Экофилді және экофобты діндердегі экологиялық мәселелер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ЭКОФИЛДІ ДІНДЕРДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ...
Буддизм іліміндегі адам және табиғат біртұтастығы
Индуизм дінінде қарастырылған адам және қоршаған орта мәселесі
Джайнизм іліміндегі экологиялық аспектілер
Пұтқа табынушылық діндеріндегі адам және табиғат қарым.қатынасы
Конфуций ілімі табиғат туралы
Даосизм ілімі бойынша адам және табиғат қарым.қатынасы
Синтоизм дініндегі қоршаған ортаны қорғау мәселесі
2. ЭКОФОБТЫ ДІНДЕРДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ МӘСЕЛЕСІ ... .
Ислам діні және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Христиандықтағы адамның табиғатқа қарым.қатынасы ... ... ... ...
Иудаизм дініндегі адам және табиғат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ДІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Табиғатты қорғау діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қасиетті орын және қасиетті күш ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жабайы табиғатты қорғаудың діни қауымдастығы ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
Терминдер сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ЭКОФИЛДІ ДІНДЕРДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ...
Буддизм іліміндегі адам және табиғат біртұтастығы
Индуизм дінінде қарастырылған адам және қоршаған орта мәселесі
Джайнизм іліміндегі экологиялық аспектілер
Пұтқа табынушылық діндеріндегі адам және табиғат қарым.қатынасы
Конфуций ілімі табиғат туралы
Даосизм ілімі бойынша адам және табиғат қарым.қатынасы
Синтоизм дініндегі қоршаған ортаны қорғау мәселесі
2. ЭКОФОБТЫ ДІНДЕРДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ МӘСЕЛЕСІ ... .
Ислам діні және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Христиандықтағы адамның табиғатқа қарым.қатынасы ... ... ... ...
Иудаизм дініндегі адам және табиғат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ДІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Табиғатты қорғау діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қасиетті орын және қасиетті күш ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жабайы табиғатты қорғаудың діни қауымдастығы ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
Терминдер сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бір ғылым немесе экономика табиғатты толығымен қорғай алмайды. Басқа да мәдени құндылықтарға жүгіну керек. Діни аңыздар, таңбалар және образдар көптеген адамдар үшін жақсылық пен жамандықты айырудағы басты құрал болып келеді. Егер біз табиғатты қорғағымыз келсе, біз діннен қашып кете алмаймыз. Дін – экология және философиямен қатар экологиялық этика көздерінің бірі. Дін тілі бәрінен бұрын өнегелік тіліне жақын. Өйткені әртүрлі діндер арасында едәуір метафизикалық, этикалық, антропологиялық және әлеуметтік айырмашылықтар бар, демек барлық діндерден алынған табиғатты қорғаумен байланысты концепциялар және қағидаларды талдау жаңа, мықты экологиялық идеалогияның негізі бола алады. Барлық діндерде экологиялық даналықтың белгілері бар. Әлемдік және жергілікті діндердің әрқайсысы моральдік құндылықтыр және экологиялық ережелердің таңғажайып жиынақтығын ұсынады. Дін, сонымен, бірге құдай құдыретінен жаралған табиғатты сыйламауға қатысты қатаң жазалауларын да пайымдайды.
Көптеген діндер тұрғысынан табиғатты аяламау – әділетсіздік, этикасыздық, өнегеліктен айырлу. Қарапайым адамдар көптеген істерін өздерінің діни сенімдері тұрғысынан құпталғаны бойынша жүзеге асырады. Сондықтанда табиғатты ғаламдық қорғау үшін көптеген діндерден экологиялық этиканы бөліп, оны әртүрлі қасиетті мәтіндер тұрғысынан қалыптастырудың маңызы зор. Бұл жерде тек Құран, Інжіл, Талмуд және т.б. негізгі мәтіндері ғана емес, сонымен бірге басқа да діни көздер де маңызды
. апоктифтер, қазіргі теолгтардың ойлары, халықтың діни сенімдері. Сонымен қатар осы көздердің экофилософиялық талқылануы да маңызды.
Дін адамдарда материялдықтан керемет сана тудыра алады. Дін адамның тірі және өлі әлемді бақылау шексіз екендігін түсінуге көмектеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты экофилді және экофобты діндерде қарастырылған экологиялық мәселелерің маңыздылығын көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті - аталған діндердегі адам және табиғат арасындағы қарым-қатынасын талдау.
Діни уағыздар табиғатты қорғауға бағытталған бағдарламаларға белсенді қатысуға күшті мотивация болып табылады. Әлемді діни тұрғыда түсіндіруге тырысудың күшті генетикалық құрам бөлігі бар.
Дін тікелей немесе жанама түрде табиғатты қорғаудың күшті көзі бола алады. Сондықтан бізге діннің күшті әсерін тигізетін экологиялық концепция емес, керісінше, одан барлық құндылықты шығаратын концепция қажет.
Барлық діндерді шартты түрде екі түрге бөлуге болады: экофилді және экофобты діндер. Экофилді діндерде: буддизм, джайнизм, пантеизм, пұтқа табынушы діндерде адам табиғатқа сыйынады, ал құдайлар адамдарға табиғатпен үйлесімді қалай тұру керек екендігін үйретеді. Экофобты діндер: ислам, хрисияндық, иудаизм – адамды табиғаттан жоғары қою жолын көрсетеді. Дегенмен, экофобты діндерде экологиялық кризистен шығуға
Көптеген діндер тұрғысынан табиғатты аяламау – әділетсіздік, этикасыздық, өнегеліктен айырлу. Қарапайым адамдар көптеген істерін өздерінің діни сенімдері тұрғысынан құпталғаны бойынша жүзеге асырады. Сондықтанда табиғатты ғаламдық қорғау үшін көптеген діндерден экологиялық этиканы бөліп, оны әртүрлі қасиетті мәтіндер тұрғысынан қалыптастырудың маңызы зор. Бұл жерде тек Құран, Інжіл, Талмуд және т.б. негізгі мәтіндері ғана емес, сонымен бірге басқа да діни көздер де маңызды
. апоктифтер, қазіргі теолгтардың ойлары, халықтың діни сенімдері. Сонымен қатар осы көздердің экофилософиялық талқылануы да маңызды.
Дін адамдарда материялдықтан керемет сана тудыра алады. Дін адамның тірі және өлі әлемді бақылау шексіз екендігін түсінуге көмектеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты экофилді және экофобты діндерде қарастырылған экологиялық мәселелерің маңыздылығын көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті - аталған діндердегі адам және табиғат арасындағы қарым-қатынасын талдау.
Діни уағыздар табиғатты қорғауға бағытталған бағдарламаларға белсенді қатысуға күшті мотивация болып табылады. Әлемді діни тұрғыда түсіндіруге тырысудың күшті генетикалық құрам бөлігі бар.
Дін тікелей немесе жанама түрде табиғатты қорғаудың күшті көзі бола алады. Сондықтан бізге діннің күшті әсерін тигізетін экологиялық концепция емес, керісінше, одан барлық құндылықты шығаратын концепция қажет.
Барлық діндерді шартты түрде екі түрге бөлуге болады: экофилді және экофобты діндер. Экофилді діндерде: буддизм, джайнизм, пантеизм, пұтқа табынушы діндерде адам табиғатқа сыйынады, ал құдайлар адамдарға табиғатпен үйлесімді қалай тұру керек екендігін үйретеді. Экофобты діндер: ислам, хрисияндық, иудаизм – адамды табиғаттан жоғары қою жолын көрсетеді. Дегенмен, экофобты діндерде экологиялық кризистен шығуға
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Философия және ғылым методология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Экофилді және экофобты діндердегі экологиялық мәселелер
Орындаған __________________ 1-курс магистрант
Альджанова Н.К.
Ғылыми жетекші __________________ философ.ғ.д., профессор
Байтенова Н.Ж.
Қорғауға жіберілді __________________ философия және ғылыми
метод. кафед. меңгерушісі
философ.ғ.д., профессор
Байтенова Н.Ж.
Алматы, 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ЭКОФИЛДІ ДІНДЕРДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ...
1. Буддизм іліміндегі адам және табиғат біртұтастығы
2. Индуизм дінінде қарастырылған адам және қоршаған орта мәселесі
3. Джайнизм іліміндегі экологиялық аспектілер
4. Пұтқа табынушылық діндеріндегі адам және табиғат қарым-қатынасы
5. Конфуций ілімі табиғат туралы
6. Даосизм ілімі бойынша адам және табиғат қарым-қатынасы
7. Синтоизм дініндегі қоршаған ортаны қорғау мәселесі
2. ЭКОФОБТЫ ДІНДЕРДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ МӘСЕЛЕСІ ... .
1. Ислам діні және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Христиандықтағы адамның табиғатқа қарым-қатынасы ... ... ... ...
3. Иудаизм дініндегі адам және табиғат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ДІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Табиғатты қорғау діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қасиетті орын және қасиетті күш ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жабайы табиғатты қорғаудың діни қауымдастығы ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
Терминдер сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Бір ғылым немесе экономика табиғатты толығымен қорғай алмайды. Басқа
да мәдени құндылықтарға жүгіну керек. Діни аңыздар, таңбалар және образдар
көптеген адамдар үшін жақсылық пен жамандықты айырудағы басты құрал болып
келеді. Егер біз табиғатты қорғағымыз келсе, біз діннен қашып кете
алмаймыз. Дін – экология және философиямен қатар экологиялық этика
көздерінің бірі. Дін тілі бәрінен бұрын өнегелік тіліне жақын. Өйткені
әртүрлі діндер арасында едәуір метафизикалық, этикалық, антропологиялық
және әлеуметтік айырмашылықтар бар, демек барлық діндерден алынған
табиғатты қорғаумен байланысты концепциялар және қағидаларды талдау жаңа,
мықты экологиялық идеалогияның негізі бола алады. Барлық діндерде
экологиялық даналықтың белгілері бар. Әлемдік және жергілікті діндердің
әрқайсысы моральдік құндылықтыр және экологиялық ережелердің таңғажайып
жиынақтығын ұсынады. Дін, сонымен, бірге құдай құдыретінен жаралған
табиғатты сыйламауға қатысты қатаң жазалауларын да пайымдайды.
Көптеген діндер тұрғысынан табиғатты аяламау – әділетсіздік,
этикасыздық, өнегеліктен айырлу. Қарапайым адамдар көптеген істерін
өздерінің діни сенімдері тұрғысынан құпталғаны бойынша жүзеге асырады.
Сондықтанда табиғатты ғаламдық қорғау үшін көптеген діндерден экологиялық
этиканы бөліп, оны әртүрлі қасиетті мәтіндер тұрғысынан қалыптастырудың
маңызы зор. Бұл жерде тек Құран, Інжіл, Талмуд және т.б. негізгі мәтіндері
ғана емес, сонымен бірге басқа да діни көздер де маңызды
. апоктифтер, қазіргі теолгтардың ойлары, халықтың діни сенімдері. Сонымен
қатар осы көздердің экофилософиялық талқылануы да маңызды.
Дін адамдарда материялдықтан керемет сана тудыра алады. Дін адамның тірі
және өлі әлемді бақылау шексіз екендігін түсінуге көмектеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты экофилді және экофобты діндерде
қарастырылған экологиялық мәселелерің маңыздылығын көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті - аталған діндердегі адам және табиғат
арасындағы қарым-қатынасын талдау.
Діни уағыздар табиғатты қорғауға бағытталған бағдарламаларға белсенді
қатысуға күшті мотивация болып табылады. Әлемді діни тұрғыда түсіндіруге
тырысудың күшті генетикалық құрам бөлігі бар.
Дін тікелей немесе жанама түрде табиғатты қорғаудың күшті көзі бола алады.
Сондықтан бізге діннің күшті әсерін тигізетін экологиялық концепция емес,
керісінше, одан барлық құндылықты шығаратын концепция қажет.
Барлық діндерді шартты түрде екі түрге бөлуге болады: экофилді және
экофобты діндер. Экофилді діндерде: буддизм, джайнизм, пантеизм, пұтқа
табынушы діндерде адам табиғатқа сыйынады, ал құдайлар адамдарға табиғатпен
үйлесімді қалай тұру керек екендігін үйретеді. Экофобты діндер: ислам,
хрисияндық, иудаизм – адамды табиғаттан жоғары қою жолын көрсетеді.
Дегенмен, экофобты діндерде экологиялық кризистен шығуға қажетті бірқатар
экологиялық ақиқат пен этикалық ережелер бар. Діннің ғылымға сәйкес
келмейтін таңбалық және эстетикалық бейнелеу еркіндігі бар.
Дін табиғатпен үндесе алады, ал ғылым болса тек табиғат туралы
пайымдай алады. Дін табиғатты қорғауға бірнеше әдістермен әсер етеді.
Әуелден ол табиғатты құрметтеп өмір сүру үшін этикалық және арнайы
үлгілермен қамтамасыз етеді. Көптеген мәдениеттер үшін дін жақсылық пен
жамандықты айырудың бірінші құралы болып табылады.
Екіншіден, дін көбінесе жабайы табиғатты тікелей қорғауды қамтамасыз
етеді, өйткені көптеген мәдениеттердің адамдар тек діни мақсатта жақындай
алатын қасаиетті орындары бар. Сондықтан бұл табиғи обьектілер қорғалмаған
күйінде қалады. Көптеген діни тыйым салулар, табулар арқылы флора және
фаунаның жекелеген түрлері қорғалуда.
Үшішіден, әртүрлі діндер тірі нәрселерді құдіретті мағынамен
байланыстырады. Бұл табиғатқа ешбір ғылым қамтамасыз ете алмайтын ерекше
құндылық береді.
Әртүрлі діндердің өзіндік экологиялық құндылықтары бар. Алайда
көбінесе бұл құндылықтар түсінілмей, практикада жүзеге аспай жатады.
Сондықтан бұл құндылықтарды қайта бағалауға және оларды діни орталықтармен
діни қадамдар халықтың ой –пікіріне әсер ететін барлық әлемде бекітуге
әрекет ету керек. Кейбірден көшбасшылары бұны түсініп, экологиялық
даналықты талқылау бойынша алғашқы қадамдарын жасады.
1980 жылдардың басында сауд ғалымдар тобы құранға негізделе отырып,
Қоршаған ортаны қорғаудың исламдық принциптерін құрды. Джайдистер де бұл
салада Табиғат туралы джайнисттік декларация шығарды. Патриарх Димит
риос 1 әрбір жылдың 1 қыркүйегін жаратылу күні деп жариялады.
1986 жылдың қыркүйек айында жабайы табиғатты қорғаудың бүкіләлемдік
қорының ұсынысы бойынша, әлемдік діндердің өкілдері Ассизиде (Италия) –
экологтардың қасиетті қамқоршысын Францикс Ассизкийдің туған жерінде –
алғашқы рет табиғатты қорғау мәселелерін талқылау мақсатында бас қосты.
1985 жылы Нэнси Нэнс атты эколог Табиғатты буддалық қабылдау жобасын
бастады. Жобаның мақаты болып буддизмді экологиялық түсінуді жақсарту,
буддистердің табиғатты қорғауда белсенді атсалысуы табылады.
Экологиялық мәселеге байланысты әлемнің барлық діндері экофилді
(табиғатқа жағымды әсер ететін) және экофобты (табиғатқа жағымсыз әсер
ететін) діндер болып екіге бөлінеді. Экофилді діндерге шығыс діндері –
индуизм, буддизм, жайнизм, даосизм, кофуцияндық жатады. Бұл діндерде адам
табиғат бөлігі және ол табиғатты құрметтеп, үйлесімде тұру керек деп
қарастырады. Экофобты діндерге иудаизм, ислам және християндық авраамдық
діндер, Інжілге негізделген діндер жатады. Бұл жерде адам табиғат бөлігі
емес, оның қожайыны. Бұл айырмашылықтар тіпті Батыс және Шығыс өнерінде де
көрініс береді. Батыста бірінші кезекте адам, оның артында пейжаз тұрса,
Шығыста адамға қарағанда пейжаздық маңызы зор.
Дін – адамды бағыттайтын идея. Негізінен экофобты діндер уағыздалатын
мемлекеттер экофилді діндер елдеріне қарағанда ластанған атмосферадан
зардап шегіп отырғандығын қалай түсндіруге болады? Бұл сұрақты дінмен бе,
әлде климатпен түсіндіреміз бе? Дегенмен адамзаттың техникалық
жетістіктері экофобты діндерге жататын жердің солтүстік жартышар
халқымен жүзеге асырылған. Бұл жетістіктерді біз қолданамыз. Адамдардың
техникалық жетістіктеріне діни сезімдермен ойлар әрекет етті деп
ойламаймын. Дін адамның өнегелігін қалыптастыруда үлкен роль атқарады, ол
халық тәрбиесіне ерекше әсер етеді.
Көптеген пұтқа табынушылық діндер бұрыннан бері экологиялық
қозғалысқа белсене араласуда, олар жаңа дін шығарып жатқан жоқ, олар көп
сұрақтардың жауабын табуға болатын өз халқының ежелгі мәдениетін ұстанады.
Өйткені пұтқа табынушылық ежелгі адамның жоюшы әрекетімен, дүниеқорлығымен
туындаған. Сондықтан көптеген пұтқа табынушы діндерде табиғатты аялау
нормалары бар. Пұтқа табынушы үшін табиғаттың өзі құдіретті болып
табылады, ол оның құндылық құдіретті –құндылық.
Наным –сенімдер, ырымшылдық кез келген ғылым саласында да, соның
ішінде экологияда да біраз кездеседі. Діндер өздігінен әсер етпейді, олар
сәйкес конфессиялардың басқаруымен жүзеге асады. Табиғат қорғау
саласындағы әртүрлі конфессиялар өкілдерімен араласпай ақ қойып, біз
өзіміздің жасыл идиялогиямызбен кейбір діни жолдарды қолдана аламыз.
Мысалы, кел келген тіршілік түріне қасиетті көзқарас немесе жабайы табиғат
қасиетті кеңістік ретінде қабылдау. Өйткені иудаизм, християндық және
исламның көптеген бағыттарында ағаш, жануар, жәндіктерді және жердің өзін
қасиетті немесе құдыретті көрініс деп санау күпір, яғни діннен безгендік
болып саналады. Пұтқа табынушылық, пантеизм және табиғатқа табынудың басқа
формалары әлі күнге дейін келеке обьектілері болып табылады. Алайда табиғат
әлемін құдыр жаратылыс деп қарастыру бұрыс емес. Әйтпесе табиғаттың
десакрилизациясы қазіргі экологиялық дағдарыстың туындауына себепші
болумен қалай келіспеуге болады? 1980 жылы заманымыздың 32 дарынды
ғалымдары табиғатты қорғау шараларын күшейтуде қасиеттілікті енгізу
шақыратын құжатқа қол қойғандығы тегіннен – тегін емес. (Вл. Бройко,
Украйна).
Материалистер пұтқа табынушылар секілді, бұл әлемді жалғыз деп
есептеп, о дүниеге сенбейді, сондықтан ол әлемді өздері және ұрпақтарына
сақтауға міндетті деп ойлайды.
2003 жылы 21 мамыр күні Уфа қаласында Ляла – Тюльпан атты кешенді
мешіттің конференц – залында экологиялық және руханилықтың жандануы атты
конференция өткізілді. Конференцияның мақсаты рухани конфессия
(мұсылмандық, православиялық, иудейлік) өкілдерінің қоғамдық экологиялық
ұйымдарының мемлекеттік билік органдарының және қоршаған орта мәселелерін
шешудегі жергілікті басқарудың күш салуларын біріктіру болды.
Конференцияда бас мүфтий Шейх –уль –Ислам, Рессейдің мұсылмандарының
Орталық Рухани Басқармасының өкілі Талғат Таджутдин (Экология және
руханилық), Башқұртстанның бас Раввині Дан Кричевский (Адам табиғатқа
тән баяндамасымен), православты шіркеудің дін қызметшісі Иерей Роман
баяндамаларымен шықты. Конференцияның тыңдаушылары табиғат –ананы жақсы
көру, құрметтеуге шақыратын рухани тұлғалардың пікірлеріне ерекше ықылас
танытты.
Табиғат қорғау саласы төңірегінде әртүрлі конфессиялармен жұмыс жасай
отырып, сол конфессиялардағы табиғатқа деген өздерінің экофилді қатынасымен
атақты пайғамбарлар және қасиеттілер фигураларын қатыстыруға болатын
сияқты. Бұл жерде Будда және Мұхаммед пайғамбарларының рольдері ерекше,
өйткені олар тек табиғатқа этикалық қатнаспен атқарылған көптеген
әрекеттердің авторы ғана емес, сонымен бірге көптеген экологиялық
нақылдардың авторы. Оларды негізінен алғашқы табиғат қорғаушылары және
экофилософтар деп атауға болады. Католицизмде осындай роль Ватикан
экологтарының қасиетті қамқоршысы деп атаған Франциск Ассизскиге тиесілі.
Православияда Сераарим Саровский атақты. Пұтқа табынушылық қанша сыналса
да, ол өте қызықты және ерекше экологиялық жергілікті діндердің жинағы,
табиғат қорғаушылары олардың жандануына мол үлес қоса алады.
Дін теорияға емес, діни, мистикалық сезімге негізделеді. Оны ойша
құрға болмайды, ойша түрде шіркеуді, ритуалдар жүйесін және діни
идеологияны, яғни ұйымды құруға болады. Діннің кездерінде тұрған халық
әлемнің белгілі бір қырларын ерекше қабылдауын басқа халыққа бере алуға
қабілетт болған. Алайда мұның өзі лоикалық қорытындылар арқылы емес,
адамдар ес – түссіз сенетін пайғамбарлармен жүзеге асқан. Қазіргі жасыл
қозғалыста сондай беделділер бар ма?
Табиғатты қорғау дінін құру идеясы тек бірінші көзқараста ғана
радикалды болады. Мүмкін Христос және Алланың орнына жасыл Құдайдың келетін
күнге көп қалмаған шығар. Діндердің пайда болу және жойылу үрдісі –текқана
рухани және діни эволюцияның нәтижесі. Холмс Ролстон III пікірінше,
адамадар 100 мың дін түрін қалыптастырыпты. Олардың көбі жойылып, жаңа
түрлері пайда болған.
Табиғатты қорғау діні тек этикалық уағызға ғана емес, жабайы табиғат
аясында кейбір адамдарды қалыптастыратын мистикалық, қасиетті сезімге де
жүгінеді. Мысалы, қорықтық істің қазіргі заманғы атақты классигі
Ф.Р.Штильмак былай деп жазады: Жабайы табиғатты шын сүйетін адам
християннан бұрын пұтқа табынушы болады. Таңертең мен ұйқыдан тұрғанда
ауасы тығыз қолымда шаммен қырамда тұрғаннан гөрі жақын жердегі орманға
барғым келер еді. Ескі ағаш түрі, таңғажайып жартас иконаға қарағанда
көбірек таңдандырады. Шынымен де жабаиы табиғат аясында біз бір
құдіреттілікті сезінеміз.
Этикалық уағыздар – дін емес, алайда оның атрибуты. Экологиялық білім
және ағартудан басқан экологиялық тәрбиелеу де бар. Соңғысы көбінесе
логикалық ойға емес, эмоционалдық қабылдауға жүгінеді.
МИОП – 2-86 зерттеу материалдары бойынша, табиғатты қорғау қажеттілігін
логикалдық және ғылыми қабылдау тек биологиялық жоғарғы оқу орнының
студенттерінде ғана байқалған. Діндер дегеніміз – қоғамның әлеуметтік және
интелектуалдық дамуна байланысты әлемнің орналасуын ойша сипатьтау
формалары. Халықтың көпшілігіне табынуға міндетті жоғарғы күш болатын
әлемді қабылдаудың қарапайым сызбаларын қолданған тиімді.
Прагматикалық көзқарас бойынша экологиялық тәрбиелеу мақсаттары үшін
пұтқа табынушылыққа тән табиғатты құрметтеу сәйкес келеді. Пұтқа
табынушылыққа терең экология жақын. Қоршаған ортаны қорғау қоғамында осы
мәселелер төңірегінде Антон Лусберг айналысқан. Оның жұмысының нәтижесі
Тірі Жер атты жастар тобы болды. Бұл бағыттың нәтижесінде рольдік ойындар
қозғалысын кристаллизациялау орталықтарының бірі пайда болды. Ал А.
Лусбергтің жастарды экологиялық тәрбиелеу үрдісін қалыптастыруда пұтқа
табынушылық элементерін қолдану бойынша ұсыныстарын қиын жеткіншектеріне
қысқа мерзімді экспедицияларды өткізуде қолданылған.
Діни ілімдерде қарастырылған табиғат қорғау мәселелерін талқылау
маңызды, Мысалы:
– тек адамдар ғана емес, табиғат та құтқарылуға тиісті;
– табиғатты қорғау құдыретті іс болып табылады;
– жабайы табиғат Құдаймен жаралған;
– кез келген тіршілік – қасиетті;
– жабайы табиғатты қорғау біздің Құдайға деген махаббатымыздың
көрінісі,
– адам жердегі құдайдың көмекшісі болып табылады және сондықтан ол
жердегі тәртіпті сақтап отыруға міндетті.
Діни жүйелер өте күрделі жүйелер, әрбір адам одан қажеттілігін алады.
Сондықтан, мысалы, өз міндеті табиғатты белсенді қорғау деп есептейтін
християн, мұсылман және т.б кездеседі. Сонымен бірге табиғат қарғысқа
ұшыраған ақырзаманнан қашып құтыла алмайтынына сенушілер де кездеседі, бұл
жағдайда табиғатты қорғау - сенімсіз әрекет.
Бұл жерде діни ұйымдармен жұмыс жасау қандай болатындығы анық. Діни
көшбасшылар және арнайы баспасөз қатнатарынан, сенушілерге арнайы
әдебиеттің басып шығарылуынан олардың сана деңгейі тәуелді. Қоғамдық және
діни ұйымдар бірлесіп әрекет ету керек. Діни ұйымдар адамадрды практикалық
әрекеттерге апарып, оларды табиғатпен дұрыс моральдік қарым – қатнас
орнатқан жағдайда өздерінің экологиялығы туралы айта алады. Практикалық
қайраткерлер діннің ішкі құндылықтарын және рухани салт және ритиалдың
әрекетілігіне сенімін ескеру керек. Дегенмен құдайы жоқ экология
псевдоэкология.
Беларуссия Республикасының экологиялық және Табиғи Ресурстар
министірлігі жергілікті халықты қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне
қатыстыру мақсатында дін қызметкерлерінің көмегін қолданады.
Арнайы дайындықтан кейін, дін қызметкерлері халыққа табиғатты қорғауға
қатысты саналылық сезімін оятуға тырысады.
Моральдік және рухани критериялар және адамзат құндылықтарының көздері
болып табылатын діни көзқарастар адамның табиғатқа қатынасын қалыптастыруда
маңызды роль атқарады. Осы көзқарас тұрғысында әртүрлі діни ілімдерде
экологиялық аспектілерді зерттеу экологтар және философтар назарының
обьектісі болып табылады. Осы мақсатпен Жабайы табиғаттың Бүкіләлемдік қоры
бес негізгі діндердің (Ислам, християнық, буддизм, иудаизм, индуизм)
экологиялық ілімдеріне негізделген даналық өсиеттер жинағын басып шығарды.
1.ЭКОФИЛДІ ДІНДЕРДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ МӘСЕЛЕСІ
1.1.Буддизм іліміндегі адам және табиғат біртұтастығы
Буддизм – антропологиялық немесе теоцентрикалық емес, ол
экоцентрикалық дін. Бұл дінге сәйкес табиғаттың көптеген бөліктері қасиетті
болып табылады.
Буддизмнің жасы 2500 жылдан астам, оны ұстанушылардың саны 250 млн
халық, олар 86 мемлекетте өмір сүреді, буддизмнің 18 бағыты бар. Буддизм
идеологияларына сәйкес адам табиғат жүйесінің интегралды бөлігі болып
табылады. Буддистер өздерін басым түр ретінде емес, қауымдастықтың мүшесі
ретінде қарастырады. Буддизм қажеттілік пен сараңдықтың арасындағы
фундаментальді айырмашылыққа сілтейді. Буддизм негіздері табиғаттың нағыз
құндылығын түсінуге негізделген сенімде ғана емес, даналықта да көрініс
табады.
Будда термині жарқырау, сергу, жадырау деген мағынаны
білдіреді. Оның негізін қалаушы б.з.д. ҮІ ғ. шакья (сакья) тайпасыеае
шыққан князьдің баласы Сидхарта Гаутама болған. Гаутама бала өзінің
ықпалымен, қабілет-қасиетімен ерте көзге түскен, құрдастарынан көш артық
озған. Қиыншылықты көрмей, тоқтықта, тамаша думанда жастығын өткізеді,
үйленеді, ұл көреді. Бір кезде патшаның сарайынан шығып, ұзаңқырап серуен
құрады. Ол серуенде денесі жара-жара ауруды, бүкірейген өлім алдындағы
қартты, өлікті жерлеген көпті, өзімен-өзі тентіреген тақуаны көреді. Төрт
кездесу – көрініс ер жеткен Гаутамаға үлкен әсер қалдырады, қамсыз
принциптің дүниетанымында төңкеріс жасайды. Дүниеде қызықты тоқ өмірімен
қатар, бақытсыздықтың, аурудың, өлімнің, қайғы-қасірет азаптың бар
екендігін біледі. Күтпеген ауыр ойда қобалжудан арыла алмаған Гаутама
әкенің жылы мекенін тастап, шашын алдырып, көне киініп, жер кезіп, ел
қыдыра бастайды. Жеті жыл бойы, нағыз шындық дегеніміз не деген сауалға
жауап іздейді, өзіне-өзі тыным бермейді. (Қасабек)
Бірде Бодхи ағашының көлеңкесінде қалғи есеңкіреп отырған Гаутама
кенеттен сергиді, жадырайды. Ол өмір айналысының түп себебін, оның
киелі төрт шындығын ұғады:
- азап қасіреті дүниеге жетекші екендігін;
- өмірдегі құмарлық, оған деген пиғыл қасіреттің бастауы;
- нирванаға шоғырланушы ғана азаптан құтыла алады;
- азаптан құтылудың, сөйтіп нирванаға жетудің амал-әрекеті бар
(Қасабек).
Буддалық ілім бойынша, өмір – қобалжу, азап. Өмірге келу, қарттық,
ауру мен өлім, сүйгенінен айырылу мен сүймейтінмен бірге тұру, орындалмаған
арман және қанағаттанбаған тілек – мұнда бәрі де азаптың көрінісі, әрі
жалғасы. Артық қобалжу – тірлікте аңсаудан, қызықты, билікті, мәңгі өмірді
көксеуден туындайды. Тойымсыз құштарлықты тоқтату үшін артық тілектен
тартылу керек, жер бетіндегі әуре-сараңнан арылу дұрыс. Азаптан арылуда
осындай жолын тапқан нирванаға жетпек. (Қасабек)
Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындайдың
сегіз сатылы жолын атап өтеді:
1. Шынай сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен
бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;
2. Тура, әділ шешімге ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін
қасқа жолды біржолата айқындау;
3. Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін,
қайта дұрыс, рақымды болсын;
4. Дұрыс істер. Теріс ниетті, қса қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске
икемді болу;
5. Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру;
6. Дұрыс ой. Ойының бағытын саралай отырып, одан күдікті, күмәнді нәрсені
қудалап, жағымдыны жалғастыру;
7. Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма;
8. Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру,
шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оны тереңдету
қабілетін шыңдау (Васильев).
Табиғат әлемінің қолайлығын аялау буддизмнің маңызды элементі болды.
Буддизм әлем және ондағы барлық тіршілік табиғи теакция және өзара
тәуелділікте әрекет ете отырып, ерекше даналық, махаббат күйін де болады
деп пайымдайды. Көптеген этиктер буддалық сенімдерде адам және табиғат
арасындағы өзара әрекеттесудің жұмсақ, терең және күшті үлгісін көреді.
Буддизмге сәйкес табиғат пен адамзат кіретін әлем қызмет ететін
моральдық күшпен өзара байланысқан. Егер қоғамда өнегелікке қарсы әрекеттер
жасалса, халық және табиғат деградацияға ұшырайды; егер өнегелік басым
болса, адам өмірінің сапасы жақсарады. Сөйтіп, сараңдық, жек көрушілік
және өтірік ластануды сырттан ғана емес, іштен де тудырады. Жомарттық, жан
ашу және даналық тазалықты сырттан да, іштен де тудырады.
Адамдар өз қасиеттерін барынша қарапайым қанағаттандыруға үйрентіп, өз
сараңдығын тию керек. Әлемдік ресурстар болса шектеулі, ал халық
сараңдығының шегі жоқ.
Адам табиғат байлықтарын араның гүлден жинауы тәрізді алу керек.
Өйткені ара гүлдің әдемілігі мен хош иісіне зиян келтірмейді, ол тәтті
балға айналатын шырын жинайды.
Буддизм тек халық өмірін ғана емес, сонымен қатар жануарлар,
өсімдіктер, минералды және жердің тіршілігін құрметтеуді үндейді.
Таңартең ұйқыдан тұрғанда,
Мен қуанамын,
Алдымда 24 жаңа сағат
Әрбір сәтті толық өмірмен сүруге және
Барлық тіршілік атаулысына
Жан ашулықпен қарауға міндеттімін,
–деп будда монахтары өлең оқиды. Бір уақытта монах ағаш бұтағын сындырған
болатын. Сол кезде ағаштың рухы Буддаға әлгі монах баласының қолын шауып
тастады деп шағымданыпты.
Будда және оның ізбасарлары табиғат сұлулығын ірі қуаныш және
эстетикалық қанағататнудың көзі деп есептейді. Сезімдік қанағаттан тазарған
қасиеттілер табиғат сұлулығын ерекше бағалаған. Қарапайым ақын үшін табиғат
оның образдық тілін байыту құралы болып келеді. Ал, буддалық қасиетті үшін
табиғат ешқандай қосымша сезімдерсіз-ақ өзінен –өзі бағаланады. Буддистер,
сонымен бірге, әрбір жаратылғанды өзіндік әлемі деп қарастырады. Буддизм
және оның түрлері тауларға, қасиетті тоғайларға және басқа табиғи
обьектілерге табынуды ұйғарады.
Буддистер қасиетті таулар және табиғи обьектілерді табыну орындары
ретінде құрметтейді. Біреулері Будда қалдырған аяқ іздерін сүю үшін Адам
шыңына шығады.
Қытай буддистерінің төрт қасиетті таулары бар: Путошань –шығысында,
Вутаншань – солтүстігінде, Оме и шань – батысында және Шу хуашань –
оңтүстігінде. Вутаншань тауы Қытайдағы буддизмнің басты орталыңғы,
медитация және құдіретті даналықты алу орны болды. Буддизмнің кейбір табиғи
обьектілерді қасиетті деп санау қорықтық іс идеясын қолдайды. Буддистердің
ең қасиетті тауларының бірі – Меру тауы. Ол –буддизмнің басты орталығы және
аңызға сәйкес ондаған мың әлем құрылымының орталығы, ғарышқа шығатын шың,
тұрақтылық және бата алудың көзі, ірі алтын тау болып табылады. Буддистер,
ғарышта 5 заң әрекет етеді деп сенеді, ол заңдарға сәйкес адам және табиғат
өзара байланысты. Біреуіндегі өзгеріс міндетті түрде екіншісіенде өзгері
туғызады. Монахтарға жасыл шөп және суды қалдықтармен ластауға тиым
салатын бірнеше буддалық ережелер бар.
Буддалық экологизм мысалы болып Тайланд монахтарының ағаштарды
ритуалдық жарықтандыру бағдарламасы табылады. Буддалық монахтар арқасында
өздерінің храмдарында өсіретін гинко ағашы тірі қалды.
Буддистер басқа тіршілік атаулысын нирванаға жету жолына серік деп
қарастырады. Буддизм, тіпті омыртқасыз жануарлар, жәндіктерді қоса барлық
өмірге қатысты құрметтеу, жан ашу және альтуризмді уағыздайды. Буддистер
тіршілік көзі максимум кездесетін ормандарда медитацияға түскенді қөалайды.
Дәл ормандарда буддистер храмдарды салады және қоршап жатқан орман
қорғалуға тиісті қасиетті кеңістік болады.
Буддистер айтады: Будда баласы барлық тіршілік атаулысына жаны ашуы керек
, өйткені олардың барлығы кезінде біздің әке немесе шешеміз болды,
сондықтан, біз оларды өз әке –шешеміздей құрметтеуіміз керек. Әрбір өмірде
олар бізге өмір сыйлайтындар болды. Сондықтан алты саладағы (буддалық
космологияға сәйкес: құдайлар, титандар, халық, жануарлар, зұлым рухтар
және тозақ) барлық тіршілік көзі біздің әке және шешеміз болып есептелуі
қажет. Кез –келген тірі нәрсені жеу өз ата – анамызды өлтіргенге, өз
денеңді жегенмен теңестіріледі.
Чула – вачка өлеңінде айтылған:
Мен аяғы жоқ тіршілік иесін жақсы көремін,
Сонымен қатар екі аяғы барларды жақсы көремін.
Төрт аяғы бар тіршілікті көп аяғы бар тіршіліктей жақсы көремін,
Кез – келген табиғат жарытылысы
Ешқандай, зұлымдыққа ұшырамасын!
Буддалық табиғат декларациясында айтылған: Егер жануарлар қиналғандығын
білдіре алмауы олардың ауру және қиналуға немқұрайлы білдірмейді. Олар
планетамыздағы біздің көршілеріміз бола отырып, тіршілік етуге толық
құықықтары бар. Буддизм қоршаған ортаны және жабайы жануарларды қорғауда
маңызды роль атқарады
Көптген буддалық ұйымдар жабайы табиғатты қорғауда үлесі зор. 1979 жылы
Сангха компаниясы Сангха атты діни қорық орнату үшін Батыс Сассексте
орманмен көмкерілген аумақты сатып алды. 1991 жылы Шотландиядағы Сэмье –
Линг тибет орталығы да діни құқық құру үшін Арран қасиетті аралының қасынан
арал сатып алған.
Буддизм прициптерінің бірі болып басқа тіршілік түрлеріне қатысты
шыдамдылық таныту табылады. Буддалық монахтар үнемі сенушілерге уағыздайды:
Егер сен түсіне алмасаң басқа тіршілікке зиян келтірмейді. Будданың өзі
айтқан: Зұлымдық жасама, алайда ізгілігіңді тәжірибелеп, жүрегіңді
тазалықта сақта.
Буддизм индуизм және джайнизм секілді басқа тіршілікке зорлықсыз
ахимса принципін ұстанады. Бұл басқа тіршікке қатысты зорлық келтіретін
істер түгіл, ойлардан да толық бас тартуды білдіреді. Өзінің жалғыз
баласын құтқару үшін ана барлығын тастаған секілді буддист те әрдайым басқа
барлық тіршілікке шексіз махаббат және жан ашулық көрсету тиісті, – деп
Будда үйретеді.
Буддизм сонымен бірге басқа тіршікке абсолютті түрде; көрінетін және
көрінбейтін, үлкен және кіші, пайда болған және пайда болмаған тіршілікке
қатысты махаббат және қайрымдылық көрсету метта принципін ұстанады.
Буддизм прициптері бойынша, егер бір адам қарны аш жануарды тамақтандырса,
ол әрекет оның ізгі істері қатарына қосылады.
Күнделікті оқылатын буддалық дұғалардың бірінде айтылған: Көрінетін және
көрінбейтін тіршілік жақын және алыс жердегі тіршілік бәрі де бақытты
болсын. Бір –біріңе зияндық келтірмеңдер, бүкіл тіршілікке махаббататрыңыз
ананың баласынаа секілді шексіз болсын. Буддистер айтады: Су теңізде бар,
бірақ суда әлем де бар. Тіршілік әлемі тек суда ғана емес, бұлттарда да
сонымен бірге ауа, от, жерде, бүкіл феноменалды әлемде кездеседі.
Будда 11 уағыз (монахтар үшін бірнеше жүз) қалыптастырды. Өлтірме
деген уағызының бірі кез – келген тіршілік түрін өлтіруден қашуды ұйғарады.
християндықта мұндай уағыз тек адамдарға қатысты айтылған.
Буддизмге сәйкес, аяғыңменг таптап кеткен жәндік, үзіп алған гүл
болсын сенің туысқандарың болуы мүмкін. Сондықөтан оларды жақсы көріп, жан
ашулықпен қарау керек.
Будданың қарны аш жолбарысты тамақтандыру мақсатында өзіеің денесінің
бөлігін кесіп бергендігі туралы оқиға көпшілікке мәлім.
Буддистке ет сатудан бас тартуға міндетті. Буддалық монах болса жаңбырлы
маусымда саяхатқа аттануға тиым салынады, өйткені бұл маусымда құрт және
жәндіктер жер бетіне шығып, оларға оңай таптап кетуге болады. Сонымен қатар
ионах суды сүзбей іше алмайды.
1.2. Индуизм дінінде қарастырылған адам және қоршаған орта мәселесі
Индуизм – ежелгі әлемдік дін, оның өкілдерінің саны 700 милионға жуық.
Үнділік діни дәстүрдің өзіндік ерекшелігі бар. Діни дәстүрдің құрылымы
біржақты қалыптасады, діннің түрлі бағыттары – ведалы, брахмандық, буддалық
түрлері бір-бірімен қатар, төзімділікте өмір сүріп жатты, үнділіктердің
діннің түрлерін таңдауға мүмкіндігі болды. Брахманизм мен буддизм айтыс-
тартысының басырында индуизм қалыптасты. (қасабек)
Индуизм жеңіске жетті. Себебі индуизм: а) кастаға бөлінетін
Үндістанның нақты дәстүрі мен жағдайына бағытталды, үнді өмір салтының
бүкіл ерекше жақтарын құрамына енгізді; ә) синкретикалық, қоспалы сипатта
болып, көптеген ру-тайпалардың рәсім-салтын, түсініктерін жаңа да,
жергілікті жағдайға идеялық тұрғыдан икемдей алды; б) үнді өркениетінің
негізін құраған түрлі тарихи-мәдени, діни-философиялық, рәсім-салттық,
әлеуметтік, отбасылық және т.б. жетістіктерге де, қайшылықтарға да
төзімділік, сауаттылық танытып, оларды бір жүйеге ықшамдады. Индуизм
біртіндеп халықтық наным-сенімге айналды. Өйткені ол карма туралы көне
түсінікті, веданың киелі рәсімдерін, будданың этикасын, тақуалық идеяларды
іріктеп қабылдады, өз қажетіне орай өңдеп, ықшамдап жалғастырды. (Қасабек)
Индуизм құдайға құрбандық шалдыратын ведалық дәстүрді жаңартып,
құрбандықсыз табыну тәртібін енгізді. Екіншіден, будданың табынған
әулиелелері мен құдайларына храм салу дәстүрін толық қолдай бермеді.
Бұрынғы құдайлар қалың жұртқа бейтарап болса, индуистер әрбір адамның
құдайға беріле табынуын қолдап отырып, осы олқылықтың орнын толтыра түсті.
Индуизм үш құдайды – Брахма, Шива, Вишнуды мойындайды, соларға табынды.
Индуистік Брахма бұрынғы Брахман-Абсолюттің жаңарған түрі. Брахманың төрт
келбеті бар. Ол Жоғарғы Ақиқаттық мен мәңгіліктен дүниедегі бүкіл заттарды,
ол организмдерді жасады. Брахма – басты жасампаз күш. Бірақ Брахмаға
индуистер ынтыға қоймады. Индуистердің басым көпшілігі Шива мен Вишну
құдайларына табынған. Шива мен Вишну веданың Рудресінен там жайғанымен,
кейіннен көптеген өзгерістерге ұшырайды. (Васильев)
Шиваның басты қызметі – жойқындық, өзгерту. Сонықтан оны кейде өлім
құдайы, аскеттердің қолдаушысы дейді. Өмір Шива өмірлік күш пен еркектік
бастаманың символына айналды. Шивалық культ лингаманы – еркектік тірі
бастаманы құрметтеуге арналды. Шиваның атрибуты – Нанда атты өгіз. Шиваның
храмы ұл таппаған әйелдер, түрлі әлсіздер ағып жатты. Содан лингаман
танымның жоғарғы объектісіне айналды, Брахманмен теңестірілді. Шива – жын-
сайтандардың, әзәзіл мен перілердің үрей күш – теріс күштерді талқандаушы
құдірет. Шива – би мен қимылдың құдайы. Оның төрт қолы бірдей үйлесімді,
жарасымды қозғалыста болған. Мұндай қимыл кеңдігі Шиваның шексіз құдіреті
мен мүмкіндігін көрсеткендей еді.(васильев)
Вишну Шиваға қарағанда жұмсақ, мейірімділеу келеді. Вишну негізінде
жасампаздық қызмет атқарады. Ол – қарапайым, адамдарға жақын, ортаға
сезімтал, тыныштықты ұнатады. Төрт қолды Вишну жәндіктің әр түріне айналып,
түрлі қызметтер атқарады. Вишну төрт жағдайда жануарға ұқсайды, бес
жағдайда - ерлік пен жеңімпаздықтың құдайы Парашурама қызметін атқарады.
Құдайларлың ерлігі мен құдіреті ертедегі үнді эпосы Рамаяна, әсіресе, оның
бас тұлғасы Рама арқылы жеткізіледі. Вишнаны құптаған байырғы құдайларлдың
бірі – Кришна. Кришна (қара) алғаш арийлық емес, шеттегі тайпалардың
құдайы деп есептелінген. Кейін оны мойындаушылар тобы үнді жерінде тез
көбейеді. Махабхарат эпосында Кришна жоғарғы құрметті құдайлардың қатарына
теңеледі. Кришна әртүрлі рөлде – ойшыл, жеңіл мінезді малшы, ойнас ретінде
жүріп, аспан мен адамгершілік заңдарының мән-жайын айқындайды. Әркім өз
күйеуін, баласын кришнаға ұқсатқысы келеді. Кришнаның құрметіне үлкен көне
мерекелер өткізіледі. Оның құрметіне өлеңдер, драмалар жазылады. (Васильев)
Индуизм өмірдің ерекше құндылығына сеніп, табиғатты аялауды үйретеді.
Өмірдің қасиеттілігі – бұл діннің негізгі принциптерінің бірі. Твек құдай
ғана бүкіл жаратылысқа деген абсольюттық билікке ие, сондықтан адам өз
өмірінде, басқа тіршілікті де басқара алмайды. Құдіретті жаратылыстың
қасиеттілігі біздің жеткілікті ақтаусыз басқа түрлерге зиян келтіре
алмайтындығымызды білдіреді. Өмірде барлығының құқығы бірдей. Жер тек
адамдардыкі ғана емес, басқа тіршілікке де тиесілі.
Жануарларға қатысты индуистік теологияның маңызды аспектісі болып
жоғарғы құдірет басқа тіршілікке айналатындығына сену табылады. Одан бсқа
индуизмге сәйкес адамның өзі қайта туылудың әртүрлі айналымдарында жануарға
айналады. Барлық индуистік жазулары дерлік құдіретті жаратылысты өлтірмей
және оның жаратқандарына зиян келтірмей отырып құдайдың батасына ие болуға
болатындығын ескереді: Кесава құдайы тіршілік атаулысына зиян
келтірмеушілерге риза. Индуистардың вегетариандығы қарапайым міндет болып
табылады. Басқа қасиетті жазуында айтылған: Жануарды өлтіретін зұлым адам
тозақ отында сол жануар денесінде шаштары қанша сонша жанады.
Индуизмді уағыздаушылар сонымен бірге құдайменг байланысқан
жануарларды қорғайды. Кришна құдайы жапалақ құстармен қоршалған. Сондықтан
Үнділіктер оларды құрметтейді.
Реинкарнация, яғни адам немесе жануарлардың жаны өлгеннен кейін ауысуы
сенушілерді жануарларға қатал әрекет етуіне жол бермейді. Реинкарнация
идеасы адамды басқа тіршіліктермен текестіреді. Әрине, индуизмнің ұлы
өкілдері жануарларды қорғауда көп қызмет атқарды. Индуистер барлық
жануарларды ортақ әкесі құдай болып табылатын адамның аға – інісі, әпке
–сіңлісі ретінде қарастырады. Жердегі барлық тірі ағзалар бір отбасы болып
табылады.
Жануарларға қатысты гумандық қатнас этиканың жоғары формасы болып
есептеледі, санскриттік жазуларда бұл принцип сарва – бхутахита деп
аталады, ол өз кезегінде ізгілік, қайырымдылық тек адамға қатасты
ұйғарылатынын білдіретін лока – хита шектелген моральіне қарсы барлық
тіршілікке ізгілікпен қарауды білдіреді.
Индуизмге сәйкес ағаштар қуанышпен – қайғыны сезетін жанды болып
табылады. Әрбір ағаштың өзінің рухы болады, оған табынып, су және тәтті
тағамдармен садақа беріледі. Индуистер ағаш отырғызуды діни міндет деп
ұйғарады. Ағаштарды ашабу күнәға теңестіріледі. Ежелгі индуистерде ағаштар
қасиетті болған.
Индуизм өмірдің бір формасының қайғы шегуі – барлығының да қайғыруы
деп үйретеді. Сондықтан да басқа тіршілікке зиян келтіру өзіңе –өзің зиян
келтіруді білдіреді. Ойлаудың бұл образы Үндістанда табиғат қорғау
мақсатымен Чипко атты діни қозғалыс ол гималай ормандарының бір бөлігін
шабылудан қорғап қалды.
Индуистік қасиетті жазуда ағашты отырғызудың діни сипаты былай
сыйпатталады: әуелі тогпырақты тазалап, ылғалдап алу. Ағаштарды әшекейлеп,
әрбір ағаштың қасына су қуылған құмыра қойып қой. Дұға оқып, жуынып, содан
кейін ағашқа қасиетті су шаш. Ригведа, Яджура және Сама ұрандарын оқып от
жақ. Тек осындай салтанаттан кейін ғана ағаштарды отырғызуға көшуге болады.
Тіпті, бір ағашты отырғызғанда бұл әрекеттерді атқарып, мокшаны алу керек.
Индуистік дәстүрге сәйкес орманның үш базалық котегеоиясы бар:
1) иериван – байлық әкелетін орман;
2) тапован – ақиқат іздеу жолында данышпандар болатын қасиетті орман;
3) махаван – барлық тіршілік белгілі бір баспанамен көмкерілген үлкен
табиғи орман.
Танован орманы діни салттар тәжірбие жүзінде атқарылатын орындар
ретінде қорғалады. Мұнда қасиетті отщельниктер тұрады. Дәл осындай
ормандарда индуизмнің жаңа ведалық оқулары туындаған. Данышпандардың орын
алуы орманның қорғалатындығына кепілдік береді. Бірде –бір жануар немесе
ағашқа қиянат жасалуы мүмкін емес болды. Осы діни тыиымдарды бұзу патшаның
жазалауына түсті. Индуизм өкілдерінің Үндістанда әлі де Кришна құдайларының
қасиетті тоғайлары бар.
Индуистер буддистер, джайнисттер, пұтқа табынушылар секілді әртүрлі
табиғи қасиетті объектілерді құрметтейді. Гималай таулары қасиетті болып
саналады, өйткені олар Шива құдайымен байланысты. Индуизм өкілдерінің ең
қасиетті тауларының бірі Кайлас болып табылады. Индуистер оны Шива құдайы
және оның әйелі Парвати мекен ететін қраммен теңестіреді. Бұл сенімге
әлемде көптеген сенушілер табынады. Қасиетті мәтінде барлық жерде тазалықты
талап етті. Су индуистерге тазалаудың бірден –бір құралды және тіршілік
көзі болып есептелді. Индуистер рухани тазалықтың діни салтанаттардан
қасиетті сумен тазалану арқылы жүзеге асатындығына сенді. Қазір көптеген
өзендер, мысалы, Ганг өзені қасиетті бюолып саналады. Қасиетті жазуларда
айтылған: Ганг өзенінің қасиетті суларының қасында 14 әрекет жасамау
керек: жаттығу жасау, тазалану және тамақты шаю, денеден күкіртті алу, шаш
тастау, гирляндаларды құтқару, жыныстық қатнас жасау, басқа қасиетті
орындарға табыну, киімді шаю, лас киім тастау, жүзу.
Сонымен Үндістанда жалпыға ортақ және әр аймақта өткізілетін
дәстүрлер, касталық мерекелер мен рәсім-салттар өріс алды. Индуизм үндінің
ұлттық мәдениеті мен психологиясын қалыптастыруға ерекше ықпал етті.
Индуизм шыдамдылыққа, бірқалыптылыққа, көрегендікке ұйытқы болды.
1.3 Жайнизм іліміндегі экологиялық аспектілер
Жайнизмді, көбінесе атеистік сенім деп атайды, өйткені ол жаратылыс
әлемінің алғашқы себебінің болуын мойындамайды, яғни құдайды терістейді.
Джайнизм космологиясы бойынша, әлемдер шексіз, мәңгілік тіршілік етеді.
Адам жердің барлық кеңістігінде жоғарғы және төменгі әлемдер арасында
тәндік қабықшада өмір сүреді. Төменгі әлемдерде шайтандар тіршілік етеді,
жоғарғы әлемдер Гималай тауларындағы Меру тауында, жер пупасының
орталығында орналасқан. Тау шыңында өмір жіне өлім айналымынан босатылған
- мокшаға жеткен, тақуа жандары мәңгі масайраған ашық және нұрлы әлем
жарқырайды. Төменірек тау беткейінде толық жетілдірілмеген, тек мокшаға
жақындаған джайн жандары және үнділік пантеон құдайлары мекен етеді.
Сөйтіп, құдайлар тіршілік етеді, алайда олар жоғарғы тіршілік емес,
тақуалыққа толығымен жетпеген адамдарға теңестіріледі.
Жайнизм діни бағдараның ерекшілігі сол, ол – ашық, көпшілікке
түсінікті ілім, адамның этикалық, әлеуметтік-адамгершілік мәселелерін
қозғайды. Жайнизм мен буддизмнің брахманизмнің айырмашылығы да осында.
Жайнизмге деген сенім, мәліметтерге қарағанда, 24 ұстаз (тиртханкара)
арқылы таралады. (Қасабек)
Джайнизм негізін қалаушысы болып қазіргі Бихара территориясындағы
шағын князьдік билеушісінің кіші ұлы – Вардхамана табылады. Ол б.з.д. 599-
527 жылдар алалығында өмір сүрген. 28 жасында байлық және дәулеттен бас
тартып, 12 жыл қатаң аскетикалық сынауларға барады. Екінші жылы жабайы
тайпалар мекен ететін ортада киімнен бас тартып, жалаңаш күйде жүреді. Оның
уағызын қолдаушылар саны көбейеді. Ол тиртханкар (мұхит болмысы арқылы
тасымалдаушы) ретінде қолдау тауып, Джина және махавира (ұлы қаһарман)
мәртебесіне ие болады. Жоғары руханилық және мокшаға жету аралығында өзінің
діни-этикалық жүйесін құрайды.махавира Будда, Лао Цзы, Конфуций, Платон,
Перикл дәуірінде өмір сүреді. Бұл дәуір адамзат тарихындағы ерекше орын
алған дәуір болып есептеледі.
Алғашқы жайн қауымдастығын абыздар мен тақуа дуаналар, еркектер мен
әйелдер, қысқасы тыныштықты қолдаушылар құрады және бәрі де кейбір жалпы
заңдылыққа бағынды, өздеріне ортақ мінез-құлыққа қатысмты тәртіпті
орындады. Жайнизм доктрина ретінде шамасы б.з.д. Үіі-ІІІ ғғ. Қалыптасты.
Осы аралықта оның қағидалары жазба түрінде қабылданды. Жайнизмнің иедеялық
жүйесі Сиддханта деген еңбекте (б.з.д. ІІІ ғ.) жинақталынған.
Джайндар деп Үндістанда Джина ізбасарларын – жеңімпаздарды атайды.
Сәйкесінше джайндар – жеңімпаздар. Жеңімпаз ретінде қарсыласын жеңген,
күресті жеңген адамды түсінеміз. Джайндар болса - өзін-өзі жеңгендер. 1991
жылғы санақ бойынша 3354 джайндар тіркелген. Бұл мемлекет халқының дінге
сенушілерінің 0,4 %-ын құрайды. Олар негізінен батыс штаттарында
(Раджастан, махараштра, Гуджарат), сонымен бірге Үндістанның оңтүстігінде
орналасқан.
Алтын ғасырда әлем армандарды орындайтын ағаштармен жарқыраған.
Олардың жоғалуымен әлем қараңғылыққа түсіп, адамдарда қорқыныш сезімі пайда
болып, олар алғаш рет аспанда күн, ай, жұлдыздарды көрген. Барлық құбылысты
тек тиртханкара ғана түсігдіре алып, халықты сабырлыққа шақырған.
Джайнистік каоно Махавираға дейін әлемге 23 тиртханкара келген, олардың
өмір сүру мерзімі 8400-ден бір мың жылға дейін созылған. Қазіргі
джайнисттер алғашқы тиртханкарды Ришабханы және оның ұлын Бахубалиді немесе
Гоматешвараны ерекше құрметтейді. Джайнистер көптеген қасиетті орындарда
Бахубали ескерткіштерін (250-ден астам) орнатқан. Олардың ең құрметтелетіні
Карнатака штатында орналасқан. Бұл ескерткіштің биіктігі 18 м, ештеңеге
жүгінбей, еркін тұрған оны ежелгі дәуір мүсіншілері тас монолитінен қалаған
және ол әлем ғажайыптарының бірі болып табылады. Ескерткіш Бахубалидің
мокша күйін жандандарып тұр, ол тек адам рухының күштілігін ғана
бейнелемейғ адамның табиғатпен оңашалануын көрсетеді: бахубали аяғында
құмырсқа және жылан илеулері орналасқан.
Джайнизм салтанаттары және ел ішінде монахтардың үнемі ереуілдерге
шығулары келесі үш маржанға негізделетін джайнизмнің этикалық ілімдерін
қолдану мақсатында жүзеге асады: нақты сенім, сенім туралы нақты білу,
нақты тәртіп. Индуизмге сәйкес, джайнизм сенімінде адам тәртібі орталық
орын алады. Алайда индуизм үндінің күнделікті өміріндегі әрбір іс-
әрекетінің ритуалына мән берсе, джайнистер бірінші орынға дұрыс тәртіп
принциптерін қояды. Олардың ішінде ахимса және апариграха ерекше орын
алады.
Ахимса сөзі зорламау дегенді білдіреді. Алайда джайндар кең түсінік
– барлық тіршілік түріне зиян келтірмеу. Джайндар қатаң вегетариандықты
ұстанады, олар тек балық пен еттен ғана бас тартып қоймай, жұмыртқа, мал
шаруашылығының бір қатар өнімдерін жемейді. Оларға тек жер бетінде өсетін
көкөністерді тамаққа пайдалануға рұқсат етіледі. Джайнистік монахтарұшып
жүрген жәндікті жұтып қоймау мақсатында ауыздарына марліден жасалған маска
тағып алады. Жерде жорғалап жүрген жәндіктерді басып кетпеу мақсатында
алдарын сыпырғышпен сыпырып жүреді. Оларға көптеген тіршілік түрлері орын
алатын муссондық жаңбырлар кезінде далаға шығуға тыйым салынады.
Аталған ережелер джайндардың қызмет түрін анықтайды. Негізінен бұлар
– кәсіпкерлер, оның ішінде ірі концерн басшылары, саудагерлер, ювелирлер,
еркін мамандық өкілдері, ғалымдар. Үндістанның оңтүстігінде көптеген джайн
отбасылары егін шаруашылығымен айналысады, алайда өздері жерді өңдемейді,
өйткені ол жердегі және өсімдіктегі тірі жандарды жоюмен байланысты.
Толығымен бұл кедейлер орын алмаған байлардың ортасы. Джайндар касталарды
мойындамайды, алайда касталық жүйені мойындамаудың алдында тоқтайды.
Апариграхи принципі отбасының минималды қажеттілігінен тыс байлықты
және материалдық игіліктерден өз еркіңмен бас тартуды білдіреді. Бай
джайндар бұл принципке қарсы келмейді, өйткені, олардың пікірінше, олар өз
байлықтарының иегерлері емес, басқарушылары болып есепетеледі.
Джайндардың өмір сүру тәртібі бес принципке сүйенеді:
1. Тірі жанға зиян келтірмеу.
2. Шындыққа зиянды, кесірлі сөздің көлденең тартпау.
3. Ұрлық жасамау, меншік – киелі нәрсе.
4. Әлсіздікті құптап, терісті мақулдамау.
5. Сезім объектісіне деген құмарлықтан арылу (Қасабек)
Джайнизм этикасының негізінде үш маржан жатыр: дұрыс сенім, дұрыс
таным және дұрыс тәртіп, сонымен қатар ахимса – тірі жанға зиян келтірмеу.
Таттваға немесе шынайы тіршілікке сенім – дұрыс сенім; шынайы табиғатты
күдіктенбей тану – дұрыс тануым; сыртқы әлем объектілеріне жиіркенбей,
бейтарап қарау – дұрыс тәртіп. Дұрыс сенім – Махавира іліміне сену және
ақиқатқа құрметпен қарау. Сенім – негіздердің негізі, онсыз дұрыс таным,
тәртіп болмайды. Сенім – ақиқаттың шексіз әлеміне апаратын есік. Басқа
жағынан, нақты сенім нақты білімнің нәтижесі болу мүмкін. Джайнистік
көзқарас бойынша, тірі жанға зиян келтірудің кез келген түрі, рахатқа
бөлену, осы бейшара әлемге байланысты нәрселердің барлығы күнә болып
есептеледі. Күнәға душар болған жандар кармамен толтырылған, сондықтан олар
соқыр және шынайы ілімнің жарығын көрмейді. Тек білімді қаһарман, данышпан
ғана бұл әлемнен бос. Ол өзін жеңу арқылы әлемді жаулап алған. Тек өзін-өзі
жеңген джайнист қана Джина ілімінің ақиқатын таныған. Мұнымен бірге
байланыс бұрыс карманың нәтижесі болады, оның әсерін тоқтату – дұрыс
тәртіптің нәтижесі. Джайнизмнің осы үшінші маржанына Ачаранги-сутраның
едәуір бөлігі арналған. Бұл үшін, біріншіден, бес ұлы обеттерді*** беру;
екіншіден өзің және әлем туралы білім беретін кардиналды ақиқаттарды ойлау;
үшіншіден сараңдықтан жұрдай, рухани тазалыққа жету, яғни дұрыс тәртіпке
жету. Одан басқа дұрыс тәртіп үшін рух күшімен қарын ашу, шөлдеу, ыстық,
суық және т.б. өтетін азаптарды жеңу қажет.
Джайнизм өзінің даму барысында бірнеше секталарға бөлінген, олардың
ішінде маңыздылары – дигамбарлар (жалаңаш жүретін, әлім түсімен киінген)
және шветамбарлар (ақ болып киінгендер) секталары. Джайнизмнің діни-
философиялық әдебиеті – джайнистік канон (Джайна-сутралар). Дживалар, яғни
тірі жандар туралы ілім – джайнизмнің негізі. Буддизм және индуизммен
салыстырғанда, джайндар карма деп нәзік, көрінбейтін материалдық
субстанцияны есептейді. Ол дживаға енеді және оның қайта туылуының себебі
болады. Кармадан босатылу мокша деп аталады және ол адамзаттың ақырғы
мақсатын құрайды. Джайнистердің ілімі бойынша, әлем екі түрлі материядан
тұрады: тірі және өлі. Қандай да тіршіліктің болмасын тәні, жаны және рухы
болады. Сондықтан кез келген тіршілік түріне зиян келтірмеу джайнизмде
маңызды.
Джайнистер біздің әрбір танитын объекттің саны шексіз белгілері
болады деп тұжырымдайды. Әрбір объект оның жағымды және жағымсыз белгілері
арқылы қабылданады. Мысалы, адам секілді объектінің жағымды белгілері
болып оның бойы, түсі, пішіні, салмағы, жанұясы, нәсілі, ұлты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Философия және ғылым методология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Экофилді және экофобты діндердегі экологиялық мәселелер
Орындаған __________________ 1-курс магистрант
Альджанова Н.К.
Ғылыми жетекші __________________ философ.ғ.д., профессор
Байтенова Н.Ж.
Қорғауға жіберілді __________________ философия және ғылыми
метод. кафед. меңгерушісі
философ.ғ.д., профессор
Байтенова Н.Ж.
Алматы, 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ЭКОФИЛДІ ДІНДЕРДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ...
1. Буддизм іліміндегі адам және табиғат біртұтастығы
2. Индуизм дінінде қарастырылған адам және қоршаған орта мәселесі
3. Джайнизм іліміндегі экологиялық аспектілер
4. Пұтқа табынушылық діндеріндегі адам және табиғат қарым-қатынасы
5. Конфуций ілімі табиғат туралы
6. Даосизм ілімі бойынша адам және табиғат қарым-қатынасы
7. Синтоизм дініндегі қоршаған ортаны қорғау мәселесі
2. ЭКОФОБТЫ ДІНДЕРДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ МӘСЕЛЕСІ ... .
1. Ислам діні және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Христиандықтағы адамның табиғатқа қарым-қатынасы ... ... ... ...
3. Иудаизм дініндегі адам және табиғат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ДІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Табиғатты қорғау діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қасиетті орын және қасиетті күш ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жабайы табиғатты қорғаудың діни қауымдастығы ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
Терминдер сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Бір ғылым немесе экономика табиғатты толығымен қорғай алмайды. Басқа
да мәдени құндылықтарға жүгіну керек. Діни аңыздар, таңбалар және образдар
көптеген адамдар үшін жақсылық пен жамандықты айырудағы басты құрал болып
келеді. Егер біз табиғатты қорғағымыз келсе, біз діннен қашып кете
алмаймыз. Дін – экология және философиямен қатар экологиялық этика
көздерінің бірі. Дін тілі бәрінен бұрын өнегелік тіліне жақын. Өйткені
әртүрлі діндер арасында едәуір метафизикалық, этикалық, антропологиялық
және әлеуметтік айырмашылықтар бар, демек барлық діндерден алынған
табиғатты қорғаумен байланысты концепциялар және қағидаларды талдау жаңа,
мықты экологиялық идеалогияның негізі бола алады. Барлық діндерде
экологиялық даналықтың белгілері бар. Әлемдік және жергілікті діндердің
әрқайсысы моральдік құндылықтыр және экологиялық ережелердің таңғажайып
жиынақтығын ұсынады. Дін, сонымен, бірге құдай құдыретінен жаралған
табиғатты сыйламауға қатысты қатаң жазалауларын да пайымдайды.
Көптеген діндер тұрғысынан табиғатты аяламау – әділетсіздік,
этикасыздық, өнегеліктен айырлу. Қарапайым адамдар көптеген істерін
өздерінің діни сенімдері тұрғысынан құпталғаны бойынша жүзеге асырады.
Сондықтанда табиғатты ғаламдық қорғау үшін көптеген діндерден экологиялық
этиканы бөліп, оны әртүрлі қасиетті мәтіндер тұрғысынан қалыптастырудың
маңызы зор. Бұл жерде тек Құран, Інжіл, Талмуд және т.б. негізгі мәтіндері
ғана емес, сонымен бірге басқа да діни көздер де маңызды
. апоктифтер, қазіргі теолгтардың ойлары, халықтың діни сенімдері. Сонымен
қатар осы көздердің экофилософиялық талқылануы да маңызды.
Дін адамдарда материялдықтан керемет сана тудыра алады. Дін адамның тірі
және өлі әлемді бақылау шексіз екендігін түсінуге көмектеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты экофилді және экофобты діндерде
қарастырылған экологиялық мәселелерің маңыздылығын көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті - аталған діндердегі адам және табиғат
арасындағы қарым-қатынасын талдау.
Діни уағыздар табиғатты қорғауға бағытталған бағдарламаларға белсенді
қатысуға күшті мотивация болып табылады. Әлемді діни тұрғыда түсіндіруге
тырысудың күшті генетикалық құрам бөлігі бар.
Дін тікелей немесе жанама түрде табиғатты қорғаудың күшті көзі бола алады.
Сондықтан бізге діннің күшті әсерін тигізетін экологиялық концепция емес,
керісінше, одан барлық құндылықты шығаратын концепция қажет.
Барлық діндерді шартты түрде екі түрге бөлуге болады: экофилді және
экофобты діндер. Экофилді діндерде: буддизм, джайнизм, пантеизм, пұтқа
табынушы діндерде адам табиғатқа сыйынады, ал құдайлар адамдарға табиғатпен
үйлесімді қалай тұру керек екендігін үйретеді. Экофобты діндер: ислам,
хрисияндық, иудаизм – адамды табиғаттан жоғары қою жолын көрсетеді.
Дегенмен, экофобты діндерде экологиялық кризистен шығуға қажетті бірқатар
экологиялық ақиқат пен этикалық ережелер бар. Діннің ғылымға сәйкес
келмейтін таңбалық және эстетикалық бейнелеу еркіндігі бар.
Дін табиғатпен үндесе алады, ал ғылым болса тек табиғат туралы
пайымдай алады. Дін табиғатты қорғауға бірнеше әдістермен әсер етеді.
Әуелден ол табиғатты құрметтеп өмір сүру үшін этикалық және арнайы
үлгілермен қамтамасыз етеді. Көптеген мәдениеттер үшін дін жақсылық пен
жамандықты айырудың бірінші құралы болып табылады.
Екіншіден, дін көбінесе жабайы табиғатты тікелей қорғауды қамтамасыз
етеді, өйткені көптеген мәдениеттердің адамдар тек діни мақсатта жақындай
алатын қасаиетті орындары бар. Сондықтан бұл табиғи обьектілер қорғалмаған
күйінде қалады. Көптеген діни тыйым салулар, табулар арқылы флора және
фаунаның жекелеген түрлері қорғалуда.
Үшішіден, әртүрлі діндер тірі нәрселерді құдіретті мағынамен
байланыстырады. Бұл табиғатқа ешбір ғылым қамтамасыз ете алмайтын ерекше
құндылық береді.
Әртүрлі діндердің өзіндік экологиялық құндылықтары бар. Алайда
көбінесе бұл құндылықтар түсінілмей, практикада жүзеге аспай жатады.
Сондықтан бұл құндылықтарды қайта бағалауға және оларды діни орталықтармен
діни қадамдар халықтың ой –пікіріне әсер ететін барлық әлемде бекітуге
әрекет ету керек. Кейбірден көшбасшылары бұны түсініп, экологиялық
даналықты талқылау бойынша алғашқы қадамдарын жасады.
1980 жылдардың басында сауд ғалымдар тобы құранға негізделе отырып,
Қоршаған ортаны қорғаудың исламдық принциптерін құрды. Джайдистер де бұл
салада Табиғат туралы джайнисттік декларация шығарды. Патриарх Димит
риос 1 әрбір жылдың 1 қыркүйегін жаратылу күні деп жариялады.
1986 жылдың қыркүйек айында жабайы табиғатты қорғаудың бүкіләлемдік
қорының ұсынысы бойынша, әлемдік діндердің өкілдері Ассизиде (Италия) –
экологтардың қасиетті қамқоршысын Францикс Ассизкийдің туған жерінде –
алғашқы рет табиғатты қорғау мәселелерін талқылау мақсатында бас қосты.
1985 жылы Нэнси Нэнс атты эколог Табиғатты буддалық қабылдау жобасын
бастады. Жобаның мақаты болып буддизмді экологиялық түсінуді жақсарту,
буддистердің табиғатты қорғауда белсенді атсалысуы табылады.
Экологиялық мәселеге байланысты әлемнің барлық діндері экофилді
(табиғатқа жағымды әсер ететін) және экофобты (табиғатқа жағымсыз әсер
ететін) діндер болып екіге бөлінеді. Экофилді діндерге шығыс діндері –
индуизм, буддизм, жайнизм, даосизм, кофуцияндық жатады. Бұл діндерде адам
табиғат бөлігі және ол табиғатты құрметтеп, үйлесімде тұру керек деп
қарастырады. Экофобты діндерге иудаизм, ислам және християндық авраамдық
діндер, Інжілге негізделген діндер жатады. Бұл жерде адам табиғат бөлігі
емес, оның қожайыны. Бұл айырмашылықтар тіпті Батыс және Шығыс өнерінде де
көрініс береді. Батыста бірінші кезекте адам, оның артында пейжаз тұрса,
Шығыста адамға қарағанда пейжаздық маңызы зор.
Дін – адамды бағыттайтын идея. Негізінен экофобты діндер уағыздалатын
мемлекеттер экофилді діндер елдеріне қарағанда ластанған атмосферадан
зардап шегіп отырғандығын қалай түсндіруге болады? Бұл сұрақты дінмен бе,
әлде климатпен түсіндіреміз бе? Дегенмен адамзаттың техникалық
жетістіктері экофобты діндерге жататын жердің солтүстік жартышар
халқымен жүзеге асырылған. Бұл жетістіктерді біз қолданамыз. Адамдардың
техникалық жетістіктеріне діни сезімдермен ойлар әрекет етті деп
ойламаймын. Дін адамның өнегелігін қалыптастыруда үлкен роль атқарады, ол
халық тәрбиесіне ерекше әсер етеді.
Көптеген пұтқа табынушылық діндер бұрыннан бері экологиялық
қозғалысқа белсене араласуда, олар жаңа дін шығарып жатқан жоқ, олар көп
сұрақтардың жауабын табуға болатын өз халқының ежелгі мәдениетін ұстанады.
Өйткені пұтқа табынушылық ежелгі адамның жоюшы әрекетімен, дүниеқорлығымен
туындаған. Сондықтан көптеген пұтқа табынушы діндерде табиғатты аялау
нормалары бар. Пұтқа табынушы үшін табиғаттың өзі құдіретті болып
табылады, ол оның құндылық құдіретті –құндылық.
Наным –сенімдер, ырымшылдық кез келген ғылым саласында да, соның
ішінде экологияда да біраз кездеседі. Діндер өздігінен әсер етпейді, олар
сәйкес конфессиялардың басқаруымен жүзеге асады. Табиғат қорғау
саласындағы әртүрлі конфессиялар өкілдерімен араласпай ақ қойып, біз
өзіміздің жасыл идиялогиямызбен кейбір діни жолдарды қолдана аламыз.
Мысалы, кел келген тіршілік түріне қасиетті көзқарас немесе жабайы табиғат
қасиетті кеңістік ретінде қабылдау. Өйткені иудаизм, християндық және
исламның көптеген бағыттарында ағаш, жануар, жәндіктерді және жердің өзін
қасиетті немесе құдыретті көрініс деп санау күпір, яғни діннен безгендік
болып саналады. Пұтқа табынушылық, пантеизм және табиғатқа табынудың басқа
формалары әлі күнге дейін келеке обьектілері болып табылады. Алайда табиғат
әлемін құдыр жаратылыс деп қарастыру бұрыс емес. Әйтпесе табиғаттың
десакрилизациясы қазіргі экологиялық дағдарыстың туындауына себепші
болумен қалай келіспеуге болады? 1980 жылы заманымыздың 32 дарынды
ғалымдары табиғатты қорғау шараларын күшейтуде қасиеттілікті енгізу
шақыратын құжатқа қол қойғандығы тегіннен – тегін емес. (Вл. Бройко,
Украйна).
Материалистер пұтқа табынушылар секілді, бұл әлемді жалғыз деп
есептеп, о дүниеге сенбейді, сондықтан ол әлемді өздері және ұрпақтарына
сақтауға міндетті деп ойлайды.
2003 жылы 21 мамыр күні Уфа қаласында Ляла – Тюльпан атты кешенді
мешіттің конференц – залында экологиялық және руханилықтың жандануы атты
конференция өткізілді. Конференцияның мақсаты рухани конфессия
(мұсылмандық, православиялық, иудейлік) өкілдерінің қоғамдық экологиялық
ұйымдарының мемлекеттік билік органдарының және қоршаған орта мәселелерін
шешудегі жергілікті басқарудың күш салуларын біріктіру болды.
Конференцияда бас мүфтий Шейх –уль –Ислам, Рессейдің мұсылмандарының
Орталық Рухани Басқармасының өкілі Талғат Таджутдин (Экология және
руханилық), Башқұртстанның бас Раввині Дан Кричевский (Адам табиғатқа
тән баяндамасымен), православты шіркеудің дін қызметшісі Иерей Роман
баяндамаларымен шықты. Конференцияның тыңдаушылары табиғат –ананы жақсы
көру, құрметтеуге шақыратын рухани тұлғалардың пікірлеріне ерекше ықылас
танытты.
Табиғат қорғау саласы төңірегінде әртүрлі конфессиялармен жұмыс жасай
отырып, сол конфессиялардағы табиғатқа деген өздерінің экофилді қатынасымен
атақты пайғамбарлар және қасиеттілер фигураларын қатыстыруға болатын
сияқты. Бұл жерде Будда және Мұхаммед пайғамбарларының рольдері ерекше,
өйткені олар тек табиғатқа этикалық қатнаспен атқарылған көптеген
әрекеттердің авторы ғана емес, сонымен бірге көптеген экологиялық
нақылдардың авторы. Оларды негізінен алғашқы табиғат қорғаушылары және
экофилософтар деп атауға болады. Католицизмде осындай роль Ватикан
экологтарының қасиетті қамқоршысы деп атаған Франциск Ассизскиге тиесілі.
Православияда Сераарим Саровский атақты. Пұтқа табынушылық қанша сыналса
да, ол өте қызықты және ерекше экологиялық жергілікті діндердің жинағы,
табиғат қорғаушылары олардың жандануына мол үлес қоса алады.
Дін теорияға емес, діни, мистикалық сезімге негізделеді. Оны ойша
құрға болмайды, ойша түрде шіркеуді, ритуалдар жүйесін және діни
идеологияны, яғни ұйымды құруға болады. Діннің кездерінде тұрған халық
әлемнің белгілі бір қырларын ерекше қабылдауын басқа халыққа бере алуға
қабілетт болған. Алайда мұның өзі лоикалық қорытындылар арқылы емес,
адамдар ес – түссіз сенетін пайғамбарлармен жүзеге асқан. Қазіргі жасыл
қозғалыста сондай беделділер бар ма?
Табиғатты қорғау дінін құру идеясы тек бірінші көзқараста ғана
радикалды болады. Мүмкін Христос және Алланың орнына жасыл Құдайдың келетін
күнге көп қалмаған шығар. Діндердің пайда болу және жойылу үрдісі –текқана
рухани және діни эволюцияның нәтижесі. Холмс Ролстон III пікірінше,
адамадар 100 мың дін түрін қалыптастырыпты. Олардың көбі жойылып, жаңа
түрлері пайда болған.
Табиғатты қорғау діні тек этикалық уағызға ғана емес, жабайы табиғат
аясында кейбір адамдарды қалыптастыратын мистикалық, қасиетті сезімге де
жүгінеді. Мысалы, қорықтық істің қазіргі заманғы атақты классигі
Ф.Р.Штильмак былай деп жазады: Жабайы табиғатты шын сүйетін адам
християннан бұрын пұтқа табынушы болады. Таңертең мен ұйқыдан тұрғанда
ауасы тығыз қолымда шаммен қырамда тұрғаннан гөрі жақын жердегі орманға
барғым келер еді. Ескі ағаш түрі, таңғажайып жартас иконаға қарағанда
көбірек таңдандырады. Шынымен де жабаиы табиғат аясында біз бір
құдіреттілікті сезінеміз.
Этикалық уағыздар – дін емес, алайда оның атрибуты. Экологиялық білім
және ағартудан басқан экологиялық тәрбиелеу де бар. Соңғысы көбінесе
логикалық ойға емес, эмоционалдық қабылдауға жүгінеді.
МИОП – 2-86 зерттеу материалдары бойынша, табиғатты қорғау қажеттілігін
логикалдық және ғылыми қабылдау тек биологиялық жоғарғы оқу орнының
студенттерінде ғана байқалған. Діндер дегеніміз – қоғамның әлеуметтік және
интелектуалдық дамуна байланысты әлемнің орналасуын ойша сипатьтау
формалары. Халықтың көпшілігіне табынуға міндетті жоғарғы күш болатын
әлемді қабылдаудың қарапайым сызбаларын қолданған тиімді.
Прагматикалық көзқарас бойынша экологиялық тәрбиелеу мақсаттары үшін
пұтқа табынушылыққа тән табиғатты құрметтеу сәйкес келеді. Пұтқа
табынушылыққа терең экология жақын. Қоршаған ортаны қорғау қоғамында осы
мәселелер төңірегінде Антон Лусберг айналысқан. Оның жұмысының нәтижесі
Тірі Жер атты жастар тобы болды. Бұл бағыттың нәтижесінде рольдік ойындар
қозғалысын кристаллизациялау орталықтарының бірі пайда болды. Ал А.
Лусбергтің жастарды экологиялық тәрбиелеу үрдісін қалыптастыруда пұтқа
табынушылық элементерін қолдану бойынша ұсыныстарын қиын жеткіншектеріне
қысқа мерзімді экспедицияларды өткізуде қолданылған.
Діни ілімдерде қарастырылған табиғат қорғау мәселелерін талқылау
маңызды, Мысалы:
– тек адамдар ғана емес, табиғат та құтқарылуға тиісті;
– табиғатты қорғау құдыретті іс болып табылады;
– жабайы табиғат Құдаймен жаралған;
– кез келген тіршілік – қасиетті;
– жабайы табиғатты қорғау біздің Құдайға деген махаббатымыздың
көрінісі,
– адам жердегі құдайдың көмекшісі болып табылады және сондықтан ол
жердегі тәртіпті сақтап отыруға міндетті.
Діни жүйелер өте күрделі жүйелер, әрбір адам одан қажеттілігін алады.
Сондықтан, мысалы, өз міндеті табиғатты белсенді қорғау деп есептейтін
християн, мұсылман және т.б кездеседі. Сонымен бірге табиғат қарғысқа
ұшыраған ақырзаманнан қашып құтыла алмайтынына сенушілер де кездеседі, бұл
жағдайда табиғатты қорғау - сенімсіз әрекет.
Бұл жерде діни ұйымдармен жұмыс жасау қандай болатындығы анық. Діни
көшбасшылар және арнайы баспасөз қатнатарынан, сенушілерге арнайы
әдебиеттің басып шығарылуынан олардың сана деңгейі тәуелді. Қоғамдық және
діни ұйымдар бірлесіп әрекет ету керек. Діни ұйымдар адамадрды практикалық
әрекеттерге апарып, оларды табиғатпен дұрыс моральдік қарым – қатнас
орнатқан жағдайда өздерінің экологиялығы туралы айта алады. Практикалық
қайраткерлер діннің ішкі құндылықтарын және рухани салт және ритиалдың
әрекетілігіне сенімін ескеру керек. Дегенмен құдайы жоқ экология
псевдоэкология.
Беларуссия Республикасының экологиялық және Табиғи Ресурстар
министірлігі жергілікті халықты қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне
қатыстыру мақсатында дін қызметкерлерінің көмегін қолданады.
Арнайы дайындықтан кейін, дін қызметкерлері халыққа табиғатты қорғауға
қатысты саналылық сезімін оятуға тырысады.
Моральдік және рухани критериялар және адамзат құндылықтарының көздері
болып табылатын діни көзқарастар адамның табиғатқа қатынасын қалыптастыруда
маңызды роль атқарады. Осы көзқарас тұрғысында әртүрлі діни ілімдерде
экологиялық аспектілерді зерттеу экологтар және философтар назарының
обьектісі болып табылады. Осы мақсатпен Жабайы табиғаттың Бүкіләлемдік қоры
бес негізгі діндердің (Ислам, християнық, буддизм, иудаизм, индуизм)
экологиялық ілімдеріне негізделген даналық өсиеттер жинағын басып шығарды.
1.ЭКОФИЛДІ ДІНДЕРДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ МӘСЕЛЕСІ
1.1.Буддизм іліміндегі адам және табиғат біртұтастығы
Буддизм – антропологиялық немесе теоцентрикалық емес, ол
экоцентрикалық дін. Бұл дінге сәйкес табиғаттың көптеген бөліктері қасиетті
болып табылады.
Буддизмнің жасы 2500 жылдан астам, оны ұстанушылардың саны 250 млн
халық, олар 86 мемлекетте өмір сүреді, буддизмнің 18 бағыты бар. Буддизм
идеологияларына сәйкес адам табиғат жүйесінің интегралды бөлігі болып
табылады. Буддистер өздерін басым түр ретінде емес, қауымдастықтың мүшесі
ретінде қарастырады. Буддизм қажеттілік пен сараңдықтың арасындағы
фундаментальді айырмашылыққа сілтейді. Буддизм негіздері табиғаттың нағыз
құндылығын түсінуге негізделген сенімде ғана емес, даналықта да көрініс
табады.
Будда термині жарқырау, сергу, жадырау деген мағынаны
білдіреді. Оның негізін қалаушы б.з.д. ҮІ ғ. шакья (сакья) тайпасыеае
шыққан князьдің баласы Сидхарта Гаутама болған. Гаутама бала өзінің
ықпалымен, қабілет-қасиетімен ерте көзге түскен, құрдастарынан көш артық
озған. Қиыншылықты көрмей, тоқтықта, тамаша думанда жастығын өткізеді,
үйленеді, ұл көреді. Бір кезде патшаның сарайынан шығып, ұзаңқырап серуен
құрады. Ол серуенде денесі жара-жара ауруды, бүкірейген өлім алдындағы
қартты, өлікті жерлеген көпті, өзімен-өзі тентіреген тақуаны көреді. Төрт
кездесу – көрініс ер жеткен Гаутамаға үлкен әсер қалдырады, қамсыз
принциптің дүниетанымында төңкеріс жасайды. Дүниеде қызықты тоқ өмірімен
қатар, бақытсыздықтың, аурудың, өлімнің, қайғы-қасірет азаптың бар
екендігін біледі. Күтпеген ауыр ойда қобалжудан арыла алмаған Гаутама
әкенің жылы мекенін тастап, шашын алдырып, көне киініп, жер кезіп, ел
қыдыра бастайды. Жеті жыл бойы, нағыз шындық дегеніміз не деген сауалға
жауап іздейді, өзіне-өзі тыным бермейді. (Қасабек)
Бірде Бодхи ағашының көлеңкесінде қалғи есеңкіреп отырған Гаутама
кенеттен сергиді, жадырайды. Ол өмір айналысының түп себебін, оның
киелі төрт шындығын ұғады:
- азап қасіреті дүниеге жетекші екендігін;
- өмірдегі құмарлық, оған деген пиғыл қасіреттің бастауы;
- нирванаға шоғырланушы ғана азаптан құтыла алады;
- азаптан құтылудың, сөйтіп нирванаға жетудің амал-әрекеті бар
(Қасабек).
Буддалық ілім бойынша, өмір – қобалжу, азап. Өмірге келу, қарттық,
ауру мен өлім, сүйгенінен айырылу мен сүймейтінмен бірге тұру, орындалмаған
арман және қанағаттанбаған тілек – мұнда бәрі де азаптың көрінісі, әрі
жалғасы. Артық қобалжу – тірлікте аңсаудан, қызықты, билікті, мәңгі өмірді
көксеуден туындайды. Тойымсыз құштарлықты тоқтату үшін артық тілектен
тартылу керек, жер бетіндегі әуре-сараңнан арылу дұрыс. Азаптан арылуда
осындай жолын тапқан нирванаға жетпек. (Қасабек)
Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындайдың
сегіз сатылы жолын атап өтеді:
1. Шынай сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен
бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;
2. Тура, әділ шешімге ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін
қасқа жолды біржолата айқындау;
3. Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін,
қайта дұрыс, рақымды болсын;
4. Дұрыс істер. Теріс ниетті, қса қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске
икемді болу;
5. Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру;
6. Дұрыс ой. Ойының бағытын саралай отырып, одан күдікті, күмәнді нәрсені
қудалап, жағымдыны жалғастыру;
7. Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма;
8. Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру,
шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оны тереңдету
қабілетін шыңдау (Васильев).
Табиғат әлемінің қолайлығын аялау буддизмнің маңызды элементі болды.
Буддизм әлем және ондағы барлық тіршілік табиғи теакция және өзара
тәуелділікте әрекет ете отырып, ерекше даналық, махаббат күйін де болады
деп пайымдайды. Көптеген этиктер буддалық сенімдерде адам және табиғат
арасындағы өзара әрекеттесудің жұмсақ, терең және күшті үлгісін көреді.
Буддизмге сәйкес табиғат пен адамзат кіретін әлем қызмет ететін
моральдық күшпен өзара байланысқан. Егер қоғамда өнегелікке қарсы әрекеттер
жасалса, халық және табиғат деградацияға ұшырайды; егер өнегелік басым
болса, адам өмірінің сапасы жақсарады. Сөйтіп, сараңдық, жек көрушілік
және өтірік ластануды сырттан ғана емес, іштен де тудырады. Жомарттық, жан
ашу және даналық тазалықты сырттан да, іштен де тудырады.
Адамдар өз қасиеттерін барынша қарапайым қанағаттандыруға үйрентіп, өз
сараңдығын тию керек. Әлемдік ресурстар болса шектеулі, ал халық
сараңдығының шегі жоқ.
Адам табиғат байлықтарын араның гүлден жинауы тәрізді алу керек.
Өйткені ара гүлдің әдемілігі мен хош иісіне зиян келтірмейді, ол тәтті
балға айналатын шырын жинайды.
Буддизм тек халық өмірін ғана емес, сонымен қатар жануарлар,
өсімдіктер, минералды және жердің тіршілігін құрметтеуді үндейді.
Таңартең ұйқыдан тұрғанда,
Мен қуанамын,
Алдымда 24 жаңа сағат
Әрбір сәтті толық өмірмен сүруге және
Барлық тіршілік атаулысына
Жан ашулықпен қарауға міндеттімін,
–деп будда монахтары өлең оқиды. Бір уақытта монах ағаш бұтағын сындырған
болатын. Сол кезде ағаштың рухы Буддаға әлгі монах баласының қолын шауып
тастады деп шағымданыпты.
Будда және оның ізбасарлары табиғат сұлулығын ірі қуаныш және
эстетикалық қанағататнудың көзі деп есептейді. Сезімдік қанағаттан тазарған
қасиеттілер табиғат сұлулығын ерекше бағалаған. Қарапайым ақын үшін табиғат
оның образдық тілін байыту құралы болып келеді. Ал, буддалық қасиетті үшін
табиғат ешқандай қосымша сезімдерсіз-ақ өзінен –өзі бағаланады. Буддистер,
сонымен бірге, әрбір жаратылғанды өзіндік әлемі деп қарастырады. Буддизм
және оның түрлері тауларға, қасиетті тоғайларға және басқа табиғи
обьектілерге табынуды ұйғарады.
Буддистер қасиетті таулар және табиғи обьектілерді табыну орындары
ретінде құрметтейді. Біреулері Будда қалдырған аяқ іздерін сүю үшін Адам
шыңына шығады.
Қытай буддистерінің төрт қасиетті таулары бар: Путошань –шығысында,
Вутаншань – солтүстігінде, Оме и шань – батысында және Шу хуашань –
оңтүстігінде. Вутаншань тауы Қытайдағы буддизмнің басты орталыңғы,
медитация және құдіретті даналықты алу орны болды. Буддизмнің кейбір табиғи
обьектілерді қасиетті деп санау қорықтық іс идеясын қолдайды. Буддистердің
ең қасиетті тауларының бірі – Меру тауы. Ол –буддизмнің басты орталығы және
аңызға сәйкес ондаған мың әлем құрылымының орталығы, ғарышқа шығатын шың,
тұрақтылық және бата алудың көзі, ірі алтын тау болып табылады. Буддистер,
ғарышта 5 заң әрекет етеді деп сенеді, ол заңдарға сәйкес адам және табиғат
өзара байланысты. Біреуіндегі өзгеріс міндетті түрде екіншісіенде өзгері
туғызады. Монахтарға жасыл шөп және суды қалдықтармен ластауға тиым
салатын бірнеше буддалық ережелер бар.
Буддалық экологизм мысалы болып Тайланд монахтарының ағаштарды
ритуалдық жарықтандыру бағдарламасы табылады. Буддалық монахтар арқасында
өздерінің храмдарында өсіретін гинко ағашы тірі қалды.
Буддистер басқа тіршілік атаулысын нирванаға жету жолына серік деп
қарастырады. Буддизм, тіпті омыртқасыз жануарлар, жәндіктерді қоса барлық
өмірге қатысты құрметтеу, жан ашу және альтуризмді уағыздайды. Буддистер
тіршілік көзі максимум кездесетін ормандарда медитацияға түскенді қөалайды.
Дәл ормандарда буддистер храмдарды салады және қоршап жатқан орман
қорғалуға тиісті қасиетті кеңістік болады.
Буддистер айтады: Будда баласы барлық тіршілік атаулысына жаны ашуы керек
, өйткені олардың барлығы кезінде біздің әке немесе шешеміз болды,
сондықтан, біз оларды өз әке –шешеміздей құрметтеуіміз керек. Әрбір өмірде
олар бізге өмір сыйлайтындар болды. Сондықтан алты саладағы (буддалық
космологияға сәйкес: құдайлар, титандар, халық, жануарлар, зұлым рухтар
және тозақ) барлық тіршілік көзі біздің әке және шешеміз болып есептелуі
қажет. Кез –келген тірі нәрсені жеу өз ата – анамызды өлтіргенге, өз
денеңді жегенмен теңестіріледі.
Чула – вачка өлеңінде айтылған:
Мен аяғы жоқ тіршілік иесін жақсы көремін,
Сонымен қатар екі аяғы барларды жақсы көремін.
Төрт аяғы бар тіршілікті көп аяғы бар тіршіліктей жақсы көремін,
Кез – келген табиғат жарытылысы
Ешқандай, зұлымдыққа ұшырамасын!
Буддалық табиғат декларациясында айтылған: Егер жануарлар қиналғандығын
білдіре алмауы олардың ауру және қиналуға немқұрайлы білдірмейді. Олар
планетамыздағы біздің көршілеріміз бола отырып, тіршілік етуге толық
құықықтары бар. Буддизм қоршаған ортаны және жабайы жануарларды қорғауда
маңызды роль атқарады
Көптген буддалық ұйымдар жабайы табиғатты қорғауда үлесі зор. 1979 жылы
Сангха компаниясы Сангха атты діни қорық орнату үшін Батыс Сассексте
орманмен көмкерілген аумақты сатып алды. 1991 жылы Шотландиядағы Сэмье –
Линг тибет орталығы да діни құқық құру үшін Арран қасиетті аралының қасынан
арал сатып алған.
Буддизм прициптерінің бірі болып басқа тіршілік түрлеріне қатысты
шыдамдылық таныту табылады. Буддалық монахтар үнемі сенушілерге уағыздайды:
Егер сен түсіне алмасаң басқа тіршілікке зиян келтірмейді. Будданың өзі
айтқан: Зұлымдық жасама, алайда ізгілігіңді тәжірибелеп, жүрегіңді
тазалықта сақта.
Буддизм индуизм және джайнизм секілді басқа тіршілікке зорлықсыз
ахимса принципін ұстанады. Бұл басқа тіршікке қатысты зорлық келтіретін
істер түгіл, ойлардан да толық бас тартуды білдіреді. Өзінің жалғыз
баласын құтқару үшін ана барлығын тастаған секілді буддист те әрдайым басқа
барлық тіршілікке шексіз махаббат және жан ашулық көрсету тиісті, – деп
Будда үйретеді.
Буддизм сонымен бірге басқа тіршікке абсолютті түрде; көрінетін және
көрінбейтін, үлкен және кіші, пайда болған және пайда болмаған тіршілікке
қатысты махаббат және қайрымдылық көрсету метта принципін ұстанады.
Буддизм прициптері бойынша, егер бір адам қарны аш жануарды тамақтандырса,
ол әрекет оның ізгі істері қатарына қосылады.
Күнделікті оқылатын буддалық дұғалардың бірінде айтылған: Көрінетін және
көрінбейтін тіршілік жақын және алыс жердегі тіршілік бәрі де бақытты
болсын. Бір –біріңе зияндық келтірмеңдер, бүкіл тіршілікке махаббататрыңыз
ананың баласынаа секілді шексіз болсын. Буддистер айтады: Су теңізде бар,
бірақ суда әлем де бар. Тіршілік әлемі тек суда ғана емес, бұлттарда да
сонымен бірге ауа, от, жерде, бүкіл феноменалды әлемде кездеседі.
Будда 11 уағыз (монахтар үшін бірнеше жүз) қалыптастырды. Өлтірме
деген уағызының бірі кез – келген тіршілік түрін өлтіруден қашуды ұйғарады.
християндықта мұндай уағыз тек адамдарға қатысты айтылған.
Буддизмге сәйкес, аяғыңменг таптап кеткен жәндік, үзіп алған гүл
болсын сенің туысқандарың болуы мүмкін. Сондықөтан оларды жақсы көріп, жан
ашулықпен қарау керек.
Будданың қарны аш жолбарысты тамақтандыру мақсатында өзіеің денесінің
бөлігін кесіп бергендігі туралы оқиға көпшілікке мәлім.
Буддистке ет сатудан бас тартуға міндетті. Буддалық монах болса жаңбырлы
маусымда саяхатқа аттануға тиым салынады, өйткені бұл маусымда құрт және
жәндіктер жер бетіне шығып, оларға оңай таптап кетуге болады. Сонымен қатар
ионах суды сүзбей іше алмайды.
1.2. Индуизм дінінде қарастырылған адам және қоршаған орта мәселесі
Индуизм – ежелгі әлемдік дін, оның өкілдерінің саны 700 милионға жуық.
Үнділік діни дәстүрдің өзіндік ерекшелігі бар. Діни дәстүрдің құрылымы
біржақты қалыптасады, діннің түрлі бағыттары – ведалы, брахмандық, буддалық
түрлері бір-бірімен қатар, төзімділікте өмір сүріп жатты, үнділіктердің
діннің түрлерін таңдауға мүмкіндігі болды. Брахманизм мен буддизм айтыс-
тартысының басырында индуизм қалыптасты. (қасабек)
Индуизм жеңіске жетті. Себебі индуизм: а) кастаға бөлінетін
Үндістанның нақты дәстүрі мен жағдайына бағытталды, үнді өмір салтының
бүкіл ерекше жақтарын құрамына енгізді; ә) синкретикалық, қоспалы сипатта
болып, көптеген ру-тайпалардың рәсім-салтын, түсініктерін жаңа да,
жергілікті жағдайға идеялық тұрғыдан икемдей алды; б) үнді өркениетінің
негізін құраған түрлі тарихи-мәдени, діни-философиялық, рәсім-салттық,
әлеуметтік, отбасылық және т.б. жетістіктерге де, қайшылықтарға да
төзімділік, сауаттылық танытып, оларды бір жүйеге ықшамдады. Индуизм
біртіндеп халықтық наным-сенімге айналды. Өйткені ол карма туралы көне
түсінікті, веданың киелі рәсімдерін, будданың этикасын, тақуалық идеяларды
іріктеп қабылдады, өз қажетіне орай өңдеп, ықшамдап жалғастырды. (Қасабек)
Индуизм құдайға құрбандық шалдыратын ведалық дәстүрді жаңартып,
құрбандықсыз табыну тәртібін енгізді. Екіншіден, будданың табынған
әулиелелері мен құдайларына храм салу дәстүрін толық қолдай бермеді.
Бұрынғы құдайлар қалың жұртқа бейтарап болса, индуистер әрбір адамның
құдайға беріле табынуын қолдап отырып, осы олқылықтың орнын толтыра түсті.
Индуизм үш құдайды – Брахма, Шива, Вишнуды мойындайды, соларға табынды.
Индуистік Брахма бұрынғы Брахман-Абсолюттің жаңарған түрі. Брахманың төрт
келбеті бар. Ол Жоғарғы Ақиқаттық мен мәңгіліктен дүниедегі бүкіл заттарды,
ол организмдерді жасады. Брахма – басты жасампаз күш. Бірақ Брахмаға
индуистер ынтыға қоймады. Индуистердің басым көпшілігі Шива мен Вишну
құдайларына табынған. Шива мен Вишну веданың Рудресінен там жайғанымен,
кейіннен көптеген өзгерістерге ұшырайды. (Васильев)
Шиваның басты қызметі – жойқындық, өзгерту. Сонықтан оны кейде өлім
құдайы, аскеттердің қолдаушысы дейді. Өмір Шива өмірлік күш пен еркектік
бастаманың символына айналды. Шивалық культ лингаманы – еркектік тірі
бастаманы құрметтеуге арналды. Шиваның атрибуты – Нанда атты өгіз. Шиваның
храмы ұл таппаған әйелдер, түрлі әлсіздер ағып жатты. Содан лингаман
танымның жоғарғы объектісіне айналды, Брахманмен теңестірілді. Шива – жын-
сайтандардың, әзәзіл мен перілердің үрей күш – теріс күштерді талқандаушы
құдірет. Шива – би мен қимылдың құдайы. Оның төрт қолы бірдей үйлесімді,
жарасымды қозғалыста болған. Мұндай қимыл кеңдігі Шиваның шексіз құдіреті
мен мүмкіндігін көрсеткендей еді.(васильев)
Вишну Шиваға қарағанда жұмсақ, мейірімділеу келеді. Вишну негізінде
жасампаздық қызмет атқарады. Ол – қарапайым, адамдарға жақын, ортаға
сезімтал, тыныштықты ұнатады. Төрт қолды Вишну жәндіктің әр түріне айналып,
түрлі қызметтер атқарады. Вишну төрт жағдайда жануарға ұқсайды, бес
жағдайда - ерлік пен жеңімпаздықтың құдайы Парашурама қызметін атқарады.
Құдайларлың ерлігі мен құдіреті ертедегі үнді эпосы Рамаяна, әсіресе, оның
бас тұлғасы Рама арқылы жеткізіледі. Вишнаны құптаған байырғы құдайларлдың
бірі – Кришна. Кришна (қара) алғаш арийлық емес, шеттегі тайпалардың
құдайы деп есептелінген. Кейін оны мойындаушылар тобы үнді жерінде тез
көбейеді. Махабхарат эпосында Кришна жоғарғы құрметті құдайлардың қатарына
теңеледі. Кришна әртүрлі рөлде – ойшыл, жеңіл мінезді малшы, ойнас ретінде
жүріп, аспан мен адамгершілік заңдарының мән-жайын айқындайды. Әркім өз
күйеуін, баласын кришнаға ұқсатқысы келеді. Кришнаның құрметіне үлкен көне
мерекелер өткізіледі. Оның құрметіне өлеңдер, драмалар жазылады. (Васильев)
Индуизм өмірдің ерекше құндылығына сеніп, табиғатты аялауды үйретеді.
Өмірдің қасиеттілігі – бұл діннің негізгі принциптерінің бірі. Твек құдай
ғана бүкіл жаратылысқа деген абсольюттық билікке ие, сондықтан адам өз
өмірінде, басқа тіршілікті де басқара алмайды. Құдіретті жаратылыстың
қасиеттілігі біздің жеткілікті ақтаусыз басқа түрлерге зиян келтіре
алмайтындығымызды білдіреді. Өмірде барлығының құқығы бірдей. Жер тек
адамдардыкі ғана емес, басқа тіршілікке де тиесілі.
Жануарларға қатысты индуистік теологияның маңызды аспектісі болып
жоғарғы құдірет басқа тіршілікке айналатындығына сену табылады. Одан бсқа
индуизмге сәйкес адамның өзі қайта туылудың әртүрлі айналымдарында жануарға
айналады. Барлық индуистік жазулары дерлік құдіретті жаратылысты өлтірмей
және оның жаратқандарына зиян келтірмей отырып құдайдың батасына ие болуға
болатындығын ескереді: Кесава құдайы тіршілік атаулысына зиян
келтірмеушілерге риза. Индуистардың вегетариандығы қарапайым міндет болып
табылады. Басқа қасиетті жазуында айтылған: Жануарды өлтіретін зұлым адам
тозақ отында сол жануар денесінде шаштары қанша сонша жанады.
Индуизмді уағыздаушылар сонымен бірге құдайменг байланысқан
жануарларды қорғайды. Кришна құдайы жапалақ құстармен қоршалған. Сондықтан
Үнділіктер оларды құрметтейді.
Реинкарнация, яғни адам немесе жануарлардың жаны өлгеннен кейін ауысуы
сенушілерді жануарларға қатал әрекет етуіне жол бермейді. Реинкарнация
идеасы адамды басқа тіршіліктермен текестіреді. Әрине, индуизмнің ұлы
өкілдері жануарларды қорғауда көп қызмет атқарды. Индуистер барлық
жануарларды ортақ әкесі құдай болып табылатын адамның аға – інісі, әпке
–сіңлісі ретінде қарастырады. Жердегі барлық тірі ағзалар бір отбасы болып
табылады.
Жануарларға қатысты гумандық қатнас этиканың жоғары формасы болып
есептеледі, санскриттік жазуларда бұл принцип сарва – бхутахита деп
аталады, ол өз кезегінде ізгілік, қайырымдылық тек адамға қатасты
ұйғарылатынын білдіретін лока – хита шектелген моральіне қарсы барлық
тіршілікке ізгілікпен қарауды білдіреді.
Индуизмге сәйкес ағаштар қуанышпен – қайғыны сезетін жанды болып
табылады. Әрбір ағаштың өзінің рухы болады, оған табынып, су және тәтті
тағамдармен садақа беріледі. Индуистер ағаш отырғызуды діни міндет деп
ұйғарады. Ағаштарды ашабу күнәға теңестіріледі. Ежелгі индуистерде ағаштар
қасиетті болған.
Индуизм өмірдің бір формасының қайғы шегуі – барлығының да қайғыруы
деп үйретеді. Сондықтан да басқа тіршілікке зиян келтіру өзіңе –өзің зиян
келтіруді білдіреді. Ойлаудың бұл образы Үндістанда табиғат қорғау
мақсатымен Чипко атты діни қозғалыс ол гималай ормандарының бір бөлігін
шабылудан қорғап қалды.
Индуистік қасиетті жазуда ағашты отырғызудың діни сипаты былай
сыйпатталады: әуелі тогпырақты тазалап, ылғалдап алу. Ағаштарды әшекейлеп,
әрбір ағаштың қасына су қуылған құмыра қойып қой. Дұға оқып, жуынып, содан
кейін ағашқа қасиетті су шаш. Ригведа, Яджура және Сама ұрандарын оқып от
жақ. Тек осындай салтанаттан кейін ғана ағаштарды отырғызуға көшуге болады.
Тіпті, бір ағашты отырғызғанда бұл әрекеттерді атқарып, мокшаны алу керек.
Индуистік дәстүрге сәйкес орманның үш базалық котегеоиясы бар:
1) иериван – байлық әкелетін орман;
2) тапован – ақиқат іздеу жолында данышпандар болатын қасиетті орман;
3) махаван – барлық тіршілік белгілі бір баспанамен көмкерілген үлкен
табиғи орман.
Танован орманы діни салттар тәжірбие жүзінде атқарылатын орындар
ретінде қорғалады. Мұнда қасиетті отщельниктер тұрады. Дәл осындай
ормандарда индуизмнің жаңа ведалық оқулары туындаған. Данышпандардың орын
алуы орманның қорғалатындығына кепілдік береді. Бірде –бір жануар немесе
ағашқа қиянат жасалуы мүмкін емес болды. Осы діни тыиымдарды бұзу патшаның
жазалауына түсті. Индуизм өкілдерінің Үндістанда әлі де Кришна құдайларының
қасиетті тоғайлары бар.
Индуистер буддистер, джайнисттер, пұтқа табынушылар секілді әртүрлі
табиғи қасиетті объектілерді құрметтейді. Гималай таулары қасиетті болып
саналады, өйткені олар Шива құдайымен байланысты. Индуизм өкілдерінің ең
қасиетті тауларының бірі Кайлас болып табылады. Индуистер оны Шива құдайы
және оның әйелі Парвати мекен ететін қраммен теңестіреді. Бұл сенімге
әлемде көптеген сенушілер табынады. Қасиетті мәтінде барлық жерде тазалықты
талап етті. Су индуистерге тазалаудың бірден –бір құралды және тіршілік
көзі болып есептелді. Индуистер рухани тазалықтың діни салтанаттардан
қасиетті сумен тазалану арқылы жүзеге асатындығына сенді. Қазір көптеген
өзендер, мысалы, Ганг өзені қасиетті бюолып саналады. Қасиетті жазуларда
айтылған: Ганг өзенінің қасиетті суларының қасында 14 әрекет жасамау
керек: жаттығу жасау, тазалану және тамақты шаю, денеден күкіртті алу, шаш
тастау, гирляндаларды құтқару, жыныстық қатнас жасау, басқа қасиетті
орындарға табыну, киімді шаю, лас киім тастау, жүзу.
Сонымен Үндістанда жалпыға ортақ және әр аймақта өткізілетін
дәстүрлер, касталық мерекелер мен рәсім-салттар өріс алды. Индуизм үндінің
ұлттық мәдениеті мен психологиясын қалыптастыруға ерекше ықпал етті.
Индуизм шыдамдылыққа, бірқалыптылыққа, көрегендікке ұйытқы болды.
1.3 Жайнизм іліміндегі экологиялық аспектілер
Жайнизмді, көбінесе атеистік сенім деп атайды, өйткені ол жаратылыс
әлемінің алғашқы себебінің болуын мойындамайды, яғни құдайды терістейді.
Джайнизм космологиясы бойынша, әлемдер шексіз, мәңгілік тіршілік етеді.
Адам жердің барлық кеңістігінде жоғарғы және төменгі әлемдер арасында
тәндік қабықшада өмір сүреді. Төменгі әлемдерде шайтандар тіршілік етеді,
жоғарғы әлемдер Гималай тауларындағы Меру тауында, жер пупасының
орталығында орналасқан. Тау шыңында өмір жіне өлім айналымынан босатылған
- мокшаға жеткен, тақуа жандары мәңгі масайраған ашық және нұрлы әлем
жарқырайды. Төменірек тау беткейінде толық жетілдірілмеген, тек мокшаға
жақындаған джайн жандары және үнділік пантеон құдайлары мекен етеді.
Сөйтіп, құдайлар тіршілік етеді, алайда олар жоғарғы тіршілік емес,
тақуалыққа толығымен жетпеген адамдарға теңестіріледі.
Жайнизм діни бағдараның ерекшілігі сол, ол – ашық, көпшілікке
түсінікті ілім, адамның этикалық, әлеуметтік-адамгершілік мәселелерін
қозғайды. Жайнизм мен буддизмнің брахманизмнің айырмашылығы да осында.
Жайнизмге деген сенім, мәліметтерге қарағанда, 24 ұстаз (тиртханкара)
арқылы таралады. (Қасабек)
Джайнизм негізін қалаушысы болып қазіргі Бихара территориясындағы
шағын князьдік билеушісінің кіші ұлы – Вардхамана табылады. Ол б.з.д. 599-
527 жылдар алалығында өмір сүрген. 28 жасында байлық және дәулеттен бас
тартып, 12 жыл қатаң аскетикалық сынауларға барады. Екінші жылы жабайы
тайпалар мекен ететін ортада киімнен бас тартып, жалаңаш күйде жүреді. Оның
уағызын қолдаушылар саны көбейеді. Ол тиртханкар (мұхит болмысы арқылы
тасымалдаушы) ретінде қолдау тауып, Джина және махавира (ұлы қаһарман)
мәртебесіне ие болады. Жоғары руханилық және мокшаға жету аралығында өзінің
діни-этикалық жүйесін құрайды.махавира Будда, Лао Цзы, Конфуций, Платон,
Перикл дәуірінде өмір сүреді. Бұл дәуір адамзат тарихындағы ерекше орын
алған дәуір болып есептеледі.
Алғашқы жайн қауымдастығын абыздар мен тақуа дуаналар, еркектер мен
әйелдер, қысқасы тыныштықты қолдаушылар құрады және бәрі де кейбір жалпы
заңдылыққа бағынды, өздеріне ортақ мінез-құлыққа қатысмты тәртіпті
орындады. Жайнизм доктрина ретінде шамасы б.з.д. Үіі-ІІІ ғғ. Қалыптасты.
Осы аралықта оның қағидалары жазба түрінде қабылданды. Жайнизмнің иедеялық
жүйесі Сиддханта деген еңбекте (б.з.д. ІІІ ғ.) жинақталынған.
Джайндар деп Үндістанда Джина ізбасарларын – жеңімпаздарды атайды.
Сәйкесінше джайндар – жеңімпаздар. Жеңімпаз ретінде қарсыласын жеңген,
күресті жеңген адамды түсінеміз. Джайндар болса - өзін-өзі жеңгендер. 1991
жылғы санақ бойынша 3354 джайндар тіркелген. Бұл мемлекет халқының дінге
сенушілерінің 0,4 %-ын құрайды. Олар негізінен батыс штаттарында
(Раджастан, махараштра, Гуджарат), сонымен бірге Үндістанның оңтүстігінде
орналасқан.
Алтын ғасырда әлем армандарды орындайтын ағаштармен жарқыраған.
Олардың жоғалуымен әлем қараңғылыққа түсіп, адамдарда қорқыныш сезімі пайда
болып, олар алғаш рет аспанда күн, ай, жұлдыздарды көрген. Барлық құбылысты
тек тиртханкара ғана түсігдіре алып, халықты сабырлыққа шақырған.
Джайнистік каоно Махавираға дейін әлемге 23 тиртханкара келген, олардың
өмір сүру мерзімі 8400-ден бір мың жылға дейін созылған. Қазіргі
джайнисттер алғашқы тиртханкарды Ришабханы және оның ұлын Бахубалиді немесе
Гоматешвараны ерекше құрметтейді. Джайнистер көптеген қасиетті орындарда
Бахубали ескерткіштерін (250-ден астам) орнатқан. Олардың ең құрметтелетіні
Карнатака штатында орналасқан. Бұл ескерткіштің биіктігі 18 м, ештеңеге
жүгінбей, еркін тұрған оны ежелгі дәуір мүсіншілері тас монолитінен қалаған
және ол әлем ғажайыптарының бірі болып табылады. Ескерткіш Бахубалидің
мокша күйін жандандарып тұр, ол тек адам рухының күштілігін ғана
бейнелемейғ адамның табиғатпен оңашалануын көрсетеді: бахубали аяғында
құмырсқа және жылан илеулері орналасқан.
Джайнизм салтанаттары және ел ішінде монахтардың үнемі ереуілдерге
шығулары келесі үш маржанға негізделетін джайнизмнің этикалық ілімдерін
қолдану мақсатында жүзеге асады: нақты сенім, сенім туралы нақты білу,
нақты тәртіп. Индуизмге сәйкес, джайнизм сенімінде адам тәртібі орталық
орын алады. Алайда индуизм үндінің күнделікті өміріндегі әрбір іс-
әрекетінің ритуалына мән берсе, джайнистер бірінші орынға дұрыс тәртіп
принциптерін қояды. Олардың ішінде ахимса және апариграха ерекше орын
алады.
Ахимса сөзі зорламау дегенді білдіреді. Алайда джайндар кең түсінік
– барлық тіршілік түріне зиян келтірмеу. Джайндар қатаң вегетариандықты
ұстанады, олар тек балық пен еттен ғана бас тартып қоймай, жұмыртқа, мал
шаруашылығының бір қатар өнімдерін жемейді. Оларға тек жер бетінде өсетін
көкөністерді тамаққа пайдалануға рұқсат етіледі. Джайнистік монахтарұшып
жүрген жәндікті жұтып қоймау мақсатында ауыздарына марліден жасалған маска
тағып алады. Жерде жорғалап жүрген жәндіктерді басып кетпеу мақсатында
алдарын сыпырғышпен сыпырып жүреді. Оларға көптеген тіршілік түрлері орын
алатын муссондық жаңбырлар кезінде далаға шығуға тыйым салынады.
Аталған ережелер джайндардың қызмет түрін анықтайды. Негізінен бұлар
– кәсіпкерлер, оның ішінде ірі концерн басшылары, саудагерлер, ювелирлер,
еркін мамандық өкілдері, ғалымдар. Үндістанның оңтүстігінде көптеген джайн
отбасылары егін шаруашылығымен айналысады, алайда өздері жерді өңдемейді,
өйткені ол жердегі және өсімдіктегі тірі жандарды жоюмен байланысты.
Толығымен бұл кедейлер орын алмаған байлардың ортасы. Джайндар касталарды
мойындамайды, алайда касталық жүйені мойындамаудың алдында тоқтайды.
Апариграхи принципі отбасының минималды қажеттілігінен тыс байлықты
және материалдық игіліктерден өз еркіңмен бас тартуды білдіреді. Бай
джайндар бұл принципке қарсы келмейді, өйткені, олардың пікірінше, олар өз
байлықтарының иегерлері емес, басқарушылары болып есепетеледі.
Джайндардың өмір сүру тәртібі бес принципке сүйенеді:
1. Тірі жанға зиян келтірмеу.
2. Шындыққа зиянды, кесірлі сөздің көлденең тартпау.
3. Ұрлық жасамау, меншік – киелі нәрсе.
4. Әлсіздікті құптап, терісті мақулдамау.
5. Сезім объектісіне деген құмарлықтан арылу (Қасабек)
Джайнизм этикасының негізінде үш маржан жатыр: дұрыс сенім, дұрыс
таным және дұрыс тәртіп, сонымен қатар ахимса – тірі жанға зиян келтірмеу.
Таттваға немесе шынайы тіршілікке сенім – дұрыс сенім; шынайы табиғатты
күдіктенбей тану – дұрыс тануым; сыртқы әлем объектілеріне жиіркенбей,
бейтарап қарау – дұрыс тәртіп. Дұрыс сенім – Махавира іліміне сену және
ақиқатқа құрметпен қарау. Сенім – негіздердің негізі, онсыз дұрыс таным,
тәртіп болмайды. Сенім – ақиқаттың шексіз әлеміне апаратын есік. Басқа
жағынан, нақты сенім нақты білімнің нәтижесі болу мүмкін. Джайнистік
көзқарас бойынша, тірі жанға зиян келтірудің кез келген түрі, рахатқа
бөлену, осы бейшара әлемге байланысты нәрселердің барлығы күнә болып
есептеледі. Күнәға душар болған жандар кармамен толтырылған, сондықтан олар
соқыр және шынайы ілімнің жарығын көрмейді. Тек білімді қаһарман, данышпан
ғана бұл әлемнен бос. Ол өзін жеңу арқылы әлемді жаулап алған. Тек өзін-өзі
жеңген джайнист қана Джина ілімінің ақиқатын таныған. Мұнымен бірге
байланыс бұрыс карманың нәтижесі болады, оның әсерін тоқтату – дұрыс
тәртіптің нәтижесі. Джайнизмнің осы үшінші маржанына Ачаранги-сутраның
едәуір бөлігі арналған. Бұл үшін, біріншіден, бес ұлы обеттерді*** беру;
екіншіден өзің және әлем туралы білім беретін кардиналды ақиқаттарды ойлау;
үшіншіден сараңдықтан жұрдай, рухани тазалыққа жету, яғни дұрыс тәртіпке
жету. Одан басқа дұрыс тәртіп үшін рух күшімен қарын ашу, шөлдеу, ыстық,
суық және т.б. өтетін азаптарды жеңу қажет.
Джайнизм өзінің даму барысында бірнеше секталарға бөлінген, олардың
ішінде маңыздылары – дигамбарлар (жалаңаш жүретін, әлім түсімен киінген)
және шветамбарлар (ақ болып киінгендер) секталары. Джайнизмнің діни-
философиялық әдебиеті – джайнистік канон (Джайна-сутралар). Дживалар, яғни
тірі жандар туралы ілім – джайнизмнің негізі. Буддизм және индуизммен
салыстырғанда, джайндар карма деп нәзік, көрінбейтін материалдық
субстанцияны есептейді. Ол дживаға енеді және оның қайта туылуының себебі
болады. Кармадан босатылу мокша деп аталады және ол адамзаттың ақырғы
мақсатын құрайды. Джайнистердің ілімі бойынша, әлем екі түрлі материядан
тұрады: тірі және өлі. Қандай да тіршіліктің болмасын тәні, жаны және рухы
болады. Сондықтан кез келген тіршілік түріне зиян келтірмеу джайнизмде
маңызды.
Джайнистер біздің әрбір танитын объекттің саны шексіз белгілері
болады деп тұжырымдайды. Әрбір объект оның жағымды және жағымсыз белгілері
арқылы қабылданады. Мысалы, адам секілді объектінің жағымды белгілері
болып оның бойы, түсі, пішіні, салмағы, жанұясы, нәсілі, ұлты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz