл модельде кәсіби-техникалық және арнай орта білім беру деңгейлері
көрсетілмеген. Кадрларды қайта даярлау және біліктілікті көтеру білім
берудің бір деңгейі, қосымша кәсіби білім берудің бір формасы болып
табылады.
1990 жылдары білім беру орындарының саны күрт өсе батады. Бірақ 1991
жылдан бастап білім беру жүйелері біртіндеп қысқара бастады. Әсіресе бұл
балабақшаларға қатысты болды.
Оқу орындарының санының кемуі орта, мектепке дейінгі білім беру
орындарына, олардың санының артуы жоғарғы білім беру мекемелеріне қатысты
болды. Бұл мекемелердің санының артуына мемлекеттік емес ұйымдар үлкен үлес
қосты. Жеке меншік лицейлер мен колледждердің санының артуы бастауыш және
орта кәсіби білім беру мекемелерінің күйреуіне тосқауыл болды. Республикада
мектепке дейінгі білім беру және тәрбие орындарының көптеп жабылуына
байланысты олардың контингенті бірден 1,0 млн балаға кеміді, ал қазіргі
кезде тек 5-6 жасар балалардың 400 мыңынан 70 мыңы мектеп алды дайындықтан
өтіп жатыр. 19992000 оқу жылында күндізгі білім берудің жоғарғы білім беру
сатысында тіркелгендері тұрғындардың 79,1 пайызын құрайды.
Кәсіби білім беру жүйесінде еңбек ісін жүргізуге оқыту және оларды
тұрмыста пайдалану дағдыларын қалыптастыруға тиісті деңгейде мән берілмей
келеді. Жаңа еңбек рыногының талаптарына жауап беретін дағдылар мен
біліктіліктерді жеткізу машықтарын зерттейтін арнайы құзырлардың
жетіспеушілігі бүгінгі күні осы мәселелердің жол табуына мүмкіндік бермей
отырғаны анық.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай республикадағы жеткіншектер мен
жастардың іспен шұғылдану жағдайында проблемалық жағдай тудыруда.
Жұмыссыздық пен еріксіз асыраудағы адамдардың еңбектегі деградациясына
акелип соқтырады. Нәтижесінде жастар арасындағы қылмыскерлік, нашақорлық,
алкоголдік, бұзық жолға түсуі сияқты жағдайлар көбеюде.
Қазақстан Республикасының білім беру реформаларының басты мақсат пен
міндеттері – сапалы білім өндірісінің қалыптасыуына жол беретін ұлттық
білім беру моделін құру. Ал міндеті – Қазақстан азаматтарының білім берудің
кез келген сатысына қол жеткізе алуындағы конститутциялық құқықтарын
қанағаттандыру; білім мен білім беру жобаларының сапасын арттыру; білім
беру қызметін көрсету; білім беру мен тәрбиені біртұтас ету; тәрбие жұмысын
жүзеге асыру; педагогтардың әлеуметтік статусын көтеру; Қазақстандағы білім
беру ісін әлемдік білім беру кеңістігіне өтуге бағыттау.
Мектепке дейінгі білім беру – мектепке дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Білім беру жүйесін дамытуда ғалымдардың теориялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің
модельі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ БІЛІМ БЕРУ ҚЫЗМЕТІ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ
ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан республикасында білім беру жүйесі саласын қалыптастыру
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Елдегі білім беру жүйесіндегі жаңашыл
әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Білім беру қызметін дамытудың әлеуметтік-экономикалық
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Зерттеу жұмысының тақырыбы: “Білім беру қызметі дамытуының факторлары”
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы ғылым мен
университеттік білімнің дамуының қарқындылық сипат алуы ХХІ ғасырдың
мемлекеттік басты талаптарының бірі болып отыр. Бұл талаптар жоғарғы
мектеп, әсіресе университеттегі маңызды сұрақтарды тереңірек әрі кеңінен
қарастыру мүмкіншіліктерін туғызуда. Нарықтық қатынастарға өтуге байланысты
қоғамымызда жаңа заман талабына сай білікті мамандар даярлау талабы өсіп
келеді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдылықтарды саралап, отыз бағытты белгілеп
бергені белгілі. Осылардың қатарында білім және ғылым саласына да баса
назар аударылды. Білім беру реформасының басты өлшемі білім мен білік
екенін атап өтіп, “парасатты экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды тиімді пайдалану, инновациялық
экономиканың дамыту, білім беру қызметін әлемдік стандарттар деңгейіне
көтеру қажеттігі назарға алынды.
Бұрынғы Кеңес одағы құрамындағы мемлекеттерінің егемендік алуы,
дүниежүзіндегі дамығын мемлекеттермен дипломатиялық, экономикалық, ғылыми-
техникалық, мәдени-ағарту байланыстарының көбеюі, қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік көзқарастағы өзгерістер, оның салауатты қоғам орнатуы әрбір
азаматтың жан-жақты дамуын талап етеді. Сондықтан үздіксіз білім беру
жүйесі басқа материалдық-рухани тараулар сияқты өз дамуын қайта құруды
бастан кешіруде. Ғылыми-техникалық прогрестің және өндіріс саласының
қарқынмен дамуы ересектерден интеллектуалдық еңбекті, ал өскелең жас
ұрпақтан жоғары дәрежелі кәсіби қабілеттілікті талап етті. Бүгінгі таңда
еңбек рыногында бәсекелестікке төзімді мамандар даярлау талабы мемлекеттік
ғылым және білім министрлігінің “Қазақстан Республикасында 2010 жылға дейін
білім беруді дамытудың бағдарламасында”, педагогикалық білім беру
аймағында, сонымен қатар экономиканың өзекті мәселесі ретінде арнайы
құжаттарда да көрсетіліп отыр.
Материалды және интеллектуалды құндылықтардың алмасуының кеңеюіне алып
келген жаһандану өткен ғасырдан бастап экономикалық прогресске де ынта
болып отыр. Жаһандану үрдісінің таралуы капитал, технология, тауар, еңбек
нарықтарын тығыз байланыстырып, араластырып жіберген трансұлттық
компаниялардың септігінен болып отыр. ХХ ғасыр аяғына қарай халықаралық
экономикалық жүйе күрделі құрылымға айналды. Мұнда, әр ел жиынтық өнім
өндіруге азды – көпті септігін қосып, ұлттық нарық шекараларын кеңейтуде.
Сонымен қатар мамандардың және саясаткерлердің пікіріне сай, жаһандандыру
бірқатар елдер үшін жағымсыз салдар әкелу мүмкін. Бұл әр түрлі елдердің
бірдей емес даму деңгейінде болу себебінен.11
Халыққа жолдауында Н.Ә. Назарбаев әлемдік алдыңғы қатарлы дамыған және
бәсекелестікке төзімді мемлекеттер қатарына қосылуды ұсынған болатын. Бұл
мәселені шешуде ең маңызды жеті бағыт анықталды. Осындай кілттік
басымдылықтардың бірі білім мен ғылымды дамытуды дұрыс жолға қою болды.
Халық алдындағы басты талап жаңа ғасырдың жаңаша өзгерістері мен
бағыт-бағдарына әрқашан даяр болып, қатаң бәсекелестік сайысына бейімделу.
Мен бүгінгі жастар жолдаудың мәні мен мақсатын түсініп, басты идеясына
тереңнен көз жүгіртсе деймін. Бүгінде алдымызда тұрған тапсырмаларды жақсы
меңгеріп, түсіну үшін қазіргі ғаламдық әлемді көре біл керек, – деген
болатын Н.Ә. Назарбаев.
Бұл жүйе алдындағы мемлекеттік және әлеуметтік жайт, болашақ ұрпақты
өркениетті азамат етіп тәрбиелейтін отандық білім ордалары мен әлеуметтік-
экономикалық білім саласы мамандарына үлкен жауапкершілік жүктейді.
ХХІ ғасыр қоғам талабына байланысты білімдендіру ғасырына айналған
болса, осы заманның өз деңгейіне сай келерлік мамандар даярлау мәселесі
отандық және шетелдік ғалымдарды толғандырып жүргені анық.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы білім беру жүйесі ғылым саласындағы даму
бағыттарына сүйенгенімен еліміздің білім беру жүйесінің отандық дәстүр мен
үрдістеріміздің ерекшелігіне сай өзіндік жолы бар. Еліміздегі білім беру
бағытының дамуы үшін оны дамытудың факторлары қажеттігі Қазақстан
Респуликасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасының
негізгі қағидаларында белгіленген.
Бұл салада азды-көпті еңбек еткен ғалымдар болғанымен, нақтылы
зерттеулер аз, сондықтан бүгінгі күні білім беру жүйесін дамыту факторлары
теориялық негізін практикамен сабақтастыру негізгі мәселе болып отыр.
Білім беру жүйесін дамыту факторлары мен оны қалыптастыру саласында
соңғы жылдарда Әубәкіров Я., Шеденов О.К., Жатқанбаев Е.Б., Ілясов Д.К.,
Күренкеева Г.Т., Досқалиев С.А. сияқты отандық экономист ғалымдармен қатар
Қусайынов А.Қ., Ж.Р.Баширова сияқты бірқатар педагогтар да еңбек еткен.
Дегенмен, бұл мәселені шешуде теорияның жеткіліксіздігі мен тәжірибелік
қажеттілік біздің зерттеудің тақырыбын құрайды: “Білім беру жүйесін
дамытудың басты факторлары”.
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың басты факторларын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің болжамы: Егер білім беру жүйесінің моделін осы сала
мамандарының әрекеттік біліктілігінің даму потенциалына негіздеп және
отандық проблема негізінде құрсақ, онда болашақ білім беру жүйесінің даму
факторлары жеткілікті деңгейде қалыптасқан болар еді, өйткені отандық
білім беру жүйесінің дамуы деңгейі мен мазмұны мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық құрылымына сәйкес жасалынған.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың басты факторларын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу,
практикалық тұрғыдан дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Білім, біліктілік, білім жүйесі, білім жүйесі дамуының факторлары
түсініктерінің мәнін ашу.
2. Білім беру жүйесінің мемлекеттік моделін құру.
3. Білім беру жүйесінің мемлекеттік моделінің талаптарына сай педагог
мамандарды даярлау жұмыстарының даму потенциалын анықтау.
4. Білім беру саласы дамуының моделінің апробациясы бойынша әлеуметтік-
экономикалық факторларды анықтау.
5. Экономикалық ұсыныстарды даярлау.
Теориялық мәнділігі: Білім беру саласын дамытушы факторлардың мәні мен
мазмұнын анықтау.
Практикалық маңыздылығы: Білім беру саласын дамытушы факторларды
анықтауда теория мен практиканы сабақтастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық тұжырымдамасының жетекші идеясы: жоғары оқу
орындары жүйесінің потенциалы мен ресурстарының түпкі нәтижеге бағдарлануы.
Ол нәтиженің мәні сол, кәсіпті меңгеруде кәсіби міндеттерді теориялық және
практикалық тұрғыдан шешуге дайын, осы үшін кәсіби іс-әрекеттерді
ұйымдастырып, қолдана білетін, кәсіпті меңгеру барысы мен нәтижесін талдап,
түзете алатын мамандардың кәсіби тұрғыдан жетілуі, өзін-өзі жетілдіруі,
экономикалық факторларды бекіткендігі.
Күтілетін нәтиже:
1. Білім беру жүйесінің дамуына әсер ететін факторларды анықтау.
2. Білім беру жүйесінің даму потенциалына ықпал етуші факторларды
анықтауда теориялық материалдарды жүйелеу.
Ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- білім беру жүйесін дамытудың басты факторларына байланысты теориялық
негізі түзіледі, оның маңыздылығы, мазмұны мен құрылымдық компоненттері
анықталады;
- білім берудің даму потенциалының моделі жасалды.
- білім беру жүйесінің дамуына тікелей әсер етуші факторлар
жиынтығы анықталады.
Магистрлік диссертацияның құрылымы мен қысқаша мазмұны. Бұл зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, негізгі мақсаты, нысаны,
болжамы анықталып, оларға сәйкес зерттеу барысында шешілуге тиісті
мәселелер белгіленеді, зерттеудің жаңалығы, теориялық құндылығы, тәжірбиеге
енгізілуі туралы мәліметтер көрсетілді.
Зерттеудің “Білім беру жүйесін дамытуда экономист мамандардың теориялық
көзқарастары” тарауында экономикалық, педагогикалық әдебиеттердегі білім
беру жүйесін дамытудың факторларын анықтау мәселесі туралы зерттеулерге,
көзқарастарға жан-жақты талдау жасалынады. Осы тарауда, еңбектерге сүйене
отырып білім беру жүйесін дамыту мәселесін сипаттап, дамытушы факторларына
және оның компоненттік құрылымы анықталады, қалыптасу деңгейлеріне,
белгілеріне сипаттама беріледі.
“Білім беру саласының мамандары. Елдің білім беру саласы мамандарын
даярлау мен оларды даярлау жұмыстарының даму потенциалы” атты тарауда
еліміздегі жоғары оқу орындарында кәсіби мамандарды даярлаудың бүгінгі
жағдайына да тоқталып өттік. Мемлекеттің білім саясатына сәйкес Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан бергі жаңашыл әрекеттері мен
әлеуметтік-экономикалық факторлар жағдайы жайында сөз қозғалды.
Қортынды бөлімінде жалпы зерттеу барысында алынған нәтижелер мен
ұйғарымдардың маңыздылары іріктіліп, жүйеленіп қысқаша тұжырымдамалар
түрінде келтіріледі.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Білім беру жүйесін дамытуда ғалымдардың теориялық көзқарастары
Адамзат баласы қоғам дамуының соңғы он жылдық көрінісіндегі
жетістіктердей құбылысқа ешқашан куә болған емес. Білім деңгейінің қарқынды
қозғалысы адам әрекетінің барлық салаларын қамтып алды. Ғаламдастыру үрдісі
әлеуметтік, мәдени және экономикалық шекараларды бірлесуіне себеп болды.
Идеялардың, ойлау стереотиптерінің, өмір сүру тәсілдерінің алға жылжу
темпінің ұлғаюына орай қоғамдағы білім берудің орыны мен рөлі өзшеге
сипатқа ие болды.1;2] ЮНЕСКО халықаралық ұйымы XXI ғасырдағы білім беру
үрдісінде төрт нәрсеге ерекше тоқталған: бірлесіп өмір сүруге, білім алуға,
жұмыс жасауға және өмір сүруге үйрену.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы халыққа
жолдаған жолдауында “елдің бәсекелестікке төзімділік деңгейі оның білім
сапасынан көрінетіндігін... Елімізге болашақты көздейтін жаңа білім
бағдарламасы қажет екендігін тағы да атап өтті”
Еліміздің әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің санатына қарай
жасайтын қарышты қадамын сөз еткен елбасы Н.Ә.Назарбаев ендігі жерде алдағы
он жылдықта атқаруға тиісті жұмыстарды айқындауда ең алдымен білім, ғылымды
өркендетуден бастайтындығын атап өтті. Бұл жолдауда көзделген мақсатымыз
да, экономикалық өсудің көлденең тартар көрсеткіші де емес, бұл –
қазақстандықтардың тұрмысын жақсарта берудің қолымызда бар нақты мүмкіндігі
екендігін ескертті. Сонымен қатар ел президенті осы жолдауында біз
мемлекеттің білімі мен ғылымын дамыта отырып, экономикалық дамуы жағынан
Қазақстанды “аймақтық локомативке” айналдыруға мүмкіндігіміз бар деген
еді.1;2 XXI ғасырдың басындағы әлеуметтік-мәдени жағдайлар білім беру
жүйесіндегі өзгерістерді көздеп қана қоймай, оның қалыптасу жағдайын да
ұстанатын жаңа білім кеңістігінің орнығуына негізделген. XX ғасырда
қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік жағдайдың барлығы
макромодельге: ғылым – өндіріс – білім жүйесіне негізделгендігі анық.
Білім беруге деген жаңа көзқарас бұл жүйенің: мәдениет – білім – тарих
деген мәдени макромоделінің қалыптасуына себеп болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдылықтарды саралап, отыз бағытты белгілеп,
осылардың қатарында білім және ғылым саласына да баса назар аударды. Білім
беру реформасының басты өлшемі білім мен білік екенін атап өтіп, “парасатты
экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен
көзқарастарды тиімді пайдалану, инновациялық экономиканың дамыту, білім
беру қызметін әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру қажеттігі назарға
алынды. Демек, әлемдік еңбек рыногында бәсекеге төзімді қызметкерлер
қатарын қалыптастырамыз деген талпынысымызға жан-жақты қолдау көрсетуде
талмай еңбек ету қажеттігі айқын. Бұл тұрғыдан Әубәкіров Я., Шеденов О.К.,
Жатқанбаев Е.Б. сынды экономист ғалымдардың ғылыми еңбектеріне жүгенетін
болсақ өркениетті экономикаға, дүние жүзілік бәсекелестікке сауатты білім
арқылы жететіндігіміз деген пікірімізді әрі қарай нақтылай түседі.
Отандық экономикада ғалымдар бәсекені рыноктық тепе-теңдікті орнататын
құрал ретінде қарастырады. Онда әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша
ұлғайту болып табылады. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін
кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеп соғады. Егер қандай да бір тауардың
ұсынысы сұранысынан көп болса, онда сатушылар арасында бәсекелестік
күшейеді дейді, – экономист ғалым Е.А. Жатқанбаев өз еңбегінде. Егер
сұраныс ұсыныстан көп болса, онда бір бірімен бәсекеге сатып алушылар
түседі. Тапшы тауарды сатып алу мүмкіндігіне ие болу үшін, әрбір сатып
алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға тырысады. Баға өседі, ал
тауарға ұсынысты ұлғайтады.6;118 Демек, бүгінгі күні біздің білім
саласындағы өндірісіміз осындай тапшы тауарлар қатарынан орын алуға тиіс.
Кесте 2 – Мемлекеттік және рыноктың экономикалық қызметі
Экономикалық қызметі
Рыноктың Мемлекеттің
Жеке Рынок талаптары Рынок
бойынша құлдырауының
шеттелуі
▪ қалыпты бағаны ▪ салықтық ▪ сертификаттау ▪ экономиканы
қалыптастыру ▪ бюджетті басқару және меншік тұрақтандыру
▪ шығынға қарсы▪ экономиканы құқығын қорғау ▪ сыртқы
▪ есептік құқықтық қамтамасыз▪ бәсекелестікті ұстанымды
▪ негіздемелік ету қолдау компенсациялау
▪ тауар-ақша ▪ тұтынушы
айналым жүйесі құқығын қорғау
аралас ЭКОНОМИКА
Дүние жүзінің еңбек рыногында қызмет ұсынысын нығайтып, бәсекелесті
жеңіп шығуда аянбай еңбек ету еліміздің ертеңі десек артық болмас. Ал еңбек
рыногындағы маманның жеке индивид ретінде тұлғааралық қатынастар жүйесінде
өзін қоршаған орта адамдарымен бірлесе әрекет ете алу қабілеті, әлеуметтік
жағдайға бағдар тұта білу, басқа адамдардың жеке тұлғалық ерекшеліктері мен
эмоционалдық ахуалын дұрыс айқындап, кәсіби қарым-қатынаста тиімді
тәсілдерді таңдап алу және оны бірлесіп әрекет ету үстінде жүзеге асыру,
ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық,
тілдік этикетті сақтау сияқты қасиеттер тұтастығы кәсіби, қоғамдық-мәдени
біліктілік дағдыларын көрсететін өлшем. Экономикада адамға тән бұндай сапа
иеліктерін адам капиалы терминимен атайды. Жалпы бірқатар саяси
экономиканың классиктері “капиталды” жинақталған еңбек деп қараса, енді
біреулері оны өндіріс құрал-жабдықтары жеп қараған. Бұл қазіргі
Е.Б.Жатқанбаев сынды отандық экономистердің еңбектерінде толық қарастылған.
Мемлекетіміздің алға қойған басты мақсаттарына үлкен мәдениет шыңына,
өркениетті ел қатарына білім, ғылымды жетілдіру арқылы қол
жеткізетіндігіміз анық. Мәдениет ұғымының өзін зерттеп қарар болсақ,
адамзат мәдениеті (қоғам ұғымы сияқты) экономика, психология және басқа
да гуманитарлы ғылымдарда өте кең ауқымда қолданылады. Мәдениетті
психология ғылымдарында белгілі бір топқа тән ерекше қасиет, әлеуметтік
мұра, тарихи-қоғамдық, мәдени тәжірибе деп таниды.18 Э.Тайлор: мәдениет
білім, өнер, таным, заңдылықтар, дәстүрлер мен адамның қоғам мүшесі ретінде
игерген бірқатар дағдылары мен қабілеттіліктерінің тұтастығы,- деп
тұжырымдайды. Бірқатар сөз шеберлерінің ойларына көз жүгіртетін болсақ
көптеген ғұламалар сөзді қатынас құралы, мәдениеттің архетипі деп
танығандығына куә боламыз. Оған дәлел ретінде Х.Ортега-и-Гессеттің Человек
в качестве человека не может существовать без культуры. Собственно
культурным актом является созидательное действие, посредством которого мы
извлекаем logos некого объекта, до этого момента являюшегося
необозначенным деген сөзін келтірсек болады.
Егер білім беру кеңістігін талдайтын болсақ оның үнемі динамикалық
қозғалыста болатындығына көз жеткіземіз. Қоғам дамуы мен мемлекеттің ішкі
қозғалысына икемделіп, оның қажеттіліктерін анықтап отырады.
Білім беру реформасын сөз етпес бұрын “реформа” деген ұғымның өзін
талдап алсақ орынды болар. “Реформалау” – экономикалық жүйенің бір
үлгісінен басқасына өтуі. Экономикалық реформа – экономикалық қатынастарды
өзгертуге бағытталған саналы түрде жүзеге асырылатын өзгерістер. Білім беру
жүйесін реформалау, басқару істерінің қызметін соңғы жылдары жаңаша
“менеджмент” терминімен атан жүрміз. “Менеджмент” дегеніміздің – нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорындарды басқару нысаны, менеджменттің негізгі
қызметі – шешім қабылдау және оны орындау.
Білім саласындағы бүгінгі жетістік, көтерілген биік, экономиканың
қарыштап дамуы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы 1997 жылғы қабылданған
Елбасының “Қазақстан-2030” Стратегиялық бағдарламасының алғашқы
қорытындысының нәтижелі болғандығын білдіреді. Осыған қарап, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың саясатының дұрыстығына көз жеткізіп, алдағы он жылда
да Отанымыздың даму қарқыны еселеп артатындығына толық сеніммен қарауға
болады. Мұндағы игілікті іс, батыл қадамдар білім мен ғылым саласының да
дамуына кең жол ашты.
“Парасатты экономиканы” қалыптастыруда, экономикалық өсуде білім мен
ғылымның, білікті кадрдың атқарар рөлі қашан да ерекше десек, соны
жүйелілікпен жүзеге асыру жолында жұмыстар жүргізіліп жатыр деп батыл
айтуға болады. Экономикалық өсу дегеніміз – бұл қоғамдық өндірістің өсуі
және сапалы түрде жетілдіруі деп түсіндіреді отандық экономист ғалымдар.
Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық экономиканың дамуын
сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты жалпы ішкі өнімнің артуы
кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық өсу өз
құрамына өндіріс нәтижелеріне жаңа үдемелі теңдіктердің қалыптасуын
қосатын, экономикалық даму процесінің бір нысаны болып табылады. Даму – бұл
көп өлшемді процесс, оның құрамына техникалық, экономикалық, әлеуметтік,
саяси саладағы терең түбегейлі өзгерістер кіреді. Білім саласын дамыту
факторларын іздестіре келе біз Бальцеровтың мынадай пікіріне кездестік.
Зерттеушінің пікірінше, экономикалық даму қарқынын анықтайтын басты
факторлар төр топқа бөлінеді:
1.Экономикалық дамудың бастапқы деңгейі
2.Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі
3.Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс
4.Шаруашылық жүргізудің сыртықы шарттары, яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы. 4, 261
Алдыңғы қатарлы елдердің білім беру жүйесі жүргізілген реформалар
негізінде дамиды. Мемлекеттік-саяси және әлеуметтік-экономикалық қайта
құрулар, сонымен қатар әлемде болып жатқан жаңа мәдени қозғалыстар оның
жүзеге асыуна себепші болады. Бірақ нақтылы жағдайларға сай болашақ мақсат,
міндеттері анықталады. Мысалы АҚШ-та ұлттық білім беру жүйесінің алғашқы
масштабты реформалары Совет Үкіметінің мақтанышы болған технологиялық
жетістігі – алғашқы жасанды спутнигінің шығарылуына жауап ретінде қолға
алынған болатын. Осыдан соң кәсіби мамандарды даярлаудың сапасын арттыруды
мықтап қолға алған.
Жапонияда алғашқы реформа ХХІ ғасырдың 70 жылдары басталды. Оның басты
мақсаты ұзақ жылдық қорғауда қалған Жапонияның экономикалық жағдайын
жақсарту, қажеттіліктерін қамтамасыз ету және озық мамандармен жасақтау
саясаты болды. Қазіргі үшінші реформа сексенінші жылдардан бастау алады
және жиырма бірінші ғасырдың бірінші он жылдығын қамтуды көздейді. Басты
мақсат ашық қоғам азаматтарының тұлғасын қалыптастыру, эгализм мен бір
беткейлікті игеру, массалық және унифициалды қалыптан тұлғалық даралыққа,
ұлттық болмысқа көшу.
Біз кез келген саланы қарастырарда қашан да шет елдік немесе дамыган
елдермен байланыста, салыстырмалы түрде талдайтындығымыз анық. Ендеше
осындай алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесіне көз жүгіртетін болсақ
Германияда білім беру жүйесі 1950, 1960, 1970, 1980, 1990 және 2000 жылдары
алға қойылған. Соңғы реформаның міндеті – орта білім беру жүйесінің мақсат,
міндеттерін қайта қарастыру, жоғары білікті жас мамандар қатарын даярлау,
ғылым мен білімге сапалы стандарттарды енгізу.
Шет мемлекеттерде білім саласында реформалар даярлауға арнайы ғылыми-
зерттеу институттары мен орталықтары құрылады. АҚШ-та білім саласының
мәселелерімен айналысатын жылдық бюджеттік қоры 100 млн. долларды құрайтын
ұлттық білім институты ашылды. Жапонияда әр жылдары орталық ұйымдар
(1987ж), өмір бойы білімді жетілдіру ұйымы (1990ж), оқу әдебиттеріне
байланысты өкілетті ұйым, оқытушылардың білім жетілдіру ұйымы, ғылыми және
кәсіби білім беру ұйымдары құрылды. Германияда 1980 жылдар реформалар
жүргізу үшін білім беріді жоспарлауда бірлескен комиссия құрылды. Ол
болашаққа бағытталған кең ауқымды білім беру жүйесін талдауға бағытталды.
1,4 млрд.марканы қажет ететін 2000-нан астам эксперименттік зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Соңғы жылдары Францияда білім беру министрлігінде
ерекше орынға ие консультативтік ұйымдар – ұлттық білім берудің жоғарғы
советі болып отыр. Бұл білім министрлігіндегі чиновниктердің ғана емес
педагог мамандардың жауапкершілігін талап ететін, сонымен қатар министр
шешімінің жауапты әрі ұқыпты болуына ықпал ететін фактор.
Совет үкіметінде білім беру саласы мәселелерімен атақты СССР
Педагогикалық Ғылым Академиясы айналысты (оның ішінде мектепке дейінгі
тәрбие, жалпы орта білім беру, бастауын кәсіби білім беру, орта кәсіби
білім және жоғарғы білім).
Мектеп индустриясының мәселелерімен айналысатын ғылыми зерттеу
институттары болды. Олардың ұйымдастыруымен жүздеген ұйымдар мектеп
кабинеттерінің құрал-жабдықтарын шығарумен айналысатын.
Базалық факторларға көшер алдында фактор және білім беру жүйесін
дамыту факторлары ұғымдарының ұқсастықтары мен ерекшеліктерін ажыратып
алған дұрыс.
Орысша – қазақша сөздіктерде фактор сөзі – әсер, ықпал деген мағына
береді. Яғни, өз тақырыбымыз төңірегінде сөз қозғар болсақ, түрлі ғылыми-
зерттеу еңбектерін қарастыра келе біз білім беру саласын дамытудың
факторлары жалпы білім саласындағы өзгерістер мен жетістіктерге негіз
болатын қоғамдық шаралар жиынтығы деген қорытындыға келдік.
Білім беру жүйесі – жеке тұлғаның қабілетін, қоғамның болашағын
қалыптастырушы әлеуметтік мәнді идеалдарды арттыруға бейімделген;
адамдардың өмір бойы білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, сонымен
қатар ел экономикасын дамытуда жас жеткіншектердің кәсіби-профессионалды
дағдыларын пайдаланудағы әлеуметтік бейімделуінде қоғамның талаптарын
қамтамасыз етуі болып табылады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекет дамуының стратегиялық даму бағытына
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс, саяси даму, қоғамның мәдени
және рухани дамуына тікелей әсер ететін білім мен ғылымды алдыңғы орынға
қойып отыр.
Халыққа жолдауында Н.Ә. Назарбаев әлемдік алдыңғы қатарлы дамыған және
бәсекелестікке төзімді мемлекеттер қатарына қосылуды ұсынған болатын. Бұл
мәселені шешуде ең маңызды жеті бағыт анықталды. Осындай кілттік
басымдылықтардың бірі білім мен ғылымды дамытуды дұрыс жолға қою болды.
Халық алдындағы басты талап жаңа ғасырдың жаңаша өзгерістері мен
бағыт-бағдарына әрқашан даяр болып, қатаң бәсекелестік сайысына бейімделу.
Мен бүгінгі жастар жолдаудың мәні мен мақсатын түсініп, басты идеясына
тереңнен көз жүгіртсе деймін. Бүгінде алдымызда тұрған тапсырмаларды жақсы
меңгеріп, түсіну үшін қазіргі ғаламдық әлемді көре біл керек, – деген
болатын Н.Ә. Назарбаев.
Әлемдік бәсекелестікке төзімділіктің жылдық тізбегін құрастырушы
Лозаннадағы менеджментті дамыту институтында 320-дан астам көрсеткіштер мен
эксперттік бағаны атап айтады, оның ішінде: 83 экономикалық көрсеткішті, 77
үкіметтік және басқару ықпалы, 69 сауда-саттық ықпалы, 94 инфра-құрылымдық
әсерлестіктер көрсетілген. Осы аталған шарттар мен факторлардың өзара
ықпалы мемлекеттің бәсекеге төзімділігін анықтайды. Олардың ішінде кейбір
көрсеткіштерді ерекше атап айтуға болады.
Бірінші, білім деңгейі. Мұның мәні кез келген ұлт тауар және қызмет
көрсету арқылы ғана емес, қоғамдық құндылықтары және білім беру жүйесі
арқылы да бәсекеге түсе алатындығында.
Екіншіден, адам капиталының дамуы. Қазіргі экономикада материалдық
тауарлар мен қызметке ғана емес, “интеллектуалдық потенциалға” да ерекше
акцент қойылуда. Бүгінгі ықпалды білім беру жүйесін ұлттың қорғау қабілеті,
білім беру арқылы жұмыс күшінің интеллектуалдық компонентін арттыру
бәсекеге қабілеттіліктің аса маңызды шарттарының бірі болып саналады.
Үшіншіден, инновациялық өркендеу. Кәсіби бәсекеге қабілеттілік
индексінің құрамдас бөлігі болып табылатын “технология индексі”
инновациялық даму деңгейінің, технология трансферты, коммуникативтік және
ақпараттық технология дамуының, ғылыми зерттеу жұмыстары мен талдауларды
инвестициялау, осы саладағы университеттер мен сауда-саттық бірлестігінің
бағасы.
Төртіншіден, жұмысты орындау сапасы. Жапония, Сингапур, Германия,
Швейцария – нақтылы өнімдер мен қызметтер саласындағы технология мен
идеялардың шебер трансформациясының арқасында ғаламдық экономикада үлкен
жетістікке қол жеткізген үлгілі елдер қатарын құрайды.
Сонымен, саяси ерік пен ұлттық пәтуа. Әлемдік бәсекеге қабілеттілік
құзырына ұмтылушы кез келген елдің саяси басшылығындағы ең күрделі сұрақ.
Соңғы он-он бес жыл төңірегіндегі бәсекеге қабілеттіліктің жаңа
өлшемдері пайда болды: әлемдік экономиканың жаңа сапаға көтерілуіне –
“білім экономикасына” ерекше мән беріліп жур. Бүгінгі батыс елдерінде тек
15 пайызы ғана тауар өндіруге тікелей қатысы бар, қалған 85 пайызы
шығармашылық, басқару және ақпарат беру қызметінде көрініс табады. Әлемдік
бәсеге қабілетті елдер қатарында Қазақстан қандай орын алады деген сұрақ
туады. Мысалы, 2005-2006 жылдары экономикалық дамуда бәсекеге
қабілеттіліктің “Давостық” индексі бойынша 117 ел арасында алдыңғы қатарда
Финляндия, АҚШ, Швеция, Тайвань, Норвегия, Исландия, Сингапур, Австралия,
Канада, Швейцария, Япония, Ұлыбритания, Германия және Ираиль елдері болды.
Қазақстан 61-ші орында. СНГ-нің барлық мемлекеттерінің алдыңғы қатарында
тұру себебіміз сондықтан. Жеке құрамдарын қарайтын болсақ, Қазақстан
шығармашылық(яғни, технологиялық идеялардың дамуы жағынан), ғылыми-зерттеу
базасының сапасы, нақтылы ғылым саласы білімділігі, сонымен қатар инфра-
құрылымдық базаның сапасы жағынан өте озат деп бағаланады.
Дегенмен, біздің еліміз осы иеліктерді тәжірибелік “капиталдандыру”
мүмкіншілігін қанағаттандыру факторлары жағынан төменгі бағаға ие. Мұнда
жоғары деңгей “ми қызметінің кемуі”(утечка мазгов) және қызмет пен жаңа
технологияларды лицензиялаудың күрделі процесі, ғылыми-зерттеу және білім,
тәжірибелік-конструктивтік жұмыстар мен интеллектуалды иелікті қорғау
құқығының төменгі деңгейі және білім берудегі инвестицияның тар потенциалы.
Осы фактілерге сүйенетін болсақ біз дүниежүзі елдерінің ішінде үлкендердің
сауаттылығы жағынан 3 пайыздық деңгейді иеленеміз, ал тұрмыс жағдайы
жағынан – 40 пайыздық орындамыз. Инженерлер мен ғалымдар саны жағынан
тізімннен үшінші орынды, экспорт үлесі тұрғысынан – соңғы төменгі
корсеткіштерді береміз.
Алдымызға стратегиялық тапсырмаларды қоя отырып, осы он жылдықта
алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына қосу үшін ғаламдық ғылым мен
технологияның, білім саласының даму жағдайын үнемі бақылып отыруға тиіспіз.
Олар қандай жағдайда? Қолданбалы зерттеулер саласы мен жобалар
төңірегінде бүкіл әлемдік қолданысқа түсетін технологиялар даярлау бағыты
анық көрінеді. Қарапайым мысал ретін бүкіл әлемдік деңгейде ғылым мен
техниканың, еңбек салаларының кез келген орынында қолданыса журген
ақпараттық және телекоммуникативтік технологияның үлкен жетістігі интернет
жүйесін айтуга болады. Интернет экономика, ғылым, білім, мәдениет, демалыс
ұйымдарының барлық саласында қолданылып, әлемнің түкпір-түкпірін қамтып
отыр. Эксперттердің бағасы бойынша 2010 жылы әлем бойынша интернет жүйесін
пайдаланушылар саны 2 млрд. болады деген ақпарат бар. Әлемнің алдыңғы
қатарлы елдері арасында сыни технологиялар спектірі біртіндеп қалыптасып
келеді. Оларға алдымен ақпарттық-коммуникативтік технологиялар, алдын ала
қарастырылған жаңа материалдар алу, биотехнологиялар, энергияның
альтернативті көздерін жасау сияқты қызмет түрлері жатады.
Ғылым саласына тәуелді әлемдік рынок жоғары темппен дамуда. Өндіріс
көлемі жағынан офистік техника мен санақ жургізу техникасы жағынан АҚШ,
Жапония электрондық өндірістің шыңына жеткен елдер болып саналады.
Швейцария – дәрі-дәрмек өнімдері жағынан әлемде бірінші орында.
Авиакосмостық техниканы дамыту өндірісі тұрғысынан әлемде АҚШ, Ұлыбритания,
және Франция елдеріне тең келер мемлекет жоқтын қасы. Сол сияқты Үндістан
программалық қамтамасыз ету жағынан бүкіл мемлекеттерді басып озды. 2004
жылы Үндістан силикон ақпараттық өнімін 17 млрд. долларға өндірді. Қазір
олардың мамандарын ең жақсы Ай-Ти-компаниясыны қажет етіп, Майкрософт
қызметкерлерінің 34 пайызын, Интел компаниясының – 17 пайызын құрап отыр.
Жаhандандырудың басты бірлігі әлемдік ғылыми-техниканы қалыптастыру
болып саналады. Стандарттар, куәліктендіру жүйесі, жеке интеллектуалдық
құқықты қорғау сияқты ғылыми-жаңашыл инфрақұрылымның халықаралық саласына
аяқ басып отырмыз. Ғалымдар мен ғылыми орындардың барлық әрекеттері жалпы
әлемдік тәжірибеге негізделіп, бүкіл әлемдік ортақ шарттарға сай
бағаланады. Алдағы он жылдықта технологияның жаңа даму бағыттары био және
нанотехнологиялар болары сөзсіз. Сонымен қатар, жасанды интеллект жүйесі,
ғаламдық ақпарат жүйесі және жоғары күшті көліктік жүйе, энергия өндіруші
техникалар қатарын арттыру көзделіп отыр. Біртіндеп қоғамның тек білім мен
ғылымды сүйеніш ететін жаңаша типке көшуі басталып келеді. Жалпы білім мен
ғылым кең ауқымды ұғымдар. Алдымен осы ұғымдардың мәнін ашып алу артық
болмас. Мұндағы білім – адамның белгілі бір жүйедегі ұғымдарының, деректері
мен пайымдарының жиынтығы. Білім адамзат мәдениетінің ауқымды ұғымдарының
бірі болып табылады. Сана, таным, ойлау, ақиқат, ғылым т.б. ұғымдарымен
тығыз байланысты.
Маман шеберлігінің бір сипаты оның тұлғалық дағдысы. Дағды – алғышқыда
саналы орындауды қажет ететін әрекеттің жаттыға беру нәтижесінде автоматты
қалыптасуы. Дағдыға айналған қимылдар санадан тыс болмайды. Ол – мидың
қызметі. Дағды әрекет өнімін арттырады,– деп жазады психологиялық-
педагогикалық сөздікте анықтама берген болса, О.С.Гребенюк, М.И.Рожков
Общее основы педагогики атты еңбегінде: Знание – результат процесса
познания действительности, получивший подтверждение в практике объективной
реальности в сознании человека, а умения это – овладение способами
применения обучающих практике,- деп анықтама берген болатын.
Демек, біздің еліміздің экономикасының өркендеуі ғаламдасыру жағдайымен
тікелей байланысты екендігінне толық көзіміз жетті. Мемлекеттің
экономикалық даму деңгейі жаңа технологияларға бағытталып басқа
ауылшаруашылығы, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу сияқты салаларды шетке
ысырып тастамауға тиіс. Экономиканың дамуы өндірістің автоматтандырылуы,
космостық технология, алдын ала құрамы белгіленген конструкциялық
материалдарды өндіру, ядролық энергетиканы дамытуға сүйенеді. Бүгіні күні
әлеуметтік жағдайды көтеруде көзделетін басты мақсат өндірісте энергия
күшін аз мөлшерде пайдалануды жоғарғы деңгейге көтеріп, еңбектің күшінің
деңгейін төмендету болып отыр. Егер біз осы экономикалық жағдайдың бұндай
олқылықтарын қазір түзете алмасақ 20-25 жылда Қазақстан әлемдік
экономикадан сыртқары қалары анық. Сол себептен де қазір бізге жаңа,
бәсекеге төзімді, ішкі рынокты қамтамасыз ететіндей өндіріс жүйесін
қалыптастыру қажет. Ал ол дәрежеге жаңа технологиясыз, әлемдік рыноктық
қатынастар талабына сай басқарудың жаңаша әдіс-тәсілдерінсіз жету мүмкін
болмайды. Зерттеушілердің пікіріне сүйенсек Қазақстан Республикасы қазіргі
таңда экономика дамуының индустриалды даму фазасына өтіп отыр. Бірақ біз
келесі постиндустриалды қоғам құру жағдайын ойластыруымыз қажет. Ол –
жаңашылдық пен технологияны дамыту этабы. Бүгінгі күні Қазақстанның
экстенсивті дамуына уақыт бірлігі кемшілік танытып отыр. Біз барлыгымыз
бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің қатырна, солардың жеткен
жетістіктеріне қол жеткізуге тырысуымыз керек. Барлық қазақстандықтар болып
ат салысуға тиіспіз. Дүниежүзілік рынокта Қазақстанның жоғары білімді,
білікті адам капиталы бәсекеге төзімді айрықша мақтанышы ретінде танылуы
тиіс. Ол үшін бүгінгі жас ұрпақ, болашақ ұлттық намыстың жалауын асқақтатар
ұландарымыздың білім мен ғылым саласындағы интеллектуалдық даму потенциалын
оркендету жұмысын бір жүйеге түсіріп, білім сапасын арттыру бүгінгі
қазақстандықтарға улкен іс жүктейді. Демек, жоғары оқу орындарының жаңа
әлемдік классикалық деңгейге жетуі үшін студенттің сапалы білім алуымен
қатар кәсіби біліктілігінің дамуы кез келген жоғары оқу орынына қойылатын
басты талап болып табылады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің моделі
Соңғы жылдары білім беру жүйесінің құрылымы Қазақстан Республикасының
жаңа экономикалық және әлеуметтік-саяси жағдайға көшуіне байланысты
толығымен өзгерді. Республика президенті Н.Назарбаевтың елімізді дамыған 50
мемлекеттің қатарына қосуға деген қоғам алдына биік мақсат қоюына
байланысты сол талаптарға сай шығармашылық бағытта жұмыс істей алатын
білікті мамандарды даярлау мәселелерінің қажеттілігі артуда. Осыған орай
еліміздің ертеңінің тізгінін ұстар, өзіне сенімді, Отанымыздың әлеуметтік-
экономикалық дамуына өз үлесін қоса алатын, жан-жақты дамыған, білімді
тұлғаны дайындап, тәрбиелеу – аса жауапты қоғамдық міндет. Білім беру
жүйесін дамытуда, білікті маман даярлауда жетекші рөлді оқытушы атқаратыны
мәлім. Қалыптасқан нарықтық қатынастарға сай республикадағы жоғарғы оқу
орынын бітіруші мамандардың сапасына жаңа талаптар жүктелуде.
Қазақстан республикасының білім беру жүйесін реформалау білім берудің
сапасын, оны бағалаудың мәселелерін жинақтайтын кешенді жүйе болып
табылады. Мұның өзі:
- кәсіптік білімнің тиімділігін арттыруды;
- еліміздегі білім берудегі ағымдағы және болашақта қалыптасатын
еңбек нарығындағы нақты қажеттіліктерді байымдауды;
- жоғары оқу орынын бітірушілердің отандық және әлемдік еңбек
нарығында бәсекелесттікке төтеп беруіне басты назар аударуды талап
етіп отыр.
Кез келген еңбек саласында, әсіресе педагог мамандарға жүктелетін
жоғары кәсіби біліктілік мәселесі қазіргі таңда кәсіби және қоғамдық
өмірімізге мейлінше кеңірек енуде.
Білікті тұлға қалыптастыру – бүгінгі күн талабы. Казахстан
Республикасында білім беруді 2005-2010 жылдар аралығында дамыту туралы
мемлекеттік бағдарламада 1 жалпы орта білім берудің жаңа мемелекеттік
жалпыға бірдей стандарты түлектердің базалық біліктілігі түрінде көрініс
беретін, нәтижеге бағытталған ұлттық білім беру мақсаттарының жүйесін
айқындайды деп атап көрсетілген.
Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері атты
бесінші тарауда білім беру мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге
бағытталған біліктілік деңгейіне көтерудің маңыздылығына ерекше назар
аударылады.
Нәтижеге бағытталған оқыту ұғымын ғылымға алғаш енгізген Билл Спейди
оқытудың нәтижеге бағытталған төрт принципін анықтап берді: мақсаттың
айқындылығы, мүмкіндіктердің ұлғаюы, күтілетін нәтижелердің жоғары
деңгейлілігі, жоспарды болар нәтижелер негізінде құру.
Нәтижеге бағытталған оқыту – бұл аяқтаушы нәтижелер (біліктіліктер).
Аяқтаушы немесе соңғы нәтижелер мектептен және жоғарғы оқу орнын
бітіргеннен кейінгі өмір үшін маңызды білім, шеберліктер және бағдарларды
білдіреді. Олардың шартты түрде жүйелеп көрсек, төмендегідей біліктіліктер
тізімін құра аламыз:
-қарым-қатынасқа түсе алу қабілеттіліктері (оқу, жазу, сөйлей алу,
тыңдай алу --және санай алу дағдылары);
-әлеуметтік қарым-қатынастарға бейімділік;
-талдау жасай алу қабілеттері;
-проблемаларды шеше алу;
-құндылықтар туралы өзіндік пікір білдіріп шешім шығара білу дағдылары;
-шығармашылық шеберліктерді игеру және өзгелердің шығармашылығын
қабылдай білу дағдылары;
-азаматтық жауапкершілік;
- қоршаған әлем өміріне жауапкершілікпен араласу;
-рухани, заттық құндылықтарды жасай алу және сақтай білу дағдылары;
-ілімнің құралы ретіндегі технологияларды қолдана алу дағдылары;
-өмірі мен карьерасын жоспарлай алу дағдылары.
Бұдан болашақта болатын нәтижелерге бағыт ұстау білім берудің мазмұнына
қалай ықпал етеді деген сауал туындайды. Ресей ғалымы М.Фрумин 1
біліктілік көзқарасты іске асыруда білім беру мазмұнын жаңалаудың төрт
аспектісін ұсынады:
• шешуші біліктіліктер;
• жалпылама пәндік шеберліктер;
• қолданбалы пәндік шеберліктер;
• өмірде қажетті дағдылар.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделі тұлғаның әлеуметтену процесіне
қоғамды, түрлі қауымдастықтарды тартуды қарастырады. Осы мақсатта аталған
проблемамен айналысатын кәсіби қауымдастықтар арасында өзара күш біріктіру
үшін қарым-қатынастар орнатып, білім берудің мақсаттары мен нәтижелері
турасындағы талқыға бүкіл қоғамды қатыстыру жұмыстары жүргізілуде.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделінің бір ерекшелігі – оның
халықаралық салыстырмалық зерттеулерге белсенді қатысуында. Бұл моделді
іске асырып отырған дамыған елдерде білім беру саясатын анықтауда – PISA –
(15 жастағы оқушылардың оқудағы жетістіктерін халықаралық тұрғыдан бағалау
Бағдарламасы) және IEA – (оқудағы жетістіктерді бағалайтын Халықаралық
Ұйым) сияқты мекемелердің халықаралық салыстырмалы зерттеулері нәтижелеріне
сүйенеді.
Дәл қазіргі таңда білім беру жүйесіндегі өзгерістерге әкелетін нәтижеге
бағытталған білім беруге өтуді қамтамасыз ететін бірнеше факторлар белгілі.
Оларды қазақстандық ғалым М.Ж.Жадрина 14; 18 былайша бөліп көрсетеді:
1. мектептік білім беру жүйесінің соңғы нәтижеге бет бұруы;
2. білім беру сапасын анықтауды және бақылап отыруды жүйеге келтіру;
3. білім беру сапасын көтеру үшін оқу-әдістемелік, материалдық-
техникалық жағдайларды жқсарту;
4. білім беру сапасын жақсартудың шарты ретіндегі мұғалімнің кәсіби
деңгейін көтеру;
5. әлеуметтік серіктестік тетіктерін жасақтау және айналымға енгізу;
6. білім беру жүйесінің нормативтік-құқықтық негіздерін жетілдіру.
Өткен жылдардың ғылыми зерттеулерінің нәтижелері, сондай-ақ,
дүниежүзілік практикадағы білім беру дамуының бағыттарын талдау – білім
беру саласының ашық жүйе ретіндегі дамуының қажеттілігін айқындайтын
бірнеше әдістемелік бағдарларды бөліп қарастыруға мүмкіндік береді:
• өзін-өзі танып білу мен өз мүмкіндіктерін іске асыру жолындағы
білім алудың жеке тұлғалық мәнін күшейту (үзбей білім алу);
• білім берудің құндылық мәнін, оның рухани-адамгершілік маңызын
көтеру (білім берудің бейбітшілік пен келісім үшін қызмет етуі);
• білім беру ісінің оқушының тұлғасын ұлттық құндылықтарды игеруші
және тасымалдаушы ретінде қалыптастыру тұрғысындағы ролін күшейту
(білім беру прогресстің факторы ретінде);
• білім беру мазмұнында әлемнің тұтастығы мен адамның оның бір
бөлігі екендігі туралы туралы ұғымды қалпына келтіру (өмір мен
еңбек үшін білім алу);
• барлық адамдар үшін сапалы білім алуға және оған жету жолында тең
мүмкіндіктермен қамтамасыз етуге жағдайлар жасау (барлық
адамдардың тең білім алуы);
• білім беру үрдісіне бүкіл қоғамды тарту және білім берудің сапасын
жақсартуда әлеуметтік тең қарым-қатынастар орнату (білім беру ісі
ашық жүйе ретінде).
Біздің ойымызша, елдің экономикалық, әлеуметтік-мәдени жағынан нық
тұруынағы шешуші факторлардың бірі ретіндегі білім берудің неғұрлым
жетілдірілген моделін жасақтауда бұл бағдарлар реттеуші құралдар ролін
атқаруы тиіс. Осындай көзқарастар тұрғысынан қарағанда бұл міндеттердің
барлығы – қоғамның негізгі ресурстары болып табылатын адамдық және
ақпараттық капиталдарды жұмылдыратын білім беру нәтижелеріне тікелей
байланысты.
Осы тұрғыдан алғанда, білім беру ісіне ашық жүйе түріне көшуге
мүмкіндік беретін алдын-алу шаралары қажет. Бұл мәселе екі жақты
қарастырылуы тиіс. Бірінші міндет білім берудің тактикалық және
стратегиялық міндеттерін шешу ісіне бүкіл қоғамды жұмылдыру, екіншісі –
білім беру ісіне қатысушы жақтардың бір-бірі алдындағы өзара міндеттерін
айқындауы.
Бірінші міндетке сәйкес, нәтижеге бағытталған мектептік білім беруді
дамыту аясында бүкіл қоғам білім берудің ұлттық деңгейдегі мақсаттары
тәрізді стратегиялық міндеттерді айқындау ісіне тартылуы тиіс. Білім
берудің аталған жаңа моделін енгізу жағдайында ұлттық деңгейдегі мақсаттар
- болашақ нәтижелер, яғни, түлектердің өзінің азамат, тұлға ретіндегі
әлеуметтік ролдерін орындауға деген дайындығын сипаттайтын базалық
біліктіліктер түрінде қалыптасуы тиіс. Бұл мәселені шешуде бүкілхалықтық
кеңінен талқылау жұмысы қажет. Сонымен бірге, күтілетін нәтижелердің
көпдеңгейлік жүйесін жасақтауда білім беру саласының барлық сатыларын
(мектепке дейінгі, бастауыш және орта кәсіби, жоғары білім беру) қамту өте
маңызды. Мәселенің бұл тұрғыдан шешілуінің мәні – кәсіби қауымның өзара
келісуі қорытындысында қабылданған болашақ нәтижелердің көпдеңгейлі жүйесі
бүкіл білім беру процесіне қатысушыларға белгіленген мақсаттарға жетуде
бағыт-бағдар ретінде қызмет ететіндігінде.
Білім беру саласы, ашық жүйе ретінде қатысушы жақтардың мақсат-
міндеттерді жауапкершіліктерді өзара бөлісу негізінде құруын қарастырады.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделін іске асыру жұмысын ертерек бастап
кеткен шет елдердің тәжірибесіне талдау жасау – бұл жауапкершіліктерді
төмендегіше бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
• оқушы өмірде және қоғамда конструктивті роль атқару үшін болашақ
нәтижелерге ұмтылуға міндетті;
• оқытушы оқу ісін ұйымдастыру шарты ретінде оқу процесін
шығармашылқ тұрғыда ұйымдастыруға міндетті;
• ата-ана өз баласның қажетті дәрежеде білім алуына жағдай жасауға
міндетті;
• мектеп әрбір оқушының өз даму траекториясын құруына жағдай жасауға
міндетті.
• мемлекеттік органдар әлемдік білім беру кеңістігіндегі ағымдарды
ескере отырып білім беру жүйесінің сапасы мен оқушылардың
жетістіктеріне ұлттық мониторинг жасаудың негіздерін айқындауға
міндетті;
• қоғам күтілетін нәтижелердің жетілдірілуіне, білім беру жүйесі
жетістіктерінің ашық түрде жарияланып отыруына жауапты.
Сөзімізді қорытындылай келе айтарымыз, жалпы және жоғарғы білім беретін
мекемелер түлектерінің қазіргі социумға жедел әрі жеңіл интеграциялануын
қамтамасыз ететін тетіктерді жасақтау – бүгінгі күннің кезек күттірмес
талабы. Бұл талап – еңбек рыногы құрылымының өзгеруіне; жағымды типтегі
коммуникация негізінде өмірлік қызмет салаларын, тәсілдерін тез өзгертуге
бейім маман квалификациясына қойылатын талаптардың күшеюіне; сондай-ақ
жұмыс таңдау мен оған орналасудағы жастардың өзіндік жауапкершіліктерінің
артуына тығыз байланысты.
Соңғы жылдары білім беруді жаңартуға қатысты Европа кеңесінің
ұсыныстарына сәйкес компетенция, білім беру саласын дамыту факторларын
ұғымдарына деген көзқарастардың ауқымы кеңейе түсті. Осыған орай білім беру
саласын дамыту факторларын ұғымының мән-мағынасын айқындауға бағытталған
мәселелер ғылыми-әдістемелік басылымдарда, білім саясатын анықтайтын
құжаттарда және экономика саласындағы зерттеулерде жалпы деңгейде көрініс
беруде. Бұл осы ұғымның жалпы білім берудегі жүйелік-практикалық қызметімен
және кіріктірілген метапәндік рөлімен де байланысты. Дәстүрлі оқыту
әдістемесінде компетенция - жаңа ұғым емес. Латын тілінен аударғанда
компетенция дегеніміз өз ісін жетік білу, танымы мол, тәжірибелі деген
мағынаны білдіреді. Өз саласына сәйкес біліммен, біліктілікпен қаруланған,
негізді ой-тұжырым жасайтын және тиімді әрекет ете алатын адамды белгілі
бір саладағы компетенттілік меңгерген деп есептеуге болады.
Реформалау кезеңінде жаңашыл құбылыстарды енгізуге аяқ алысында айқын
бет алыстарды көруге болады. 1999 жылы маусым айында қабылданған “Білім
туралы” заңда білім беру жүйесінің халықаралық стандарттарына сай келетін
ЮНЕСКО-да ұсынылған ұлттық білім берудің жаңа моделі белгіленді. Осыған
орай, үздіксіз білім беру жүйесінің төрт деңгейі анықталды:
1. Мектепке дейінгі білім беру және тәрбие
2. Орта білім
3. Жоғары білім
4. Жоғары білімнен кейінгі білім
Бұл модельде кәсіби-техникалық және арнай орта білім беру деңгейлері
көрсетілмеген. Кадрларды қайта даярлау және біліктілікті көтеру білім
берудің бір деңгейі, қосымша кәсіби білім берудің бір формасы болып
табылады.
1990 жылдары білім беру орындарының саны күрт өсе батады. Бірақ 1991
жылдан бастап білім беру жүйелері біртіндеп қысқара бастады. Әсіресе бұл
балабақшаларға қатысты болды.
Оқу орындарының санының кемуі орта, мектепке дейінгі білім беру
орындарына, олардың санының артуы жоғарғы білім беру мекемелеріне қатысты
болды. Бұл мекемелердің санының артуына мемлекеттік емес ұйымдар үлкен үлес
қосты. Жеке меншік лицейлер мен колледждердің санының артуы бастауыш және
орта кәсіби білім беру мекемелерінің күйреуіне тосқауыл болды. Республикада
мектепке дейінгі білім беру және тәрбие орындарының көптеп жабылуына
байланысты олардың контингенті бірден 1,0 млн балаға кеміді, ал қазіргі
кезде тек 5-6 жасар балалардың 400 мыңынан 70 мыңы мектеп алды дайындықтан
өтіп жатыр. 19992000 оқу жылында күндізгі білім берудің жоғарғы білім беру
сатысында тіркелгендері тұрғындардың 79,1 пайызын құрайды.
Кәсіби білім беру жүйесінде еңбек ісін жүргізуге оқыту және оларды
тұрмыста пайдалану дағдыларын қалыптастыруға тиісті деңгейде мән берілмей
келеді. Жаңа еңбек рыногының талаптарына жауап беретін дағдылар мен
біліктіліктерді жеткізу машықтарын зерттейтін арнайы құзырлардың
жетіспеушілігі бүгінгі күні осы мәселелердің жол табуына мүмкіндік бермей
отырғаны анық.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай республикадағы жеткіншектер мен
жастардың іспен шұғылдану жағдайында проблемалық жағдай тудыруда.
Жұмыссыздық пен еріксіз асыраудағы адамдардың еңбектегі деградациясына
акелип соқтырады. Нәтижесінде жастар арасындағы қылмыскерлік, нашақорлық,
алкоголдік, бұзық жолға түсуі сияқты жағдайлар көбеюде.
Қазақстан Республикасының білім беру реформаларының басты мақсат пен
міндеттері – сапалы білім өндірісінің қалыптасыуына жол беретін ұлттық
білім беру моделін құру. Ал міндеті – Қазақстан азаматтарының білім берудің
кез келген сатысына қол жеткізе алуындағы конститутциялық құқықтарын
қанағаттандыру; білім мен білім беру жобаларының сапасын арттыру; білім
беру қызметін көрсету; білім беру мен тәрбиені біртұтас ету; тәрбие жұмысын
жүзеге асыру; педагогтардың әлеуметтік статусын көтеру; Қазақстандағы білім
беру ісін әлемдік білім беру кеңістігіне өтуге бағыттау.
Мектепке дейінгі білім беру – мектепке дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz