Тұзды жыныстар
КІРІСПЕ.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы.
1.2. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы.
1.2.1. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
1.2.2.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
1.2.3. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ 2.1. Ауданның қысқаша стратирграфиялық очеркі.
2.1.1. Пермотриас түзілімдері.
2.1.2. Юра түзілімдері.
2.1.3. Бор түзілімдері.
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды.күмбезді құрылымдарының пайда болу механизмі. 2.2.1. Оңтүстік Жайық.Ембі ауданының гравитациялы түсірілімі.
2.2.2. Тұзды.күмбезді құрылымдар.
2.2.3. Тұзды ядролар.
2.2.4. Күмбезаралық кеңістіктер.
2.2.5. Тұзды.күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмі.
ІІІ ТҰЗДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ ПРИНЦИПТЕРІ.
3.1.Оң тұзды құрылымдар (тұзды көтерлімдер).
3.2. Теріс тұзды құрылымдар (тұзды ойыстар).
3.3. Оңтүстік Ембі тұзды күмбездерінің жіктелу сұлбасы.
3.4. Ембінің тұзды күмбездеріндегі мұнай кендерінің жіктелу сұлбасы.
IV ТҰЗДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ГИПОТЕЗАЛАРҒА ҚЫСҚАША ШОЛУ.
4.1. Гравитациялық гипотезалар.
4.2. Тұзды құрылымдар қалыптасуын терең тектоникалық процестермен байланыстыратын гипотезалар.
ҚОРЫТЫНДЫ.
Қолданылған әдебиеттер.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы.
1.2. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы.
1.2.1. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
1.2.2.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
1.2.3. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ 2.1. Ауданның қысқаша стратирграфиялық очеркі.
2.1.1. Пермотриас түзілімдері.
2.1.2. Юра түзілімдері.
2.1.3. Бор түзілімдері.
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды.күмбезді құрылымдарының пайда болу механизмі. 2.2.1. Оңтүстік Жайық.Ембі ауданының гравитациялы түсірілімі.
2.2.2. Тұзды.күмбезді құрылымдар.
2.2.3. Тұзды ядролар.
2.2.4. Күмбезаралық кеңістіктер.
2.2.5. Тұзды.күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмі.
ІІІ ТҰЗДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ ПРИНЦИПТЕРІ.
3.1.Оң тұзды құрылымдар (тұзды көтерлімдер).
3.2. Теріс тұзды құрылымдар (тұзды ойыстар).
3.3. Оңтүстік Ембі тұзды күмбездерінің жіктелу сұлбасы.
3.4. Ембінің тұзды күмбездеріндегі мұнай кендерінің жіктелу сұлбасы.
IV ТҰЗДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ГИПОТЕЗАЛАРҒА ҚЫСҚАША ШОЛУ.
4.1. Гравитациялық гипотезалар.
4.2. Тұзды құрылымдар қалыптасуын терең тектоникалық процестермен байланыстыратын гипотезалар.
ҚОРЫТЫНДЫ.
Қолданылған әдебиеттер.
Мәселенің өзектілігі. Шетелдік және отандық басылымдарда жарияланғандай тұзды құрылымдардың қалыптасу мәселесімен көптеген зерттеушілер айналысты. Дегенмен бұл проблема осы күнге дейін ол толық шешілген жоқ, көп нәрсе анық емес және аяғына дейін шешілмеген. Бұл ең алдымен күштердің шығу тегі мәселесімен, тұзды құрлымдардың пайда болуымен және жасалу механизімімен байланысты. Бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар туды, көптеген зерттеушілер тұзды құрлымдардың жеке геологиялық жағдайдағы дамуын осы және басқа аудандағы берілген мәліметтердің геологиялық ғылыммен байланысын тарту, яғни осы көзқарастарды барлық жақтардан қарастырып, меселені толығымен шешуге тырысты. Сонымен теріс рөлді қатар нашар зерттелген тұзды күмбез облысының тереңдік тектоникалық құрылымы әсер етті.
Тұзды күмбездер тұзды шөгінділер генезисімен тығыз байланысты. Бұл арада XIX ғасырмен XX ғасырдың басында геологтар арасындағы әртүрлі көзқарастар болды. Біреулер тұзды жанартаулық жарылыстан пайда болды десе, ал басқалар галогендік шөгінділер теңіздік тұзды су қоймаларында пайда болды деп болжауда, ал үшіншілері тіпті тұздардың пайда болуын континенталді көп жағдайлармен байланыстырды. Осыған байланысты тұзды құрлымдардың пайда болуы жайлы көптеген әртүрлі концепциялар туды, олар табиғи минералды тұздардың шығу тегінің логикалық гипотезасы болып табылады.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты Орыс платформасының ең төмен орналасқан бөлігі. Шығысында ол Орал және Мұғалжар тауларымен, оңтүстігімен оңтүстік шығысында көмкерілген герцинидтермен, солтүстігінде жалпы Сыртпен және батысында - Доно-Медведиц және Саратов дислокацияларымен шектеседі. Бұл жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда ұңғыма максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы және орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев, 1960). Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік, триастық, юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы қалыңдығы ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың терең құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу геофизикалық зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір көзқарасқа келген жоқ.
Жұмыстың мақсаты – Солтүстік Каспий маңы ойпатында тұзды күмбездерінің пайда болуын зерртеу. Осы мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешу керек:
- тұзды күмбезді құрылымдарға жалпы сипаттама беру
- тұзды-күмбездерінің стратирграфиясын қарастыру
- тұзды-күмбезді құрылымдарының түзілу механизмін қарастыру
- тұзды құрылымдардың негізгі түрлері мен жіктелу принциптерін
Тұзды күмбездер тұзды шөгінділер генезисімен тығыз байланысты. Бұл арада XIX ғасырмен XX ғасырдың басында геологтар арасындағы әртүрлі көзқарастар болды. Біреулер тұзды жанартаулық жарылыстан пайда болды десе, ал басқалар галогендік шөгінділер теңіздік тұзды су қоймаларында пайда болды деп болжауда, ал үшіншілері тіпті тұздардың пайда болуын континенталді көп жағдайлармен байланыстырды. Осыған байланысты тұзды құрлымдардың пайда болуы жайлы көптеген әртүрлі концепциялар туды, олар табиғи минералды тұздардың шығу тегінің логикалық гипотезасы болып табылады.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты Орыс платформасының ең төмен орналасқан бөлігі. Шығысында ол Орал және Мұғалжар тауларымен, оңтүстігімен оңтүстік шығысында көмкерілген герцинидтермен, солтүстігінде жалпы Сыртпен және батысында - Доно-Медведиц және Саратов дислокацияларымен шектеседі. Бұл жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда ұңғыма максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы және орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев, 1960). Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік, триастық, юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы қалыңдығы ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың терең құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу геофизикалық зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір көзқарасқа келген жоқ.
Жұмыстың мақсаты – Солтүстік Каспий маңы ойпатында тұзды күмбездерінің пайда болуын зерртеу. Осы мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешу керек:
- тұзды күмбезді құрылымдарға жалпы сипаттама беру
- тұзды-күмбездерінің стратирграфиясын қарастыру
- тұзды-күмбезді құрылымдарының түзілу механизмін қарастыру
- тұзды құрылымдардың негізгі түрлері мен жіктелу принциптерін
1. Авров П.Я., Буялов Н.И., Шумилин С.В. Геологияческое строение Эмбенской области и ее нефтяные месторождения. Под ред. И.М. Губкина и С. В. Шумилина. М., 1935.
2. Авров П.Я., О генезисе солянокукольных структур Урало-Эмбенской области, ДАН СССР, т. 73, № 3, 1950.
3. Авров П.Я., О динамике процесса формирования Прикаспийской солянокупольной провинции, геол. сб. ВНИГРИ, ІІІ (ІV) 1, Гостоптехиздат, 1956.
4. Авров П.Я., Баренбойм М.И., Некоторые фактические данные о глубинном строении Южной Эмбы, ДАН СССР, т. 77, № 6, 1951.
5. Авров П.Я., Космачева Л.Г., Механизм образования солянокупольных структур Северо-Прикаспийской впадины, Изв. АН КазССР, серия геол., вып. 1 (38), 1960.
6. Ажгирей Г.Д., Структурная геология, Изд-во Моск. Ун-та, 1956.
7. Айзенштадт Г.Е.-А., Схема классификации соляных куполов Южной Эмбы, Геол. сб. № 2, Труды ВНИГРИ, нов. серия, вып. 95, 1956.
8. Айзенштадт Г.Е.-А., Схема классификации зележей нефти на соляных куполах Эмбы, Геол. сб. № 2, Труды ВНИГРИ, нов. серия, вып. 95, 1956.
9. Айзенштадт Г.Е.-А., Тектоническая история развития Прикаспийсклй впадины, Труды ВНИГРИ, вып. 128, Гостоптехиздат, 1958.
10. Айзенштадт Г.Е.-А., Геологическое строение и нефтеностность Южноэмбенского района, Труды ВНИГРИ, вып. 132, Гостоптехиздат, 1959.
11. Айзенштадт Г.Е.-А., Днепров В.С., Колтыпин С.Н., Соколова Е.И, Перспективы нефтегазоносности Южноэмбенского района и прилегающих с юга территорий, “Геология нефти и газа”, № 9, 1958.
12. Айзенштадт Г.Е.-А., Неволин Н.В., Эвентов Я.С., Геологическое строение и нефтегазоносность Прикаспийской солянокупольной области, Труды Межунар. Геол. конгр., 21-я сессия, 1960.
13. Айзенштадт Г.Е.-А., Нефтеносные толщи Приксапийской впадины, Л. 1967.
14. Айзенштадт Г.Е.-А., Степанова Г.И., Структура подсолевых, палеозойских отложений юго-востока Прикаспийской впадины. Л, Недра, Ленингр. отд-ния, 1978 с ВНИГРИ.
15. Айзенштадт Г.Е.-А., Горфункель М.В., Тектоника и нефтеноснсоть Прикаспийской и Северо-Германской впадин. (Сравнит. анализ) Л; “Недра” Ленингр. отд-ние, 1965.
16. Айзенштадт Г.Е.-А., Антонов К.В., Формирования соляных куполов и зележей нефти Южной Эмбы. Л, Гостоптехиздат. Ленингр. отд-ние, 1963.
17. Алещенко Г.Р., Гипсовий карст на примере соляного купола Северного Прикаспия, Труды Казах. Науч.-исслед. Ин-та минерал. Сырья, вып. 6, 1961.
18. Апресов С.М., Соляная тектоника и диапиризм, “Нефтяное хозяйство”, № 4, 1954.
19. Баренбойм М.Й., Схема строения поверхности подсолевого ложа юго-восточной части Прикаспийской впадины, ДАН СССР, т. 101, № 1, 1955.
20. Белоусов В.В., Типы и происходждение складчатости, “Советская геология”, № 1, 1958.
21. Геология и нефтегазаносность восточной части Прикаспийской впадины и ее обрамлений. под. ред. А.С.Богатырева и Л.С.Эвентова., М. Гостоптехиздат, 1962.
22. Геология и разведка месторождений нефти и газа Западного Казахстана. ред. кол.: С.Е.Чакбаев (отв. ред.) и другие. М., “Недра”, 1972.
23. Геология СССР. Гл. ред. акад. А.В.Сидеренко, М., “Недра”, 1975.
24. Герасимов И.П. Географические наблюдения в Прикаспии. "Известия АН Каз ССР", Серия географ,1951, 4.
25. Ковда В.А. Почвы Прикаспийской низменности (северо-западная часть). М., Наука. 1950.
26. Косыгин Ю.А. Механизм образования соляных куполов. “БОИМП, отд. Геолог.”, 1945, ¹ 5-6.
27. Косыгин Ю.А. Соляная тектоника платформенных областей. Гостоптехиздат, 1950.
28. Косыгин Ю.А., Швембергер Н.А., Никитина Ю.П. О некоторых закономерностях расположения соляных куполов Южной Эмбы., БМОИП, отдел геол., т. 23 (2), 1948.
29. Косыгин Ю.А. Особенности изучения соляной тектоники., сб. “Методы изучения тектонических структур”, вып. 2, Изд-во АН СССР, 1961.
30. Кытик В.И., Условия образовония соляных структур. Киев, Изд-во Акад. Наук УССР, 1963.
31. Казахстан. Природные условия и естественные ресурсы СССР. Под ред. Герасимова И.П. М., Наука, 1969.
32. Утешов А.С. Климат Казахстана. Л., Гидрометоеиздат, 1959.
33. Каминский Г.Н., Гормапов И.В. и др. Грунтовые воды Прикаспиской неизменности и их режим (в пределах Волго-Уралского междуречья). М., 1960.
34. Фотиади Э.Э. Некоторыие данные о строении Волго-Эмбенской нефтегазоносной области. “Восточная нефть”, 1950, №9.
2. Авров П.Я., О генезисе солянокукольных структур Урало-Эмбенской области, ДАН СССР, т. 73, № 3, 1950.
3. Авров П.Я., О динамике процесса формирования Прикаспийской солянокупольной провинции, геол. сб. ВНИГРИ, ІІІ (ІV) 1, Гостоптехиздат, 1956.
4. Авров П.Я., Баренбойм М.И., Некоторые фактические данные о глубинном строении Южной Эмбы, ДАН СССР, т. 77, № 6, 1951.
5. Авров П.Я., Космачева Л.Г., Механизм образования солянокупольных структур Северо-Прикаспийской впадины, Изв. АН КазССР, серия геол., вып. 1 (38), 1960.
6. Ажгирей Г.Д., Структурная геология, Изд-во Моск. Ун-та, 1956.
7. Айзенштадт Г.Е.-А., Схема классификации соляных куполов Южной Эмбы, Геол. сб. № 2, Труды ВНИГРИ, нов. серия, вып. 95, 1956.
8. Айзенштадт Г.Е.-А., Схема классификации зележей нефти на соляных куполах Эмбы, Геол. сб. № 2, Труды ВНИГРИ, нов. серия, вып. 95, 1956.
9. Айзенштадт Г.Е.-А., Тектоническая история развития Прикаспийсклй впадины, Труды ВНИГРИ, вып. 128, Гостоптехиздат, 1958.
10. Айзенштадт Г.Е.-А., Геологическое строение и нефтеностность Южноэмбенского района, Труды ВНИГРИ, вып. 132, Гостоптехиздат, 1959.
11. Айзенштадт Г.Е.-А., Днепров В.С., Колтыпин С.Н., Соколова Е.И, Перспективы нефтегазоносности Южноэмбенского района и прилегающих с юга территорий, “Геология нефти и газа”, № 9, 1958.
12. Айзенштадт Г.Е.-А., Неволин Н.В., Эвентов Я.С., Геологическое строение и нефтегазоносность Прикаспийской солянокупольной области, Труды Межунар. Геол. конгр., 21-я сессия, 1960.
13. Айзенштадт Г.Е.-А., Нефтеносные толщи Приксапийской впадины, Л. 1967.
14. Айзенштадт Г.Е.-А., Степанова Г.И., Структура подсолевых, палеозойских отложений юго-востока Прикаспийской впадины. Л, Недра, Ленингр. отд-ния, 1978 с ВНИГРИ.
15. Айзенштадт Г.Е.-А., Горфункель М.В., Тектоника и нефтеноснсоть Прикаспийской и Северо-Германской впадин. (Сравнит. анализ) Л; “Недра” Ленингр. отд-ние, 1965.
16. Айзенштадт Г.Е.-А., Антонов К.В., Формирования соляных куполов и зележей нефти Южной Эмбы. Л, Гостоптехиздат. Ленингр. отд-ние, 1963.
17. Алещенко Г.Р., Гипсовий карст на примере соляного купола Северного Прикаспия, Труды Казах. Науч.-исслед. Ин-та минерал. Сырья, вып. 6, 1961.
18. Апресов С.М., Соляная тектоника и диапиризм, “Нефтяное хозяйство”, № 4, 1954.
19. Баренбойм М.Й., Схема строения поверхности подсолевого ложа юго-восточной части Прикаспийской впадины, ДАН СССР, т. 101, № 1, 1955.
20. Белоусов В.В., Типы и происходждение складчатости, “Советская геология”, № 1, 1958.
21. Геология и нефтегазаносность восточной части Прикаспийской впадины и ее обрамлений. под. ред. А.С.Богатырева и Л.С.Эвентова., М. Гостоптехиздат, 1962.
22. Геология и разведка месторождений нефти и газа Западного Казахстана. ред. кол.: С.Е.Чакбаев (отв. ред.) и другие. М., “Недра”, 1972.
23. Геология СССР. Гл. ред. акад. А.В.Сидеренко, М., “Недра”, 1975.
24. Герасимов И.П. Географические наблюдения в Прикаспии. "Известия АН Каз ССР", Серия географ,1951, 4.
25. Ковда В.А. Почвы Прикаспийской низменности (северо-западная часть). М., Наука. 1950.
26. Косыгин Ю.А. Механизм образования соляных куполов. “БОИМП, отд. Геолог.”, 1945, ¹ 5-6.
27. Косыгин Ю.А. Соляная тектоника платформенных областей. Гостоптехиздат, 1950.
28. Косыгин Ю.А., Швембергер Н.А., Никитина Ю.П. О некоторых закономерностях расположения соляных куполов Южной Эмбы., БМОИП, отдел геол., т. 23 (2), 1948.
29. Косыгин Ю.А. Особенности изучения соляной тектоники., сб. “Методы изучения тектонических структур”, вып. 2, Изд-во АН СССР, 1961.
30. Кытик В.И., Условия образовония соляных структур. Киев, Изд-во Акад. Наук УССР, 1963.
31. Казахстан. Природные условия и естественные ресурсы СССР. Под ред. Герасимова И.П. М., Наука, 1969.
32. Утешов А.С. Климат Казахстана. Л., Гидрометоеиздат, 1959.
33. Каминский Г.Н., Гормапов И.В. и др. Грунтовые воды Прикаспиской неизменности и их режим (в пределах Волго-Уралского междуречья). М., 1960.
34. Фотиади Э.Э. Некоторыие данные о строении Волго-Эмбенской нефтегазоносной области. “Восточная нефть”, 1950, №9.
КІРІСПЕ.
Мәселенің өзектілігі. Шетелдік және отандық басылымдарда
жарияланғандай тұзды құрылымдардың қалыптасу мәселесімен көптеген
зерттеушілер айналысты. Дегенмен бұл проблема осы күнге дейін ол толық
шешілген жоқ, көп нәрсе анық емес және аяғына дейін шешілмеген. Бұл ең
алдымен күштердің шығу тегі мәселесімен, тұзды құрлымдардың пайда болуымен
және жасалу механизімімен байланысты. Бұл мәселе бойынша әртүрлі
көзқарастар туды, көптеген зерттеушілер тұзды құрлымдардың жеке геологиялық
жағдайдағы дамуын осы және басқа аудандағы берілген мәліметтердің
геологиялық ғылыммен байланысын тарту, яғни осы көзқарастарды барлық
жақтардан қарастырып, меселені толығымен шешуге тырысты. Сонымен теріс
рөлді қатар нашар зерттелген тұзды күмбез облысының тереңдік тектоникалық
құрылымы әсер етті.
Тұзды күмбездер тұзды шөгінділер генезисімен тығыз байланысты. Бұл
арада XIX ғасырмен XX ғасырдың басында геологтар арасындағы әртүрлі
көзқарастар болды. Біреулер тұзды жанартаулық жарылыстан пайда болды десе,
ал басқалар галогендік шөгінділер теңіздік тұзды су қоймаларында пайда
болды деп болжауда, ал үшіншілері тіпті тұздардың пайда болуын
континенталді көп жағдайлармен байланыстырды. Осыған байланысты тұзды
құрлымдардың пайда болуы жайлы көптеген әртүрлі концепциялар туды, олар
табиғи минералды тұздардың шығу тегінің логикалық гипотезасы болып
табылады.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты Орыс платформасының ең төмен орналасқан
бөлігі. Шығысында ол Орал және Мұғалжар тауларымен, оңтүстігімен оңтүстік
шығысында көмкерілген герцинидтермен, солтүстігінде жалпы Сыртпен және
батысында - Доно-Медведиц және Саратов дислокацияларымен шектеседі. Бұл
жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда ұңғыма
максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы және
орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев, 1960).
Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік, триастық,
юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы қалыңдығы
ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың терең
құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу геофизикалық
зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір көзқарасқа
келген жоқ.
Жұмыстың мақсаты – Солтүстік Каспий маңы ойпатында тұзды күмбездерінің
пайда болуын зерртеу. Осы мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешу
керек:
- тұзды күмбезді құрылымдарға жалпы сипаттама беру
- тұзды-күмбездерінің стратирграфиясын қарастыру
- тұзды-күмбезді құрылымдарының түзілу механизмін қарастыру
- тұзды құрылымдардың негізгі түрлері мен жіктелу принциптерін
зерттеу
- тұзды құрылымдардың пайда болуы туралы негізгі гипотезаларды талдау
Жұмыстың жаңалығы – тұзды күмбездер туралы мәселесі XIX - XX ғасырдан
бері зерттеліп келеді. Осы уақытққа дейін біркелкі көзқарастар болған жоқ.
Осы кездеде әр түрлі ой-пікір тудырады. Бірақ нақты бұл мәселемен толық
ашқан еңбектер жоқ. Сондықтан жұмыста бізде тұзды күмбездер туралы өз
көзқарасымызды жеткізуге тырыстық.
Зертеу әдістемесі – бұл диссертацияны жазу барысында көптеген
әдебиеттер, фондтық материалдар, картографиялық мәліметтер өңделді.
Жиналған мәләметтерге байланысты келесі әдістер қолданылды: салыстырмалық
әдіс, картографиялық әдіс, жаңа технологиялық әдістер.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация 4 тараудан, 4 кестеден, 18 суреттерден,
2 қосымшалардан тұрады.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
Табиғи минералды тұздар таужыныстары топтарын құрайды, оларды тұзды,
галогенді және гидрохимиялық деп атайды. Бұл жыныстар өзара генезисімен
химиялық және физикалық қасиеттерімен тығыз байланысты.
Тұзды жыныстар минералдармен қабатталған, оларда тұзды немесе
галогенді деп аталады. Бұл хлориттер мен натрий, калий, магний, кальций
сульфаттары. Хлор мұнда хром мен йодпен араласқан. Барлығы отыздай тұзды
минерал белгілі, бірақ та олардың әр қайсысы жыныс құруда бірдей емес. Тек
қана бірнешеуі басты жыныс құрушы минерал болып табылады, ал қалғаны
салыстырмалы түрде кездеседі олар аз мөлшерде және екінші дәрежелі мағына
береді. Мұнда бір жыныста негізгі бір ғана жыныс құрушы минерал, ал
қалғандары - басқаша.
Негізгі жыныс құрушы минералдарға хлорлардан басқа галит (NaCl),
сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O) жатады және сульфаттардан-
ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен (CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg
SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O), лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және
полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына
жиі біруақытта біреше минералдар кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит
және галит жиі мономинералды жыныстарды құрады.
Галогенді жыныстарды олардың құрамына қарай үш топқа бөледі: а)
гипстер және ангидриттер, ә) тасты тұздар, б) калий тұздары. Олардың ішінде
кең тарағандары гипстермен ангидриттер, аздап тасты тұздар салыстырмалы
түрде, аз және сирек калий тұздары. Егер тұзды қабат тұздар кешенімен
қабатталса, онда оның төменгі бөлігі әдетте ангидриттермен (гипстермен)
бөлінген, одан жоғары тасты тұздар жатыр және тағы одан жоғары калий
тұздары. Бірақта тасты тұздар жиі ангидриттермен, әктастармен,
мергельдермен қабаттасып жатады.
Галогендік минералдардан басқа, тұзды жыныстар құрамында әдетте аз
мөлшерде бытыраңқы және тегіс жұқа қабатшалы басқада минералдар кіреді.
Жиірек кварц түйіршігі, батпақты минералдар, карбонаттар, битумдар
кездеседі. Вертикальді кескінде бұл қоспалар біркелкі орналаспаған. Бұл
тұзды жыныстарда қабаттылықтың пайда болуына әкеліп соғады.
Тұзды қабаттың құрамына (тұзды формация) терригендік және карбонатты
жыныстар қабатшалары кіреді. Бұл қабатшалардың мөлшері және олардың
қалыңдығы біршама кең өзгеріп отырады. Мысалы: Иркутск амфитеатр
территориясындағы Усальск қабаты қабатталған, А.А. Ивановпен Ю.Ф. Ливицский
мен (1960) келсе отырып, тасты тұздың қабатының қалыңдығы бірнеше
сантиметрден елу – жетпіс метрге және көбірек доломиттермен, ангидридтермен
кезектесе отырып және олардың арасынан өтетін айырмашылықтар сериясы; бума
қуаттылығы және осы жыныстардың қабаты 0,5-тен 50-60 метр аралығында
өзгереді. Берілген қабаттың тұзға қану коэффиценті орта есеппен 60-65%-ға
жақын. Ал осы аудандағы бельск қабатының тұзға қану коэффиценті 52-54%-ға
жетеді. Березовск ойпаты ауданында тас тұздар қабатының қалыңдығы 5-6
метрден 30-35 метр аралығында өзгереді. Припятск қолатында тұзға қану
коэффиценті 40-50%-дан 70-80%-ға дейін өзгереді.30
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы.
Табиғи минералды тұздардың кен орны белгілі және адамдар көптеген жүз
жылдар бойы пайдаланып келген. Мысалы: Автриядағы Халяйнск тұзды тауынан
тұзды ерте тарихи уақытта өндірген (W. Medwenitsch, 1958). Закарпатьедегі
Солотвинское тұзды кен орны Римдік империя кезінде өндірілген, ал Батыс
Карпат алды алдындағы Величка кен орны (Поляк Халық Республикасы) – Х-
ғасырда (A. Dlugosz, 1958), осы ауданда Бохнянск кен орны ХІІІ-ғасырда
жұмыс істеген (Poborski, 1952). Бірақ бірінші ғылыми талпыныстар табиғи
минералды тұздар кен орындарын тек ХІХ-ғасырда пайдаланғанын түсіндіреді.
Нәтижесі мәліметтер тұзды кен орындардың шығу тегі ретінде қызмет етті,
бір жағынан тұзды кен орындардың морфологиясы және оған жататын қабаттардың
сипаты және екінші жағынан қазіргі қабат құрудың жағдайлары болды. Осыған
сәйкес тұздардың кен орындарының әртүрлі концепциялары пайда болды. Соңғысы
үш топқа бөлінуі мүмкін, тұзды құруды жанартаулық іс-әрекетпен табиғи тұзды
су қоймаларына тұздың шөгінділермен түсуінен және континенттегі құрғақ
шөлді климатпен сәйкестендіреді.23
Жанартаулық гипотезаға сәйкес, ХІХ-ғасырда әртүрлі варианттар ілгері
жылжыды, тұздың құрылуы осы немесе басқа пішінде жанартаулық іс-әрекетпен
байланысты болды. Мысалы: Орнерод 1842 жылы бір ой айтты, онда тұздардың
бастауы болып ағылшындардың тұзды кен орындарында жанартаулар табылды,
болса да кен орындарының пайда болуы тұздардың сұйық ортаға түсу жолымен
өтті деген (Fr. Lotze, 1957); Томас 1860 жылы оңтүстік Луизианада (АҚШ)
тұзды кен орындарнының пайда болуы тұздардың теңіз суына түсуі одан
жанартаулық ыстық арқылы булануы туралы болжам айтқан (E. De Golyer, 1918);
Мидлемисс (C. S. Middleviss, 1891) Пакистандағы тұзды дөңнің тұзды
жыныстары жанартаулық интрузия нәтижесінде пайда болды деп есептеген. Ол
тереңде жатқан магма тұз бөледі,белгілі жағдайда оның жыныстарын қолдануы
мүмкін деп болжаған, ол тұзды массивті ерекше бір жанартаудық іс-әрекеті
ретінде қарастырады. Өзіндік гипотеза Войтиштиде айтқан (I. P. Vjitesti,
1921) ол тұзды жер бетіне шыққан қатты жер қабығы деген, ол атмосферада 700-
8000-та болды деп есептеген. Судың конденсациясында хлоридтер бөлініп
қалған, жоғарғы температура мен қысымда олар жер бетінің қабығы ретінде
қалды. Дегенмен жер қабығының температурасы жоғары болған, су буланып
кеткен, ал тұз жер бетінде қалып қойған.
Шөл жағдайында тұзды кен орындарының гипотезасын Вальтер (F.Walther
1903, 1908) ұсынды. Өзінің саяхаты кезіндегі мәліметтерге сүйене отырып
мынандай қорытындыға келді, тұздың құрылуы негізінен шөл территориялармен
байланысты, онда ағындар жоқтығымен сипатталады. Тұздардың қайнар көздері
теңіз сулары болып табылады, өйткені олар таужыныстарын ылғалдап және
тұздап өтеді. Жер құрлық болған кезде тұз атмосфералық жауын-шашынмекн
шайылып кетеді, едеуір төмен учаскелерде жиналып ол жэерде кендер түрінде
аккумуляцияланады.
Галогенді жыныстардың теңіздік шығу тегі жайлы концепцияны алғаш болып
құрған Оксениус (C. Ochsenius, 1877) болды. Ол барлар теориясы деген атауға
ие болды. Тұздардың құрылуы, осы теорияға сәйкес бөлшектенген теңіз
басейінінің бір бөлігі құмды қайраңмен, судың булануымен және тұздардың
шөгінділерге түсу жолымен өтеді. Бастапқы кезеңде құралған лагуна негізгі
бассейінде бірнеше хабарларды сақтайды, соның себептерінен оған жаңа тұзды
сулар үлесі түседі және сонымен тұздардың мөлшерін көбейтеді. Соңғы кезеңде
негізгі бассейіндегі қарым-қатынастар тоқтайды, лагунада толық судың
булануы жүреді және тұз құралу циклы бітеді. Бұл процесстің қазіргі аналогы
сапасында Қара –Бұғаз-Көл шығанағында тұздың құралу жағдайлары өтті.
Геология бойынша жинақталған жаңа фактілерге негізделген материалдар
жер шарындағы әртүрлі аудандардағы тұз кен орындары және кейінгі зерттеулер
тұз түзуші жағдайда құйылған, қанша болмасын барлық тұз өндіретін кен
орындар олардың су қоймаларының құрғау нәтижесінде пайда болды. Тұзды
минералдар (хлоридтер мен сульфаттар) табиғатта жанартаулық шығу тегі
жағынан сирек кездеседі және біршама кешірек мөлшерде. Жанартаулық үрдіс
әрекетінен бөлінген тұздың біраз бөлігі ерітінді күйінде теңіз аңғарларына
апарылады.
Бірақ бірнеше тұзды формациялардың құрылуын теңіз бассейіндері мен
байланыстыру қиын. Мысалы: осындай тұзды қабаттар Шу, Нарын, Кетмель-
Тюбинск және Ферғана ойпаттарында белгіглі. Тұзды кендердің түзілуі
таужынстарынан тұз ерітіндісін айыруда сілтілер әрқашан ең болмаса 1%-ке
дейін болады және олардың ерітінді оларды ойпаттарға жинайды, мұнда бұл
сулар құрғақ климат жағдайында буланып, кристалдарға айналады және
біртіндеп олар аккумуляциялық тұздар болады (С.С. Щульц, 1948; М.Н. Гримм,
1951, 1953). Мұндай кен орындар табиғатта сирек кездеседі, А.А. Иванов бұл
жергілікті су қоймалары ірі континенталді тұзды бассейінмен қосылған деген.
Оксениус концепциясы бойынша теңіздік гологендік жыныстардың шығу тегі
Брансонның (E.B. Branson, 1915), Крулдің (O. Krull, 1927), Борхерттің (H.
Borchert, 1940) және т.б. жұмыстарында ары қарай дамуға ие болды.
Оксениустың түсінігі галогенді шөгінділердің пайда болуына аз ғана қолайлы
жағдай туғызды. Осының орнына мынандай болжам келді, яғни тұздардың пайда
болуы барлық аңғарларда өтті, олардың дүние жүзі мұхиттарымен байланысы
болады. Тұздардың осы аңғарларда пайда болуына қажетті жағдайды тұщы судың
келуі мен булануы болып табылады. Қазір бұл бассейіндердің үйлесімділігі
болып Қара және Азов теңіздері болар еді, егер олар мейлінше құрғақ климат
зонасында орналасса.
Дегенмен қазіргі аңғарлардың ұқсастығы мынада, оларда кезінде тұздар
түзілген орын болып теңіздік суқоймалары саналады, тұз түзілу процесін
теңіз суларының тұзды құрамы деуге болады.
Теңіз суларында элементтер 30 элементтен асады, бірақ олардың көбі өте
аз концентратты. Тек металдың иондары Na, Mg, Ca, K және теріс иондар Br,
Cl, SO4, CO3 біршама көп мөлшерде. Мысалы: 1л судағы ерітінділердің грамм
бойынша мөлшері:
Хлорлы натрий 27,21
Хлорлы магний 3,81
Магний сульфаты 1,66
Кальций сульфаты 1,26
Калий сульфаты 0,86
Кальций көмірқышқылы 0,12
Магний бромиді 0,08
Тұздардың шөгінділерге түсуі ерітінділердің осы немесе басқа тұздарға
қанығу жағдайымен өтеді. Соңғысы бізге белгілі болғандай температура мен
қысым, сонымен қатар түрі және тұз ерітінділерінің мөлшері функциялары
болып табылады. Бұл факторлардан табиғатта басты рольді тұз ерітінділерінің
концентрациясының көбеюімен судың булануы атқарады.
Кристолизациямен осы немесе басқа тұздардың шөгінділерге оның
концентрациясы қанығу кезінен басталады. Егер ерітіндіде бір уақытта
бірнеше тұздар болса, онда олардың кристализациясы ретпен жүреді, алдымен
олар ериді сосын кристалдану процесі жүреді. (ең алдымен CaCO3 және CaSO4,
сосын NaCl және ең соңында K2SO4, K2MgSO4 тұздары).
Борхермен келіссек егер теңіз суына қарағанда тұз концентрациясы суда
2 есе көп болмаса, онда шөгінділерге тек қана кальцит пен доломит түседі.
Суда тұздардың концентрациясының мөлшері 12-ге дейін болса, онда гипс пайда
болады, тасты тұздардың концентрациясы ерітіндіде 12,1 есе бастапқы теңіз
суларының тұзды концентрациясынан көп болған жағдайда ғана жүреді,
шөгінділерге калий тұздарының түсуі бастапқы су концентрациясында 63,6
есеге көбейтеді.
Тұздардың кристалдануы сарамандық жағдайда ғана анықталады. Ол жалпы
айтқанда, деректерге негізделген геологиялық материалдармен дәлелденеді.
Мысалы: Батыс Орал тауында төменде батпақты-ангидритті қабат, жоғарылау
тұзды, одан жоғары калий тұздары жатыр.16
Қазіргі уақытта тұзды қабаттардың құрылу процесін зерттеушілер екі
сатыға бөледі; олар: жалғасу мен дайындық және тұз түзілудің салыстырмалы
қысқа сатысы. Дайындалу сатысы уақытында аңғар суының минералдануы
біртіндеп көбейеді және тұзды қабаттың батпақты-корбонатты бөлігінің пайда
болуы. Екінші сатыда жүйелік бөліну мен галогендік минералдардың
кристалдануы басталады. Тұзды жыныстардың элементарлы қабаты жылдық тұздар
деп саналады. Дегенмен бұл процесс су аңғарларының қысқару түрінде жүрсе,
онда тұздың құрылу кезеңі жер қабығының даму кезеңімен тығыз байланысты.
Бұл концепция Н.М. Страхов бойынша нақты дәлелденді. Бұрынғы КСРО-ның
галогендік формациясын зерттеуде, А.А. Иванов пен Ю.Ф. Левицкий (1960) 102
тұзды формацияларды тапты.30
1.2. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы.
Барлық шөгінді формациялар бүкіл тарихта азды-көпті маңызды
тектоникалық дислокациялардан өтті. Шөгінді қабаттың дислокациясының
негізгі ерекшелігі, өзінің қабатында тұз қабатының болуы, олардың
дисгормониясы болып табылады, яғни тұз астында, тұзда, тұз үстіндегі
жекелеген кескін бөліктеріндегі геометриялық пішіндердің бірдей болмауы.
Бұл дисгормониялылық тұздарды үш қабатқа бөлінуіне әкелді – тұз үсті,
тұзды, тұз асты. Егер кескінде галогендік жыныстың екі қабаты болса, онда
мынадай орын алады, мысалы, Днепр-Донецск ойпатының оңтүстік шығыс бөлігі
девондық, пермдік тұзды формация тараса, онда оларды бес қабатқа яғни – тұз
асты, екі тұзды, тұзаралық және тұз үсті болып бөлінеді.14
Құрылымдық пішіндердің жиынтығы, тұзды жыныстардың дислокациясынан
пайда болған, сонымен қатар бұл дислокациялардың процестері кәдімгі тұзды
тектоникаға ие. Дегенмен бұл терминді сәтті деп мойындауға болмайды, бірақ
ол отандық және шетелдік геологиялық әдебиеттерге нақты түрде бекініп алды,
енді оны басқамен ауыстыру мүмкін емес. Солармен бірге осы күнге дейін бір
жалпы анықтамалар жоқ. “Словарь геологий нефти” сөздігінде тұзды тектоника
“күмбезді геологиялық құрылымдар пішіндері” ретінде болады, олар тұз
массалары қабаттарының көтерілуімен және қысыммен байланысты. Бұл
анықтамалар тұзды құрылымдардың морфологиялық еркешеліктері және шығу тегі
туралы қақтығыстар қатарына жатады. Олар негізінен қандайда болмасын бір
көзқарасты суреттейді және олар жан-жақты болып есептелінбейді.
Қазіргі зерттеулер кезеңінде қарастырылып отырған тұзды тектоника
біздің пікіріміз бойынша анықталуы тиіс, яғни морфологиялық құрылыс
ерекшеліктерімен тұзды жыныстардың дислокациясы және басқалардың құрылымды
болжаудағы пікірі емес. Бұл жоспарда дислокацияның жалпы ерекшелігі мен
сипаты тұзды формациямен байланысты, оларды дислокациялылық деп есептеуге
болады. Ал қалған белгілері дәрежелі немесе сапалық сипат емес мөлшерлік
сипат болып табылады. Осыған сейкес тұз асты тектониканың шөгінді
қабаттарын дисгормониялық дислокация деп түсінуге болады, олардың
құрамындағы тасты тұз және т.б. тұздарды осы дислокациялық процестермен
байланыстыруға болады. Басқа сөзбен айтқанда тұзды тектоникаларды
үйлесімсіз қатпардың бір түрі ретінде қарастыруға болады.
Шөгінді қабаттың үйлесімсіз дислокациясы галогенді жыныстардың алғашқы
қабаттарының өзгеруімен (үлкеюі немесе кішіреюі) байланысты. Бұл тұздардың
бір жерден ығыстырылып екінші жерге өтуі. Көбіне тектоникалық пішіндер
көрінісі осындай қозғалыс кезінде байқалады, олар тұзды қабаттардың желмен
үрлеп толтыру болып табылады. Тұздар одан әрі қарай көп жағдайда
бөлшектеніп немесе бүтіндей жоғары жатқан кешен түрінде ағып, дамып
отырады.
Ескеретін бір жәйт, егер осы уақытқа дейін тұз үсті шөгінділердің
сейсмикалық оқу әдісін салыстырмалы түрде жақсы меңгерсе, онда төменгі
тұзды қабаттарындағы барлау жұмысы тек Каспий маңы ойпатының, Припятск
қолатының, Солтүстік герман ойпатының бірнеше аудандарында өтті.
Геологиялық интерпретация нәтижесі бұл жұмыстарда біршама қиындау. Тұзды
қабаттың ішкі деформациясын оқуға тек шахталық өндірістерде үзілмейтін жұқа
қабат жолымен ғана болады. Біркелкі құрлымдық түзілу жеке тұз қабаттары
үшін берілген ұңғыманы барлау мақсатында бұрғылау және барлаудың
геофизикалық әдістерінің материалдары бойынша жасау мүмкін емес.15
1.2.1. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
Өлкен тереңдіктегі тұз асты қабаты және жоғары жатқан шөгінділердің
дислокациялық дисгормониясы туралы және тұз асты құрылымдық қабаттардың
тұзды күмбезді облыстары туралы мәліметтер біршама мардымсыз және олар
соншалықты бағалы емес. Бір облыс бойынша барлау мақсатында бұрғылау
мәліметтері қатарына тек геофизикалық зерттеулер жатады, олар басқалары
бойынша әртүрлі геологиялық интерпретацияны жиі кіргізіп отырады. Кейде тұз
асты шөгінділерінің тектоникалық ерекшеліктері бойынша тұз үсті жыныс
кешендерінің тектоникалық сипатын жанама түрде салыстыруға болады.
Бүгінгі күнде Каспий маңы ойпатының, Лена-Ангар синеклизасының, Орал
алды қолатының, Орыс платформасының шығыс беткейінің, Днепр-Донецк
ойпатының, Припять қолатының, Загросс алды қолатының және басқа аудандардың
тұз асты құрылымдық қабаттарының бар болуы туралы мәліметтер бар.
Каспий маңы ойпаты өз алдына терең шөккен Орыс платформасының
оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Солтүстік пен батыста ірі Жадовск
және Волгоградск ойыстары бар. Оның шығысында қатпарлы Орал және онымен
жалғасқан Орал алды қолаты жатыр. Ал оңтүстігінде көп мөлшерде қырқалы
субендік бойынша герцинидтер Донбасстан Каспий теңізіне дейінгі аралықты
алып жатыр.9
Бұл жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда
ұңғыма максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы
және орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев,
1960). Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік,
триастық, юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы
қалыңдығы ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың
терең құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу
геофизикалық зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір
көзқарасқа келген жоқ.
Каспий маңы ойпатында тұз асты шөгінді жыныстар Н.В.Неволин (1961)
бойынша кең және терең ойпатты құрайды, ол шығыс Каспий маңы моноклиналі
және батыс Каспий маңы депрессиясы және оның өңірлері болып бөлінеді.
Каспий маңы ойпатындағы тұз асты қабатының қүұрылымдық ерекшеліктері
сейсмикалық зерттеу әдісіндегі толқындар профилінде, яғни Ақаткөл-Қорсақ,
Терең-Үзік-Қосшағылда көрінді. Тереңдігі бойынша тұз асты жыныстар қабат
түрінде жатыр, олар тегіс бетті қабатты құрайды, ол солтүстік батысқа қарай
еңіс. Ойпаттың орталық бөлігінде ол 8000-9000м тереңдікте, оңтүстік Ембі
ауданында 5000-6000м және соңғы ойпаттың оңтүстік шығысында тұзды күмбезді
тектоникалар 2500-3000 метрде орналасқан. Н.В.Неволин күмбез-алыптарды
қарастыру барысында мынадай қорытындыға келді, яғни мұншалықты үлкен
күмбездердің пайда болуын тек тұз асты қабаттының тегіс еместігімен
түсіндірген.27
1.2.2.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
Тұзды қабаттың тектоникалық жылжуы басқа таужыныстардың жылжу
сипатынан ерекшеленеді. Тұзды қабаттың табанында тұз асты таужыныстар
бедері жатыр. Тұзды қабаттың жабындысының бұзылуы оның табандарының оның
табандарының бұзылуымен сәйкес келмейді, олар бір-біріне тәуелді емес. Бұл
шөгінді қабаттың үйлесімсіздігінің пайда болуына әкеледі, оның құрамына
тұзды жыныстар кіреді.
Тұзды қабат жабындысы тұз жыныстарын тосқауылдайтын қозғалысын және
олардың жылжу сипатын анықтайды. Мұнда екі негізді ажыратуға болады: тұздар
табандарының әртүрлі құрылымдағы өзара қарым-қатынасы және келісімді,
келісмсіз жоғарыда жатқан жыныстар. Бірінші жағдайда тұз үсті шөгінділер
тұзды жыныстардың бетінде жатады, бұл екі қабат бірдей сипатқа ие. Екінші
жағдайда тұз үсті қабаттың тұтастылығының бұзылуын бақылау және олардың
соңы тұздарға енуі, яғни тұзды жыныстар жоғарыда жатқан құрылымдарға енеді,
ену бөлшектік және бүтіндей болуы мүмкін.
Тұзды жыныстар табандарының жылжуы болмаған кезде күмбез тәрізді және
үйінді тәрізді көтерілімдер пайда болады. Өздерінің қарқындылығымен бұл
бұзылулар әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, үйінді массивтерінің өлшемдері
әртүрлі, олар ұзындығы бойынша ондаған кейде жүздеген километр болуы
мүмкін, ал ені бірнеше километр. Мұндай массивтердің табаны домалақтанған
нобай береді.
Тұзды шөгіділердің көтерлімдері шток және қырқа тәрізді пішіндегі ірі
дене, тіп-тік бүйірлі дуалдар түзеді. Бұл жерде тағы да тұзды жыныстардың
жоғарыда жатқан шөгінділермен әртүрлі қарым қатынасын бөлуге болады.
Бірінші жағдайда тұз үстіңгі қабатты тесіп өтеді, ал келесісінде тек
көтеріп қана қояды.
Тұздың аккумуляциясы бір учаскеде тұз қабатының кенет өсуінен және
оның құрамына кірген тұз қабаттарынан пайда болды. Бұл қабаттың қалыңдығы
басқа учаскеде бөлшек немесе толықтай тұз массаларының сығуы әсерінен
кішірейген.30
1.2.3. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
Платформалық тұзды күмбезді облыстардағы тұз үсті шөгінділерге келесі
ерекшеліктер тән.
1) Бір құрылымды тұзды массивтердің көптеген облыстарында тек жоғары
жатқан шөгінділер олардың ағуынсыз көтеріледі, ал басқаларда тұз үсті
қабатының осы немесе басқа бөлігі ағады, үшіншіден барлық тұз үсті
шөгінділер ағады және олар жер бетіне шығады, кейбір облыстарда тұзды
тектоника салыстырмалы түрде әлсіз.
Егер тұз жоғарыда жатқан шөгіділерді теспесе, онда басқаларыда дәл
осылай болады. Мұндай пішіндер күмбезаралық кеңістіктерде орын алған.
Тұздардың ағу жағдайы оның шөгінділерін тосқауылдау сипатымен олардың
байланыстары әртүрлі болуы мүмкін, яғни ол құрылымдар пішіндерінің
жағдайына тәуелді. Олар мынадай байланыс типтеріне бөлінеді: а)келісімді
(тұз қабат табаны тұзбен байланысады), б)трангрессивті (мейлінше жас
таужаныстардың табаны тұзбен байланысады), в)жарылымды (тұз тұз үсті
жынысты қабатпен тектоникалық жарылым арқылы байланысады), г)бүйірлік
жанасу арқылы байланыс (әртүрлі жастағы тұз үсті қабат қабатты тұзды
массивтермен тектоникалық жарылымсыз байланысады). Жеке күмбездерде екі
немесе үш байланыс типтері кездеседі. Тұздар мен тұз үсті қабат
жыныстарының байланыс зоналарында әрқашан брекчиялық жыныстар зонасы
байқалады. Трангрессивті байланыста бытыраңқы жыныстар зоналары көбейеді.
Бұл зонаның максималды қабатының қалыңдығы тұзды массивтер күмбезіне тән.
Осы кепрок немесе тасты қалпақ деп аталады. Оның қалыңдығы бірнеше жүздеген
метрге жетуі мүмкін.
2) Тұздардың көтерілуі араларында тұз үсті жыныстар қабаты көп
жағдайда синклиналь жасамайды. Мұнда таужыныстар қабаты барлау жұмыстарының
және сейсмобарлау жұмыстарының мәліметтері бойынша олар горизонталь түрінде
жатыр немесе көлбеу ойыс жасайды. Кейбір күмбездер бөлшектеніп ойыстармен
қаршалған. Мысалы, ойыстардың мұндай типі Логобинск және Колмаков
күмбездері Днепр-Донецск ойпатындағы үштік жынысатарда анық көрінген.
Мұндай ойыстар компенсациялы, шеткі немесе сақиналы синклальдар деп
аталады.
3) Аймақтық стратитграфиялық келіспеушілік тұз үсті қабаттардың тұзды
көтерілімдері жергілікті тектоникалық келіспеуліктермен байланысты. Мысалы,
Днепр-Донецск ойпатында мұндай келіспеушіліктер тұзды құрылымдарда девон
мен тас көмір арасында, таскөмірмен пермь, юра мен бор және бор мен үштік
шөгінділер арасында кездеседі.
Бұрыштық келіспеушіліктер тұз үсті шөгінділердің көтерілу нәтижесінде
пайда болған, олардың эрозионды-денудациялық процесстері жаңа седиментация
циклінде жүреді. Сонымен қатар олардың литологиялық-фациялық құрамы
көтерілім аралық учаскесінде бөлібейтін сипатқа ие. Мысалы: Днепр-Донецск
ойпатында таскөмірлі шөгіділер қандай болмасын фациялық өзгерістермен
бақыланбайды немесе олардың қалыңдықтары қысқармайды.
4) Криптодиапирлік құрылымдардағы тұзды массивтер оларды жауып жатқан
шөгінділерді қандайда жер бетінің келіспеушілігінен тесіп өтеді. Мысалы:
Солтүстік герман ойпатының территориясының бетінде шектеулі тұзды массивтер
юра мен бор арасындағы келіспеушіліктер болып табылады. (Альберсдорф,
Эйзендорф, Хейде, Бооштедт, Эцель т.б. күмбездер).
5) Тұз үсті қабатының жыныстары тұзды құрылымдарда өте қиын және
әртүрлі. Мұнда өте кең жарықтармен орналасқан түрлі бағдарлаулар және
амплитудалар тараған, күмбездер тұз үсті жыныстарды өлшемдері бойынша
әркедкі блоктарға бөледі, яғни бір-біріне қарама-қарсы бағыттарға ауысады.
6) Көптеген тұзды құрылымдар геоморфологияда оң және теріс бедер
пішіндеріне бөлінеді. Тұзды күмбезді облыстар жер бедерімен тұзды
құрылымдар арасындағы байланыс Днепр-Донецск ойпатында, Каспий маңы
ойпатында, Германия территориясында, Иранда және көптеген аудандарда
анықталған.30
Сонымен тұзды күмбезді құрылымдардың негізгі жыныс құрушы минералдарға
хлорлардан басқа галит (NaCl), сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O)
жатады және сульфаттардан-ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен
(CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O),
лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca
SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына жиі біруақытта біреше минералдар
кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит және галит жиі мономинералды
жыныстарды құрады.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.1. Ауданның қысқаша стратирграфиялық очеркі.
50 ж дейін Оңтүстік Ембі ауданының қимасын сипаттау кунгур тұзды
кешендерінің кумбездерінде бұрғылау ұңғымаларымен ашылған ежелгі
түзілімдерінен басталады. 1953 ж Тугаракчан мекенінде Оңтүстік Ембі
ауданының оңтүстікке қарай 3-ші барлау ұңғымасында жоғарғы, орта және
төменгі карбон ашылған. Кейін 7-ші ұңғымамен жоғарғы девон ашылды. Сол
ауданда 5-ші (тірек) ұңғымамен басқа фациядағы кунгур ашылды. Соңғы жылдары
өндірстік жерлерде пермь мен триас шөгінділерінің жаңа мәліметтері алынды.
Оңтүстік Ембі ауданының оңтүстік бөлігінде өте көне түзілімдер
палеозойлық Оңтүстік Ембі көтерілім көмбесіндегі девон шөгінділері болып
табылады. Олармен 500 м өтілген. Қима қызыл-қоңыр алевритті саз, ұсақ дәнді
қара-сұр құм, өсімдік қалдықтарымен және құба сұр алевриттің кезек
кездесуінен тұрады. Бұл түзілімдерде табылған фауна оларды франский және
фаменский ярустарына жатқызады. Франсский ярусы саздарының арасында аз
алевритті мергельдің қабатшалары, девонның жоғарғы жағында дұрыс
жұмырланбаған және дұрыс сортталмаған қара, қара-сұр және ақ түсті домалақ
тастардан тұратын конгломераттар қабаттары кездеседі. Домалақ тастар
арасында кремниленген және темірленеген күл туфтары, порфириттер,
андезитттер, серпентениттер, әртүрлі сланецтер, яшмалар, кварциттер
кездеседі. Осы ауданда тереңдігі 2000 м дейін жететін төменгі, орта және
жорғарғы корбонның карбонатты және терригенді шөгіділері ашылған. Қима
жоғарғы және орта бөліктерінде негізінен арасында қатты құмдақтармен
конгломераттар қабатшалары бар орогенді-сынықты әктастардан тұрады. Орта
және төменгі карбонның саздан, конгломераттан және қатты құмдардан құралған
терригендік қабатында аз цементтелген ұасақ дәнді құмдақтардың жеке
қабатшалары кездеседі.
Жоғарыда жатқан төменгі пермь түзілімдерінде қима қалыңдығы 600 метрге
жететін артиндік терригенді және капрбонатты шөгінділермен бейнеленген.
Жағалық зонада орналасқан кунгур қабаттары терригенді және ангидритті
таужыныстардың ритмдік қайталануымен көрсетілген жалпы қалыңдығы 300 м
болатын жоғары тұзды күмбезді территорияның басқа үлкен бөліктерінде кунгур
тасты тұзбен жалғасады, негізінен таза, ірі кристалды, түссіз және әлсіз
күңгүрт және сары тонға бояған. Тұздың кейбір жерлерінде қалыңдығы аз
терригендік қабатшалар кездеседі, және де ангидрит, сильвинит, карналлит
қабаттары. Каспий маңы ойпатының біраз бөлігіндегі тұзды шөгінділердің
алғашқы қалыңдығы 2000-2500 метрге дейін жеткен. Күмбездердің тік
беткейлерінде және күмбез аралық ойпаттарда ашылған жоғарғы пермь
түзілімдерінің арасында казандық және татарлық түзілімдердің бар болуы
делелденген, олар жергілікті литологиялық кешендерге бөлінеді. Казан
ярусында қалыңдығы 400 м сазды-карбонатты қабат және қызыл-қоңыр саздар
қабаты, ал татар ярусында қалыңдығы 400 метрге жететін құмдақты және сазды
қабаттар көрсетілген.11
2.1.1. Пермотриас түзілімдері.
Пермотриас қимасы құмды-конгломератты қабаттан басталады, ол
конгломерат қабатшалары бар құмдармен және құмдақтармен жалғасады.
Таужыныстар сұр және жасыл-сұр түске бояған; қызыл саз қабатшалары
кездеседі. Бұл қабаттың максималді қалыңдығы Оңтүстік Ембіде 120-135 м,
Е.И.Соколова оны жоғарғы пермьге-төменгі триасқа жатқызады (ветлужск ярусы
болуы мүмкін).
Жоғарырақ құмдақты-сазды қабат жатыр. Мұнда саздар басым, бірақ
құмдақтар мен құмдардың көп қабатшалары бар. Таужыныстар түсі ала, қызыл
тон көп; қара-жасыл және қара-сұр саздар бар. Қабат қалыңдығы 120 м тең; ол
шартты түрде төменгі триастың ветлутск ярусына жатқызылған. Қабаттың төбесі
мен астында мұнайлы қабаттар бар (Искине, Дангар). Келесі жоғарыға қарай
әктасты сазды қабат, мұнда әктастар, мергельдер, әктасты саздар, әктасты
емес саздар, құмдақтар басым. Таужыныстар сұр тонға боялған, бірақ қызыл
саздар қабатшалары кездеседі. Ауданның батыс бөлігінде қызыл түстер
кездеседі. Қалыңдығы әдетте 40-60 м, кейде 85 м дейін жетеді. Бұл қабат
жоғарғы триасқа жатады (жоғарадағы екеуі сияқты). Жоғарғы триас шөгінділері
мұнда кездеспейді.
Келесі ала түсті сазды қабат. Петрографиялық құрамы бойынша қабатта
саздар басым, олар сұр, жасыл-сұр, қара-сұр тонға бояған; көмірлі және
қызыл, құба, жасыл саздар қабатшалары кездеседі. Қалыңдығы 40м шамасында,
ауданның оңтүстік шығыс бөлігінде 20-30 м. Жоғарғы триас қимасының күмбезде
қалыңдығы 100 м және оданда жоғары жасыл-сұр сазбен құмдақтардан тұратын
қабатпен бітеді.
Жоғарғы пермь мен триастың шекараларының жылжуы туралы сұрақ қазір
толығымен шешіле алмайды, өйткені бұл түзілімдердің стратиграфиясы фаунаның
жоқтығына байланысты толық зерттелмеген. Егер күмбездердегі пермотриас
негізінде жатқан құмдақты-конгломератты қабат жоғарғы пермь-төменгі триасқа
емес, төменгі триасқа жатса, И.Е.Соколованың шартты белгілеуі бойынша,
осымен дислокациялардың жасы дел беріледі, олар тұздардың енуі мен
күмбездердегі тұзды ядролардың тез көтерілуіне себеп, және олар жоғарғы
пермь уақытында пайда болуы мүмкін. Осы фазада тұзды ядролардың көтерілу
амплитудасы олардың өсуінде ерекше үлкен. Күмбез аралық зоналарда 2000-2500
м тереңдікке дейін пермотриас сақталған, бірақ ол күмбездер төбесінде жоқ.
Осы уақытта облыстың барлық жерінде жалпы аймақтық көтерілу болған, бұл
күмбездер төбесігдегі материалдардың бұзылуына және оның зерттеліп отырған
облыстың сыртына шығуына себеп болды.
Е.И.Соколованың зерттеулерінен көрсетілген Каспий маңы ойпатының
зерттелген ауданында орта триастың жоқтығы осы уақыт аралығында облыста
біраз көтерілулер боғандығын көрсетеді. Көтерілуге бүкіл орыс платформасы
ұшыраған сияқты.
Ембінің тұзды күмбездерінде бұл уақыттың көтерілулері әктасты-сазды
(төменгі триас) және құмдақты-домалақ тасты (жоғарғы триас) қабаттарының
шайылуында көрсетілген.12
2.1.2. Юра түзілімдері.
Төменгі юра. Шайылулармен келіспеушіліктермен триаста құмдақты-домалақ
тасты қабаты жатады, бұл төменгі юрадағы ұрықтар мен шаңдарды зерттеуге
негіз болады. Негізінен оның құрамы құмдақты, арасында домалақ тастардың,
конгломераттардың, құмдақтардың, саздардың аз қабатшалары бар; саздар
арасында жеке кварцтар, кварциттер, яшма тәрізді жыныстардың домалақ
тастары кездеседі. Саздар ашық-сұр тонға, құмдар мен құмдақтар ақшыл, жиі
каолинді материалдармен боялған.
Төменгі юра аймақтық сулы қабат болып табылады. Қабаттардың кәдімгі
қалыңдығы 100-110 м. Кейбір жағдайларда осы қабат қалыңдығының азаюы кейбір
күмбездерде байқалады.
Юра мен триастың шекарасына қарай келесі көтерілімдер сәйкес келеді
(ерте киммерлік фаза). Осы уақытта жалпы аймақтық көтерілулермен байланысты
күмбездер өскен, олардың ядроларының көтерілуі және осыған байланысты шұғыл
жер бедері қалыптасқан. Әртүрлі күмбездердегі көтерілу амплитудасы әртүрлі
болған, бірақ олардың айырмашылығы бірнеше жүз метрден аспайды, шайылулар
тереңдігімен салыстырғанда. Сынық материалдар болыстың сыртына шығарылған.
Бірақ, ертерек түзілген және осы уақатта көтерілулерге ұшыраған
күмбездердің барлығы кейін дамыған. Олардың ішіндегі кейбіреулері, мысалы
Дангар мульдасының ортасындағы көтерілім, кейінірек көтерілуге ұшыраған,
бұл күмбездердің көбісіне сипатты. Төменгі және орта юраның шекарасындағы
кейбір жағдайларда төменгі юраның қалыңдықтарының азаюы, жеке күмбездерде
(Сағыз, Тентексор және басқалары) амплитудасы 40-50м бір қалыпты емес
көтерілулер орын алған.
Орта юра. Орта юра қимасының негізінде құмдақты-сазды қабат (J21)
жатыр. Құмдақты және саздақты таужыныстар мұнда шамамен бірдей мөлшерде
кездеседі. Өндірістік қабатты көмірлер мұнда жоқ, бірақ көмірдің жіңішке
қабатшалары, көмірлі саздар және тамырлы жүйе қабаттары кездеседі. Ауданның
оңтүстік және солтүстік бөліктерінде өндірісті мұнайлы қабаттар бар.
Қабаттың қалыңдығы шамамен 100-ден 250 м аралағында өзгеріп отырады.
Астындағы құмды-домлақ тасты қабатқа өту кейбір күмбездерде шұғыл, ал
кейбіреулерінде құмды-сазды қабаттарда – бірте-бірте. Ұрықтар мен шаңдар
бойынша бұл қабат төменгі байосқа жатқызылған.
Жоғарырақ төменгі көмірлі қабат (J22) жатыр. Құрамы бойынша негізінен
сазды, автохтонды көмірлердің 11 қабаты мен қабатшаларынан тұрады, олардың
5-6 жұмысшы қалыңдық. Төменгі және орта бөліктерінде бірнеше қалың құм
қабатшалары бар, оларда өндірісті мұнай кендері кездеседі. Қабат қалыңдығы
60-80м. Жасы жоғарғы байосқа сәйкес келеді.
Келесі жоғарыға қарай лингулдық қабат (J23), құрамы негізінен құмды,
төменгі батқа жатады. Көмірдің жұмысшы қабаттары мұнда жоқ; көмірлер тек
қана жіңішке қабатшалар түрінде кездеседі; тамырлары бар қабаттар
жеткілікті. Аты лингул көп табылуына байланысты қойылған. Бұл қабатта өте
сирек кездесетін фораминиферлер табылған. Шатыры мен табанында қалың құмды
коллекторлар бар. Қиманың орталық бөлігінде саздармен алмасып бірнеше құмды
қабаттар кездеседі. Қабат қалыңдығы 70-тен 160 м аралығында ауытқиды.
Лингул қабатының өндірістік маңызы зор.10
Жоғарғы батуға жататын жоғарғы көмірлі қабат тек қана жоғарғы юра мен
төменгі неоком уақытында болған шайылулардан сақталған жерлерде кездеседі.
Құрамы бойынша қабат негізінен сазды, автохтонды көмірдың жұмысшы
қабаттармен (мұнда әдетте 3 осындай қабат бар және қалыңдығы төмен 5 қабат
пен қабатшалар кездеседі). Минералдық құрамы бойынша хлоритойдсыз зонаға
сәйкес келеді. Қалыңдығы 65-75 метрге дейін жетеді. Бұл қабаттың өндірістік
маңызы зор емес.
Шөгінді жиналу жағдайының зерттеулері көрсеткендей, қалыңдықтар мен
орта юрадағы жеке қабаттардың және қазіргі құрылымдардағы қима жағдайы бір-
біріне тәуелділігі жоқ. Егер петрографиялық құрамында ауытқулар байқалса,
онда ол қима жағдайының күмбез бен қанат құрылымдарының қарым-қатынасына
тәуелсіз. Орта юра үшін сақталған құмды және сазды қабаттардың толық
қатарының бар болуы сипатты, олар күмбездер ауданында және күмбез арасынад
айтарлықтай қалыңдықта 100-180 км кездеседі. Күмбездер орта юра
шөгіділерінің жиналу кезінде облыстық төмендеуі көщзге көрінерліктей
болмаған, немесе олардың көтерілуісоншалықты жәй болған, бұл шөгінділердің
петрографиялық құрамы мен қалыңдығына әсер етпеген немесе өте әлсіз
формада. Шөгінділер қалыңдығына күшті формада әсер еткен аймақтық
геотектоникалық режимнің өзгеруі, ауданның оңтүстік бөлігіндегі жақсы
қарқынды төмендеуіне және осы орта юраның қалың шөгінділерінің жиналуына
және кейбір кейбір фациялық өзгерулерге әкеледі.
Біраз жерлерде құмды және құмды-сазды сақталған қабаттарының бар
болуы, олардың шөгінді жиналу жағдайының осы жерде азды-көпті біркелкі
болғанын көрсетеді. Бұл тек қана теңіздік, таяз сулық, жағалық жағдай
немесе теңіз қайраңы, өте төмен, тегіс, теңіз деңгейінен кішкене көтеріңкі
батпақты жағалар жағдайы болуы мүмкін. Бұл жағдай бірнеше рет жер жағдайына
ауысқан, мұнда теңіз деңгейінен шығып тұрған жағалық жазықтықта, бай
өсімдік жамылғысы дамыған және біраз жерлерде шым тезектер жиналған. Кейін
салыстырмалы тез төмендеу периоды басталған және қайтадан таяз теңіз
жағдайы қалыптасқан. Теңіздік жағдайлар периоды көп болғандықтан, мұнай
түзетін органикалық жиналуымен байланысты. Сонымен облыстың жалпы төмендеуі
бір жылдамдықпен болған жоқ, ол бір қалыпты емес – кейде жылдамырақ, кейде
баяулап, кейде үзіліп дамыған. Ауданның орта және жоғарғы юра шекараларында
үлкен қозғалыстар болмаған.
Жоғарғы юра. Негізінен жоғарғы юра қималары толық, мысалы, 2 тірек
ұңғымасында қалыңдығы 60 м төменгі келлов жатыр. Мұнда алевритті, әктасты,
тығыз, қара-сұр, ұсақ дәнді құм мен алевриттің қабатшаларынан тұратын
саздар көп кездеседі. Кейде ұсақ дәнді, сұр, сазды және қара мергельден
тұратын құмдар қабатшалары кездеседі. Орта келловта (қалыңдығы 27 м) құмды
қабатшалары бар алевриттер басым. Жоғарғы келлов (қалыңдығы 24 м) алевритті
саздардан, аз әктастардан және ұлу сынықтарынан тұрады.
Төменгі оксфорд (қалыңдығы 22 м) негізіне алевритті, әктасты (немесе
сазды мергель) фаунасымен саздар жатыр. Ярусшаның жоғарғы бөлігінде
мергельдер басым. Кейде әктастар қабатшалары кездеседі. Жоғарырақ жатқан
оксфорд пен кимеридж қабаттары табылмаған; облыстың солтүстік аудандарында
келлов, оксфорд, кимеридж қабаттары өте аз кездеседі және қалыңдықтары
қысқартылған. Dorsoplanites panderi төменгі волжск ярусында (қалыңдығы 38
м) сазды, қара-сұр, тығыз әктастар кездеседі. Virgatites virgatus зонасында
қалыңдығы 90 м болып әктастардың, әктасты және мергельді саздардың
араласуымен көрсетілген.
Юра мен бор шекарасында күмбездердің қарқынды өсуінің келесі фазасы
кездеседі, облыстың жергілікті көтерілуінен пайда болған. Осы уақытта
Каспий маңы ойпатының – екінші қатардағы құрылымдарының диференциальды
көтерілуі болған, бұл өзінің бейнесін валанжин қалыңдықтар аудандарына
тараған. Валанжиннің біраз қалыңдықтары тек екінші қатардағы оң құрылымдар
арасындағы депрессияларда ғана сақталған, мысалы Байшұнас-Тентексор
ойысында және бірнеше басқа жерлерде. Осы кезде күмбездерде жеке қанаттар
қозғалыстары болған, жылжыма амплитудалары бірнеше жүз метрге жеткен және
көтеріңкі блоктар толығымен жайылып кеткен. Бор жүйесінің базальды
түзілімдерінің басталуына дейін аудан пенепленизацияланған.8
2.1.3. Бор түзілімдері.
Ауданның бор қимасы валанжиннің құмды-сазды шөгінділерінен басталады,
олардың қалыңдықтары шамамен 100 м, кейде оданда жоғары. Күмбездердің
көбісінде валанжин жоқ, немесе оған үлкен дәнді құмды-дамалақ тасты
қабаттар жатады, олардың қалыңдығы 0,5-1,5 м. Ауыр фракциялаврдың
минералогиялық құрамы бойынша бұл қабаттар дистен-ставлоритті зона болады,
бұл Ембінің трансгрессивті кекшендер шөгінділеріне сипатты (төменгі юра,
валанжин және басқалары.). Готерива негізіне сазы басым пелециподты қабат
(қалыңдығы 50-60 м) жатыр, жоғарғы бөлігінен басқа, онда құмды қабат жатыр.
Саздар мұнда жасыл-сұр, сұр, алевритті, өте тығыз, алевриттің жұқа
қабатшалар мен линзаларынан тұрады. Саздар кейде аз әктасты. Таужыныстарда
пелеципод пен фораминифер фаунасы бор. Кейде күмбездің шатырындағы құмдар
қабатымен мұнайлы қабат байланысты болады.
Жоғарыда жергілікті баррем табанына жататын “құмдар қабаты” кездеседі.
Бұл қабат ұсақ дәнді және орта дәнді, борпылдақ, жасыл-сұр, сазды, фауналы
саз қабатшасы бар құмдардан тұрады. Орташа қалыңдығы 10-20 метрге тең.
Барремнің түрлі түсті қабатының максимальды қалыңдығы 360 м 2 тірек
ұңғымасында. Ауданның орталық бөлігіндегі өндірістік жерлерде оның
қалыңдығы 150-200 метр. Күмбез аралық зоналарда қалыңдықтары жақсы
сақталған. Қабат анық екі бөлікке бөлінеді: төменгі, саздар басым, жеке
құмды қабаттармен, және жоғарғы, мұнда қалың сазды бен құмды қабаттар
алмасып отырады, қалыңдықтары 10-15 метр.
Некомның аяғында бұл жерде салыстырмалы таяз сулы атырау жағдайының
табылуымен, облыстың тағы да бір даму циклі аяқталды. Барремнің аяғы мен
апттың басының аралығындағы уақытта (апт трансгрессиясы басталмай тұрып),
келесі біраз жергілікті көтерілу жүрген (ембілік фаза), бұл алдыңғы
этаптардағы сияқты күмбездердің тұзды ядроларының тез көтерілуіне ұшырайды.
Апт түзілімдерінің біраз бөлігі қара және қара-сұр, таза, көп және аз
құмды, тығыз, пелеципод және фораминифер фауналары бар саздардан тұрады.
Апт төменгі және жоғарғыға бөлінеді. Апт негізінде орташа қалыңдығы 5-10 м
құмды қабат жатыр. Базаль қабатының құмдарында кварц пен фосфориттердің
домалақ тастары, кейде неокомның жұмырланбаған түрлі түсті жыныстарының
бөлшектері кездеседі. Аптың жалпы қалыңдығы 50-60 м, кейде 80-100 м.
Альб төменгі, орта және жоғарғы ярусшаларға бөлінеді. Төменгі және
орта альб қалыңдықтары шамамен бірдей – 55-65 м (жалпы қалыңдығы 110 м,
кейже 130 м). Олардың қималарында жұқақабатты, қара-сұр және ашық-сұр,
күлді-сұр кұмның қабатшалары бар саздар кездеседі. Жоғарғы альб негізінен
құмды, қалыңдығы 300 м.
Ауданның жоғарғы бор қимасы сеноманнан басталады, ол әдетте
күмбездердің көтеріңкі бөліктерінде шайылған және тек қана депрессионды
зоналарда сақталған. Толық қималарда оның қалыңдығы 65-75 м, кейде 110-115
метрге дейін жетеді. Сеноманның жоғарғы бөлігі негізінен құмды, саздар
қабатшаларымен; төменгісі – сазды, мергельдермен әктасты құмдақтар
қабатшаларынан тұрады. Саздар қара-сұр, тығыз, майлы, әктасты, үлкен емес
алевритті материал қоспасымен. Сұр-құба сидеритті құмдақтар конкрециялары
кездеседі. Саздар мен құмдақтарда кейде фауна және көмірленген өсімдіктер
қалдықтары кездеседі. Сенон мен турон арасында шөгінді жиналу жағдай кенет
өзгерген – төменгі бордың және сеноманның терригендік қабаттары турон мен
сенонның карбонатты шөгінділеріне ауысқан. Бұл ауданның тектоникалық
қозғалыстарының түпкілікті өзгеруінің нәтижесінде болған. Сеноман аяғында
облыстың төмендеуі жалпылама көтерілулерге ауысты, бұл жеке күмбездердің
көтерілуіне әкеп соқтырды. Турон негізінде фосфоритті қабат жатыр. Турон
қалыңдығы шамамен 35-40 м, кейде 70-80 м. Сантон тығыз, сазды, қара-жасыл
сазды мергельдердің қабатшалары бар ақ бордан тұрады. Сантон қалыңдығы 50-
60 м.1
Зерттелген аудандарда төменгі эоценнің – палеоценнің, орта және жоғарғы
эоценнің және олигоценнің шөгінділері бар. Олар тек депрессионды зоналарда
сақталған. Тентексорда олардың қалыңдығы ұңғымаларында 139 м; күмбезаралық
зоналарда үштік таужыныстар қалыңдығы көбірек. Төменгі эоцен – палеоцен
қалыңдығы бірнеше метр, мергельдер қабатшалары бар
әктасты саздармен және сазды мергельдермен көрсетілген. Әктастар ақ,
мергальдер жартылай фораминиферлер сынықтарынан тұрады. Орта эоцен көмірлі
мергельдердің қабатшалары бар сазды әктастардан тұрады. Орта эоцен
қалыңдығы 25-30 м.
Жоғарғы эоцен әктасты саздардан тұрады, арасында сұр-жасыл мергельдер
қабатшалары кездеседі. Жоғарғы эоцен қалыңдығы толық қималарда шамамен 120
м. Төменгі олигоцен қатпарлы,сұр-жасыл, әктасты саздардан тұрады. Қалыңдығы
шамамен 80 м. Орта және жоғарғы олигоцен сұр-жасыл саздардан тұрады.
Олардың толық емес қалыңдығы 40 м.21
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды-күмбезді құрылымдарының
пайда болу механизмі.
2.2.1. Оңтүстік Жайық-Ембі ауданының гравитациялы түсірілімі.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты гравитациялық жағынан ауырлық күшінің
минимумдарымен максимумдарының тең алмасуымен сипатталады. Орташа есеппен
1000 шаршы шақырымға ауырлық күшінің үш минимумы сәйкес келеді. Бұл
минимумдарға толығымен солтүстік Каспий маңы ойпатының сонымен бірге
оңтүстік Ембінің тұзды-құрылымдары жатады.
Көптеген геологтармен тұзды-күмбезді құрылымдармен байланысты ауырлық
күштер тартылатын негізгі тектоникалық сызықтарды табуға әрәкеттер жасалды.
Бұл тектоникалық сызықтар әдетте Орал таулы қыратына қарай, немесе Донбасс
пен Манғышылақтың негізгі тектоникалық сызықтарымен байланыстырады. Бірақ,
гравитациялық маршруттық тусірілімдермен геологиялық тусірілімдердің
мәліметтері көрсеткендей, бірнеше аталған бағыттарда тұзды-құрылымдардың
көбірек орналасуы байқалмайды. Оңтүстік Ембінің аномалиялық картасымен оған
қойылған тұзы-құрылымдардың геологиялық картографиялаудың мәләметтеріне
сүйене отырып бірнеше заңдылықтарды сипаттауға болады.
Картаның негізіне ауырлық күшінің аномалиялары болып түсірілген
гравитациялық минимумдардың өстері және оның ундиляциялары, ауырлық
күштерінің максимумдеріне қарағанда айналдыра қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мәселенің өзектілігі. Шетелдік және отандық басылымдарда
жарияланғандай тұзды құрылымдардың қалыптасу мәселесімен көптеген
зерттеушілер айналысты. Дегенмен бұл проблема осы күнге дейін ол толық
шешілген жоқ, көп нәрсе анық емес және аяғына дейін шешілмеген. Бұл ең
алдымен күштердің шығу тегі мәселесімен, тұзды құрлымдардың пайда болуымен
және жасалу механизімімен байланысты. Бұл мәселе бойынша әртүрлі
көзқарастар туды, көптеген зерттеушілер тұзды құрлымдардың жеке геологиялық
жағдайдағы дамуын осы және басқа аудандағы берілген мәліметтердің
геологиялық ғылыммен байланысын тарту, яғни осы көзқарастарды барлық
жақтардан қарастырып, меселені толығымен шешуге тырысты. Сонымен теріс
рөлді қатар нашар зерттелген тұзды күмбез облысының тереңдік тектоникалық
құрылымы әсер етті.
Тұзды күмбездер тұзды шөгінділер генезисімен тығыз байланысты. Бұл
арада XIX ғасырмен XX ғасырдың басында геологтар арасындағы әртүрлі
көзқарастар болды. Біреулер тұзды жанартаулық жарылыстан пайда болды десе,
ал басқалар галогендік шөгінділер теңіздік тұзды су қоймаларында пайда
болды деп болжауда, ал үшіншілері тіпті тұздардың пайда болуын
континенталді көп жағдайлармен байланыстырды. Осыған байланысты тұзды
құрлымдардың пайда болуы жайлы көптеген әртүрлі концепциялар туды, олар
табиғи минералды тұздардың шығу тегінің логикалық гипотезасы болып
табылады.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты Орыс платформасының ең төмен орналасқан
бөлігі. Шығысында ол Орал және Мұғалжар тауларымен, оңтүстігімен оңтүстік
шығысында көмкерілген герцинидтермен, солтүстігінде жалпы Сыртпен және
батысында - Доно-Медведиц және Саратов дислокацияларымен шектеседі. Бұл
жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда ұңғыма
максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы және
орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев, 1960).
Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік, триастық,
юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы қалыңдығы
ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың терең
құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу геофизикалық
зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір көзқарасқа
келген жоқ.
Жұмыстың мақсаты – Солтүстік Каспий маңы ойпатында тұзды күмбездерінің
пайда болуын зерртеу. Осы мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешу
керек:
- тұзды күмбезді құрылымдарға жалпы сипаттама беру
- тұзды-күмбездерінің стратирграфиясын қарастыру
- тұзды-күмбезді құрылымдарының түзілу механизмін қарастыру
- тұзды құрылымдардың негізгі түрлері мен жіктелу принциптерін
зерттеу
- тұзды құрылымдардың пайда болуы туралы негізгі гипотезаларды талдау
Жұмыстың жаңалығы – тұзды күмбездер туралы мәселесі XIX - XX ғасырдан
бері зерттеліп келеді. Осы уақытққа дейін біркелкі көзқарастар болған жоқ.
Осы кездеде әр түрлі ой-пікір тудырады. Бірақ нақты бұл мәселемен толық
ашқан еңбектер жоқ. Сондықтан жұмыста бізде тұзды күмбездер туралы өз
көзқарасымызды жеткізуге тырыстық.
Зертеу әдістемесі – бұл диссертацияны жазу барысында көптеген
әдебиеттер, фондтық материалдар, картографиялық мәліметтер өңделді.
Жиналған мәләметтерге байланысты келесі әдістер қолданылды: салыстырмалық
әдіс, картографиялық әдіс, жаңа технологиялық әдістер.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация 4 тараудан, 4 кестеден, 18 суреттерден,
2 қосымшалардан тұрады.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
Табиғи минералды тұздар таужыныстары топтарын құрайды, оларды тұзды,
галогенді және гидрохимиялық деп атайды. Бұл жыныстар өзара генезисімен
химиялық және физикалық қасиеттерімен тығыз байланысты.
Тұзды жыныстар минералдармен қабатталған, оларда тұзды немесе
галогенді деп аталады. Бұл хлориттер мен натрий, калий, магний, кальций
сульфаттары. Хлор мұнда хром мен йодпен араласқан. Барлығы отыздай тұзды
минерал белгілі, бірақ та олардың әр қайсысы жыныс құруда бірдей емес. Тек
қана бірнешеуі басты жыныс құрушы минерал болып табылады, ал қалғаны
салыстырмалы түрде кездеседі олар аз мөлшерде және екінші дәрежелі мағына
береді. Мұнда бір жыныста негізгі бір ғана жыныс құрушы минерал, ал
қалғандары - басқаша.
Негізгі жыныс құрушы минералдарға хлорлардан басқа галит (NaCl),
сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O) жатады және сульфаттардан-
ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен (CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg
SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O), лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және
полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына
жиі біруақытта біреше минералдар кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит
және галит жиі мономинералды жыныстарды құрады.
Галогенді жыныстарды олардың құрамына қарай үш топқа бөледі: а)
гипстер және ангидриттер, ә) тасты тұздар, б) калий тұздары. Олардың ішінде
кең тарағандары гипстермен ангидриттер, аздап тасты тұздар салыстырмалы
түрде, аз және сирек калий тұздары. Егер тұзды қабат тұздар кешенімен
қабатталса, онда оның төменгі бөлігі әдетте ангидриттермен (гипстермен)
бөлінген, одан жоғары тасты тұздар жатыр және тағы одан жоғары калий
тұздары. Бірақта тасты тұздар жиі ангидриттермен, әктастармен,
мергельдермен қабаттасып жатады.
Галогендік минералдардан басқа, тұзды жыныстар құрамында әдетте аз
мөлшерде бытыраңқы және тегіс жұқа қабатшалы басқада минералдар кіреді.
Жиірек кварц түйіршігі, батпақты минералдар, карбонаттар, битумдар
кездеседі. Вертикальді кескінде бұл қоспалар біркелкі орналаспаған. Бұл
тұзды жыныстарда қабаттылықтың пайда болуына әкеліп соғады.
Тұзды қабаттың құрамына (тұзды формация) терригендік және карбонатты
жыныстар қабатшалары кіреді. Бұл қабатшалардың мөлшері және олардың
қалыңдығы біршама кең өзгеріп отырады. Мысалы: Иркутск амфитеатр
территориясындағы Усальск қабаты қабатталған, А.А. Ивановпен Ю.Ф. Ливицский
мен (1960) келсе отырып, тасты тұздың қабатының қалыңдығы бірнеше
сантиметрден елу – жетпіс метрге және көбірек доломиттермен, ангидридтермен
кезектесе отырып және олардың арасынан өтетін айырмашылықтар сериясы; бума
қуаттылығы және осы жыныстардың қабаты 0,5-тен 50-60 метр аралығында
өзгереді. Берілген қабаттың тұзға қану коэффиценті орта есеппен 60-65%-ға
жақын. Ал осы аудандағы бельск қабатының тұзға қану коэффиценті 52-54%-ға
жетеді. Березовск ойпаты ауданында тас тұздар қабатының қалыңдығы 5-6
метрден 30-35 метр аралығында өзгереді. Припятск қолатында тұзға қану
коэффиценті 40-50%-дан 70-80%-ға дейін өзгереді.30
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы.
Табиғи минералды тұздардың кен орны белгілі және адамдар көптеген жүз
жылдар бойы пайдаланып келген. Мысалы: Автриядағы Халяйнск тұзды тауынан
тұзды ерте тарихи уақытта өндірген (W. Medwenitsch, 1958). Закарпатьедегі
Солотвинское тұзды кен орны Римдік империя кезінде өндірілген, ал Батыс
Карпат алды алдындағы Величка кен орны (Поляк Халық Республикасы) – Х-
ғасырда (A. Dlugosz, 1958), осы ауданда Бохнянск кен орны ХІІІ-ғасырда
жұмыс істеген (Poborski, 1952). Бірақ бірінші ғылыми талпыныстар табиғи
минералды тұздар кен орындарын тек ХІХ-ғасырда пайдаланғанын түсіндіреді.
Нәтижесі мәліметтер тұзды кен орындардың шығу тегі ретінде қызмет етті,
бір жағынан тұзды кен орындардың морфологиясы және оған жататын қабаттардың
сипаты және екінші жағынан қазіргі қабат құрудың жағдайлары болды. Осыған
сәйкес тұздардың кен орындарының әртүрлі концепциялары пайда болды. Соңғысы
үш топқа бөлінуі мүмкін, тұзды құруды жанартаулық іс-әрекетпен табиғи тұзды
су қоймаларына тұздың шөгінділермен түсуінен және континенттегі құрғақ
шөлді климатпен сәйкестендіреді.23
Жанартаулық гипотезаға сәйкес, ХІХ-ғасырда әртүрлі варианттар ілгері
жылжыды, тұздың құрылуы осы немесе басқа пішінде жанартаулық іс-әрекетпен
байланысты болды. Мысалы: Орнерод 1842 жылы бір ой айтты, онда тұздардың
бастауы болып ағылшындардың тұзды кен орындарында жанартаулар табылды,
болса да кен орындарының пайда болуы тұздардың сұйық ортаға түсу жолымен
өтті деген (Fr. Lotze, 1957); Томас 1860 жылы оңтүстік Луизианада (АҚШ)
тұзды кен орындарнының пайда болуы тұздардың теңіз суына түсуі одан
жанартаулық ыстық арқылы булануы туралы болжам айтқан (E. De Golyer, 1918);
Мидлемисс (C. S. Middleviss, 1891) Пакистандағы тұзды дөңнің тұзды
жыныстары жанартаулық интрузия нәтижесінде пайда болды деп есептеген. Ол
тереңде жатқан магма тұз бөледі,белгілі жағдайда оның жыныстарын қолдануы
мүмкін деп болжаған, ол тұзды массивті ерекше бір жанартаудық іс-әрекеті
ретінде қарастырады. Өзіндік гипотеза Войтиштиде айтқан (I. P. Vjitesti,
1921) ол тұзды жер бетіне шыққан қатты жер қабығы деген, ол атмосферада 700-
8000-та болды деп есептеген. Судың конденсациясында хлоридтер бөлініп
қалған, жоғарғы температура мен қысымда олар жер бетінің қабығы ретінде
қалды. Дегенмен жер қабығының температурасы жоғары болған, су буланып
кеткен, ал тұз жер бетінде қалып қойған.
Шөл жағдайында тұзды кен орындарының гипотезасын Вальтер (F.Walther
1903, 1908) ұсынды. Өзінің саяхаты кезіндегі мәліметтерге сүйене отырып
мынандай қорытындыға келді, тұздың құрылуы негізінен шөл территориялармен
байланысты, онда ағындар жоқтығымен сипатталады. Тұздардың қайнар көздері
теңіз сулары болып табылады, өйткені олар таужыныстарын ылғалдап және
тұздап өтеді. Жер құрлық болған кезде тұз атмосфералық жауын-шашынмекн
шайылып кетеді, едеуір төмен учаскелерде жиналып ол жэерде кендер түрінде
аккумуляцияланады.
Галогенді жыныстардың теңіздік шығу тегі жайлы концепцияны алғаш болып
құрған Оксениус (C. Ochsenius, 1877) болды. Ол барлар теориясы деген атауға
ие болды. Тұздардың құрылуы, осы теорияға сәйкес бөлшектенген теңіз
басейінінің бір бөлігі құмды қайраңмен, судың булануымен және тұздардың
шөгінділерге түсу жолымен өтеді. Бастапқы кезеңде құралған лагуна негізгі
бассейінде бірнеше хабарларды сақтайды, соның себептерінен оған жаңа тұзды
сулар үлесі түседі және сонымен тұздардың мөлшерін көбейтеді. Соңғы кезеңде
негізгі бассейіндегі қарым-қатынастар тоқтайды, лагунада толық судың
булануы жүреді және тұз құралу циклы бітеді. Бұл процесстің қазіргі аналогы
сапасында Қара –Бұғаз-Көл шығанағында тұздың құралу жағдайлары өтті.
Геология бойынша жинақталған жаңа фактілерге негізделген материалдар
жер шарындағы әртүрлі аудандардағы тұз кен орындары және кейінгі зерттеулер
тұз түзуші жағдайда құйылған, қанша болмасын барлық тұз өндіретін кен
орындар олардың су қоймаларының құрғау нәтижесінде пайда болды. Тұзды
минералдар (хлоридтер мен сульфаттар) табиғатта жанартаулық шығу тегі
жағынан сирек кездеседі және біршама кешірек мөлшерде. Жанартаулық үрдіс
әрекетінен бөлінген тұздың біраз бөлігі ерітінді күйінде теңіз аңғарларына
апарылады.
Бірақ бірнеше тұзды формациялардың құрылуын теңіз бассейіндері мен
байланыстыру қиын. Мысалы: осындай тұзды қабаттар Шу, Нарын, Кетмель-
Тюбинск және Ферғана ойпаттарында белгіглі. Тұзды кендердің түзілуі
таужынстарынан тұз ерітіндісін айыруда сілтілер әрқашан ең болмаса 1%-ке
дейін болады және олардың ерітінді оларды ойпаттарға жинайды, мұнда бұл
сулар құрғақ климат жағдайында буланып, кристалдарға айналады және
біртіндеп олар аккумуляциялық тұздар болады (С.С. Щульц, 1948; М.Н. Гримм,
1951, 1953). Мұндай кен орындар табиғатта сирек кездеседі, А.А. Иванов бұл
жергілікті су қоймалары ірі континенталді тұзды бассейінмен қосылған деген.
Оксениус концепциясы бойынша теңіздік гологендік жыныстардың шығу тегі
Брансонның (E.B. Branson, 1915), Крулдің (O. Krull, 1927), Борхерттің (H.
Borchert, 1940) және т.б. жұмыстарында ары қарай дамуға ие болды.
Оксениустың түсінігі галогенді шөгінділердің пайда болуына аз ғана қолайлы
жағдай туғызды. Осының орнына мынандай болжам келді, яғни тұздардың пайда
болуы барлық аңғарларда өтті, олардың дүние жүзі мұхиттарымен байланысы
болады. Тұздардың осы аңғарларда пайда болуына қажетті жағдайды тұщы судың
келуі мен булануы болып табылады. Қазір бұл бассейіндердің үйлесімділігі
болып Қара және Азов теңіздері болар еді, егер олар мейлінше құрғақ климат
зонасында орналасса.
Дегенмен қазіргі аңғарлардың ұқсастығы мынада, оларда кезінде тұздар
түзілген орын болып теңіздік суқоймалары саналады, тұз түзілу процесін
теңіз суларының тұзды құрамы деуге болады.
Теңіз суларында элементтер 30 элементтен асады, бірақ олардың көбі өте
аз концентратты. Тек металдың иондары Na, Mg, Ca, K және теріс иондар Br,
Cl, SO4, CO3 біршама көп мөлшерде. Мысалы: 1л судағы ерітінділердің грамм
бойынша мөлшері:
Хлорлы натрий 27,21
Хлорлы магний 3,81
Магний сульфаты 1,66
Кальций сульфаты 1,26
Калий сульфаты 0,86
Кальций көмірқышқылы 0,12
Магний бромиді 0,08
Тұздардың шөгінділерге түсуі ерітінділердің осы немесе басқа тұздарға
қанығу жағдайымен өтеді. Соңғысы бізге белгілі болғандай температура мен
қысым, сонымен қатар түрі және тұз ерітінділерінің мөлшері функциялары
болып табылады. Бұл факторлардан табиғатта басты рольді тұз ерітінділерінің
концентрациясының көбеюімен судың булануы атқарады.
Кристолизациямен осы немесе басқа тұздардың шөгінділерге оның
концентрациясы қанығу кезінен басталады. Егер ерітіндіде бір уақытта
бірнеше тұздар болса, онда олардың кристализациясы ретпен жүреді, алдымен
олар ериді сосын кристалдану процесі жүреді. (ең алдымен CaCO3 және CaSO4,
сосын NaCl және ең соңында K2SO4, K2MgSO4 тұздары).
Борхермен келіссек егер теңіз суына қарағанда тұз концентрациясы суда
2 есе көп болмаса, онда шөгінділерге тек қана кальцит пен доломит түседі.
Суда тұздардың концентрациясының мөлшері 12-ге дейін болса, онда гипс пайда
болады, тасты тұздардың концентрациясы ерітіндіде 12,1 есе бастапқы теңіз
суларының тұзды концентрациясынан көп болған жағдайда ғана жүреді,
шөгінділерге калий тұздарының түсуі бастапқы су концентрациясында 63,6
есеге көбейтеді.
Тұздардың кристалдануы сарамандық жағдайда ғана анықталады. Ол жалпы
айтқанда, деректерге негізделген геологиялық материалдармен дәлелденеді.
Мысалы: Батыс Орал тауында төменде батпақты-ангидритті қабат, жоғарылау
тұзды, одан жоғары калий тұздары жатыр.16
Қазіргі уақытта тұзды қабаттардың құрылу процесін зерттеушілер екі
сатыға бөледі; олар: жалғасу мен дайындық және тұз түзілудің салыстырмалы
қысқа сатысы. Дайындалу сатысы уақытында аңғар суының минералдануы
біртіндеп көбейеді және тұзды қабаттың батпақты-корбонатты бөлігінің пайда
болуы. Екінші сатыда жүйелік бөліну мен галогендік минералдардың
кристалдануы басталады. Тұзды жыныстардың элементарлы қабаты жылдық тұздар
деп саналады. Дегенмен бұл процесс су аңғарларының қысқару түрінде жүрсе,
онда тұздың құрылу кезеңі жер қабығының даму кезеңімен тығыз байланысты.
Бұл концепция Н.М. Страхов бойынша нақты дәлелденді. Бұрынғы КСРО-ның
галогендік формациясын зерттеуде, А.А. Иванов пен Ю.Ф. Левицкий (1960) 102
тұзды формацияларды тапты.30
1.2. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы.
Барлық шөгінді формациялар бүкіл тарихта азды-көпті маңызды
тектоникалық дислокациялардан өтті. Шөгінді қабаттың дислокациясының
негізгі ерекшелігі, өзінің қабатында тұз қабатының болуы, олардың
дисгормониясы болып табылады, яғни тұз астында, тұзда, тұз үстіндегі
жекелеген кескін бөліктеріндегі геометриялық пішіндердің бірдей болмауы.
Бұл дисгормониялылық тұздарды үш қабатқа бөлінуіне әкелді – тұз үсті,
тұзды, тұз асты. Егер кескінде галогендік жыныстың екі қабаты болса, онда
мынадай орын алады, мысалы, Днепр-Донецск ойпатының оңтүстік шығыс бөлігі
девондық, пермдік тұзды формация тараса, онда оларды бес қабатқа яғни – тұз
асты, екі тұзды, тұзаралық және тұз үсті болып бөлінеді.14
Құрылымдық пішіндердің жиынтығы, тұзды жыныстардың дислокациясынан
пайда болған, сонымен қатар бұл дислокациялардың процестері кәдімгі тұзды
тектоникаға ие. Дегенмен бұл терминді сәтті деп мойындауға болмайды, бірақ
ол отандық және шетелдік геологиялық әдебиеттерге нақты түрде бекініп алды,
енді оны басқамен ауыстыру мүмкін емес. Солармен бірге осы күнге дейін бір
жалпы анықтамалар жоқ. “Словарь геологий нефти” сөздігінде тұзды тектоника
“күмбезді геологиялық құрылымдар пішіндері” ретінде болады, олар тұз
массалары қабаттарының көтерілуімен және қысыммен байланысты. Бұл
анықтамалар тұзды құрылымдардың морфологиялық еркешеліктері және шығу тегі
туралы қақтығыстар қатарына жатады. Олар негізінен қандайда болмасын бір
көзқарасты суреттейді және олар жан-жақты болып есептелінбейді.
Қазіргі зерттеулер кезеңінде қарастырылып отырған тұзды тектоника
біздің пікіріміз бойынша анықталуы тиіс, яғни морфологиялық құрылыс
ерекшеліктерімен тұзды жыныстардың дислокациясы және басқалардың құрылымды
болжаудағы пікірі емес. Бұл жоспарда дислокацияның жалпы ерекшелігі мен
сипаты тұзды формациямен байланысты, оларды дислокациялылық деп есептеуге
болады. Ал қалған белгілері дәрежелі немесе сапалық сипат емес мөлшерлік
сипат болып табылады. Осыған сейкес тұз асты тектониканың шөгінді
қабаттарын дисгормониялық дислокация деп түсінуге болады, олардың
құрамындағы тасты тұз және т.б. тұздарды осы дислокациялық процестермен
байланыстыруға болады. Басқа сөзбен айтқанда тұзды тектоникаларды
үйлесімсіз қатпардың бір түрі ретінде қарастыруға болады.
Шөгінді қабаттың үйлесімсіз дислокациясы галогенді жыныстардың алғашқы
қабаттарының өзгеруімен (үлкеюі немесе кішіреюі) байланысты. Бұл тұздардың
бір жерден ығыстырылып екінші жерге өтуі. Көбіне тектоникалық пішіндер
көрінісі осындай қозғалыс кезінде байқалады, олар тұзды қабаттардың желмен
үрлеп толтыру болып табылады. Тұздар одан әрі қарай көп жағдайда
бөлшектеніп немесе бүтіндей жоғары жатқан кешен түрінде ағып, дамып
отырады.
Ескеретін бір жәйт, егер осы уақытқа дейін тұз үсті шөгінділердің
сейсмикалық оқу әдісін салыстырмалы түрде жақсы меңгерсе, онда төменгі
тұзды қабаттарындағы барлау жұмысы тек Каспий маңы ойпатының, Припятск
қолатының, Солтүстік герман ойпатының бірнеше аудандарында өтті.
Геологиялық интерпретация нәтижесі бұл жұмыстарда біршама қиындау. Тұзды
қабаттың ішкі деформациясын оқуға тек шахталық өндірістерде үзілмейтін жұқа
қабат жолымен ғана болады. Біркелкі құрлымдық түзілу жеке тұз қабаттары
үшін берілген ұңғыманы барлау мақсатында бұрғылау және барлаудың
геофизикалық әдістерінің материалдары бойынша жасау мүмкін емес.15
1.2.1. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
Өлкен тереңдіктегі тұз асты қабаты және жоғары жатқан шөгінділердің
дислокациялық дисгормониясы туралы және тұз асты құрылымдық қабаттардың
тұзды күмбезді облыстары туралы мәліметтер біршама мардымсыз және олар
соншалықты бағалы емес. Бір облыс бойынша барлау мақсатында бұрғылау
мәліметтері қатарына тек геофизикалық зерттеулер жатады, олар басқалары
бойынша әртүрлі геологиялық интерпретацияны жиі кіргізіп отырады. Кейде тұз
асты шөгінділерінің тектоникалық ерекшеліктері бойынша тұз үсті жыныс
кешендерінің тектоникалық сипатын жанама түрде салыстыруға болады.
Бүгінгі күнде Каспий маңы ойпатының, Лена-Ангар синеклизасының, Орал
алды қолатының, Орыс платформасының шығыс беткейінің, Днепр-Донецк
ойпатының, Припять қолатының, Загросс алды қолатының және басқа аудандардың
тұз асты құрылымдық қабаттарының бар болуы туралы мәліметтер бар.
Каспий маңы ойпаты өз алдына терең шөккен Орыс платформасының
оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Солтүстік пен батыста ірі Жадовск
және Волгоградск ойыстары бар. Оның шығысында қатпарлы Орал және онымен
жалғасқан Орал алды қолаты жатыр. Ал оңтүстігінде көп мөлшерде қырқалы
субендік бойынша герцинидтер Донбасстан Каспий теңізіне дейінгі аралықты
алып жатыр.9
Бұл жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда
ұңғыма максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы
және орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев,
1960). Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік,
триастық, юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы
қалыңдығы ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың
терең құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу
геофизикалық зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір
көзқарасқа келген жоқ.
Каспий маңы ойпатында тұз асты шөгінді жыныстар Н.В.Неволин (1961)
бойынша кең және терең ойпатты құрайды, ол шығыс Каспий маңы моноклиналі
және батыс Каспий маңы депрессиясы және оның өңірлері болып бөлінеді.
Каспий маңы ойпатындағы тұз асты қабатының қүұрылымдық ерекшеліктері
сейсмикалық зерттеу әдісіндегі толқындар профилінде, яғни Ақаткөл-Қорсақ,
Терең-Үзік-Қосшағылда көрінді. Тереңдігі бойынша тұз асты жыныстар қабат
түрінде жатыр, олар тегіс бетті қабатты құрайды, ол солтүстік батысқа қарай
еңіс. Ойпаттың орталық бөлігінде ол 8000-9000м тереңдікте, оңтүстік Ембі
ауданында 5000-6000м және соңғы ойпаттың оңтүстік шығысында тұзды күмбезді
тектоникалар 2500-3000 метрде орналасқан. Н.В.Неволин күмбез-алыптарды
қарастыру барысында мынадай қорытындыға келді, яғни мұншалықты үлкен
күмбездердің пайда болуын тек тұз асты қабаттының тегіс еместігімен
түсіндірген.27
1.2.2.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
Тұзды қабаттың тектоникалық жылжуы басқа таужыныстардың жылжу
сипатынан ерекшеленеді. Тұзды қабаттың табанында тұз асты таужыныстар
бедері жатыр. Тұзды қабаттың жабындысының бұзылуы оның табандарының оның
табандарының бұзылуымен сәйкес келмейді, олар бір-біріне тәуелді емес. Бұл
шөгінді қабаттың үйлесімсіздігінің пайда болуына әкеледі, оның құрамына
тұзды жыныстар кіреді.
Тұзды қабат жабындысы тұз жыныстарын тосқауылдайтын қозғалысын және
олардың жылжу сипатын анықтайды. Мұнда екі негізді ажыратуға болады: тұздар
табандарының әртүрлі құрылымдағы өзара қарым-қатынасы және келісімді,
келісмсіз жоғарыда жатқан жыныстар. Бірінші жағдайда тұз үсті шөгінділер
тұзды жыныстардың бетінде жатады, бұл екі қабат бірдей сипатқа ие. Екінші
жағдайда тұз үсті қабаттың тұтастылығының бұзылуын бақылау және олардың
соңы тұздарға енуі, яғни тұзды жыныстар жоғарыда жатқан құрылымдарға енеді,
ену бөлшектік және бүтіндей болуы мүмкін.
Тұзды жыныстар табандарының жылжуы болмаған кезде күмбез тәрізді және
үйінді тәрізді көтерілімдер пайда болады. Өздерінің қарқындылығымен бұл
бұзылулар әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, үйінді массивтерінің өлшемдері
әртүрлі, олар ұзындығы бойынша ондаған кейде жүздеген километр болуы
мүмкін, ал ені бірнеше километр. Мұндай массивтердің табаны домалақтанған
нобай береді.
Тұзды шөгіділердің көтерлімдері шток және қырқа тәрізді пішіндегі ірі
дене, тіп-тік бүйірлі дуалдар түзеді. Бұл жерде тағы да тұзды жыныстардың
жоғарыда жатқан шөгінділермен әртүрлі қарым қатынасын бөлуге болады.
Бірінші жағдайда тұз үстіңгі қабатты тесіп өтеді, ал келесісінде тек
көтеріп қана қояды.
Тұздың аккумуляциясы бір учаскеде тұз қабатының кенет өсуінен және
оның құрамына кірген тұз қабаттарынан пайда болды. Бұл қабаттың қалыңдығы
басқа учаскеде бөлшек немесе толықтай тұз массаларының сығуы әсерінен
кішірейген.30
1.2.3. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
Платформалық тұзды күмбезді облыстардағы тұз үсті шөгінділерге келесі
ерекшеліктер тән.
1) Бір құрылымды тұзды массивтердің көптеген облыстарында тек жоғары
жатқан шөгінділер олардың ағуынсыз көтеріледі, ал басқаларда тұз үсті
қабатының осы немесе басқа бөлігі ағады, үшіншіден барлық тұз үсті
шөгінділер ағады және олар жер бетіне шығады, кейбір облыстарда тұзды
тектоника салыстырмалы түрде әлсіз.
Егер тұз жоғарыда жатқан шөгіділерді теспесе, онда басқаларыда дәл
осылай болады. Мұндай пішіндер күмбезаралық кеңістіктерде орын алған.
Тұздардың ағу жағдайы оның шөгінділерін тосқауылдау сипатымен олардың
байланыстары әртүрлі болуы мүмкін, яғни ол құрылымдар пішіндерінің
жағдайына тәуелді. Олар мынадай байланыс типтеріне бөлінеді: а)келісімді
(тұз қабат табаны тұзбен байланысады), б)трангрессивті (мейлінше жас
таужаныстардың табаны тұзбен байланысады), в)жарылымды (тұз тұз үсті
жынысты қабатпен тектоникалық жарылым арқылы байланысады), г)бүйірлік
жанасу арқылы байланыс (әртүрлі жастағы тұз үсті қабат қабатты тұзды
массивтермен тектоникалық жарылымсыз байланысады). Жеке күмбездерде екі
немесе үш байланыс типтері кездеседі. Тұздар мен тұз үсті қабат
жыныстарының байланыс зоналарында әрқашан брекчиялық жыныстар зонасы
байқалады. Трангрессивті байланыста бытыраңқы жыныстар зоналары көбейеді.
Бұл зонаның максималды қабатының қалыңдығы тұзды массивтер күмбезіне тән.
Осы кепрок немесе тасты қалпақ деп аталады. Оның қалыңдығы бірнеше жүздеген
метрге жетуі мүмкін.
2) Тұздардың көтерілуі араларында тұз үсті жыныстар қабаты көп
жағдайда синклиналь жасамайды. Мұнда таужыныстар қабаты барлау жұмыстарының
және сейсмобарлау жұмыстарының мәліметтері бойынша олар горизонталь түрінде
жатыр немесе көлбеу ойыс жасайды. Кейбір күмбездер бөлшектеніп ойыстармен
қаршалған. Мысалы, ойыстардың мұндай типі Логобинск және Колмаков
күмбездері Днепр-Донецск ойпатындағы үштік жынысатарда анық көрінген.
Мұндай ойыстар компенсациялы, шеткі немесе сақиналы синклальдар деп
аталады.
3) Аймақтық стратитграфиялық келіспеушілік тұз үсті қабаттардың тұзды
көтерілімдері жергілікті тектоникалық келіспеуліктермен байланысты. Мысалы,
Днепр-Донецск ойпатында мұндай келіспеушіліктер тұзды құрылымдарда девон
мен тас көмір арасында, таскөмірмен пермь, юра мен бор және бор мен үштік
шөгінділер арасында кездеседі.
Бұрыштық келіспеушіліктер тұз үсті шөгінділердің көтерілу нәтижесінде
пайда болған, олардың эрозионды-денудациялық процесстері жаңа седиментация
циклінде жүреді. Сонымен қатар олардың литологиялық-фациялық құрамы
көтерілім аралық учаскесінде бөлібейтін сипатқа ие. Мысалы: Днепр-Донецск
ойпатында таскөмірлі шөгіділер қандай болмасын фациялық өзгерістермен
бақыланбайды немесе олардың қалыңдықтары қысқармайды.
4) Криптодиапирлік құрылымдардағы тұзды массивтер оларды жауып жатқан
шөгінділерді қандайда жер бетінің келіспеушілігінен тесіп өтеді. Мысалы:
Солтүстік герман ойпатының территориясының бетінде шектеулі тұзды массивтер
юра мен бор арасындағы келіспеушіліктер болып табылады. (Альберсдорф,
Эйзендорф, Хейде, Бооштедт, Эцель т.б. күмбездер).
5) Тұз үсті қабатының жыныстары тұзды құрылымдарда өте қиын және
әртүрлі. Мұнда өте кең жарықтармен орналасқан түрлі бағдарлаулар және
амплитудалар тараған, күмбездер тұз үсті жыныстарды өлшемдері бойынша
әркедкі блоктарға бөледі, яғни бір-біріне қарама-қарсы бағыттарға ауысады.
6) Көптеген тұзды құрылымдар геоморфологияда оң және теріс бедер
пішіндеріне бөлінеді. Тұзды күмбезді облыстар жер бедерімен тұзды
құрылымдар арасындағы байланыс Днепр-Донецск ойпатында, Каспий маңы
ойпатында, Германия территориясында, Иранда және көптеген аудандарда
анықталған.30
Сонымен тұзды күмбезді құрылымдардың негізгі жыныс құрушы минералдарға
хлорлардан басқа галит (NaCl), сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O)
жатады және сульфаттардан-ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен
(CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O),
лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca
SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына жиі біруақытта біреше минералдар
кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит және галит жиі мономинералды
жыныстарды құрады.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.1. Ауданның қысқаша стратирграфиялық очеркі.
50 ж дейін Оңтүстік Ембі ауданының қимасын сипаттау кунгур тұзды
кешендерінің кумбездерінде бұрғылау ұңғымаларымен ашылған ежелгі
түзілімдерінен басталады. 1953 ж Тугаракчан мекенінде Оңтүстік Ембі
ауданының оңтүстікке қарай 3-ші барлау ұңғымасында жоғарғы, орта және
төменгі карбон ашылған. Кейін 7-ші ұңғымамен жоғарғы девон ашылды. Сол
ауданда 5-ші (тірек) ұңғымамен басқа фациядағы кунгур ашылды. Соңғы жылдары
өндірстік жерлерде пермь мен триас шөгінділерінің жаңа мәліметтері алынды.
Оңтүстік Ембі ауданының оңтүстік бөлігінде өте көне түзілімдер
палеозойлық Оңтүстік Ембі көтерілім көмбесіндегі девон шөгінділері болып
табылады. Олармен 500 м өтілген. Қима қызыл-қоңыр алевритті саз, ұсақ дәнді
қара-сұр құм, өсімдік қалдықтарымен және құба сұр алевриттің кезек
кездесуінен тұрады. Бұл түзілімдерде табылған фауна оларды франский және
фаменский ярустарына жатқызады. Франсский ярусы саздарының арасында аз
алевритті мергельдің қабатшалары, девонның жоғарғы жағында дұрыс
жұмырланбаған және дұрыс сортталмаған қара, қара-сұр және ақ түсті домалақ
тастардан тұратын конгломераттар қабаттары кездеседі. Домалақ тастар
арасында кремниленген және темірленеген күл туфтары, порфириттер,
андезитттер, серпентениттер, әртүрлі сланецтер, яшмалар, кварциттер
кездеседі. Осы ауданда тереңдігі 2000 м дейін жететін төменгі, орта және
жорғарғы корбонның карбонатты және терригенді шөгіділері ашылған. Қима
жоғарғы және орта бөліктерінде негізінен арасында қатты құмдақтармен
конгломераттар қабатшалары бар орогенді-сынықты әктастардан тұрады. Орта
және төменгі карбонның саздан, конгломераттан және қатты құмдардан құралған
терригендік қабатында аз цементтелген ұасақ дәнді құмдақтардың жеке
қабатшалары кездеседі.
Жоғарыда жатқан төменгі пермь түзілімдерінде қима қалыңдығы 600 метрге
жететін артиндік терригенді және капрбонатты шөгінділермен бейнеленген.
Жағалық зонада орналасқан кунгур қабаттары терригенді және ангидритті
таужыныстардың ритмдік қайталануымен көрсетілген жалпы қалыңдығы 300 м
болатын жоғары тұзды күмбезді территорияның басқа үлкен бөліктерінде кунгур
тасты тұзбен жалғасады, негізінен таза, ірі кристалды, түссіз және әлсіз
күңгүрт және сары тонға бояған. Тұздың кейбір жерлерінде қалыңдығы аз
терригендік қабатшалар кездеседі, және де ангидрит, сильвинит, карналлит
қабаттары. Каспий маңы ойпатының біраз бөлігіндегі тұзды шөгінділердің
алғашқы қалыңдығы 2000-2500 метрге дейін жеткен. Күмбездердің тік
беткейлерінде және күмбез аралық ойпаттарда ашылған жоғарғы пермь
түзілімдерінің арасында казандық және татарлық түзілімдердің бар болуы
делелденген, олар жергілікті литологиялық кешендерге бөлінеді. Казан
ярусында қалыңдығы 400 м сазды-карбонатты қабат және қызыл-қоңыр саздар
қабаты, ал татар ярусында қалыңдығы 400 метрге жететін құмдақты және сазды
қабаттар көрсетілген.11
2.1.1. Пермотриас түзілімдері.
Пермотриас қимасы құмды-конгломератты қабаттан басталады, ол
конгломерат қабатшалары бар құмдармен және құмдақтармен жалғасады.
Таужыныстар сұр және жасыл-сұр түске бояған; қызыл саз қабатшалары
кездеседі. Бұл қабаттың максималді қалыңдығы Оңтүстік Ембіде 120-135 м,
Е.И.Соколова оны жоғарғы пермьге-төменгі триасқа жатқызады (ветлужск ярусы
болуы мүмкін).
Жоғарырақ құмдақты-сазды қабат жатыр. Мұнда саздар басым, бірақ
құмдақтар мен құмдардың көп қабатшалары бар. Таужыныстар түсі ала, қызыл
тон көп; қара-жасыл және қара-сұр саздар бар. Қабат қалыңдығы 120 м тең; ол
шартты түрде төменгі триастың ветлутск ярусына жатқызылған. Қабаттың төбесі
мен астында мұнайлы қабаттар бар (Искине, Дангар). Келесі жоғарыға қарай
әктасты сазды қабат, мұнда әктастар, мергельдер, әктасты саздар, әктасты
емес саздар, құмдақтар басым. Таужыныстар сұр тонға боялған, бірақ қызыл
саздар қабатшалары кездеседі. Ауданның батыс бөлігінде қызыл түстер
кездеседі. Қалыңдығы әдетте 40-60 м, кейде 85 м дейін жетеді. Бұл қабат
жоғарғы триасқа жатады (жоғарадағы екеуі сияқты). Жоғарғы триас шөгінділері
мұнда кездеспейді.
Келесі ала түсті сазды қабат. Петрографиялық құрамы бойынша қабатта
саздар басым, олар сұр, жасыл-сұр, қара-сұр тонға бояған; көмірлі және
қызыл, құба, жасыл саздар қабатшалары кездеседі. Қалыңдығы 40м шамасында,
ауданның оңтүстік шығыс бөлігінде 20-30 м. Жоғарғы триас қимасының күмбезде
қалыңдығы 100 м және оданда жоғары жасыл-сұр сазбен құмдақтардан тұратын
қабатпен бітеді.
Жоғарғы пермь мен триастың шекараларының жылжуы туралы сұрақ қазір
толығымен шешіле алмайды, өйткені бұл түзілімдердің стратиграфиясы фаунаның
жоқтығына байланысты толық зерттелмеген. Егер күмбездердегі пермотриас
негізінде жатқан құмдақты-конгломератты қабат жоғарғы пермь-төменгі триасқа
емес, төменгі триасқа жатса, И.Е.Соколованың шартты белгілеуі бойынша,
осымен дислокациялардың жасы дел беріледі, олар тұздардың енуі мен
күмбездердегі тұзды ядролардың тез көтерілуіне себеп, және олар жоғарғы
пермь уақытында пайда болуы мүмкін. Осы фазада тұзды ядролардың көтерілу
амплитудасы олардың өсуінде ерекше үлкен. Күмбез аралық зоналарда 2000-2500
м тереңдікке дейін пермотриас сақталған, бірақ ол күмбездер төбесінде жоқ.
Осы уақытта облыстың барлық жерінде жалпы аймақтық көтерілу болған, бұл
күмбездер төбесігдегі материалдардың бұзылуына және оның зерттеліп отырған
облыстың сыртына шығуына себеп болды.
Е.И.Соколованың зерттеулерінен көрсетілген Каспий маңы ойпатының
зерттелген ауданында орта триастың жоқтығы осы уақыт аралығында облыста
біраз көтерілулер боғандығын көрсетеді. Көтерілуге бүкіл орыс платформасы
ұшыраған сияқты.
Ембінің тұзды күмбездерінде бұл уақыттың көтерілулері әктасты-сазды
(төменгі триас) және құмдақты-домалақ тасты (жоғарғы триас) қабаттарының
шайылуында көрсетілген.12
2.1.2. Юра түзілімдері.
Төменгі юра. Шайылулармен келіспеушіліктермен триаста құмдақты-домалақ
тасты қабаты жатады, бұл төменгі юрадағы ұрықтар мен шаңдарды зерттеуге
негіз болады. Негізінен оның құрамы құмдақты, арасында домалақ тастардың,
конгломераттардың, құмдақтардың, саздардың аз қабатшалары бар; саздар
арасында жеке кварцтар, кварциттер, яшма тәрізді жыныстардың домалақ
тастары кездеседі. Саздар ашық-сұр тонға, құмдар мен құмдақтар ақшыл, жиі
каолинді материалдармен боялған.
Төменгі юра аймақтық сулы қабат болып табылады. Қабаттардың кәдімгі
қалыңдығы 100-110 м. Кейбір жағдайларда осы қабат қалыңдығының азаюы кейбір
күмбездерде байқалады.
Юра мен триастың шекарасына қарай келесі көтерілімдер сәйкес келеді
(ерте киммерлік фаза). Осы уақытта жалпы аймақтық көтерілулермен байланысты
күмбездер өскен, олардың ядроларының көтерілуі және осыған байланысты шұғыл
жер бедері қалыптасқан. Әртүрлі күмбездердегі көтерілу амплитудасы әртүрлі
болған, бірақ олардың айырмашылығы бірнеше жүз метрден аспайды, шайылулар
тереңдігімен салыстырғанда. Сынық материалдар болыстың сыртына шығарылған.
Бірақ, ертерек түзілген және осы уақатта көтерілулерге ұшыраған
күмбездердің барлығы кейін дамыған. Олардың ішіндегі кейбіреулері, мысалы
Дангар мульдасының ортасындағы көтерілім, кейінірек көтерілуге ұшыраған,
бұл күмбездердің көбісіне сипатты. Төменгі және орта юраның шекарасындағы
кейбір жағдайларда төменгі юраның қалыңдықтарының азаюы, жеке күмбездерде
(Сағыз, Тентексор және басқалары) амплитудасы 40-50м бір қалыпты емес
көтерілулер орын алған.
Орта юра. Орта юра қимасының негізінде құмдақты-сазды қабат (J21)
жатыр. Құмдақты және саздақты таужыныстар мұнда шамамен бірдей мөлшерде
кездеседі. Өндірістік қабатты көмірлер мұнда жоқ, бірақ көмірдің жіңішке
қабатшалары, көмірлі саздар және тамырлы жүйе қабаттары кездеседі. Ауданның
оңтүстік және солтүстік бөліктерінде өндірісті мұнайлы қабаттар бар.
Қабаттың қалыңдығы шамамен 100-ден 250 м аралағында өзгеріп отырады.
Астындағы құмды-домлақ тасты қабатқа өту кейбір күмбездерде шұғыл, ал
кейбіреулерінде құмды-сазды қабаттарда – бірте-бірте. Ұрықтар мен шаңдар
бойынша бұл қабат төменгі байосқа жатқызылған.
Жоғарырақ төменгі көмірлі қабат (J22) жатыр. Құрамы бойынша негізінен
сазды, автохтонды көмірлердің 11 қабаты мен қабатшаларынан тұрады, олардың
5-6 жұмысшы қалыңдық. Төменгі және орта бөліктерінде бірнеше қалың құм
қабатшалары бар, оларда өндірісті мұнай кендері кездеседі. Қабат қалыңдығы
60-80м. Жасы жоғарғы байосқа сәйкес келеді.
Келесі жоғарыға қарай лингулдық қабат (J23), құрамы негізінен құмды,
төменгі батқа жатады. Көмірдің жұмысшы қабаттары мұнда жоқ; көмірлер тек
қана жіңішке қабатшалар түрінде кездеседі; тамырлары бар қабаттар
жеткілікті. Аты лингул көп табылуына байланысты қойылған. Бұл қабатта өте
сирек кездесетін фораминиферлер табылған. Шатыры мен табанында қалың құмды
коллекторлар бар. Қиманың орталық бөлігінде саздармен алмасып бірнеше құмды
қабаттар кездеседі. Қабат қалыңдығы 70-тен 160 м аралығында ауытқиды.
Лингул қабатының өндірістік маңызы зор.10
Жоғарғы батуға жататын жоғарғы көмірлі қабат тек қана жоғарғы юра мен
төменгі неоком уақытында болған шайылулардан сақталған жерлерде кездеседі.
Құрамы бойынша қабат негізінен сазды, автохтонды көмірдың жұмысшы
қабаттармен (мұнда әдетте 3 осындай қабат бар және қалыңдығы төмен 5 қабат
пен қабатшалар кездеседі). Минералдық құрамы бойынша хлоритойдсыз зонаға
сәйкес келеді. Қалыңдығы 65-75 метрге дейін жетеді. Бұл қабаттың өндірістік
маңызы зор емес.
Шөгінді жиналу жағдайының зерттеулері көрсеткендей, қалыңдықтар мен
орта юрадағы жеке қабаттардың және қазіргі құрылымдардағы қима жағдайы бір-
біріне тәуелділігі жоқ. Егер петрографиялық құрамында ауытқулар байқалса,
онда ол қима жағдайының күмбез бен қанат құрылымдарының қарым-қатынасына
тәуелсіз. Орта юра үшін сақталған құмды және сазды қабаттардың толық
қатарының бар болуы сипатты, олар күмбездер ауданында және күмбез арасынад
айтарлықтай қалыңдықта 100-180 км кездеседі. Күмбездер орта юра
шөгіділерінің жиналу кезінде облыстық төмендеуі көщзге көрінерліктей
болмаған, немесе олардың көтерілуісоншалықты жәй болған, бұл шөгінділердің
петрографиялық құрамы мен қалыңдығына әсер етпеген немесе өте әлсіз
формада. Шөгінділер қалыңдығына күшті формада әсер еткен аймақтық
геотектоникалық режимнің өзгеруі, ауданның оңтүстік бөлігіндегі жақсы
қарқынды төмендеуіне және осы орта юраның қалың шөгінділерінің жиналуына
және кейбір кейбір фациялық өзгерулерге әкеледі.
Біраз жерлерде құмды және құмды-сазды сақталған қабаттарының бар
болуы, олардың шөгінді жиналу жағдайының осы жерде азды-көпті біркелкі
болғанын көрсетеді. Бұл тек қана теңіздік, таяз сулық, жағалық жағдай
немесе теңіз қайраңы, өте төмен, тегіс, теңіз деңгейінен кішкене көтеріңкі
батпақты жағалар жағдайы болуы мүмкін. Бұл жағдай бірнеше рет жер жағдайына
ауысқан, мұнда теңіз деңгейінен шығып тұрған жағалық жазықтықта, бай
өсімдік жамылғысы дамыған және біраз жерлерде шым тезектер жиналған. Кейін
салыстырмалы тез төмендеу периоды басталған және қайтадан таяз теңіз
жағдайы қалыптасқан. Теңіздік жағдайлар периоды көп болғандықтан, мұнай
түзетін органикалық жиналуымен байланысты. Сонымен облыстың жалпы төмендеуі
бір жылдамдықпен болған жоқ, ол бір қалыпты емес – кейде жылдамырақ, кейде
баяулап, кейде үзіліп дамыған. Ауданның орта және жоғарғы юра шекараларында
үлкен қозғалыстар болмаған.
Жоғарғы юра. Негізінен жоғарғы юра қималары толық, мысалы, 2 тірек
ұңғымасында қалыңдығы 60 м төменгі келлов жатыр. Мұнда алевритті, әктасты,
тығыз, қара-сұр, ұсақ дәнді құм мен алевриттің қабатшаларынан тұратын
саздар көп кездеседі. Кейде ұсақ дәнді, сұр, сазды және қара мергельден
тұратын құмдар қабатшалары кездеседі. Орта келловта (қалыңдығы 27 м) құмды
қабатшалары бар алевриттер басым. Жоғарғы келлов (қалыңдығы 24 м) алевритті
саздардан, аз әктастардан және ұлу сынықтарынан тұрады.
Төменгі оксфорд (қалыңдығы 22 м) негізіне алевритті, әктасты (немесе
сазды мергель) фаунасымен саздар жатыр. Ярусшаның жоғарғы бөлігінде
мергельдер басым. Кейде әктастар қабатшалары кездеседі. Жоғарырақ жатқан
оксфорд пен кимеридж қабаттары табылмаған; облыстың солтүстік аудандарында
келлов, оксфорд, кимеридж қабаттары өте аз кездеседі және қалыңдықтары
қысқартылған. Dorsoplanites panderi төменгі волжск ярусында (қалыңдығы 38
м) сазды, қара-сұр, тығыз әктастар кездеседі. Virgatites virgatus зонасында
қалыңдығы 90 м болып әктастардың, әктасты және мергельді саздардың
араласуымен көрсетілген.
Юра мен бор шекарасында күмбездердің қарқынды өсуінің келесі фазасы
кездеседі, облыстың жергілікті көтерілуінен пайда болған. Осы уақытта
Каспий маңы ойпатының – екінші қатардағы құрылымдарының диференциальды
көтерілуі болған, бұл өзінің бейнесін валанжин қалыңдықтар аудандарына
тараған. Валанжиннің біраз қалыңдықтары тек екінші қатардағы оң құрылымдар
арасындағы депрессияларда ғана сақталған, мысалы Байшұнас-Тентексор
ойысында және бірнеше басқа жерлерде. Осы кезде күмбездерде жеке қанаттар
қозғалыстары болған, жылжыма амплитудалары бірнеше жүз метрге жеткен және
көтеріңкі блоктар толығымен жайылып кеткен. Бор жүйесінің базальды
түзілімдерінің басталуына дейін аудан пенепленизацияланған.8
2.1.3. Бор түзілімдері.
Ауданның бор қимасы валанжиннің құмды-сазды шөгінділерінен басталады,
олардың қалыңдықтары шамамен 100 м, кейде оданда жоғары. Күмбездердің
көбісінде валанжин жоқ, немесе оған үлкен дәнді құмды-дамалақ тасты
қабаттар жатады, олардың қалыңдығы 0,5-1,5 м. Ауыр фракциялаврдың
минералогиялық құрамы бойынша бұл қабаттар дистен-ставлоритті зона болады,
бұл Ембінің трансгрессивті кекшендер шөгінділеріне сипатты (төменгі юра,
валанжин және басқалары.). Готерива негізіне сазы басым пелециподты қабат
(қалыңдығы 50-60 м) жатыр, жоғарғы бөлігінен басқа, онда құмды қабат жатыр.
Саздар мұнда жасыл-сұр, сұр, алевритті, өте тығыз, алевриттің жұқа
қабатшалар мен линзаларынан тұрады. Саздар кейде аз әктасты. Таужыныстарда
пелеципод пен фораминифер фаунасы бор. Кейде күмбездің шатырындағы құмдар
қабатымен мұнайлы қабат байланысты болады.
Жоғарыда жергілікті баррем табанына жататын “құмдар қабаты” кездеседі.
Бұл қабат ұсақ дәнді және орта дәнді, борпылдақ, жасыл-сұр, сазды, фауналы
саз қабатшасы бар құмдардан тұрады. Орташа қалыңдығы 10-20 метрге тең.
Барремнің түрлі түсті қабатының максимальды қалыңдығы 360 м 2 тірек
ұңғымасында. Ауданның орталық бөлігіндегі өндірістік жерлерде оның
қалыңдығы 150-200 метр. Күмбез аралық зоналарда қалыңдықтары жақсы
сақталған. Қабат анық екі бөлікке бөлінеді: төменгі, саздар басым, жеке
құмды қабаттармен, және жоғарғы, мұнда қалың сазды бен құмды қабаттар
алмасып отырады, қалыңдықтары 10-15 метр.
Некомның аяғында бұл жерде салыстырмалы таяз сулы атырау жағдайының
табылуымен, облыстың тағы да бір даму циклі аяқталды. Барремнің аяғы мен
апттың басының аралығындағы уақытта (апт трансгрессиясы басталмай тұрып),
келесі біраз жергілікті көтерілу жүрген (ембілік фаза), бұл алдыңғы
этаптардағы сияқты күмбездердің тұзды ядроларының тез көтерілуіне ұшырайды.
Апт түзілімдерінің біраз бөлігі қара және қара-сұр, таза, көп және аз
құмды, тығыз, пелеципод және фораминифер фауналары бар саздардан тұрады.
Апт төменгі және жоғарғыға бөлінеді. Апт негізінде орташа қалыңдығы 5-10 м
құмды қабат жатыр. Базаль қабатының құмдарында кварц пен фосфориттердің
домалақ тастары, кейде неокомның жұмырланбаған түрлі түсті жыныстарының
бөлшектері кездеседі. Аптың жалпы қалыңдығы 50-60 м, кейде 80-100 м.
Альб төменгі, орта және жоғарғы ярусшаларға бөлінеді. Төменгі және
орта альб қалыңдықтары шамамен бірдей – 55-65 м (жалпы қалыңдығы 110 м,
кейже 130 м). Олардың қималарында жұқақабатты, қара-сұр және ашық-сұр,
күлді-сұр кұмның қабатшалары бар саздар кездеседі. Жоғарғы альб негізінен
құмды, қалыңдығы 300 м.
Ауданның жоғарғы бор қимасы сеноманнан басталады, ол әдетте
күмбездердің көтеріңкі бөліктерінде шайылған және тек қана депрессионды
зоналарда сақталған. Толық қималарда оның қалыңдығы 65-75 м, кейде 110-115
метрге дейін жетеді. Сеноманның жоғарғы бөлігі негізінен құмды, саздар
қабатшаларымен; төменгісі – сазды, мергельдермен әктасты құмдақтар
қабатшаларынан тұрады. Саздар қара-сұр, тығыз, майлы, әктасты, үлкен емес
алевритті материал қоспасымен. Сұр-құба сидеритті құмдақтар конкрециялары
кездеседі. Саздар мен құмдақтарда кейде фауна және көмірленген өсімдіктер
қалдықтары кездеседі. Сенон мен турон арасында шөгінді жиналу жағдай кенет
өзгерген – төменгі бордың және сеноманның терригендік қабаттары турон мен
сенонның карбонатты шөгінділеріне ауысқан. Бұл ауданның тектоникалық
қозғалыстарының түпкілікті өзгеруінің нәтижесінде болған. Сеноман аяғында
облыстың төмендеуі жалпылама көтерілулерге ауысты, бұл жеке күмбездердің
көтерілуіне әкеп соқтырды. Турон негізінде фосфоритті қабат жатыр. Турон
қалыңдығы шамамен 35-40 м, кейде 70-80 м. Сантон тығыз, сазды, қара-жасыл
сазды мергельдердің қабатшалары бар ақ бордан тұрады. Сантон қалыңдығы 50-
60 м.1
Зерттелген аудандарда төменгі эоценнің – палеоценнің, орта және жоғарғы
эоценнің және олигоценнің шөгінділері бар. Олар тек депрессионды зоналарда
сақталған. Тентексорда олардың қалыңдығы ұңғымаларында 139 м; күмбезаралық
зоналарда үштік таужыныстар қалыңдығы көбірек. Төменгі эоцен – палеоцен
қалыңдығы бірнеше метр, мергельдер қабатшалары бар
әктасты саздармен және сазды мергельдермен көрсетілген. Әктастар ақ,
мергальдер жартылай фораминиферлер сынықтарынан тұрады. Орта эоцен көмірлі
мергельдердің қабатшалары бар сазды әктастардан тұрады. Орта эоцен
қалыңдығы 25-30 м.
Жоғарғы эоцен әктасты саздардан тұрады, арасында сұр-жасыл мергельдер
қабатшалары кездеседі. Жоғарғы эоцен қалыңдығы толық қималарда шамамен 120
м. Төменгі олигоцен қатпарлы,сұр-жасыл, әктасты саздардан тұрады. Қалыңдығы
шамамен 80 м. Орта және жоғарғы олигоцен сұр-жасыл саздардан тұрады.
Олардың толық емес қалыңдығы 40 м.21
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды-күмбезді құрылымдарының
пайда болу механизмі.
2.2.1. Оңтүстік Жайық-Ембі ауданының гравитациялы түсірілімі.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты гравитациялық жағынан ауырлық күшінің
минимумдарымен максимумдарының тең алмасуымен сипатталады. Орташа есеппен
1000 шаршы шақырымға ауырлық күшінің үш минимумы сәйкес келеді. Бұл
минимумдарға толығымен солтүстік Каспий маңы ойпатының сонымен бірге
оңтүстік Ембінің тұзды-құрылымдары жатады.
Көптеген геологтармен тұзды-күмбезді құрылымдармен байланысты ауырлық
күштер тартылатын негізгі тектоникалық сызықтарды табуға әрәкеттер жасалды.
Бұл тектоникалық сызықтар әдетте Орал таулы қыратына қарай, немесе Донбасс
пен Манғышылақтың негізгі тектоникалық сызықтарымен байланыстырады. Бірақ,
гравитациялық маршруттық тусірілімдермен геологиялық тусірілімдердің
мәліметтері көрсеткендей, бірнеше аталған бағыттарда тұзды-құрылымдардың
көбірек орналасуы байқалмайды. Оңтүстік Ембінің аномалиялық картасымен оған
қойылған тұзы-құрылымдардың геологиялық картографиялаудың мәләметтеріне
сүйене отырып бірнеше заңдылықтарды сипаттауға болады.
Картаның негізіне ауырлық күшінің аномалиялары болып түсірілген
гравитациялық минимумдардың өстері және оның ундиляциялары, ауырлық
күштерінің максимумдеріне қарағанда айналдыра қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz