Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі Қытайдың сыртқы саясаты
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.9
І. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.16
1.2. 1949.1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.20
ІІ. ҚХР МЕН ІРІ ДЕРЖАВА ЕЛДЕР АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАР: Қытайдың сыртқы саяси ұстанымы
2.1. Екіжақты Қытай . КСРО қатынасының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.26
2.2. АҚШ . Қытай әріптестігінің перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.30
2.3. ҚХР сыртқы саяси тұжырымдамасының модернизациясы ... ... ...31.34
2.4. Қытайдың Қазақстанмен геосаяси байланысының дамуы ... ... ...35.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.55
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .56. 58
І. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.16
1.2. 1949.1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.20
ІІ. ҚХР МЕН ІРІ ДЕРЖАВА ЕЛДЕР АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАР: Қытайдың сыртқы саяси ұстанымы
2.1. Екіжақты Қытай . КСРО қатынасының қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.26
2.2. АҚШ . Қытай әріптестігінің перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.30
2.3. ҚХР сыртқы саяси тұжырымдамасының модернизациясы ... ... ...31.34
2.4. Қытайдың Қазақстанмен геосаяси байланысының дамуы ... ... ...35.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49.55
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .56. 58
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi. Мемлекеттер арасындағы сыртқы саясат, дипломатиялық қарым-қатынастар - достықты, бейбiт мақсатты, өзара сенiмдi, тиiмдi, пайдалы келiсiмдi көздейдi. Мұндай игiлiк — саяси татулық, кең ауқымды мәдени тығыз байланыстар арқылы жүзеге асады.
Кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты таптық сипатқа ие. Ол экономикалық мүдделер мен үстемдік етіп отырған таптың экономикалық жағдайына байланысты болады. Сол сияқты ол мемлекеттің ішкі саясатымен тікелей қатысты болады. Әлемдік шаруашылық талаптарымен байланысты болатын халықаралық қатынастар таптық, әлеуметтік – экономикалық факторларға жауап береді деп бір ойында В.И.Ленин айтқан еді.
Державалық елдерiнiң қайта қауышуына Азиялық мемлекеттерi мен АҚШ және Еуропа, КСРО мемлекеттерiнiң арасында орнаған дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени қатынастардың аса қарқынды қанат жаюы — тарихи құбылыс, ұлы үрдiс болды. Бұл байланыс осы елдердегi нарықтық экономиканың қалыптасуына өзiндiк ықпалын тигiзуде. Тек бұл жол бұрынғы Кеңес Одағы шеңберiндегi елдер үшiн оңайлықпен келген жоқ. ХХ ғасырдың екінші жартысы тарихи өзгерiстерге толы болды. Олай дейтін себебіміз, талай жылдан бергі болған соғыстардың нәтижесінде жер бөлу, оны қайта бөлу сияқты мәселелер туындай бастады. Осы турасында болған екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық арена шамалы өзгерді. Субъектілер екі топқа бөлінді. Ол сол мемлекеттердің даму бағыты бойынша саяси жүйе мен тәртіптің негізінде көрінді. Әмiршiл-әкiмшiлдiк жүйеде болған Шығыс Еуропа елдерi де, Балтық елдерi де КСРО ыдырағаннан кейiн ендi жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өте бастаған болатын. ХХ ғасыр екi үлкен экономикалық тәжiрибемен ерекшелендi. Олар соғыстан кейінгі келесідей екі жүйелердің пайда болуымен және олардың арасындағы күресімен ерекшелене бастады;
Бiрiншiсi:
- 1917 жылы Кеңес Одағында басталған социалистiк тәжiрибе. Оның нәтижелерi мен қорытындылары бәрiмiзге мәлiм.
Екiншiсi: социалистiк экономикадан нарықтық экономикаға көшу. Шығыс Еуропа мен бұрынғы Кеңестер Одағында басталған өтпелi кезең көп жылдан кейiн қандай нәтиже бердi? Қандай сабақ аламыз? Аталмыш елдер өздерінің коммунизмнен бет бұрғандарын жариялаған кезде, батыс уағыздаушылары да нарықтық экономикаға өту үшiн өздерінің сенiмдi ұсыныстарын ұсына отырып, бұл елдерге қадам басты. Бiрақ та нарықтық кезеңге өту мемлекеттердің бұрынғы экономикалық саясаттарын, мекемелерiн және тәжiрибелерiн де өзгертуге итермелейтіндігі сөзсіз. Бұл елдер нарықтық қағидаларға сәйкес, қызметтерінің тиiмдiлiгiн арттыру үшiн басқа елдермен де қарым-қатынасты қайта құрулары тиiс. Олардың нарықтық экономикаға өте бастағанына он алты жылдан астам ғана уакыт өтсе де, бұл елдердiң үлкен жетiстiктерге жеткендiгiнің куәсi болудамыз. Алайда нарықтық кезеңге өтудiң жылдамдығы, дәрежесi және жетiстiктерi жөнiнде де қайшы ойлар жоқ емес. Шығыс
Кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты таптық сипатқа ие. Ол экономикалық мүдделер мен үстемдік етіп отырған таптың экономикалық жағдайына байланысты болады. Сол сияқты ол мемлекеттің ішкі саясатымен тікелей қатысты болады. Әлемдік шаруашылық талаптарымен байланысты болатын халықаралық қатынастар таптық, әлеуметтік – экономикалық факторларға жауап береді деп бір ойында В.И.Ленин айтқан еді.
Державалық елдерiнiң қайта қауышуына Азиялық мемлекеттерi мен АҚШ және Еуропа, КСРО мемлекеттерiнiң арасында орнаған дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени қатынастардың аса қарқынды қанат жаюы — тарихи құбылыс, ұлы үрдiс болды. Бұл байланыс осы елдердегi нарықтық экономиканың қалыптасуына өзiндiк ықпалын тигiзуде. Тек бұл жол бұрынғы Кеңес Одағы шеңберiндегi елдер үшiн оңайлықпен келген жоқ. ХХ ғасырдың екінші жартысы тарихи өзгерiстерге толы болды. Олай дейтін себебіміз, талай жылдан бергі болған соғыстардың нәтижесінде жер бөлу, оны қайта бөлу сияқты мәселелер туындай бастады. Осы турасында болған екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық арена шамалы өзгерді. Субъектілер екі топқа бөлінді. Ол сол мемлекеттердің даму бағыты бойынша саяси жүйе мен тәртіптің негізінде көрінді. Әмiршiл-әкiмшiлдiк жүйеде болған Шығыс Еуропа елдерi де, Балтық елдерi де КСРО ыдырағаннан кейiн ендi жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өте бастаған болатын. ХХ ғасыр екi үлкен экономикалық тәжiрибемен ерекшелендi. Олар соғыстан кейінгі келесідей екі жүйелердің пайда болуымен және олардың арасындағы күресімен ерекшелене бастады;
Бiрiншiсi:
- 1917 жылы Кеңес Одағында басталған социалистiк тәжiрибе. Оның нәтижелерi мен қорытындылары бәрiмiзге мәлiм.
Екiншiсi: социалистiк экономикадан нарықтық экономикаға көшу. Шығыс Еуропа мен бұрынғы Кеңестер Одағында басталған өтпелi кезең көп жылдан кейiн қандай нәтиже бердi? Қандай сабақ аламыз? Аталмыш елдер өздерінің коммунизмнен бет бұрғандарын жариялаған кезде, батыс уағыздаушылары да нарықтық экономикаға өту үшiн өздерінің сенiмдi ұсыныстарын ұсына отырып, бұл елдерге қадам басты. Бiрақ та нарықтық кезеңге өту мемлекеттердің бұрынғы экономикалық саясаттарын, мекемелерiн және тәжiрибелерiн де өзгертуге итермелейтіндігі сөзсіз. Бұл елдер нарықтық қағидаларға сәйкес, қызметтерінің тиiмдiлiгiн арттыру үшiн басқа елдермен де қарым-қатынасты қайта құрулары тиiс. Олардың нарықтық экономикаға өте бастағанына он алты жылдан астам ғана уакыт өтсе де, бұл елдердiң үлкен жетiстiктерге жеткендiгiнің куәсi болудамыз. Алайда нарықтық кезеңге өтудiң жылдамдығы, дәрежесi және жетiстiктерi жөнiнде де қайшы ойлар жоқ емес. Шығыс
1 Деректер
1.1 Келісімдік-құқықтық негіздер
1. Совместная Декларация о дальнейшем развитии и углублении дружественных взаимоотношений между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой, Пекин, 11 сентября 1995 г. // Министерство иностранных дел Казахстана// http://mfa.kz
2. Соглашение об организации проектов сотрудничества в области нефти и газа между КНР и Россией// Проблемы Дальнего Востока. - 1997. - №4.
3. Соглашение о научно-техническом сотрудничестве между КНР И РК, 1998 г.// Министерство иностранных дел Казахстана// http://mfa.kz
1.2 Саяси және мемлекеттік тұлғалардың еңбектері
4. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында /205-206 б.б/
5. Қ. Тоқаев Қазақстан Республикасының дипломатиясы /122-137б.б/
6. Қ. Тоқаев Беласу
1.3 Стастикалық деректер
7. Современный Казахстан: цифры и факты. - Алма-Аты, 1998. - 345 с.
2 Зерттеулер
8. Абдуллаева К. Ш. , Двоскин Б. Я., Надыров Ш. М. Развитие интеграционных связей Казахстана и СУАР КНР // Вестник АН КазССР.-Алма-Ата, 1989.-№ 9.-С. 28 – 34.
9. Абен Е.М., Жоламан Р.К., Карин Е. Г., Кушкумбаев С. К., Спанов М. У. Потенциальные территориальные столкновения и конфликты в контексте безопасности в Центральноазиатском регионе// Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность.- Алмата,1998.-№ 4.-С. 83 – 138.
10. Азовский И. П. Вторая трансконтинентальная евроазиатская магистраль// Железнодорожный транспорт.- М., 1995.-№ 9.- С. 24 – 30.
11. Акбари Рашидин Казахстан уменьшает военные силы на китайской границе// http://caapr.kz
12. М.С. “Шанхайский форум” как фактор безопасности в регионе// ANALYTIC / http://u978.30.spilog.com/cnt?f
13. Андев М. Куда идет “Шанхайская пятерка” //http://caapr.kz/show.php?archa_a_06.html
14. Әуезов М. Қытай-Қазақстан саяси қарым-қатынастарындағы тарих пен бүгінгі күн туралы./Түркістан газеті 2000ж. 8-22 қыркүйек
15. Бахытжан Темирболат Казахстанско-китайский проект в контексте нефтяных интересов Китая// АПИ.-2000.-7 февраля, http://www.caapr.kz
16. Внешняя политика Китая – 1969-1976гг. М.,1992г.
17. В.Б.Воронцев, Китай и США 60-70 годы, М.,1979г
18. Глава МИДа дал интервью китайской “Гуаньминь жибао” // Панорама. - 1999. - № 43.
19. Джалилов А. Начала работать крупнейшая в мире Транс- Азиатско- Европейская магистраль // Панорама. - 1998.-16 мая.
20. Достигли договоренности о визите Н. Назарбаева в Китай // Панорама.-1999.-№ 41.
21. Дрозд Н. Казахстан- Китай: решение проблем трансграничных рек пока откладывается // Панорама.-1999.- № 46, ноябрь.
22. Жукеев Т.Т. Система азиатско-тихоокеанского экономического сотрудничества и перспективы участия в ее деятельности Казахстана.-М.,1998.-№2.-С. 157-169.
23. Жүңго және Қазақстан қатынастары// Лю И Пиң// Пекин 2000
24. Қытай Халық Республикасының екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі сыртқы саясаты, Пекин, Шыңжаң баспасы, 1995ж.
25. Қазақстан мен Қытай арасындағы саяси қарым-қатынастар туралы
26. Президент Казахстана посетит Китай // Сообщение МИД Казахстана // http://www.mfa.kz/m6/kaz&azia;.html
27. Қазақстан-Қытай қатынастарының жаңа кезеңі/ Ақиқат журналы 1995 12-сан/
28. Қытайдың қилы кереметі /Қытай-Қазақстан қарым-қатынастары туралы/ Жас алаш
29. Құдай қосқан көрші /дипломатия Егемен қазақстан/ 1997ж. 18-қаңтар.
30. Қытай шығыстағы көршіміз/ Қытай-Қазақстан қарым-қатынастары туралы/ Отан сақшысы 1996ж. 30-қараша.
31. Орта азия және Жүнго. Пекин 1998ж.
32. М.И.Сладовский, Очерки развития внешнеэкономических отношений Китая, Внешнеторгиздат, М.,1953г.
33. Султанов К. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества// Саясат. - Алмата, 1998.-июль.-С. 59 – 69.
34. Шанхай ынтымақтастық ұйымының мазмұндары./Егемен қазақстан 2001. 18 қырқүйек/
35. Сыртқы саясат елдерді табыстырады/Егемен қазақстан 2002. 7 мамыр/
36. Султанов Қ. Елімді ел таныса/ Қытай мен Қазақстан арасындағы саяси қарым-қатынастар туралы/
37. Территорияльная притензия Пекина, современность, история, М.,Политизат, 1979г.
38. Политика Китая по отношению к странам Центральной Азии // МИД КНР // http://fmprc.gov.cn/4372.html
39. Синьцзян няньцзянь.- Урумчи,1998. - С. 232.
1.1 Келісімдік-құқықтық негіздер
1. Совместная Декларация о дальнейшем развитии и углублении дружественных взаимоотношений между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой, Пекин, 11 сентября 1995 г. // Министерство иностранных дел Казахстана// http://mfa.kz
2. Соглашение об организации проектов сотрудничества в области нефти и газа между КНР и Россией// Проблемы Дальнего Востока. - 1997. - №4.
3. Соглашение о научно-техническом сотрудничестве между КНР И РК, 1998 г.// Министерство иностранных дел Казахстана// http://mfa.kz
1.2 Саяси және мемлекеттік тұлғалардың еңбектері
4. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында /205-206 б.б/
5. Қ. Тоқаев Қазақстан Республикасының дипломатиясы /122-137б.б/
6. Қ. Тоқаев Беласу
1.3 Стастикалық деректер
7. Современный Казахстан: цифры и факты. - Алма-Аты, 1998. - 345 с.
2 Зерттеулер
8. Абдуллаева К. Ш. , Двоскин Б. Я., Надыров Ш. М. Развитие интеграционных связей Казахстана и СУАР КНР // Вестник АН КазССР.-Алма-Ата, 1989.-№ 9.-С. 28 – 34.
9. Абен Е.М., Жоламан Р.К., Карин Е. Г., Кушкумбаев С. К., Спанов М. У. Потенциальные территориальные столкновения и конфликты в контексте безопасности в Центральноазиатском регионе// Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность.- Алмата,1998.-№ 4.-С. 83 – 138.
10. Азовский И. П. Вторая трансконтинентальная евроазиатская магистраль// Железнодорожный транспорт.- М., 1995.-№ 9.- С. 24 – 30.
11. Акбари Рашидин Казахстан уменьшает военные силы на китайской границе// http://caapr.kz
12. М.С. “Шанхайский форум” как фактор безопасности в регионе// ANALYTIC / http://u978.30.spilog.com/cnt?f
13. Андев М. Куда идет “Шанхайская пятерка” //http://caapr.kz/show.php?archa_a_06.html
14. Әуезов М. Қытай-Қазақстан саяси қарым-қатынастарындағы тарих пен бүгінгі күн туралы./Түркістан газеті 2000ж. 8-22 қыркүйек
15. Бахытжан Темирболат Казахстанско-китайский проект в контексте нефтяных интересов Китая// АПИ.-2000.-7 февраля, http://www.caapr.kz
16. Внешняя политика Китая – 1969-1976гг. М.,1992г.
17. В.Б.Воронцев, Китай и США 60-70 годы, М.,1979г
18. Глава МИДа дал интервью китайской “Гуаньминь жибао” // Панорама. - 1999. - № 43.
19. Джалилов А. Начала работать крупнейшая в мире Транс- Азиатско- Европейская магистраль // Панорама. - 1998.-16 мая.
20. Достигли договоренности о визите Н. Назарбаева в Китай // Панорама.-1999.-№ 41.
21. Дрозд Н. Казахстан- Китай: решение проблем трансграничных рек пока откладывается // Панорама.-1999.- № 46, ноябрь.
22. Жукеев Т.Т. Система азиатско-тихоокеанского экономического сотрудничества и перспективы участия в ее деятельности Казахстана.-М.,1998.-№2.-С. 157-169.
23. Жүңго және Қазақстан қатынастары// Лю И Пиң// Пекин 2000
24. Қытай Халық Республикасының екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі сыртқы саясаты, Пекин, Шыңжаң баспасы, 1995ж.
25. Қазақстан мен Қытай арасындағы саяси қарым-қатынастар туралы
26. Президент Казахстана посетит Китай // Сообщение МИД Казахстана // http://www.mfa.kz/m6/kaz&azia;.html
27. Қазақстан-Қытай қатынастарының жаңа кезеңі/ Ақиқат журналы 1995 12-сан/
28. Қытайдың қилы кереметі /Қытай-Қазақстан қарым-қатынастары туралы/ Жас алаш
29. Құдай қосқан көрші /дипломатия Егемен қазақстан/ 1997ж. 18-қаңтар.
30. Қытай шығыстағы көршіміз/ Қытай-Қазақстан қарым-қатынастары туралы/ Отан сақшысы 1996ж. 30-қараша.
31. Орта азия және Жүнго. Пекин 1998ж.
32. М.И.Сладовский, Очерки развития внешнеэкономических отношений Китая, Внешнеторгиздат, М.,1953г.
33. Султанов К. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества// Саясат. - Алмата, 1998.-июль.-С. 59 – 69.
34. Шанхай ынтымақтастық ұйымының мазмұндары./Егемен қазақстан 2001. 18 қырқүйек/
35. Сыртқы саясат елдерді табыстырады/Егемен қазақстан 2002. 7 мамыр/
36. Султанов Қ. Елімді ел таныса/ Қытай мен Қазақстан арасындағы саяси қарым-қатынастар туралы/
37. Территорияльная притензия Пекина, современность, история, М.,Политизат, 1979г.
38. Политика Китая по отношению к странам Центральной Азии // МИД КНР // http://fmprc.gov.cn/4372.html
39. Синьцзян няньцзянь.- Урумчи,1998. - С. 232.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар және
ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
Омарбек Арай
ЕКІНШІ ДҮНИЕ ЖҮЗІЛІК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ҚЫТАЙДЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
(бітіру жұмысы)
ғылыми жетекші: т.ғ.д. Идырышева Ж.Қ.
қорғауға жіберілді:
“____”____________2007ж.
АЛМАТЫ 2007
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ____________________________ ____________________________3-9
І. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму
кезеңдері__________________________ ______________________________10-16
1.2. 1949-1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі
қағидалары_________________________ _____________________________17-20
ІІ. ҚХР МЕН ІРІ ДЕРЖАВА ЕЛДЕР АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТАР: Қытайдың сыртқы саяси ұстанымы
2.1. Екіжақты Қытай - КСРО қатынасының қалыптасуы және
дамуы______________________________ ____________________________21-26
2.2. АҚШ - Қытай әріптестігінің
перспективалары____________________ _____________________________27-30
2.3. ҚХР сыртқы саяси тұжырымдамасының модернизациясы___________31-34
2.4. Қытайдың Қазақстанмен геосаяси байланысының дамуы ___________35-48
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ______________49-55
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ _____________________56- 58
КIРIСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi. Мемлекеттер арасындағы сыртқы саясат,
дипломатиялық қарым-қатынастар - достықты, бейбiт мақсатты, өзара сенiмдi,
тиiмдi, пайдалы келiсiмдi көздейдi. Мұндай игiлiк — саяси татулық, кең
ауқымды мәдени тығыз байланыстар арқылы жүзеге асады.
Кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты таптық сипатқа ие. Ол экономикалық
мүдделер мен үстемдік етіп отырған таптың экономикалық жағдайына байланысты
болады. Сол сияқты ол мемлекеттің ішкі саясатымен тікелей қатысты болады.
Әлемдік шаруашылық талаптарымен байланысты болатын халықаралық қатынастар
таптық, әлеуметтік – экономикалық факторларға жауап береді деп бір ойында
В.И.Ленин айтқан еді.
Державалық елдерiнiң қайта қауышуына Азиялық мемлекеттерi мен АҚШ және
Еуропа, КСРО мемлекеттерiнiң арасында орнаған дипломатиялық, сауда-
экономикалық, мәдени қатынастардың аса қарқынды қанат жаюы — тарихи
құбылыс, ұлы үрдiс болды. Бұл байланыс осы елдердегi нарықтық экономиканың
қалыптасуына өзiндiк ықпалын тигiзуде. Тек бұл жол бұрынғы Кеңес Одағы
шеңберiндегi елдер үшiн оңайлықпен келген жоқ. ХХ ғасырдың екінші жартысы
тарихи өзгерiстерге толы болды. Олай дейтін себебіміз, талай жылдан бергі
болған соғыстардың нәтижесінде жер бөлу, оны қайта бөлу сияқты мәселелер
туындай бастады. Осы турасында болған екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
халықаралық арена шамалы өзгерді. Субъектілер екі топқа бөлінді. Ол сол
мемлекеттердің даму бағыты бойынша саяси жүйе мен тәртіптің негізінде
көрінді. Әмiршiл-әкiмшiлдiк жүйеде болған Шығыс Еуропа елдерi де, Балтық
елдерi де КСРО ыдырағаннан кейiн ендi жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өте бастаған болатын. ХХ ғасыр екi үлкен экономикалық
тәжiрибемен ерекшелендi. Олар соғыстан кейінгі келесідей екі жүйелердің
пайда болуымен және олардың арасындағы күресімен ерекшелене бастады;
Бiрiншiсi:
- 1917 жылы Кеңес Одағында басталған социалистiк тәжiрибе. Оның нәтижелерi
мен қорытындылары бәрiмiзге мәлiм.
Екiншiсi: социалистiк экономикадан нарықтық экономикаға көшу. Шығыс
Еуропа мен бұрынғы Кеңестер Одағында басталған өтпелi кезең көп жылдан
кейiн қандай нәтиже бердi? Қандай сабақ аламыз? Аталмыш елдер өздерінің
коммунизмнен бет бұрғандарын жариялаған кезде, батыс уағыздаушылары да
нарықтық экономикаға өту үшiн өздерінің сенiмдi ұсыныстарын ұсына отырып,
бұл елдерге қадам басты. Бiрақ та нарықтық кезеңге өту мемлекеттердің
бұрынғы экономикалық саясаттарын, мекемелерiн және тәжiрибелерiн де
өзгертуге итермелейтіндігі сөзсіз. Бұл елдер нарықтық қағидаларға сәйкес,
қызметтерінің тиiмдiлiгiн арттыру үшiн басқа елдермен де қарым-қатынасты
қайта құрулары тиiс. Олардың нарықтық экономикаға өте бастағанына он алты
жылдан астам ғана уакыт өтсе де, бұл елдердiң үлкен жетiстiктерге
жеткендiгiнің куәсi болудамыз. Алайда нарықтық кезеңге өтудiң жылдамдығы,
дәрежесi және жетiстiктерi жөнiнде де қайшы ойлар жоқ емес. Шығыс
Еуропадағы Польша сияқты елдердiң кейбiр салаларында өту үрдiсi өте жақсы
алға қарай iлгерiлесе, ал Орталық Азиядағы Өзбекстан, Тәжiкстан сияқты
елдерде мұндай жедел iлгерiлеу болған жоқ. Тіпті Батыс елдеріндегі бiрқатар
ғалымдар Шығыс Еуропа елдерi мен Кеңестер Одағында нарықтық кезеңге өту
үрдiсiнiң сәттi болмағандығы жайында 1998 жылы өз сындарын айтқан болатын.
Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейiн Кеңестiк шеңберде болған Орталық Азия
елдерi және Қытай даму жолын өзгерте бастады. Бірақ социалистік елдердің
ішінде ҚХР ғана толық өзгертпеді. Осы жолда тығыз халықаралық экономикалық
қатынастар орнады.
“Елдер өздерiнiң экономикасын, қоғамын халықаралық қатынастарға ашып,
тауарлар мен қызметтер және қаржы қорының халықаралық ауысуына рұқсат
берумен қатар, дамыған елдердiң өндiрiс технологияларын, мекемелiк және
ұйымдық тежiрибелерiн, бiлiм, денсаулық және әлеумелiк жүйелерiн және де
олардың жалпы құндылықтары мен идеяларын да қабылдайды” - деп тұжырымдаған
болатын Тодаро [4,56]. Бұдан көрiп отырғанымыздай елдердiң халықаралық
қатынастарын, нарықтық кезеңге өту кезiндегi экономикасын, оның өрлеуі мен
даму үлестерiн, сондай-ақ Қытаймен халықаралық эқономикалық қарым-
қатынастардың теориялық көзқараспен зерттелуі бүгінгі күннiң өзекті
мәселелерінің бірі. Сонымен қатар қазіргі елде үлкен державаға айналып
келген Қытайдың соғыстан кейінгі дамуы, олардың теориялық ерекшеліктері біз
үшін маңызды.
1) Қытайдағы нарықтық қатынас Батыс елдерiнiң нарығынан әлдеқайда
алшақ, сондықтан да оған өзiнiң сауда - саттығын тұспалдау өте күрделi;
2) Қытай ашық нарық экономикасының операцияларымен тәжiрибе жүзiнде аз
таныс елдердiң бiрi;
З) Орта және Шығыс Еуропа елдерiнде бұл үрдiске өту Кеңес Одағы ыдырағаннан
бұрын басталса, бұл үрдiс Қытайда кейiннен басталды;
4) Орта және Шығыс Еуропа елдерi сияқты Қытай Еуропалық Одаққа мүшелiкке
үмiткер емес;
5) Басқа елдермен салыстырғанда Қытайда қазба байлықтары мол;
б) Орта және Шығыс Еуропа елдерi мен Балтық елдерiне қарағанда Қытай
коммунистiк билiктiң шырмауында 20-ЗО жыл артық болды;
7) Бұрынғы Кеңестер Одағы елдерiне қарағанда Қытай жан басына шаққандағы
табыс мөлшерi азырақ болды және өтпелi кезеңге өту кезiнде Орта және Шығыс
Еуропа елдерiндегiдей дамыған өндiрiстiк мекемелерi болмады.[6,56б.]
Қытайдың социалистік дамуға өту үрдiсiнiң басқа елдермен болған
экономикалық қарым-қатынастарына қалай әсер еткендігін айқындау өте
күрделі. Сондықтан да социалистік қатынасқа өту үрдісіне Қытайдың басқа
елдермен экономикалық қарым - қатынастарына тигiзген ықпалын немесе
халықаралық экономикалық қатынастарға өту талаптарына қалай жауап
бергендiгiн зерттеу өте маңызды да, өзектi меселе. Қытайдың социализмге
өтуiн және әлемдiк социалистік қатынасқа қосылу деңгейiн толық түсiну және
оның тәжiрибесiнен нәтиже шығару үшiн, нарыққа өтудiң халықаралық
экономикалық қатынастарға тигiзген әсерiн зерттеу қажет. Себебi, Қазақстан
өзінің экономикасында да және басқа елдермен қарым-қатынастарында да
түбегейлi өзгерiстер жасады.
Сол ретте, Қытайдың халықаралық қатынастарының дамуындағы тарихы
мен даму перспективаларын дамыту;
Қытай мен КСРО арасындағы ынтымақтастығының нығаюын көрсете отырып,
аймақтық өзара әрекеттестіктің болашақ даму үрдiсiн айқындау өте өзектi
меселе болып табылады.
АҚШ көп ғасырлардан бері әлемдегі ұлы держава елдер қатарынан орын алған
елдердің бірі. Ол тек саяси дамуымен немесе әлеуметтік жағынан ілгері келе
жатқан мемлекет ретінде танылып қоймай, сонымен қатар экономика саласында
дүние жүзіндегі көшбасшы ел. Сол арқылы екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
күшіне еніп, басқа, яғни социалистік дамудағы елдерге өз саясатын жүргізе
бастады. Әйтсе де жаңадан тәуелсіздігін ала бастаған Қытай Халық
республикасы да халықаралық қатынастар субъектісі ретінде өз мүддесін
қорғай бастады. Осыдан кейін 1917 жылдан бастап, дамуды коммунистік жолмен
теңестірген КСРО – да ұлы державалардың қатарында еді. Тек көрші немесе
географиялық орналасуы ұқсас елдер ретінде ғана емес, тарихы байланысқан
екі ел даму жолын бірдей ала бастады. Мінеки, сөз больш отырған Қытайдың
сыртқы саясаты сол кезеңде қандай болды, оның астарындағы мәндері қандай,
деген сұрақтар зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады. [4,67б].
ХХ ғасырдың 40 - жылдарының басында КСРО – ның, кейінен келе Қытайдың
нығаюына байланысты өрiстеген саяси оқиғалар АҚШ-ты алаңдатпай қоймады.
Сонымен бiрге Орталық Азияның кейбiр елдерi өздерiнiң тәуелсiздiгiн алу,
сақтау, экономикасын күшейту және әлемдiк майданда беделiн одан әрі нығайту
мақсатында бұрынғы кеңестiк шеңбердегi мемлекеттерден тыс елдермен қарым-
қатынастар орнатуға тырысуда. Сондықтан да жоғарыда айтылған тарихи
байланыстар осы Орталық Азия елдерiн алғашында Түркиямен, КСРО-мен, Батыс
Еуропамен, содан соң АҚШ-пен қарым-қатынас орнатуға итермеледi. Байланыстар
көпірі салынған беттен бастап осы күнге дейiн саясат, экономика, бiлiм
беру, мәдениет салаларында қарым-қатынастар мен байланыстарымыз қарқынды
түрде дамып келеді.
Тәуелсiздiктен кейiнгi жылдары Қытай мен КСРО арасындағы экономикалық
қатынастар, саяси мәселелердің шешілуі, имперализмге қарсы іс-әрекеттер
ерекше жетiстiктерге жете бастады. Олардың барлық барысы арадағы
қатынастардың әр түрлілілінде. Бұл қатынастың негiзiн, болашағын ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеу өзектi меселелердiң бiрi болып табылатындығы
сөзсiз.
Бітіру жұмысының зерттеу нысанына екінші дүние жүзілік соғыстан
кейінгі және 1991 жылға дейінгі Қытай халық республикасының сыртқы
саясатының социалистік жүйені қалыптастырудағы мәселелері мен
жетiстiктерiнің тарихи аспектiсi алынды. Сонымен қатар 3-әлем елдерімен
жасаған Қытайдың қатынасы зерттелді.
Бітіру жұмысының пәні Қытай Халық республикасының сыртқы саясаты және
оның халықаралық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеудің хронологиялық шеңберi әрине, держава елі болып табылған
Қытай Халық Республикасы
дербес ел ретiнде таныған күнiнен бастап бүгінгі күнге дейiн, яғни 1945 -
2007 жылдар аралығын қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаты мен мiндеттерi: Социалистік жүйеге толық
өту тек iшкi факторларды тиiмдi қолдану арқылы iске асырылса да, өту
үрдiсiнiң барлық салаларында әлеуметтiк, саяси, экономикалық сыртқы
үлестердi елемеуге болмайды. Сол сияқты халықаралық аренада бірінші
категорияға жататын ұлы державалардың да саясатын ескеру қажет. Сондықтан
да осы ғылыми зерттеудiң алдына қойылған басты мақсаты Қытайдың басым
бағыттарын, көп жақты келiсiмдердi, елдер арасында қабылданған заң
актiлерiн, ортазиялық аймақтағы елдер арасындағы халықаралық саяси-
экономикалық қатынастарды сараптау негiзiнде 1954-2007 жылдар аралығьндағы
Қытай мен КСРО, АҚШ, Азия елдері арасында саяси- экономикалық
ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуын және болашақта шешiмiн iздеген
сыртқы саясат саласындағы меселелердi көрсету.
Осы алға қойған мақсатына жету үшiн келесi мiндеттердi шешу қаралады:
• ХХ ғасырдың 40-жылдарының басындағы Қытай халық республикасының саяси -
экономикалық өзара әрекеттестiгiнiң алғы шарттарын айқындау;
• Қытайдың экономикалық мүмкiндiктерiн, сыртқы саяси-экономикалық
бағыттарын, оның iшiнде КСРО мен АҚШ сияқты мемлекеттерге қатысты саяси
ұстанымын зерттеу;
• Қытайдың АҚШ-қа қатысты сыртқы саяси - экономикалық ұстанымын нақтылау;
• Қытай мен 1991 жылы тәуелсіздігін алған Қазақстан арасындағы өзара қарым
- қатынастардың құкықтық негiздерiн жан-жақты ашу;
• Аймақтық ынтымақтастың жүйесiндегi американ-қытай сыртқы саяси қарым-
қатынастардың негiзiн айқындау.
• ЕХалықаралық саяси байланыс эволюциясының салыстырмалы ерекшелiктерi мен
негiзгi кезеңдерiн көрсету;
• Қытай халық республикасы дамуындағы сыртқы саяси саласындағы
қатынастарының негiзгi бағыттары мен болашақта шешiмiн iздеген
халықаралық аренадағы мәселелердi қарастырумен зерттеу жұмысын аяқтау.
Бітіру жұмысының деректiк негiзi: Бітіру жұмысының алдына қойған мақсаты
мен мiндетiн орындауда негiз болған деректердiң қайнар көздерiне қарай
оларды бiрнеше топтарға бөлiп қарастырып отырмын. Ең алғашқылардың
қатарында тұрғаны және ең маңыздысы болғаны бұл: заң актiлерi мен
қаулылары, арнайы әдебиеттер, мемлекет қайраткерлерінің сұхбаттары мен
еңбектерi, архив материалдары және мерзімді баспасөз материалдары т.б.
Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысын жазу барысында
шетелдік авторлардың еңбектері жан-жақты қаралды. Атап айтсақ, В.Вильсон ,
К.Маркс, Энгельс сияқты ғалымдарға сүйене отырып, өтпелі кезең елдеріне
ерекше назар аударған саясаткерлер мен тарихшылар атақты ғалымдар
Вашингтон, Соловев, Мао Цзы-дун өтпелі кезендегі тарихты, саяси дамуды,
соғыс пен бейбітшілік сияқты мәселелерді жан-жақты зерттеп талдаған.
Біріккен ұлттар ұйымының (БҰҰ) мамандары мен өкілдерінің де еңбектері
талданып шықты. Тодаро секілді экономистің Қытайдың соғыстан кейінгі сауда
айналымын зерттеген еңбектерінен материалдар алынды және тағы басқаларының
әсіресе КСРО өндірістерінің азаю себептерін іздеп, талдау жасауға тырысқан
еңбектеріне сүйендім. Сонымен бірге, Халықаралық саяси-экономикалық
қатынасын ашу үшін Қытайдың отарлық елден тәуелсіздікке қол тіреген
кезеңінде әрқилы қиыншылықтарға тап болуының себебін айқындау қажеттілігі
туды.
Ал, сол сәтте социализм бағытындағы теория әлі де болса дамымаған еді.
Дегенмен де, бұл жаңа саланы жарыққа шығаруда бірқатар талпыныстар
жасалуда, атап айтсақ, 1995 жылы саясаттанушы Дарендорф және 2000 жылы
Г.Роланд өздерінің даму экономикасы деген еңбектерін шығарды.
Сонымен бірге, екінші дүние жүзілік соғыстағы жаңа саяси қатынасқа өту
мәселесінде әскери күшею мәселесінің түп-тамырын айқындау, соның негізінде
қоғамды дамыту үшін шетелдік әріптестерді тарту, оның ішінде Қытай мен КСРО
тарапынан осы мәселелер қажетті деңгейде жүргізілді ме деген сауалдарды
анықтауда да бірқатар авторлардың жұмыстарына көңіл бөлінді. Солардың
ішінде П.Ревке, М.Чапай және Ә.Марғұланның еңбектерінде Қытайдың тарихы
және олардың қазақ тарихымен байланысы жөнінде қарастырылған. Ал Ж.Алдабек
атты тарихшы Қытай халықықынң ежелгі дүниеден бастап қазіргі заманға
дейінгі тарихы, оның ішінде тұрмыс тіршілігі, сыртқы және ішкі саясаты т.б.
мәселелерді қарастырды.
Бұл бағытта кейбір американдық ғалымдар, оның ішінде С.С. Тауэр АҚШ пен
Азиялық мемлекеттер арасындағы саяси қатынастарды қарастырса, өзге де
ғалымдар АҚШ елінің ғаламдық интеграцияға ұмтылуының қажеттіліктері мен
ерекшеліктерін ашуды көздеді.
Қазіргі таңдағы ТМД елдері ішіндегі Ресейдің мұнай мен табиғи газ
байлығының қорын, соның негізіндегі ұстап отырған саясатын айқындаса,
Қазақстанның белді оқу орындарының ұжымы халықаралық қатынастар саласын жан-
жақты зерттеумен айналысуда. Оның ішінде еуропалық, азиялық интеграция
мәселесіне, мемлекетаралық саяси-экономикалық қатынастарға, жеке елдердің
сыртқы саяси ұстанымына, Қытайдың әлемдік жүйедегі орнын айқындауға көп
көңіл бөлінген. Сондықтан бүгінгі күні Қытайда халықаралық интеграция
мәселесін зерттеудің қандайда бір мектебі қалыптасты деп айтуға болады. Осы
бағыттағы ғалымдар ұжымына жетекшілік ететін профессор Колосковтың ғылыми
еңбектерінің маңыздылығы өте зор. Қытай мен кеңстік заманның арасындағы
ынтымақтастықтың кейбір қырларын ашуға орыс ғалымдарының жеке еңбектері
арналған. Қазақстан Республикасы мен ҚХР - ның екі жақты ынтымақтастығының
жалпы мәселелері, батыс еуропалық интеграция үрдістері, қытай-қазақ
қатынастарының мәселелері, Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымдары әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті Халықаралық қатынастар факультетінің
Халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты
кафедрасы ұжымының кейбір ғылыми мақалалары мен ұжымдық басылымдарында
көрініс тапқан. Осы ұжымда қызмет жасаған кейбір шетелдік ғалымдар да өз
еңбектерінде Қазақстанның саяси жағдайын жан-жақты ашуға талпынды.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының маңызды бағдары мен бағыттарын
геосаяси тұрғыдан зерттеуде тайваньдық ғалым Чжен Кун Фу еңбектерінің мәні
өте зор. Сондай-ақ Қытай Халық Республикасының өкілі Сюй Хоэй-Фан еңбектері
де Қазақстанның және ҚХР сыртқы саясаты мен қоғамдық пікір арасындағы өзара
байланыстарына арналған. Орталық Азия аймағындағы интеграция үрдістері мен
еуропалық интеграция және қауіпсіздік мәселелерін зерттеген Ж.О.Ибрашевтің
еңбектерін атап өту қажет. Орталық Азия елдерінің еуропалық елдермен өзара
қарым-қытынастарын, Қазақстанның Қытаймен және еуропалық елдермен орнатқан
ынтымақтастығын зерттеуте бірқатар ғалымдар, атап айтқанда Г.Ш.Жамбатырова,
Қ.Е.Байзақова, И.А. Черных, К.Н.Макашева, М.Ш.Губайдуллина, Ф.Т. Кукеева,
И.Л. Бурнашов өз еңбектерін арнаған. Сол сияқты аталмыш тақырып жөнінде ҚР
экс-сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев та біраз еңбектер жазды.
Осы еңбектердің негізінде Қытай халық республикасының өзге
мемлекеттермен арадағы саяси-экономикалық және сыртқы саясаи байланыс пен
ынтымақтастықтың аймақтық деңгейдегі мәнін ашуға мүмкіндік туды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі:
- Көптеген елдер арасында ынтымақтастықтың, Қытай мен КСРО-ның
әріптестік тарихы және имперализммен күресі турасындағы алғы шарттары мен
салдары туралы тарихи-танымдық қағида.
- Кез-келген екіжақты және көпжақты қарым-қатынастың салалар
бойынша қалыптасуы мен даму дәрежесін нақтылап анықтауға негіз
болатын жүйелік қағида.
- Халықаралық қатынастар жүйесінде екі мемлекеттің ұсыныстары мен
тілектері жан-жақты сұрыптаудан өткізіліп, заманына сай қабылданған
халықаралық құжаттарды талқылаудағы салыстырмалы-сараптамалық қағида.
- Бүкіләлемдік аренада екі елдің қарым-қатынасының сыртқы саясат
саласындағы стратегиясын бейбіт жолмен қалыптастыруға
бағытталған мемлекеттердің көзқарасының үйлесуін сипаттайтын қағида.
Бітіру жұмысынң құрылымы: Зерттеу жұмысы үш бөлімнен: кіріспе, негізгі
және қорытынды бөлімдерден тұрады. Кіріспе бөлімде екінші дүние жүзілік
соғыстың аяқталу сәтіндегі мәселелер, Қытайдың сыртқы саясатының қағидалары
және ерекшеліктері сөз болады, сол сияқты тақырыптың зерттелу деңгейі,
методологиялық негізі және мақсаттар мен міндеттер жазылады.
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады, олар:
1.Қытай халық республикасы сыртқы саясатының негіздері, оның ішінде
Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму кезеңдері баяндалады. Сонымен
қатар 1949-1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі қағидалары басты мәселе
ретінде алынады.
2. ҚХР мен ірі держава елдер арасындағы саяси-экономикалық қарым-
қатынастар: Қытайдың сыртқы саяси ұстанымы, оның ішінде екіжақты Қытай -
КСРО қатынасының қалыптасуы және дамуы және АҚШ - Қытай әріптестігінің
перспективалары көзделеді. Осы тарауда басты назар Қытайдың Азия елдерімен
геосаяси байланысының дамуы және қазіргі аманғы Қазақстанмен байланысы,
ары қарай ҚХР сыртқы саяси тұжырымдамасының модернизациясы баяндалады.
Қорытынды бөлімде негізгі бөлімде баяндалған барлық ақпараттар
талданып, зерттеу жұмысы аяқталынады. Сонан соң зерттеу жұмысында
пайдаланылған әдебиеттер тізбектеліп, сілтемелерімен бірге жазылады.
жазылады.
І. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму кезеңдері
Қытай Халық республикасының сыртқы саясатын талдап, оны зерттеу –
зерттеу жұмысының жалпы мақсаты болып табылды. Сонымен қатар халықаралық
экономикалық және саяси қарым-қатынастарды қарастыру зерттеу жұмысынң
міндеттеріне де кіреді.
Қытай Халық республикасының сыртқы саясаты социалистік мемлекеттердің
қағидаларын, яғни Қытай Халық республикасы үкіметінің жалпы бағдарламасымен
қолданған іс-әрекеттермен нақтылана түседі. Мәселен, 1949 жылы 19-
қыркүйекте Халықтық саяси-кеңестік конференцияның нәтижесінде (ХСКК) және
оның І сессиясында қабылданған нормалар бойынша қарастырылады.
Қытай Халық республикасының сыртқы саясатын қарастыру барысында
қазіргі уақытқа дейін 5 үлкен кезеңді ескереміз, олар:
1. 1949-1958 жж.
2. 1958-1963 жж.
3. 1963-1966 жж.
4. 1966-1969 жж.
5. 1969 жылдан кейін.
Аталмыш кезеңдер Қытай Халық республикасындағы болған негізгі саяси
оқиғаларға, мемлекеттің құрылуына, мәдени төңкерістің болуына және реформа
кезеңдерінің болуына байланысты жинақталып, топтастырылды.
1949-1958 жылдар аралығындағы Қытайдың сыртқы саясаты
Қытай революциясы жеңгеннен кейін 1949 жылы Қытай Халық республикасы
социалистік әріптестік ретінде дами бастады. Сол яисқты көптеген көмектерді
де қабылдай бастады. Бұл жағдай Америка имперализмінен кейінгі әрекеттерден
кейін басталды. Әрине қырғи қабақ соғыстың нәтижесі және оның
йымдастырушыларының бірі АҚШ-тың антикомунистік әрекетінен байқылды. Шығыс
Азияда Қытай Халық республикасының пайда болуы осыған дейін өмір сүрген
имперализмнің жеңілуінен келіп соқты.
Шығыс Азиядағы ең ірі революцияның жеңісі елдегі национализмнің өсуіне
жіне оның өркендеуіне еңбек ете бастады. Ол Қытай Халық республикасындағы
Комунистік партияның төрағасы Мао Цзэ-дун Цзэ-дун-Цзэ-дунның өмірімен
тікелей байланысты. Бірақ комунистік партияның ішінде де белгілі тұлғалар
интернационалдық қағидаларды алға қойып әсер ете бастады. Алғашқы жылдарда
ол күштер Қытайдың ішкі және сыртқы саясатының дамуына әсерін білдіре
бастады.
1949 – 1958 жж. аралығын кезең ретінде қарастыру барысында ҚХР
басшылары сыртқы саясатта социалистік қағидаларды сезінді, онан ешқандай
национализмнің жоқ екеніне көздері жетті. Сол арқылы онда Шығыс Азияның
негізгі иедеясын жақтаған бір топ, болса, екіншісі – Мао Цзэ-дун Цзэ-дун –
Цзэ-Дунның саясатын жақтаған топтар еді. Осы аталмыш топтардың нәтижесінде
Қытай революцияда жеңіске жетті.
ҚХР көрші елдермен байланысы жөнінде қарастыратын болсақ, Оңтүстік
және Оңтүстік – шығыс Азия елдерімен Қытайдың ұстанымы басымырақ болды. Сол
себептен қытай көшбасшылары қытай ұстанымының негізгі шекарасы ретнде
зерттеп қойған болатын. Аталмыш позиция қытай басшылығының ҚХР сенімсіздік
атмосферасын қалыптастырды, сонымен қатар АҚШ –тың антикомунистік тарихын
ескерсек, ол д Қытайды кі ортада қалдырды. Олардың ішінде бірінші қатарда,
әрине, КСРО болды.
Осы турасында Мао Цзэ-дун Цзэ-дунның позициясы көрші елдердің негзгі
ұстанымдарымен сәйкес келуі тиіс болды, осыдан кейін жеңіске жеткен Қытай
революциясы жоғарыоханьдық баспалдақтан өтіп, ҚХР қауіпті аймаққа тіреді.
Осыдайн кейін Пекин қаласы тәуелсіздігін алуы керек болды, сол себепті
трритория мәселес де ұзақ шешіліп, өз мақсаттарына кешігіп жетуіне тура
келді.
Пекин қаласын картадан көрсеткен сәттен астап, Қытай территориясы
Гималай тауларына дейін созылып жатты, сол сияқты 1954 жылы Краткая
история современного Китая кітабында қытай территориясы бекітіліп, 1890-
1919 жылдыар аралғындағы Оңтүстік және Оңтүстік шығыс Азидағы жерлерді
қайтып алуына мүмкіндік алды. Олардың ішінде Андаманаралдары, Сулу
архипелагі, МНР территориясы, Кеңес өкіметінің, Қырғыз және Қазақ ССР,
шалғай шығыс және Корей аралының кейбір жерлері кіріп кетті.
Содан кейін Қытай халық республикасы қарулы күштерінің негізін дамуын
қолға ала бастады. Өйткені көптеген территорияларды сақтап қалу үшін оған
мықты армия қажеттілігі туындады. Аталмыш қажеттеліктің негізгі мәнән ашу
үшін, айналадағы державалардың қысымдылығын және олардың мықтылығы дәлел
бола алады.
1954 жылдан бастап қытай басшылырының қағидалары Қытай халық
республикасы мен оның әріптестері арасындағы қарым – қатынастардың дамуымен
сәйкес келеді. Осы уақыттан бастап, көптеген байланыстарды орнататын
келісім-шарттар, мәсілелер дүниеге келе бастады. Мсыал, Бирма, Непал,
Монғол республикасы, Пәкістан және Афганистан елдерімен болған келісімдер
дәлел болады.
Сол сияқты жақсы келісімдер тек ол мемлекеттермен ғана шектелмей,
Индия, Индонезия, Камбоджа секілді елдермен де болды.
Осындай Қытайдың елсүйгіштік іс-шаралары 50 жылдардың ортасына дейін
жалғасын тапты. Ол халықыралық аренада Қытай халық республикасының
беделінің өсуіне алып келіп соқты.
1956 жылдың қыркүйегінде болған Қытай коммунистік партиясының 8-
съезінде Қытай Халық республикасы сыртқы саясатының социалистік қағидалары
талқыланды. Ол салтанатты мәжіліс Мао Цзэ-дун Цзэ-дунмен және оның
жақтастарымен болған күреске дайындық болатын еді. Оның мәні коммунистік-
социалистік қытай интернационалистері. 1958 жылы Қытайдың азиядағы ұстанымы
өзгеріп, үлкен саясатқа араласуға мүмкіндік алды. Оның бағытының сәйкес
келмеуі каптиталистік елдермен болды.
1958-1963 жылдар аралығындағы Қытайдың сыртқы саясаты
1958-1959 жылдары аралығында Қытай халық республикасы басшыларының
шығармашылығында сыртқы саяси қағидалар басымырақ болды, ол Пекинге бұрған
түбірлі саясатпен сәйкес келді. Сонымен қатар Тайвань аралы үшін болған
күрестер де осы кезеңнен орын алады. Ондағы басты кеіпкер Мао Цзэ-дун Цзэ-
дун.
1959 жылы қыркүйек айында Сыртқы саясат жөніндегі мәселелер бойынша
сөйлеген сөзінде Мао Цзэ-дун Цзэ-дун: Біз ердің шары болуымыз керек.
Біздің нысанымыз барлық жер атаулылыры болуға тиіс. Күн қалай жұмыс істесе,
біз ештеме айтпай тұра тұрамыз. Ал Ай, Марс, Меркурий, Шолпандар – барлық
сегіз планета, сонымен қоса жерді зерттеу керек... жұмыс пен күресуге
келетін болсақ, мен үшін жер шары ең маңыздысы, біз мықты державаны қай
жерде дайындап, құрамыз, біртіндеп осындай шешімге келуіміз керек.
1959 және 1962 жылдар аралығындағы Индия-қытай қақтығысы Оңтүстік және
оңтүстік шығыс Азияның көңілден қалдырды.
Прогрессивті қоғамнан кейін маркстік-лениндік қағидаларға сүйенген
қытай басшылығын басқа елдер мойындай бастады. Сол сияқты 1957 жылы Мао Цзэ-
дун Цзэ-дун коммунистік және жұмыс тобының жиналысында соғыс пен
бейбітшілік ұғымын түсінді. Болашақ соғыс қаншама адам шығынын алып
келетіндігін ескеруге болама? , деген сияқты сұрақтары ортаға салды. Егер
атом бомбасы тасталынатын болса, онда олда азырақ етеді. Егер соғыссақ сөз
жоқ, атом немесе басқа да қару қолданады, егер ол жағдай орын алатын болса,
адамзат өмірінде қиыншылықтар мен мұдар қаптап кетеді. Ол бі үшін қажет
емес деп атап көрсетті.
Социалистік елдердің ұмтылысы халықаралық қытай басщылығын қарастыру.
1960 жылы Пекинде жарияланған кітапшада Да здраствует Ленинизм атты
жазбалар шыға бастады. Ол атом бомбасы қолданғаннан кейін, оның зардабының
сорақы екенін ескертіп жазылған еді. Сол сияқты ол кітапшаның авторы
аталмыш идеямен қоса, социализм мен оны жақтайтын жақтастарды қорғау
мақсатында, термоядроға қарсы идея еді. О соғыстар бізге немесе сізге
байланысты емес, ол жауыздарға байланысты деп ескертіп, Мао Цзэ-дун Цзэ-дун
өзінің кез-келеген қаруға қарсы екенін атап көрсетті.
КСРО басқа да социалистік елдермен қатар өзінің адами бағдарламасын
бүкіл әлемге көрсетіп, ұсынды: олардың алғашқы санатында – ядролық қаруға
тиым, жалпы жіне толық қарулануды талаптау т.б.
Сонымен қатар халықаралық қатынастарда күш қолданудың тиімсіз әдіс
екенін ескертіп, саяси сұрақтарды бейбіт жолмен шешу керек екенін айтып
өтті.
Сол сияқты халықаралық аренада және ішкі саясатта қытай басшылығы
коммунистік елдердің құжаттарымен сәйкес өмір сүре бастады.
1958-63 жылдары аралығында бірақ қытай басшылығы социалистік елдермен
ашық қарым-қатынас жасаудың қажеттілігін көрмеді, сол сияқты халықаралық
қозғалыстар, социалистік лагердің гегемоны секілді т.б.
1963-1966 жылдар аралығындағы Қытайдың сыртқы саясаты
1963 жылы қытай басшларына социалистік мемлекеттер оңды пайда
әкелмейтіндігін сезіп, әлемдік коммунистік жолда және қозғалыста
авантюристік бағытта бола бастады. Оның негізгі бастаушы күші Мао Цзэ-дун
Цзэ-дун.
Осы уақыттар аралығында Пекин әлемдік коммунистік қозғалыстың бас
сызығы болып қалаптаса бастады.
Қытай басшылары коммунистік қозғалыстың жалпы маңыздылығын ескере
отырып, басты мәселе Азия, Африка, Латын Америкасы сияқты елдердің
импералистік күрестері деп тапты. Осы қорытындыны шығара отырған Мао Цзэ-
дун Цзэ-дун топтары үшінші әлем елдеріне өздерінің жоғарғы державалық
қасиеттерімен әсер етуді мақсат тұтты. Сол арқылы гегемондықты пайдаланып,
әлемдік дамуда социалистік дамуды алға тартып, қалған елдерге де септігін
тигізе бастады.
Бұл жасалған әрбір іс маркстік-лениндік идеяның негізінде жүзеге
асып, әлемдегі жалпы имперализмге соққы болп табыла берді. Бірақ ол жалғыз
өзі әлеуметтік-экономикалықимперализ жүйесінен арылу емес, мемлекеттік
монополиялық апитализмнен және оның мықты әскери-полициялық аппаратынан
арылу және оның күшінен арылу болып табылды.
Мао Цзэ-дун Цзэ-дун әлемде болып жатқан және болайын деп жатқан
революциялар екі жүйенің негізгі идеясының негізі екенін түсінді, сол
арқылы ұлттық – азаттық күрес отар елдердің тәуелді елдеріне деген
қарсылығы нәтижесінде, халықаралық қатынастар жүйесінде көптеген ұсақ
буржуазиялық елдер мен бірге халықаралық сипатта белең алған социалистік
елдердің идеясын жақтады. Пекин көш басшылары социалитсік әріптестіктің
құлдырау кезеңінде және халықаралық оммунизмнің қозғалыстық кезеңінде Мао
Цзэ-дун Цзэ-дунистік елдердің идеясын дамыта бастауға көшті. эАталмыш істің
үгіт насихаттары КПСС-тің сенімінен шыға алмады.
Қытай басшылығы өз теориясының күштеуін дамыта отырып, халықаралық
езгінің әлемдік революциялық қозғалыстарға әсерін тигізе бастады. Ол
халықаралық әлеуметтік-экономикалық жүйеге қатты әсер ете бастады.
1964 жылы атом бомбасын ең алғаш рет тәжірибеден өткізген Пекин
басшылары, өз саясатының негізгі эксперименті деп атады. Ол да әлемдік
державалар арасындағы бәсекелестікті туғызды. Осы сәтте Пекин басшылары
Мәскеудегі атом бомбасын тәжірибеден өткізбеу шешіміне қарсы болды, сол
арқылы әлемдегі саясаттың бір құралы – ядролық қарудың баршаға аян екенін
сезінді.
1966 – 1969 жылдар аралығындағы Қытайдың даму кезеңі
1966 жылы Қытай коммунистік партиясының ішінде ерекше курс
оппозициялық күші қалыптаса бастады, ол Мао Цзэ-дун Цзэ-дунғаи қарсы шара
болып таблды. Оның негізгі бағыты экономикалық құрылыс, сыртқы саясаттағы
олқылықтар, т.б. 1958-59 жылдардағы оқиғалардың нәтижесі 1961 жылғы Мао Цзэ-
дун Цзэ-дунның реформасына алып келді. Ол реформа байқап жасауды талап
етті. Осы сәтте Мао Цзэ-дун Цзэ-дунлық идеяның құлдырауына әкелді, сонымен
қатар ҚХР ішкі саясатындағы басшыар арасындағы күреске әкеліп соқты.
Коммунистік қытай партиясының негізінде пайда болған оппозициялық
күштер халықаралық аренада ҚХР социалистік әріптестіктен изоляциясы, сын
мәселелері көтерілді. Ол 1965 жылғы Индонезиядағы құлдырауға әкеліп соқты.
Көптеген болған қателіктерді түзеудің орнына Мао Цзэ-дун Цзэ-дунның
топтары және айналасындағылары төңкерістердің ұйымы жолында ілесе берді.
Оның негзгі басты мақсаты ұлы прлетар мәдени революциясын өткізу болды.
Мәдени революцияның және хунвэйбиндік дипломатияның Қыта үшін
халықаралық қатынастарда септегі тиді. Оған қосылған бағыттар Пекиндегі
кеңестік посольствалар мен МНР, Индия, Англия және т.б. елдердегі
посольствалар болды.
Айып тағылғандар өзге елдердің дипломаттары болып табылды. Мао Цзэ-
дун Цзэ-дундық мәдени революция кезеңінде халық соғысын шақыруға дейін
барды. Оның басты негізгі идеясы отар елдер мен оның тәселділігі қабылданға
елдер арасындағы байланысты шешу, ұстанымын нығайту болып табылды.
Халық соғысы үгіт насихатының кезеңінде мәдени револция Мао Цзэ-
дунның ұмтылысымен Оңтүстік және Оңтүстік шығыс Азиядағы зонаны дамытып,
әскери жан жалдарды бас, мәселен, АҚШ пен Въетнам арасындағы мәселені
шешуге ат салысу. Осы турасында Қытай халық республикасы мен АҚШ арасындағы
қақтығыс КСРО – ның ядролық қаруға байланысты жүргізген саясатымен
байланыста болған еді.
Ең негізгі фактор болп – Оңтүстік және оңтүстік шығыс Азидағы екі
жүйенің бірдей дамуы, олар:
- социалистік;
-
- капиталистік жүйелер.
Кеңес елдері және осы жақтас басқа мемлекеттер барлық одақтастарына
көмек көрсетуге дайын болды, сол арқылы индокитай елдеріне көмектер
көрсетіле басталды.
1969 жылдан бастап ҚХР сыртқы саяси ұстанымдары немесе ҚКП –ның ІХ
съезді
Қытай коммунистік партиясының ІХ съезінен кейін Мао Цзэ-дун өз
дәлелдерімен социалистік әріптестік елдеріндегі қозғалыстарын
антииперализмдік істермен ұштастыра бастады. Сонымен қатар КСРО мен саясаты
да жараса қоймады. Өйткені олардың көздеген мақсаттары бір түйіннен
шықпады.
Өздерінің ішкі және сыртқы дағдарыстарына байланысты Қытай
коммунистік партиясының ІХ съезінен кейін Мао Цзэ-дунистер өз саясаттарын
халықаралық аренада өзгерте бастады, нақтырақ айтар болсақ, саясаттағы
стратегиялық тактикалары өзгере бастады. Оның негізгі мәселесі болып Мао
Цзэ-дунның өз сөзінен көре аламыз: Жаңа әлемдік соғыста үрей мен қауіп әлі
де кете қоймады, барлық халықтар осыған дайын болуы керек, деп 1970 жылдың
мамыр айының 20-күні айтқан болатын.
Егер мәдени революцияның (1966-1969жж.) иісі қытайдың сыртқы
саясатында білініп тұрған болса, онда революцияның экспортының сызығын
анықтау қажеттілігі туындады.
Қытай коммунистік партиясының ІХ съезінен кеін Пекин саясатында
жаңашылдық пайда бола бастады.
1970 жылдың аяғы мен 1971 жылдың басында Мао Цзэ-дунистер өздерінің
қайта өрлеуін доғара бастады, ол Париж келісімдерімен қарым – қатынасынан
басталды.
1.2. 1949-1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі қағидалары
Кеңес армиясының құрылықтағы жапон армиясымен болған соғысы Монғол
халықтық армиясының және Қытай халықтық армиясының қатысуымен болды. Ол
Қытай имперализмінің әлсіреуіне әкеліп соқты. Өйткені осы уақытта Солтүстік
–Шығыс Қытайға қатты соққыға түскен еді. Американдық имперализмнің
кедергісі Солтүстік Қытайға келтірген интервенциялық қаруланудан
басталды. 1947 жылдың өзінде - ақ шешуші кезең болды, ол Чан – Кай-ши
азаматтық соғысымен байланысты.
Қытай халықтық армиясының негізгі күштері Қытайдың солтүстік алаңын
қорғау мақсатында және жапон техникасын жою үшін қызмет етті. Сол сияқты
көптеген ірі операциялардың негізінде олар гоминьдан армиясының бөлігін
құртады, ол 1949 жылда Янцы өзенінің маңында болған еді.
НОАК – тың жеңісімен территориядағы революциялық ахуал гоминьдан
үкіметінің бақылауымен келген территориялар демократиялық революцияға
айналып, социалистік сипатқа ие бола бастады.
1949 жылдың наурыз айында ҚКП Орталық аппаратының 11 пленумында Мао
Цзэ-дун өзінің жаңа демократиясын әкелді, оның негізгі мәні жақын арада
Қытайда ешқандай социалистік құрылыс болмайды, сол арқылы жекеменшіктегі
шаруашылықтар дами береді деп ескертті. Осының арқасында өндірісті тез
арада дамыту керек және оны қолға алу қажет деп бұйрық беріп, Қытай өзінің
аграрлық ел ретінде дами беретіндігін көрсетті.
Осыдан кейін Қытайдың КСРО – мен дамуын бірге дамыта бстаған Қытай
социалистік дамуын бірге алып жүре бастады. Оның басты маңызды шарты –
халық демократиясын дамыта беру еді.
Коммунитсік партияның 11 Пленумында Мао Цзэ-дун өзінің О
демократической диктатуре народа деген еңбегінде 1949 жылдың 1- шілдесінде
жарияланып, ұлттық бірігу, теңдік т.б. құндылықтарды алға тартты.
Бұл жағдай тек Қытайда ғана емес, сонымен қатар өзге де елдерде дами
бастағынын білеміз. Өйткені осы сәттен бастап, халықаралық қатынастар
жүйесінде социалистік елдер демократяилық құндылықтарды игеріп, оны
дамытуға бекем алды.
Бірақ осындай идеяларға жүгінгенімен Мао Цзэ-дун өзінің бастапқы
идеясынан алшақтай алмады, себебі ол өзінің Пленумда сөйлеген сөзінде
Халықаралық қатынастарда біз имперализм елдеріне қарсы фронт құрамыз,
басқарып отырған Кеңес үкіметін жақтай отырып, осы фронтың дамуына үлес
қосу керек, көмек беру қажет, деп айтты.
Мао Цзэ-дунның бұл сөздері интернационалистік курсқа әкеліп соқты.
1949 жылдың қыркүйегінде Қытайдың территориясында гоминьдан әскерінен
құтылу мәселесі Пекин конференциясында жарияланған еді. Ол уақытша құрылған
және жарияланған конституцияның негізінде жүзеге аса бастады. Сол сияқты
1949 жылдың 1 - қазанында социалистік елдердің отбасына қосылу мүмкіндігі
туды. Ол тек имперализммен күресудің жолы ғана емес, сонымен қатар даму
жолы социалистік бағытта болу жолы.
КСРО өз күшіне енгеннен кейін өз тәуелсіздіктеріне ие болған жас
тәуелсіз республикалар өздерінің саяси тәуелсіздігін және ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мақсат тұтты. Осыған қатысты олардың алдыңғы
қатарлы міндеттердің бірі - тез арада және үйлесімді түрде қазіргі, күрделі
әлемдік тәртіпке, әлемдік экономика мен әлемдік саясатқа өтуі еді.
Ал сол кездегі жағдай әлемдік халықаралық қатынаста, оның ішінде
халықаралық гегемонизм және қысым айналымымен шектелмей, кеңірек таралған.
Ұлттық саясат әлемдік жүйеде өз жұмысын атқарады. Әрбір ел өз әскерін
дайындауға және сол арқылы отанын қорғауға тәуелді. Осыған қоса, елдер бір-
бірінің өнеркәсіптік әдістерін, ұйымдастырушылық жүйелерін, даму үлгілерін
т.б. үйреніп қолдануда. Елдер халықаралық саудаға, сол сияқты елдің
әлеуметтік – экономикалық жағдайын түзеп алуға ұмтылады. Осы бағытта
Қытайда жүруі керек. Бұл Мао Цзэ-дунның кезекті Пленумда сөйлеген сөзінде
ескерілді.
Ребелон атты ғалымның мәлімдегеніндей, отарлық елден тәуелсіз елге
өтудің сәттілігі шет елдердің біліктілігі мен сол кездегі социалистік
тәжірибелерін жергілікті әріптестеріне аударуымен тікелей байланысты, яғни
былайша сенім және біліктілік айырмашылығы азаяды.
Хантингтон деген ғалым саясат және география ырықтандыруы арасындағы
байланысты зерттеген. Қытай екеуін де ырықтандыруы керек болғандықтан,
Хантингтон зерттеуі бізге маңызды: Қытай секілді армия күші жағынан кедей
елдер үшін, саясат және география немесе территорияны ырықтандыру, мейлінше
басқаша және олар бір жағынан бірін-бірі толықтырады. Олар бір-бірінің
орнын баспайды, өйткені олар маңызды факторларға теріс
ықпал етеді.
Жалғастыратын болсақ, Қытай коммунистік партиясының басты бағыты саясат
және территория ырықтандыруы екеуі бірге жүзеге асырылғанда және біреуі
бөлек жалғыз болғанда әсерлері бөлек болады. Мысалы, сыртқы саясаттың
бағытын ауыстыру немесе факторлардың бағаларына ықпалдары басқаша болады.
халықтың әл-ауқаты жағынан қарайтын болсақ, олар бірін-бірі толықтыруда.
Автордың ойынша, осы нәтижелерді анықтайтын себеп тікелей саяси әскер күші
жағынан кедей елдерді, өздігінен шығарып дамыта алмайтын өміршең біліктілік
- интенсивті қызметтер және жаңа технологаялық аппаратпен қамтамасыз етеді.
Бұл қызметтер және құралдар, белгілі салалардағы мол факторларды пайдалану
үшін қажет. Жоғарыда келтірілген сұрақтың жауабы Қытай ішінде көп тартысқа
түсері сөзсіз. Өйткені,
біріншіден, Қытай жоғарыда айтылып кеткендей, жері көп және табиғи
ресурсы жағынан бай.
екіншіден, саяси жүйесі бөлек, территория ырықтандыруы ауыл шаруашылық
және табиғи ресурс салаларында оң ықпалын тигізбеуі мүмкін.
үшіншіден, Кеңес Одағы елдері мен қарым – қатынастың жақсаруы және
экономикалық ырықтандыру себептерімен өндіріс көп төмендеді. Тағы да ескере
кететін жай, имперализмге қарсы іс – шаралар бәсеңдей бастады.
Бұның меңзейтіні - саясат және қосымша ережелер Қытайға шетелдік тікелей
идеяны тартса, бұл саясат біріншіден халықы көп Қытайға әсерін дағдарысты
түрде әкеледі.
Бұған оларды тек саяси мүдде ғана емес, ең алдымен тез арада ұлттық
экономиканың тиімділігін арттыру үшін сыртқы экономикалық байланысты
нығайта отырып соның негізінде әлемдік державалыққа ену екеңдігі белгілі.
Әрине, әзірше бұл мақсаттары қаншалықты орындалғандығын сараптаудың өзі
жеке кең көлемдегі ғылыми зерттеуді қажет ететіндігі сөзсіз. Біз өз
жұмысымызда аймақтық деңгейдегі Қытай мен КСРО қарым-қатынасын айқындап,
болашағына кез жіберуді мақсат тұттық. Сондықтан да, екіжақты өзара
әрекеттестікті аймақтық деңгейде қарайтын болсақ, ең алдымен сол кездегі
халықаралық қатынастардағы аймақтық үрдістің басымырақ болуына тоқталайық.
Заманның дамуына сай аймақтық шеңбердегі интеграциялық үрдістер кең етек
алды. Әйтсе де олар өз мүдделерінен асып кете алмады. Тек саяси бағыттағы
даму ғана емес, сонымен бірге халықаралық экономикалық қатынастар да дамуда
солай. Халықаралық экономикалық қатынастарға тән қасиет ол мөлшерлік және
сапалық көрсеткіштер, бұл сонымен бірге ұлттық экономиканың өзара байланысы
мен өзара тәуелділігінің, интеграциялық дамудың мәнділігі мен
артықшылығының айғағы.
Ұлттық дамудың ашықтығы жолындағы қозғалыс пен шаруашылық қызметті
интернационализациялау әлемдік шаруашылық байланыстарды дамытудың жетекші
үрдісіне айналды, - деді өз сөзінде Мао Цзэ-дун, - Сондай-ақ қазіргі
халықаралық қатынастарда екі жүйенің бәсекелестігі кең етек алып,
халықаралық қатынастардағы қоғам қызметінің әр саласындағы өзара ықпалдылық
пен өзара тәуелділіктің күшеюімен сипатталып, халықаралық экономикалық
қатынастардың әлде қайда жоғары және болашақтық деңгейі - халықаралық
интеграцияға әтуге мүмкіндік туғызатындығы сөзсіз. Ол екіжақты, сондай-ақ
көпжақты ынтымақтастық жағдайдың жақсаруына қолайлы жағдай туғызары айқын.
Бұл жерде айта кететін тағы бір ой, ол әлемдегі социализм шеңберінде
аймақтық құрылымдар арасындағы қарым-қатынастардың түйісу үрдісі қалыптаса
түсетіндігі.
Таяу және Орта Шығыс мемлекетттері оның ішінде Индоқытай өздерінің
жағрапиялық орналасуына, экономикалық әлеуетіне, сондай-ақ тарихи тығыз
байланыстылығы мен осы елдер халықтарының мәдениетінің түп тамырының
жақындығы Қытаймен арадағы байланысты дамытуда өзіндік әсер етуде.
Әлемнің осы бөлігіндегі Қытайдың тиянақты да тұрақты серіктесі ретінде
социалистік отбасы өзіндік ықпалға ие бола бастауда. Сондай-ақ КСРО
Қытайдың аса маңызды әріптестерінің біріне айналды.
1952 жылғы қабылданған құжаттарға сүйенетін болсақ, Қытай халықтық
революциясының бірінші этабы аяқталып, енді екіншісіне аяқ басатындығын
ескертті. Бұл туралы бас ҚКП-ның көш басшылары айтқан болатын.
Екінші этаптың тапсырмалары мен міндеттері Қытай социалистік қоғамын
қалыптастырып, дамыту көзделді. Осыған байланысты барлық күш жігерлер
социалистік елдердің достастығына және әріптестігіне жұмсалды. Сонымен
қатар өзара сенім туралы мәселелер де көтерілді, мәселен, мемлекеттер
арасындағы көмек, сенімділік, достастық көтеріле бастады.
Бұдан кейін социалистік елдердің интернационалдық идеясы бекіп, дамып,
нығайа бастады. Ол Қытайдың сыртқы саясатының басты қағидасы болып табылды.
1954 жылы Қытай Халық республикасында үлкен оқиға болды. Ол 1954 жылғы
қабылданған ҚХР конституциясы еді. Онда Бүкіл Қытай халқының құрылтайының
бірінші сессиясында қабылданды. Конституция Қытай халық республикасы сыртқы
саясатының қағидалары КСРО – мен қарым – қатынасының беки беретіндігі
айтылды. Қытай халық республикасының қағидаларының ішінде ерекшесі
халықаралық қатынастар жүйесінде дипломатия саласын дамыту, мемлекеттер
арасында дипломатияны дамыту мәселесі қарастырылды. Ол мемлекеттің
территориясының тұтастығын және тәуелсіздігін қамтамасыз ету қарастырылды.
1958 жылға дейін ҚХР сыртқы саясатының негізінде коммунистік
партияның ұлттық элементтері байқалды. Қытай халық республикасының сыртқы
саясаты қағидалары социалистік сипатта болып, партияның 8-съезінде 1956
жылдың қыркүйегінде Халықаралық сызығы бекіді.
Аталмыш идеялар Лениннің идеясының негізінде жүзеге асты, яғни басты
мақсаттағы қағидалар ескеріліп кетті. ҚКП делегациясында тек қана
декларация ғана жазылып қоймай, сонымен қатар әлемнің манифесі де жазылды.
Манифестің мақсаты – оммунистердің мақсаты жақсы қоғам құру, онда барлық
азаматтардың өмірі қамқорға алынады, ұлт арасында мәңгілік бейбітшілік
болады деген ұрандар болды.
Манифесте соғыс – саясаттағы ең сорақы, қажетсіз құрал деп айтылды.
1957 жылдың 6-қарашасында КСРО Жоғарғы кеңесінің сессиясында сөйлеген
сөзінде Мао былай деді: Социалистік елдердің үкіметі мен халықтары -
әлемде жаңа өмірді қалыптастыратын адамдар. Бұл сөздің өзінен Маоның
коммунистік идеяға бекіп, сол жолда ерен еңбек еткендігін көреміз, оның
басты мақсаты – халықаралық дау дамайларды өздері реттеп, коммунистік даму
жолын тарату болып табылды.
2.1. Екіжақты Қытай - КСРО қатынасының қалыптасуы және дамуы
1949 жылы 1- қазанда Қытай халық республикасының үкіметі КСРО – мен
дипломатиялық қатынасты дамыту жөніндегі келісімге қол қойды. Келесі күні
Кеңес Одағы да Қытай халық республикасын мойындады.
КСРО мен қарым – қатынастың дамуы қытайлықтар үшін достастық,
әріптестік мәнге ие болды. Осы жылдың 5-қазанында Пекинде бүкілқытайлық
қытай – кеңес достастығы жөніндегі қоғам құрылды. Осы ұйымның орталық
басқармасы белгілі партияның, мемлекеттің, қоғамдық көрнекі ғалымдар кірді.
Оның басқарушысы болып Лю-Шао – ци тағайындалды. Бұл ұйым Қытай үшін үлкен
мәні зор болып табылды, өйткені КСРО-мен одақтасу коммунистік жолды таңдап
алған елдер үшін үлкен салтанатты кезең.
1949 жылдың желтоқсан айы мен – 1950 жылдың ақпан айында Қытай халық
республикасы делегациясын басқарып келген Мао КСРО-да келесідей сұрақтарға
жауап бере бастады:
- Екі елдер арасындағы жағдайлар;
- КСРО-ның ұстанымы;
- ҚХР – ның ұстанымы;
- Екі елдің экономикалық ахуалы;
- Имперализмге қарсы шаралардың жоспары т.б.
1950 жылдың 14-ақпанында Мәскеу қаласында достастық туралы келісім
болды. Ол 30 жыл көлемінде Қытай халық республикасы мен КСРО арасындағы
өзара көмек жөнінде еді.
Дәл осы уақытта Қытай халық республикасы 1952 жылдыың соңына қарай
Қытай – Чаньчунь темір жолы туралы Жапониямен келіссөздер жүргізді. Порт –
Артуре және Шалғай порт қарулары жөніндегі мәселелер жөнінде талқыланды.
Одақтастық туралы келісімдер Қытай үшін КСРО үлкен серіктестік болып
табылды, өйткені халықаралық қатынастарда американдық қысымды тек Қытай
ғана шеше алушы еді.
14-ақпандағы күнделгінде келісімде айтқан сөзін премьер Чжон-Энь –
лай былай деді: Қытай мен Кеңес үкіметі арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар және
ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
Омарбек Арай
ЕКІНШІ ДҮНИЕ ЖҮЗІЛІК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ҚЫТАЙДЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
(бітіру жұмысы)
ғылыми жетекші: т.ғ.д. Идырышева Ж.Қ.
қорғауға жіберілді:
“____”____________2007ж.
АЛМАТЫ 2007
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ____________________________ ____________________________3-9
І. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму
кезеңдері__________________________ ______________________________10-16
1.2. 1949-1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі
қағидалары_________________________ _____________________________17-20
ІІ. ҚХР МЕН ІРІ ДЕРЖАВА ЕЛДЕР АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТАР: Қытайдың сыртқы саяси ұстанымы
2.1. Екіжақты Қытай - КСРО қатынасының қалыптасуы және
дамуы______________________________ ____________________________21-26
2.2. АҚШ - Қытай әріптестігінің
перспективалары____________________ _____________________________27-30
2.3. ҚХР сыртқы саяси тұжырымдамасының модернизациясы___________31-34
2.4. Қытайдың Қазақстанмен геосаяси байланысының дамуы ___________35-48
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ______________49-55
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ _____________________56- 58
КIРIСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi. Мемлекеттер арасындағы сыртқы саясат,
дипломатиялық қарым-қатынастар - достықты, бейбiт мақсатты, өзара сенiмдi,
тиiмдi, пайдалы келiсiмдi көздейдi. Мұндай игiлiк — саяси татулық, кең
ауқымды мәдени тығыз байланыстар арқылы жүзеге асады.
Кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты таптық сипатқа ие. Ол экономикалық
мүдделер мен үстемдік етіп отырған таптың экономикалық жағдайына байланысты
болады. Сол сияқты ол мемлекеттің ішкі саясатымен тікелей қатысты болады.
Әлемдік шаруашылық талаптарымен байланысты болатын халықаралық қатынастар
таптық, әлеуметтік – экономикалық факторларға жауап береді деп бір ойында
В.И.Ленин айтқан еді.
Державалық елдерiнiң қайта қауышуына Азиялық мемлекеттерi мен АҚШ және
Еуропа, КСРО мемлекеттерiнiң арасында орнаған дипломатиялық, сауда-
экономикалық, мәдени қатынастардың аса қарқынды қанат жаюы — тарихи
құбылыс, ұлы үрдiс болды. Бұл байланыс осы елдердегi нарықтық экономиканың
қалыптасуына өзiндiк ықпалын тигiзуде. Тек бұл жол бұрынғы Кеңес Одағы
шеңберiндегi елдер үшiн оңайлықпен келген жоқ. ХХ ғасырдың екінші жартысы
тарихи өзгерiстерге толы болды. Олай дейтін себебіміз, талай жылдан бергі
болған соғыстардың нәтижесінде жер бөлу, оны қайта бөлу сияқты мәселелер
туындай бастады. Осы турасында болған екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
халықаралық арена шамалы өзгерді. Субъектілер екі топқа бөлінді. Ол сол
мемлекеттердің даму бағыты бойынша саяси жүйе мен тәртіптің негізінде
көрінді. Әмiршiл-әкiмшiлдiк жүйеде болған Шығыс Еуропа елдерi де, Балтық
елдерi де КСРО ыдырағаннан кейiн ендi жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өте бастаған болатын. ХХ ғасыр екi үлкен экономикалық
тәжiрибемен ерекшелендi. Олар соғыстан кейінгі келесідей екі жүйелердің
пайда болуымен және олардың арасындағы күресімен ерекшелене бастады;
Бiрiншiсi:
- 1917 жылы Кеңес Одағында басталған социалистiк тәжiрибе. Оның нәтижелерi
мен қорытындылары бәрiмiзге мәлiм.
Екiншiсi: социалистiк экономикадан нарықтық экономикаға көшу. Шығыс
Еуропа мен бұрынғы Кеңестер Одағында басталған өтпелi кезең көп жылдан
кейiн қандай нәтиже бердi? Қандай сабақ аламыз? Аталмыш елдер өздерінің
коммунизмнен бет бұрғандарын жариялаған кезде, батыс уағыздаушылары да
нарықтық экономикаға өту үшiн өздерінің сенiмдi ұсыныстарын ұсына отырып,
бұл елдерге қадам басты. Бiрақ та нарықтық кезеңге өту мемлекеттердің
бұрынғы экономикалық саясаттарын, мекемелерiн және тәжiрибелерiн де
өзгертуге итермелейтіндігі сөзсіз. Бұл елдер нарықтық қағидаларға сәйкес,
қызметтерінің тиiмдiлiгiн арттыру үшiн басқа елдермен де қарым-қатынасты
қайта құрулары тиiс. Олардың нарықтық экономикаға өте бастағанына он алты
жылдан астам ғана уакыт өтсе де, бұл елдердiң үлкен жетiстiктерге
жеткендiгiнің куәсi болудамыз. Алайда нарықтық кезеңге өтудiң жылдамдығы,
дәрежесi және жетiстiктерi жөнiнде де қайшы ойлар жоқ емес. Шығыс
Еуропадағы Польша сияқты елдердiң кейбiр салаларында өту үрдiсi өте жақсы
алға қарай iлгерiлесе, ал Орталық Азиядағы Өзбекстан, Тәжiкстан сияқты
елдерде мұндай жедел iлгерiлеу болған жоқ. Тіпті Батыс елдеріндегі бiрқатар
ғалымдар Шығыс Еуропа елдерi мен Кеңестер Одағында нарықтық кезеңге өту
үрдiсiнiң сәттi болмағандығы жайында 1998 жылы өз сындарын айтқан болатын.
Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейiн Кеңестiк шеңберде болған Орталық Азия
елдерi және Қытай даму жолын өзгерте бастады. Бірақ социалистік елдердің
ішінде ҚХР ғана толық өзгертпеді. Осы жолда тығыз халықаралық экономикалық
қатынастар орнады.
“Елдер өздерiнiң экономикасын, қоғамын халықаралық қатынастарға ашып,
тауарлар мен қызметтер және қаржы қорының халықаралық ауысуына рұқсат
берумен қатар, дамыған елдердiң өндiрiс технологияларын, мекемелiк және
ұйымдық тежiрибелерiн, бiлiм, денсаулық және әлеумелiк жүйелерiн және де
олардың жалпы құндылықтары мен идеяларын да қабылдайды” - деп тұжырымдаған
болатын Тодаро [4,56]. Бұдан көрiп отырғанымыздай елдердiң халықаралық
қатынастарын, нарықтық кезеңге өту кезiндегi экономикасын, оның өрлеуі мен
даму үлестерiн, сондай-ақ Қытаймен халықаралық эқономикалық қарым-
қатынастардың теориялық көзқараспен зерттелуі бүгінгі күннiң өзекті
мәселелерінің бірі. Сонымен қатар қазіргі елде үлкен державаға айналып
келген Қытайдың соғыстан кейінгі дамуы, олардың теориялық ерекшеліктері біз
үшін маңызды.
1) Қытайдағы нарықтық қатынас Батыс елдерiнiң нарығынан әлдеқайда
алшақ, сондықтан да оған өзiнiң сауда - саттығын тұспалдау өте күрделi;
2) Қытай ашық нарық экономикасының операцияларымен тәжiрибе жүзiнде аз
таныс елдердiң бiрi;
З) Орта және Шығыс Еуропа елдерiнде бұл үрдiске өту Кеңес Одағы ыдырағаннан
бұрын басталса, бұл үрдiс Қытайда кейiннен басталды;
4) Орта және Шығыс Еуропа елдерi сияқты Қытай Еуропалық Одаққа мүшелiкке
үмiткер емес;
5) Басқа елдермен салыстырғанда Қытайда қазба байлықтары мол;
б) Орта және Шығыс Еуропа елдерi мен Балтық елдерiне қарағанда Қытай
коммунистiк билiктiң шырмауында 20-ЗО жыл артық болды;
7) Бұрынғы Кеңестер Одағы елдерiне қарағанда Қытай жан басына шаққандағы
табыс мөлшерi азырақ болды және өтпелi кезеңге өту кезiнде Орта және Шығыс
Еуропа елдерiндегiдей дамыған өндiрiстiк мекемелерi болмады.[6,56б.]
Қытайдың социалистік дамуға өту үрдiсiнiң басқа елдермен болған
экономикалық қарым-қатынастарына қалай әсер еткендігін айқындау өте
күрделі. Сондықтан да социалистік қатынасқа өту үрдісіне Қытайдың басқа
елдермен экономикалық қарым - қатынастарына тигiзген ықпалын немесе
халықаралық экономикалық қатынастарға өту талаптарына қалай жауап
бергендiгiн зерттеу өте маңызды да, өзектi меселе. Қытайдың социализмге
өтуiн және әлемдiк социалистік қатынасқа қосылу деңгейiн толық түсiну және
оның тәжiрибесiнен нәтиже шығару үшiн, нарыққа өтудiң халықаралық
экономикалық қатынастарға тигiзген әсерiн зерттеу қажет. Себебi, Қазақстан
өзінің экономикасында да және басқа елдермен қарым-қатынастарында да
түбегейлi өзгерiстер жасады.
Сол ретте, Қытайдың халықаралық қатынастарының дамуындағы тарихы
мен даму перспективаларын дамыту;
Қытай мен КСРО арасындағы ынтымақтастығының нығаюын көрсете отырып,
аймақтық өзара әрекеттестіктің болашақ даму үрдiсiн айқындау өте өзектi
меселе болып табылады.
АҚШ көп ғасырлардан бері әлемдегі ұлы держава елдер қатарынан орын алған
елдердің бірі. Ол тек саяси дамуымен немесе әлеуметтік жағынан ілгері келе
жатқан мемлекет ретінде танылып қоймай, сонымен қатар экономика саласында
дүние жүзіндегі көшбасшы ел. Сол арқылы екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
күшіне еніп, басқа, яғни социалистік дамудағы елдерге өз саясатын жүргізе
бастады. Әйтсе де жаңадан тәуелсіздігін ала бастаған Қытай Халық
республикасы да халықаралық қатынастар субъектісі ретінде өз мүддесін
қорғай бастады. Осыдан кейін 1917 жылдан бастап, дамуды коммунистік жолмен
теңестірген КСРО – да ұлы державалардың қатарында еді. Тек көрші немесе
географиялық орналасуы ұқсас елдер ретінде ғана емес, тарихы байланысқан
екі ел даму жолын бірдей ала бастады. Мінеки, сөз больш отырған Қытайдың
сыртқы саясаты сол кезеңде қандай болды, оның астарындағы мәндері қандай,
деген сұрақтар зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады. [4,67б].
ХХ ғасырдың 40 - жылдарының басында КСРО – ның, кейінен келе Қытайдың
нығаюына байланысты өрiстеген саяси оқиғалар АҚШ-ты алаңдатпай қоймады.
Сонымен бiрге Орталық Азияның кейбiр елдерi өздерiнiң тәуелсiздiгiн алу,
сақтау, экономикасын күшейту және әлемдiк майданда беделiн одан әрі нығайту
мақсатында бұрынғы кеңестiк шеңбердегi мемлекеттерден тыс елдермен қарым-
қатынастар орнатуға тырысуда. Сондықтан да жоғарыда айтылған тарихи
байланыстар осы Орталық Азия елдерiн алғашында Түркиямен, КСРО-мен, Батыс
Еуропамен, содан соң АҚШ-пен қарым-қатынас орнатуға итермеледi. Байланыстар
көпірі салынған беттен бастап осы күнге дейiн саясат, экономика, бiлiм
беру, мәдениет салаларында қарым-қатынастар мен байланыстарымыз қарқынды
түрде дамып келеді.
Тәуелсiздiктен кейiнгi жылдары Қытай мен КСРО арасындағы экономикалық
қатынастар, саяси мәселелердің шешілуі, имперализмге қарсы іс-әрекеттер
ерекше жетiстiктерге жете бастады. Олардың барлық барысы арадағы
қатынастардың әр түрлілілінде. Бұл қатынастың негiзiн, болашағын ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеу өзектi меселелердiң бiрi болып табылатындығы
сөзсiз.
Бітіру жұмысының зерттеу нысанына екінші дүние жүзілік соғыстан
кейінгі және 1991 жылға дейінгі Қытай халық республикасының сыртқы
саясатының социалистік жүйені қалыптастырудағы мәселелері мен
жетiстiктерiнің тарихи аспектiсi алынды. Сонымен қатар 3-әлем елдерімен
жасаған Қытайдың қатынасы зерттелді.
Бітіру жұмысының пәні Қытай Халық республикасының сыртқы саясаты және
оның халықаралық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеудің хронологиялық шеңберi әрине, держава елі болып табылған
Қытай Халық Республикасы
дербес ел ретiнде таныған күнiнен бастап бүгінгі күнге дейiн, яғни 1945 -
2007 жылдар аралығын қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаты мен мiндеттерi: Социалистік жүйеге толық
өту тек iшкi факторларды тиiмдi қолдану арқылы iске асырылса да, өту
үрдiсiнiң барлық салаларында әлеуметтiк, саяси, экономикалық сыртқы
үлестердi елемеуге болмайды. Сол сияқты халықаралық аренада бірінші
категорияға жататын ұлы державалардың да саясатын ескеру қажет. Сондықтан
да осы ғылыми зерттеудiң алдына қойылған басты мақсаты Қытайдың басым
бағыттарын, көп жақты келiсiмдердi, елдер арасында қабылданған заң
актiлерiн, ортазиялық аймақтағы елдер арасындағы халықаралық саяси-
экономикалық қатынастарды сараптау негiзiнде 1954-2007 жылдар аралығьндағы
Қытай мен КСРО, АҚШ, Азия елдері арасында саяси- экономикалық
ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуын және болашақта шешiмiн iздеген
сыртқы саясат саласындағы меселелердi көрсету.
Осы алға қойған мақсатына жету үшiн келесi мiндеттердi шешу қаралады:
• ХХ ғасырдың 40-жылдарының басындағы Қытай халық республикасының саяси -
экономикалық өзара әрекеттестiгiнiң алғы шарттарын айқындау;
• Қытайдың экономикалық мүмкiндiктерiн, сыртқы саяси-экономикалық
бағыттарын, оның iшiнде КСРО мен АҚШ сияқты мемлекеттерге қатысты саяси
ұстанымын зерттеу;
• Қытайдың АҚШ-қа қатысты сыртқы саяси - экономикалық ұстанымын нақтылау;
• Қытай мен 1991 жылы тәуелсіздігін алған Қазақстан арасындағы өзара қарым
- қатынастардың құкықтық негiздерiн жан-жақты ашу;
• Аймақтық ынтымақтастың жүйесiндегi американ-қытай сыртқы саяси қарым-
қатынастардың негiзiн айқындау.
• ЕХалықаралық саяси байланыс эволюциясының салыстырмалы ерекшелiктерi мен
негiзгi кезеңдерiн көрсету;
• Қытай халық республикасы дамуындағы сыртқы саяси саласындағы
қатынастарының негiзгi бағыттары мен болашақта шешiмiн iздеген
халықаралық аренадағы мәселелердi қарастырумен зерттеу жұмысын аяқтау.
Бітіру жұмысының деректiк негiзi: Бітіру жұмысының алдына қойған мақсаты
мен мiндетiн орындауда негiз болған деректердiң қайнар көздерiне қарай
оларды бiрнеше топтарға бөлiп қарастырып отырмын. Ең алғашқылардың
қатарында тұрғаны және ең маңыздысы болғаны бұл: заң актiлерi мен
қаулылары, арнайы әдебиеттер, мемлекет қайраткерлерінің сұхбаттары мен
еңбектерi, архив материалдары және мерзімді баспасөз материалдары т.б.
Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысын жазу барысында
шетелдік авторлардың еңбектері жан-жақты қаралды. Атап айтсақ, В.Вильсон ,
К.Маркс, Энгельс сияқты ғалымдарға сүйене отырып, өтпелі кезең елдеріне
ерекше назар аударған саясаткерлер мен тарихшылар атақты ғалымдар
Вашингтон, Соловев, Мао Цзы-дун өтпелі кезендегі тарихты, саяси дамуды,
соғыс пен бейбітшілік сияқты мәселелерді жан-жақты зерттеп талдаған.
Біріккен ұлттар ұйымының (БҰҰ) мамандары мен өкілдерінің де еңбектері
талданып шықты. Тодаро секілді экономистің Қытайдың соғыстан кейінгі сауда
айналымын зерттеген еңбектерінен материалдар алынды және тағы басқаларының
әсіресе КСРО өндірістерінің азаю себептерін іздеп, талдау жасауға тырысқан
еңбектеріне сүйендім. Сонымен бірге, Халықаралық саяси-экономикалық
қатынасын ашу үшін Қытайдың отарлық елден тәуелсіздікке қол тіреген
кезеңінде әрқилы қиыншылықтарға тап болуының себебін айқындау қажеттілігі
туды.
Ал, сол сәтте социализм бағытындағы теория әлі де болса дамымаған еді.
Дегенмен де, бұл жаңа саланы жарыққа шығаруда бірқатар талпыныстар
жасалуда, атап айтсақ, 1995 жылы саясаттанушы Дарендорф және 2000 жылы
Г.Роланд өздерінің даму экономикасы деген еңбектерін шығарды.
Сонымен бірге, екінші дүние жүзілік соғыстағы жаңа саяси қатынасқа өту
мәселесінде әскери күшею мәселесінің түп-тамырын айқындау, соның негізінде
қоғамды дамыту үшін шетелдік әріптестерді тарту, оның ішінде Қытай мен КСРО
тарапынан осы мәселелер қажетті деңгейде жүргізілді ме деген сауалдарды
анықтауда да бірқатар авторлардың жұмыстарына көңіл бөлінді. Солардың
ішінде П.Ревке, М.Чапай және Ә.Марғұланның еңбектерінде Қытайдың тарихы
және олардың қазақ тарихымен байланысы жөнінде қарастырылған. Ал Ж.Алдабек
атты тарихшы Қытай халықықынң ежелгі дүниеден бастап қазіргі заманға
дейінгі тарихы, оның ішінде тұрмыс тіршілігі, сыртқы және ішкі саясаты т.б.
мәселелерді қарастырды.
Бұл бағытта кейбір американдық ғалымдар, оның ішінде С.С. Тауэр АҚШ пен
Азиялық мемлекеттер арасындағы саяси қатынастарды қарастырса, өзге де
ғалымдар АҚШ елінің ғаламдық интеграцияға ұмтылуының қажеттіліктері мен
ерекшеліктерін ашуды көздеді.
Қазіргі таңдағы ТМД елдері ішіндегі Ресейдің мұнай мен табиғи газ
байлығының қорын, соның негізіндегі ұстап отырған саясатын айқындаса,
Қазақстанның белді оқу орындарының ұжымы халықаралық қатынастар саласын жан-
жақты зерттеумен айналысуда. Оның ішінде еуропалық, азиялық интеграция
мәселесіне, мемлекетаралық саяси-экономикалық қатынастарға, жеке елдердің
сыртқы саяси ұстанымына, Қытайдың әлемдік жүйедегі орнын айқындауға көп
көңіл бөлінген. Сондықтан бүгінгі күні Қытайда халықаралық интеграция
мәселесін зерттеудің қандайда бір мектебі қалыптасты деп айтуға болады. Осы
бағыттағы ғалымдар ұжымына жетекшілік ететін профессор Колосковтың ғылыми
еңбектерінің маңыздылығы өте зор. Қытай мен кеңстік заманның арасындағы
ынтымақтастықтың кейбір қырларын ашуға орыс ғалымдарының жеке еңбектері
арналған. Қазақстан Республикасы мен ҚХР - ның екі жақты ынтымақтастығының
жалпы мәселелері, батыс еуропалық интеграция үрдістері, қытай-қазақ
қатынастарының мәселелері, Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымдары әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті Халықаралық қатынастар факультетінің
Халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты
кафедрасы ұжымының кейбір ғылыми мақалалары мен ұжымдық басылымдарында
көрініс тапқан. Осы ұжымда қызмет жасаған кейбір шетелдік ғалымдар да өз
еңбектерінде Қазақстанның саяси жағдайын жан-жақты ашуға талпынды.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының маңызды бағдары мен бағыттарын
геосаяси тұрғыдан зерттеуде тайваньдық ғалым Чжен Кун Фу еңбектерінің мәні
өте зор. Сондай-ақ Қытай Халық Республикасының өкілі Сюй Хоэй-Фан еңбектері
де Қазақстанның және ҚХР сыртқы саясаты мен қоғамдық пікір арасындағы өзара
байланыстарына арналған. Орталық Азия аймағындағы интеграция үрдістері мен
еуропалық интеграция және қауіпсіздік мәселелерін зерттеген Ж.О.Ибрашевтің
еңбектерін атап өту қажет. Орталық Азия елдерінің еуропалық елдермен өзара
қарым-қытынастарын, Қазақстанның Қытаймен және еуропалық елдермен орнатқан
ынтымақтастығын зерттеуте бірқатар ғалымдар, атап айтқанда Г.Ш.Жамбатырова,
Қ.Е.Байзақова, И.А. Черных, К.Н.Макашева, М.Ш.Губайдуллина, Ф.Т. Кукеева,
И.Л. Бурнашов өз еңбектерін арнаған. Сол сияқты аталмыш тақырып жөнінде ҚР
экс-сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев та біраз еңбектер жазды.
Осы еңбектердің негізінде Қытай халық республикасының өзге
мемлекеттермен арадағы саяси-экономикалық және сыртқы саясаи байланыс пен
ынтымақтастықтың аймақтық деңгейдегі мәнін ашуға мүмкіндік туды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі:
- Көптеген елдер арасында ынтымақтастықтың, Қытай мен КСРО-ның
әріптестік тарихы және имперализммен күресі турасындағы алғы шарттары мен
салдары туралы тарихи-танымдық қағида.
- Кез-келген екіжақты және көпжақты қарым-қатынастың салалар
бойынша қалыптасуы мен даму дәрежесін нақтылап анықтауға негіз
болатын жүйелік қағида.
- Халықаралық қатынастар жүйесінде екі мемлекеттің ұсыныстары мен
тілектері жан-жақты сұрыптаудан өткізіліп, заманына сай қабылданған
халықаралық құжаттарды талқылаудағы салыстырмалы-сараптамалық қағида.
- Бүкіләлемдік аренада екі елдің қарым-қатынасының сыртқы саясат
саласындағы стратегиясын бейбіт жолмен қалыптастыруға
бағытталған мемлекеттердің көзқарасының үйлесуін сипаттайтын қағида.
Бітіру жұмысынң құрылымы: Зерттеу жұмысы үш бөлімнен: кіріспе, негізгі
және қорытынды бөлімдерден тұрады. Кіріспе бөлімде екінші дүние жүзілік
соғыстың аяқталу сәтіндегі мәселелер, Қытайдың сыртқы саясатының қағидалары
және ерекшеліктері сөз болады, сол сияқты тақырыптың зерттелу деңгейі,
методологиялық негізі және мақсаттар мен міндеттер жазылады.
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады, олар:
1.Қытай халық республикасы сыртқы саясатының негіздері, оның ішінде
Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму кезеңдері баяндалады. Сонымен
қатар 1949-1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі қағидалары басты мәселе
ретінде алынады.
2. ҚХР мен ірі держава елдер арасындағы саяси-экономикалық қарым-
қатынастар: Қытайдың сыртқы саяси ұстанымы, оның ішінде екіжақты Қытай -
КСРО қатынасының қалыптасуы және дамуы және АҚШ - Қытай әріптестігінің
перспективалары көзделеді. Осы тарауда басты назар Қытайдың Азия елдерімен
геосаяси байланысының дамуы және қазіргі аманғы Қазақстанмен байланысы,
ары қарай ҚХР сыртқы саяси тұжырымдамасының модернизациясы баяндалады.
Қорытынды бөлімде негізгі бөлімде баяндалған барлық ақпараттар
талданып, зерттеу жұмысы аяқталынады. Сонан соң зерттеу жұмысында
пайдаланылған әдебиеттер тізбектеліп, сілтемелерімен бірге жазылады.
жазылады.
І. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қытай революциясының жеңісі және ҚХР даму кезеңдері
Қытай Халық республикасының сыртқы саясатын талдап, оны зерттеу –
зерттеу жұмысының жалпы мақсаты болып табылды. Сонымен қатар халықаралық
экономикалық және саяси қарым-қатынастарды қарастыру зерттеу жұмысынң
міндеттеріне де кіреді.
Қытай Халық республикасының сыртқы саясаты социалистік мемлекеттердің
қағидаларын, яғни Қытай Халық республикасы үкіметінің жалпы бағдарламасымен
қолданған іс-әрекеттермен нақтылана түседі. Мәселен, 1949 жылы 19-
қыркүйекте Халықтық саяси-кеңестік конференцияның нәтижесінде (ХСКК) және
оның І сессиясында қабылданған нормалар бойынша қарастырылады.
Қытай Халық республикасының сыртқы саясатын қарастыру барысында
қазіргі уақытқа дейін 5 үлкен кезеңді ескереміз, олар:
1. 1949-1958 жж.
2. 1958-1963 жж.
3. 1963-1966 жж.
4. 1966-1969 жж.
5. 1969 жылдан кейін.
Аталмыш кезеңдер Қытай Халық республикасындағы болған негізгі саяси
оқиғаларға, мемлекеттің құрылуына, мәдени төңкерістің болуына және реформа
кезеңдерінің болуына байланысты жинақталып, топтастырылды.
1949-1958 жылдар аралығындағы Қытайдың сыртқы саясаты
Қытай революциясы жеңгеннен кейін 1949 жылы Қытай Халық республикасы
социалистік әріптестік ретінде дами бастады. Сол яисқты көптеген көмектерді
де қабылдай бастады. Бұл жағдай Америка имперализмінен кейінгі әрекеттерден
кейін басталды. Әрине қырғи қабақ соғыстың нәтижесі және оның
йымдастырушыларының бірі АҚШ-тың антикомунистік әрекетінен байқылды. Шығыс
Азияда Қытай Халық республикасының пайда болуы осыған дейін өмір сүрген
имперализмнің жеңілуінен келіп соқты.
Шығыс Азиядағы ең ірі революцияның жеңісі елдегі национализмнің өсуіне
жіне оның өркендеуіне еңбек ете бастады. Ол Қытай Халық республикасындағы
Комунистік партияның төрағасы Мао Цзэ-дун Цзэ-дун-Цзэ-дунның өмірімен
тікелей байланысты. Бірақ комунистік партияның ішінде де белгілі тұлғалар
интернационалдық қағидаларды алға қойып әсер ете бастады. Алғашқы жылдарда
ол күштер Қытайдың ішкі және сыртқы саясатының дамуына әсерін білдіре
бастады.
1949 – 1958 жж. аралығын кезең ретінде қарастыру барысында ҚХР
басшылары сыртқы саясатта социалистік қағидаларды сезінді, онан ешқандай
национализмнің жоқ екеніне көздері жетті. Сол арқылы онда Шығыс Азияның
негізгі иедеясын жақтаған бір топ, болса, екіншісі – Мао Цзэ-дун Цзэ-дун –
Цзэ-Дунның саясатын жақтаған топтар еді. Осы аталмыш топтардың нәтижесінде
Қытай революцияда жеңіске жетті.
ҚХР көрші елдермен байланысы жөнінде қарастыратын болсақ, Оңтүстік
және Оңтүстік – шығыс Азия елдерімен Қытайдың ұстанымы басымырақ болды. Сол
себептен қытай көшбасшылары қытай ұстанымының негізгі шекарасы ретнде
зерттеп қойған болатын. Аталмыш позиция қытай басшылығының ҚХР сенімсіздік
атмосферасын қалыптастырды, сонымен қатар АҚШ –тың антикомунистік тарихын
ескерсек, ол д Қытайды кі ортада қалдырды. Олардың ішінде бірінші қатарда,
әрине, КСРО болды.
Осы турасында Мао Цзэ-дун Цзэ-дунның позициясы көрші елдердің негзгі
ұстанымдарымен сәйкес келуі тиіс болды, осыдан кейін жеңіске жеткен Қытай
революциясы жоғарыоханьдық баспалдақтан өтіп, ҚХР қауіпті аймаққа тіреді.
Осыдайн кейін Пекин қаласы тәуелсіздігін алуы керек болды, сол себепті
трритория мәселес де ұзақ шешіліп, өз мақсаттарына кешігіп жетуіне тура
келді.
Пекин қаласын картадан көрсеткен сәттен астап, Қытай территориясы
Гималай тауларына дейін созылып жатты, сол сияқты 1954 жылы Краткая
история современного Китая кітабында қытай территориясы бекітіліп, 1890-
1919 жылдыар аралғындағы Оңтүстік және Оңтүстік шығыс Азидағы жерлерді
қайтып алуына мүмкіндік алды. Олардың ішінде Андаманаралдары, Сулу
архипелагі, МНР территориясы, Кеңес өкіметінің, Қырғыз және Қазақ ССР,
шалғай шығыс және Корей аралының кейбір жерлері кіріп кетті.
Содан кейін Қытай халық республикасы қарулы күштерінің негізін дамуын
қолға ала бастады. Өйткені көптеген территорияларды сақтап қалу үшін оған
мықты армия қажеттілігі туындады. Аталмыш қажеттеліктің негізгі мәнән ашу
үшін, айналадағы державалардың қысымдылығын және олардың мықтылығы дәлел
бола алады.
1954 жылдан бастап қытай басшылырының қағидалары Қытай халық
республикасы мен оның әріптестері арасындағы қарым – қатынастардың дамуымен
сәйкес келеді. Осы уақыттан бастап, көптеген байланыстарды орнататын
келісім-шарттар, мәсілелер дүниеге келе бастады. Мсыал, Бирма, Непал,
Монғол республикасы, Пәкістан және Афганистан елдерімен болған келісімдер
дәлел болады.
Сол сияқты жақсы келісімдер тек ол мемлекеттермен ғана шектелмей,
Индия, Индонезия, Камбоджа секілді елдермен де болды.
Осындай Қытайдың елсүйгіштік іс-шаралары 50 жылдардың ортасына дейін
жалғасын тапты. Ол халықыралық аренада Қытай халық республикасының
беделінің өсуіне алып келіп соқты.
1956 жылдың қыркүйегінде болған Қытай коммунистік партиясының 8-
съезінде Қытай Халық республикасы сыртқы саясатының социалистік қағидалары
талқыланды. Ол салтанатты мәжіліс Мао Цзэ-дун Цзэ-дунмен және оның
жақтастарымен болған күреске дайындық болатын еді. Оның мәні коммунистік-
социалистік қытай интернационалистері. 1958 жылы Қытайдың азиядағы ұстанымы
өзгеріп, үлкен саясатқа араласуға мүмкіндік алды. Оның бағытының сәйкес
келмеуі каптиталистік елдермен болды.
1958-1963 жылдар аралығындағы Қытайдың сыртқы саясаты
1958-1959 жылдары аралығында Қытай халық республикасы басшыларының
шығармашылығында сыртқы саяси қағидалар басымырақ болды, ол Пекинге бұрған
түбірлі саясатпен сәйкес келді. Сонымен қатар Тайвань аралы үшін болған
күрестер де осы кезеңнен орын алады. Ондағы басты кеіпкер Мао Цзэ-дун Цзэ-
дун.
1959 жылы қыркүйек айында Сыртқы саясат жөніндегі мәселелер бойынша
сөйлеген сөзінде Мао Цзэ-дун Цзэ-дун: Біз ердің шары болуымыз керек.
Біздің нысанымыз барлық жер атаулылыры болуға тиіс. Күн қалай жұмыс істесе,
біз ештеме айтпай тұра тұрамыз. Ал Ай, Марс, Меркурий, Шолпандар – барлық
сегіз планета, сонымен қоса жерді зерттеу керек... жұмыс пен күресуге
келетін болсақ, мен үшін жер шары ең маңыздысы, біз мықты державаны қай
жерде дайындап, құрамыз, біртіндеп осындай шешімге келуіміз керек.
1959 және 1962 жылдар аралығындағы Индия-қытай қақтығысы Оңтүстік және
оңтүстік шығыс Азияның көңілден қалдырды.
Прогрессивті қоғамнан кейін маркстік-лениндік қағидаларға сүйенген
қытай басшылығын басқа елдер мойындай бастады. Сол сияқты 1957 жылы Мао Цзэ-
дун Цзэ-дун коммунистік және жұмыс тобының жиналысында соғыс пен
бейбітшілік ұғымын түсінді. Болашақ соғыс қаншама адам шығынын алып
келетіндігін ескеруге болама? , деген сияқты сұрақтары ортаға салды. Егер
атом бомбасы тасталынатын болса, онда олда азырақ етеді. Егер соғыссақ сөз
жоқ, атом немесе басқа да қару қолданады, егер ол жағдай орын алатын болса,
адамзат өмірінде қиыншылықтар мен мұдар қаптап кетеді. Ол бі үшін қажет
емес деп атап көрсетті.
Социалистік елдердің ұмтылысы халықаралық қытай басщылығын қарастыру.
1960 жылы Пекинде жарияланған кітапшада Да здраствует Ленинизм атты
жазбалар шыға бастады. Ол атом бомбасы қолданғаннан кейін, оның зардабының
сорақы екенін ескертіп жазылған еді. Сол сияқты ол кітапшаның авторы
аталмыш идеямен қоса, социализм мен оны жақтайтын жақтастарды қорғау
мақсатында, термоядроға қарсы идея еді. О соғыстар бізге немесе сізге
байланысты емес, ол жауыздарға байланысты деп ескертіп, Мао Цзэ-дун Цзэ-дун
өзінің кез-келеген қаруға қарсы екенін атап көрсетті.
КСРО басқа да социалистік елдермен қатар өзінің адами бағдарламасын
бүкіл әлемге көрсетіп, ұсынды: олардың алғашқы санатында – ядролық қаруға
тиым, жалпы жіне толық қарулануды талаптау т.б.
Сонымен қатар халықаралық қатынастарда күш қолданудың тиімсіз әдіс
екенін ескертіп, саяси сұрақтарды бейбіт жолмен шешу керек екенін айтып
өтті.
Сол сияқты халықаралық аренада және ішкі саясатта қытай басшылығы
коммунистік елдердің құжаттарымен сәйкес өмір сүре бастады.
1958-63 жылдары аралығында бірақ қытай басшылығы социалистік елдермен
ашық қарым-қатынас жасаудың қажеттілігін көрмеді, сол сияқты халықаралық
қозғалыстар, социалистік лагердің гегемоны секілді т.б.
1963-1966 жылдар аралығындағы Қытайдың сыртқы саясаты
1963 жылы қытай басшларына социалистік мемлекеттер оңды пайда
әкелмейтіндігін сезіп, әлемдік коммунистік жолда және қозғалыста
авантюристік бағытта бола бастады. Оның негізгі бастаушы күші Мао Цзэ-дун
Цзэ-дун.
Осы уақыттар аралығында Пекин әлемдік коммунистік қозғалыстың бас
сызығы болып қалаптаса бастады.
Қытай басшылары коммунистік қозғалыстың жалпы маңыздылығын ескере
отырып, басты мәселе Азия, Африка, Латын Америкасы сияқты елдердің
импералистік күрестері деп тапты. Осы қорытындыны шығара отырған Мао Цзэ-
дун Цзэ-дун топтары үшінші әлем елдеріне өздерінің жоғарғы державалық
қасиеттерімен әсер етуді мақсат тұтты. Сол арқылы гегемондықты пайдаланып,
әлемдік дамуда социалистік дамуды алға тартып, қалған елдерге де септігін
тигізе бастады.
Бұл жасалған әрбір іс маркстік-лениндік идеяның негізінде жүзеге
асып, әлемдегі жалпы имперализмге соққы болп табыла берді. Бірақ ол жалғыз
өзі әлеуметтік-экономикалықимперализ жүйесінен арылу емес, мемлекеттік
монополиялық апитализмнен және оның мықты әскери-полициялық аппаратынан
арылу және оның күшінен арылу болып табылды.
Мао Цзэ-дун Цзэ-дун әлемде болып жатқан және болайын деп жатқан
революциялар екі жүйенің негізгі идеясының негізі екенін түсінді, сол
арқылы ұлттық – азаттық күрес отар елдердің тәуелді елдеріне деген
қарсылығы нәтижесінде, халықаралық қатынастар жүйесінде көптеген ұсақ
буржуазиялық елдер мен бірге халықаралық сипатта белең алған социалистік
елдердің идеясын жақтады. Пекин көш басшылары социалитсік әріптестіктің
құлдырау кезеңінде және халықаралық оммунизмнің қозғалыстық кезеңінде Мао
Цзэ-дун Цзэ-дунистік елдердің идеясын дамыта бастауға көшті. эАталмыш істің
үгіт насихаттары КПСС-тің сенімінен шыға алмады.
Қытай басшылығы өз теориясының күштеуін дамыта отырып, халықаралық
езгінің әлемдік революциялық қозғалыстарға әсерін тигізе бастады. Ол
халықаралық әлеуметтік-экономикалық жүйеге қатты әсер ете бастады.
1964 жылы атом бомбасын ең алғаш рет тәжірибеден өткізген Пекин
басшылары, өз саясатының негізгі эксперименті деп атады. Ол да әлемдік
державалар арасындағы бәсекелестікті туғызды. Осы сәтте Пекин басшылары
Мәскеудегі атом бомбасын тәжірибеден өткізбеу шешіміне қарсы болды, сол
арқылы әлемдегі саясаттың бір құралы – ядролық қарудың баршаға аян екенін
сезінді.
1966 – 1969 жылдар аралығындағы Қытайдың даму кезеңі
1966 жылы Қытай коммунистік партиясының ішінде ерекше курс
оппозициялық күші қалыптаса бастады, ол Мао Цзэ-дун Цзэ-дунғаи қарсы шара
болып таблды. Оның негізгі бағыты экономикалық құрылыс, сыртқы саясаттағы
олқылықтар, т.б. 1958-59 жылдардағы оқиғалардың нәтижесі 1961 жылғы Мао Цзэ-
дун Цзэ-дунның реформасына алып келді. Ол реформа байқап жасауды талап
етті. Осы сәтте Мао Цзэ-дун Цзэ-дунлық идеяның құлдырауына әкелді, сонымен
қатар ҚХР ішкі саясатындағы басшыар арасындағы күреске әкеліп соқты.
Коммунистік қытай партиясының негізінде пайда болған оппозициялық
күштер халықаралық аренада ҚХР социалистік әріптестіктен изоляциясы, сын
мәселелері көтерілді. Ол 1965 жылғы Индонезиядағы құлдырауға әкеліп соқты.
Көптеген болған қателіктерді түзеудің орнына Мао Цзэ-дун Цзэ-дунның
топтары және айналасындағылары төңкерістердің ұйымы жолында ілесе берді.
Оның негзгі басты мақсаты ұлы прлетар мәдени революциясын өткізу болды.
Мәдени революцияның және хунвэйбиндік дипломатияның Қыта үшін
халықаралық қатынастарда септегі тиді. Оған қосылған бағыттар Пекиндегі
кеңестік посольствалар мен МНР, Индия, Англия және т.б. елдердегі
посольствалар болды.
Айып тағылғандар өзге елдердің дипломаттары болып табылды. Мао Цзэ-
дун Цзэ-дундық мәдени революция кезеңінде халық соғысын шақыруға дейін
барды. Оның басты негізгі идеясы отар елдер мен оның тәселділігі қабылданға
елдер арасындағы байланысты шешу, ұстанымын нығайту болып табылды.
Халық соғысы үгіт насихатының кезеңінде мәдени револция Мао Цзэ-
дунның ұмтылысымен Оңтүстік және Оңтүстік шығыс Азиядағы зонаны дамытып,
әскери жан жалдарды бас, мәселен, АҚШ пен Въетнам арасындағы мәселені
шешуге ат салысу. Осы турасында Қытай халық республикасы мен АҚШ арасындағы
қақтығыс КСРО – ның ядролық қаруға байланысты жүргізген саясатымен
байланыста болған еді.
Ең негізгі фактор болп – Оңтүстік және оңтүстік шығыс Азидағы екі
жүйенің бірдей дамуы, олар:
- социалистік;
-
- капиталистік жүйелер.
Кеңес елдері және осы жақтас басқа мемлекеттер барлық одақтастарына
көмек көрсетуге дайын болды, сол арқылы индокитай елдеріне көмектер
көрсетіле басталды.
1969 жылдан бастап ҚХР сыртқы саяси ұстанымдары немесе ҚКП –ның ІХ
съезді
Қытай коммунистік партиясының ІХ съезінен кейін Мао Цзэ-дун өз
дәлелдерімен социалистік әріптестік елдеріндегі қозғалыстарын
антииперализмдік істермен ұштастыра бастады. Сонымен қатар КСРО мен саясаты
да жараса қоймады. Өйткені олардың көздеген мақсаттары бір түйіннен
шықпады.
Өздерінің ішкі және сыртқы дағдарыстарына байланысты Қытай
коммунистік партиясының ІХ съезінен кейін Мао Цзэ-дунистер өз саясаттарын
халықаралық аренада өзгерте бастады, нақтырақ айтар болсақ, саясаттағы
стратегиялық тактикалары өзгере бастады. Оның негізгі мәселесі болып Мао
Цзэ-дунның өз сөзінен көре аламыз: Жаңа әлемдік соғыста үрей мен қауіп әлі
де кете қоймады, барлық халықтар осыған дайын болуы керек, деп 1970 жылдың
мамыр айының 20-күні айтқан болатын.
Егер мәдени революцияның (1966-1969жж.) иісі қытайдың сыртқы
саясатында білініп тұрған болса, онда революцияның экспортының сызығын
анықтау қажеттілігі туындады.
Қытай коммунистік партиясының ІХ съезінен кеін Пекин саясатында
жаңашылдық пайда бола бастады.
1970 жылдың аяғы мен 1971 жылдың басында Мао Цзэ-дунистер өздерінің
қайта өрлеуін доғара бастады, ол Париж келісімдерімен қарым – қатынасынан
басталды.
1.2. 1949-1957 жж. ҚХР сыртқы саясатының негізгі қағидалары
Кеңес армиясының құрылықтағы жапон армиясымен болған соғысы Монғол
халықтық армиясының және Қытай халықтық армиясының қатысуымен болды. Ол
Қытай имперализмінің әлсіреуіне әкеліп соқты. Өйткені осы уақытта Солтүстік
–Шығыс Қытайға қатты соққыға түскен еді. Американдық имперализмнің
кедергісі Солтүстік Қытайға келтірген интервенциялық қаруланудан
басталды. 1947 жылдың өзінде - ақ шешуші кезең болды, ол Чан – Кай-ши
азаматтық соғысымен байланысты.
Қытай халықтық армиясының негізгі күштері Қытайдың солтүстік алаңын
қорғау мақсатында және жапон техникасын жою үшін қызмет етті. Сол сияқты
көптеген ірі операциялардың негізінде олар гоминьдан армиясының бөлігін
құртады, ол 1949 жылда Янцы өзенінің маңында болған еді.
НОАК – тың жеңісімен территориядағы революциялық ахуал гоминьдан
үкіметінің бақылауымен келген территориялар демократиялық революцияға
айналып, социалистік сипатқа ие бола бастады.
1949 жылдың наурыз айында ҚКП Орталық аппаратының 11 пленумында Мао
Цзэ-дун өзінің жаңа демократиясын әкелді, оның негізгі мәні жақын арада
Қытайда ешқандай социалистік құрылыс болмайды, сол арқылы жекеменшіктегі
шаруашылықтар дами береді деп ескертті. Осының арқасында өндірісті тез
арада дамыту керек және оны қолға алу қажет деп бұйрық беріп, Қытай өзінің
аграрлық ел ретінде дами беретіндігін көрсетті.
Осыдан кейін Қытайдың КСРО – мен дамуын бірге дамыта бстаған Қытай
социалистік дамуын бірге алып жүре бастады. Оның басты маңызды шарты –
халық демократиясын дамыта беру еді.
Коммунитсік партияның 11 Пленумында Мао Цзэ-дун өзінің О
демократической диктатуре народа деген еңбегінде 1949 жылдың 1- шілдесінде
жарияланып, ұлттық бірігу, теңдік т.б. құндылықтарды алға тартты.
Бұл жағдай тек Қытайда ғана емес, сонымен қатар өзге де елдерде дами
бастағынын білеміз. Өйткені осы сәттен бастап, халықаралық қатынастар
жүйесінде социалистік елдер демократяилық құндылықтарды игеріп, оны
дамытуға бекем алды.
Бірақ осындай идеяларға жүгінгенімен Мао Цзэ-дун өзінің бастапқы
идеясынан алшақтай алмады, себебі ол өзінің Пленумда сөйлеген сөзінде
Халықаралық қатынастарда біз имперализм елдеріне қарсы фронт құрамыз,
басқарып отырған Кеңес үкіметін жақтай отырып, осы фронтың дамуына үлес
қосу керек, көмек беру қажет, деп айтты.
Мао Цзэ-дунның бұл сөздері интернационалистік курсқа әкеліп соқты.
1949 жылдың қыркүйегінде Қытайдың территориясында гоминьдан әскерінен
құтылу мәселесі Пекин конференциясында жарияланған еді. Ол уақытша құрылған
және жарияланған конституцияның негізінде жүзеге аса бастады. Сол сияқты
1949 жылдың 1 - қазанында социалистік елдердің отбасына қосылу мүмкіндігі
туды. Ол тек имперализммен күресудің жолы ғана емес, сонымен қатар даму
жолы социалистік бағытта болу жолы.
КСРО өз күшіне енгеннен кейін өз тәуелсіздіктеріне ие болған жас
тәуелсіз республикалар өздерінің саяси тәуелсіздігін және ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мақсат тұтты. Осыған қатысты олардың алдыңғы
қатарлы міндеттердің бірі - тез арада және үйлесімді түрде қазіргі, күрделі
әлемдік тәртіпке, әлемдік экономика мен әлемдік саясатқа өтуі еді.
Ал сол кездегі жағдай әлемдік халықаралық қатынаста, оның ішінде
халықаралық гегемонизм және қысым айналымымен шектелмей, кеңірек таралған.
Ұлттық саясат әлемдік жүйеде өз жұмысын атқарады. Әрбір ел өз әскерін
дайындауға және сол арқылы отанын қорғауға тәуелді. Осыған қоса, елдер бір-
бірінің өнеркәсіптік әдістерін, ұйымдастырушылық жүйелерін, даму үлгілерін
т.б. үйреніп қолдануда. Елдер халықаралық саудаға, сол сияқты елдің
әлеуметтік – экономикалық жағдайын түзеп алуға ұмтылады. Осы бағытта
Қытайда жүруі керек. Бұл Мао Цзэ-дунның кезекті Пленумда сөйлеген сөзінде
ескерілді.
Ребелон атты ғалымның мәлімдегеніндей, отарлық елден тәуелсіз елге
өтудің сәттілігі шет елдердің біліктілігі мен сол кездегі социалистік
тәжірибелерін жергілікті әріптестеріне аударуымен тікелей байланысты, яғни
былайша сенім және біліктілік айырмашылығы азаяды.
Хантингтон деген ғалым саясат және география ырықтандыруы арасындағы
байланысты зерттеген. Қытай екеуін де ырықтандыруы керек болғандықтан,
Хантингтон зерттеуі бізге маңызды: Қытай секілді армия күші жағынан кедей
елдер үшін, саясат және география немесе территорияны ырықтандыру, мейлінше
басқаша және олар бір жағынан бірін-бірі толықтырады. Олар бір-бірінің
орнын баспайды, өйткені олар маңызды факторларға теріс
ықпал етеді.
Жалғастыратын болсақ, Қытай коммунистік партиясының басты бағыты саясат
және территория ырықтандыруы екеуі бірге жүзеге асырылғанда және біреуі
бөлек жалғыз болғанда әсерлері бөлек болады. Мысалы, сыртқы саясаттың
бағытын ауыстыру немесе факторлардың бағаларына ықпалдары басқаша болады.
халықтың әл-ауқаты жағынан қарайтын болсақ, олар бірін-бірі толықтыруда.
Автордың ойынша, осы нәтижелерді анықтайтын себеп тікелей саяси әскер күші
жағынан кедей елдерді, өздігінен шығарып дамыта алмайтын өміршең біліктілік
- интенсивті қызметтер және жаңа технологаялық аппаратпен қамтамасыз етеді.
Бұл қызметтер және құралдар, белгілі салалардағы мол факторларды пайдалану
үшін қажет. Жоғарыда келтірілген сұрақтың жауабы Қытай ішінде көп тартысқа
түсері сөзсіз. Өйткені,
біріншіден, Қытай жоғарыда айтылып кеткендей, жері көп және табиғи
ресурсы жағынан бай.
екіншіден, саяси жүйесі бөлек, территория ырықтандыруы ауыл шаруашылық
және табиғи ресурс салаларында оң ықпалын тигізбеуі мүмкін.
үшіншіден, Кеңес Одағы елдері мен қарым – қатынастың жақсаруы және
экономикалық ырықтандыру себептерімен өндіріс көп төмендеді. Тағы да ескере
кететін жай, имперализмге қарсы іс – шаралар бәсеңдей бастады.
Бұның меңзейтіні - саясат және қосымша ережелер Қытайға шетелдік тікелей
идеяны тартса, бұл саясат біріншіден халықы көп Қытайға әсерін дағдарысты
түрде әкеледі.
Бұған оларды тек саяси мүдде ғана емес, ең алдымен тез арада ұлттық
экономиканың тиімділігін арттыру үшін сыртқы экономикалық байланысты
нығайта отырып соның негізінде әлемдік державалыққа ену екеңдігі белгілі.
Әрине, әзірше бұл мақсаттары қаншалықты орындалғандығын сараптаудың өзі
жеке кең көлемдегі ғылыми зерттеуді қажет ететіндігі сөзсіз. Біз өз
жұмысымызда аймақтық деңгейдегі Қытай мен КСРО қарым-қатынасын айқындап,
болашағына кез жіберуді мақсат тұттық. Сондықтан да, екіжақты өзара
әрекеттестікті аймақтық деңгейде қарайтын болсақ, ең алдымен сол кездегі
халықаралық қатынастардағы аймақтық үрдістің басымырақ болуына тоқталайық.
Заманның дамуына сай аймақтық шеңбердегі интеграциялық үрдістер кең етек
алды. Әйтсе де олар өз мүдделерінен асып кете алмады. Тек саяси бағыттағы
даму ғана емес, сонымен бірге халықаралық экономикалық қатынастар да дамуда
солай. Халықаралық экономикалық қатынастарға тән қасиет ол мөлшерлік және
сапалық көрсеткіштер, бұл сонымен бірге ұлттық экономиканың өзара байланысы
мен өзара тәуелділігінің, интеграциялық дамудың мәнділігі мен
артықшылығының айғағы.
Ұлттық дамудың ашықтығы жолындағы қозғалыс пен шаруашылық қызметті
интернационализациялау әлемдік шаруашылық байланыстарды дамытудың жетекші
үрдісіне айналды, - деді өз сөзінде Мао Цзэ-дун, - Сондай-ақ қазіргі
халықаралық қатынастарда екі жүйенің бәсекелестігі кең етек алып,
халықаралық қатынастардағы қоғам қызметінің әр саласындағы өзара ықпалдылық
пен өзара тәуелділіктің күшеюімен сипатталып, халықаралық экономикалық
қатынастардың әлде қайда жоғары және болашақтық деңгейі - халықаралық
интеграцияға әтуге мүмкіндік туғызатындығы сөзсіз. Ол екіжақты, сондай-ақ
көпжақты ынтымақтастық жағдайдың жақсаруына қолайлы жағдай туғызары айқын.
Бұл жерде айта кететін тағы бір ой, ол әлемдегі социализм шеңберінде
аймақтық құрылымдар арасындағы қарым-қатынастардың түйісу үрдісі қалыптаса
түсетіндігі.
Таяу және Орта Шығыс мемлекетттері оның ішінде Индоқытай өздерінің
жағрапиялық орналасуына, экономикалық әлеуетіне, сондай-ақ тарихи тығыз
байланыстылығы мен осы елдер халықтарының мәдениетінің түп тамырының
жақындығы Қытаймен арадағы байланысты дамытуда өзіндік әсер етуде.
Әлемнің осы бөлігіндегі Қытайдың тиянақты да тұрақты серіктесі ретінде
социалистік отбасы өзіндік ықпалға ие бола бастауда. Сондай-ақ КСРО
Қытайдың аса маңызды әріптестерінің біріне айналды.
1952 жылғы қабылданған құжаттарға сүйенетін болсақ, Қытай халықтық
революциясының бірінші этабы аяқталып, енді екіншісіне аяқ басатындығын
ескертті. Бұл туралы бас ҚКП-ның көш басшылары айтқан болатын.
Екінші этаптың тапсырмалары мен міндеттері Қытай социалистік қоғамын
қалыптастырып, дамыту көзделді. Осыған байланысты барлық күш жігерлер
социалистік елдердің достастығына және әріптестігіне жұмсалды. Сонымен
қатар өзара сенім туралы мәселелер де көтерілді, мәселен, мемлекеттер
арасындағы көмек, сенімділік, достастық көтеріле бастады.
Бұдан кейін социалистік елдердің интернационалдық идеясы бекіп, дамып,
нығайа бастады. Ол Қытайдың сыртқы саясатының басты қағидасы болып табылды.
1954 жылы Қытай Халық республикасында үлкен оқиға болды. Ол 1954 жылғы
қабылданған ҚХР конституциясы еді. Онда Бүкіл Қытай халқының құрылтайының
бірінші сессиясында қабылданды. Конституция Қытай халық республикасы сыртқы
саясатының қағидалары КСРО – мен қарым – қатынасының беки беретіндігі
айтылды. Қытай халық республикасының қағидаларының ішінде ерекшесі
халықаралық қатынастар жүйесінде дипломатия саласын дамыту, мемлекеттер
арасында дипломатияны дамыту мәселесі қарастырылды. Ол мемлекеттің
территориясының тұтастығын және тәуелсіздігін қамтамасыз ету қарастырылды.
1958 жылға дейін ҚХР сыртқы саясатының негізінде коммунистік
партияның ұлттық элементтері байқалды. Қытай халық республикасының сыртқы
саясаты қағидалары социалистік сипатта болып, партияның 8-съезінде 1956
жылдың қыркүйегінде Халықаралық сызығы бекіді.
Аталмыш идеялар Лениннің идеясының негізінде жүзеге асты, яғни басты
мақсаттағы қағидалар ескеріліп кетті. ҚКП делегациясында тек қана
декларация ғана жазылып қоймай, сонымен қатар әлемнің манифесі де жазылды.
Манифестің мақсаты – оммунистердің мақсаты жақсы қоғам құру, онда барлық
азаматтардың өмірі қамқорға алынады, ұлт арасында мәңгілік бейбітшілік
болады деген ұрандар болды.
Манифесте соғыс – саясаттағы ең сорақы, қажетсіз құрал деп айтылды.
1957 жылдың 6-қарашасында КСРО Жоғарғы кеңесінің сессиясында сөйлеген
сөзінде Мао былай деді: Социалистік елдердің үкіметі мен халықтары -
әлемде жаңа өмірді қалыптастыратын адамдар. Бұл сөздің өзінен Маоның
коммунистік идеяға бекіп, сол жолда ерен еңбек еткендігін көреміз, оның
басты мақсаты – халықаралық дау дамайларды өздері реттеп, коммунистік даму
жолын тарату болып табылды.
2.1. Екіжақты Қытай - КСРО қатынасының қалыптасуы және дамуы
1949 жылы 1- қазанда Қытай халық республикасының үкіметі КСРО – мен
дипломатиялық қатынасты дамыту жөніндегі келісімге қол қойды. Келесі күні
Кеңес Одағы да Қытай халық республикасын мойындады.
КСРО мен қарым – қатынастың дамуы қытайлықтар үшін достастық,
әріптестік мәнге ие болды. Осы жылдың 5-қазанында Пекинде бүкілқытайлық
қытай – кеңес достастығы жөніндегі қоғам құрылды. Осы ұйымның орталық
басқармасы белгілі партияның, мемлекеттің, қоғамдық көрнекі ғалымдар кірді.
Оның басқарушысы болып Лю-Шао – ци тағайындалды. Бұл ұйым Қытай үшін үлкен
мәні зор болып табылды, өйткені КСРО-мен одақтасу коммунистік жолды таңдап
алған елдер үшін үлкен салтанатты кезең.
1949 жылдың желтоқсан айы мен – 1950 жылдың ақпан айында Қытай халық
республикасы делегациясын басқарып келген Мао КСРО-да келесідей сұрақтарға
жауап бере бастады:
- Екі елдер арасындағы жағдайлар;
- КСРО-ның ұстанымы;
- ҚХР – ның ұстанымы;
- Екі елдің экономикалық ахуалы;
- Имперализмге қарсы шаралардың жоспары т.б.
1950 жылдың 14-ақпанында Мәскеу қаласында достастық туралы келісім
болды. Ол 30 жыл көлемінде Қытай халық республикасы мен КСРО арасындағы
өзара көмек жөнінде еді.
Дәл осы уақытта Қытай халық республикасы 1952 жылдыың соңына қарай
Қытай – Чаньчунь темір жолы туралы Жапониямен келіссөздер жүргізді. Порт –
Артуре және Шалғай порт қарулары жөніндегі мәселелер жөнінде талқыланды.
Одақтастық туралы келісімдер Қытай үшін КСРО үлкен серіктестік болып
табылды, өйткені халықаралық қатынастарда американдық қысымды тек Қытай
ғана шеше алушы еді.
14-ақпандағы күнделгінде келісімде айтқан сөзін премьер Чжон-Энь –
лай былай деді: Қытай мен Кеңес үкіметі арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz