ХХ ғасырдағы Түрікмен әдебиеті

Жоспар:

І. ХХ ғасырдағы Түрікмен әдебиеті

ІІ. Архитектурасы мен бейнелеу өнері

ІІІ. Музыкасы

IV. Театры

V. Киносы

Мемлекеттің орта ғасырларда Орталық Қазақстан жерінде ертедегі найман және керей, қимақ пен қыпшақ одақтары, оңтүстік және оңтүстік-шығыста караханидтер мемлекеті сияқты этносаяси түрлері пайда болды. Олар биліктің құрылымы жағынан көбіне бұрынғы мемлекеттік құрылымдарға ұқсас болғанымен, орталық билік тайпалар одағының (ұлыстардың) орналасу аумағына сай басқару принципіне сүйенеді. Соған сәйкес әскери – лендік жүйе енгізілді. Жоғарғы басшы өз туысқандарын мен жақындарына халықтан салық жинау құқығын берді. Бұл – биліктің иерархиясын нығайтып, оған көптеген адамның тәуелділігін күшейтті.
Х-ХІІ ғасырларда ертедегі феодалдық қатынастардың дамуы мен нығаюына қарай найман және керейіт тайпалар одақтары нығайды, бірақ тайпалардың, сондай-ақ осы одақтарға енетін рулар арасындағы жиі қақтығыстардың салдарынан берік бірлестіктер бола алмады.
Экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы үстем болып тұрған жағдайда наймандар мен керейіттерде ертедегі феодалдық қатынастардың орнығуы ұлыстардың құрылуымен бірге жүрді. «Ұлыс» ұғымы ол кезде «халық» дегенді білдірді. Ұлыстың құрамында қандас туысқан адамдардың болуы міндетті емес еді, онда хан руының өкілдері ғана емес, сонымен бірге бөгде адамдар да болды. Әрбір ұлыс белгілі бір территорияны иеленді, оны шығу тегі бейне бір «көктен жаратылғандық» таңбасымен белгіленген рудың өкілі – хан басқарды. Хан «Мәңгілік көктің» әмірімен, әрі соның атынан әрекет етеді деп саналды. Ұлысты билеуші хан – өзінің басқару аппаратын, бірінші кезекте хан ордасын, әскерлер мен жасақты басқару органдарын құрды. Хан ставкасы – орда – ұлыстың өзіне тән үлгідегі «үкіметі» болып табылады, ол хан мүлкіне иелік етті. Әсіресе ірі ұлыстарды билеушілердің өздеріне меншікті жайлаулары және қысқы жайылымдары болды. Ұлыс әскері ондық принцип бойынша ондықтарға, жүздіктерге, мыңдықтарға, түмендерге бөлінді. Тегінде, ұлыстардың халқы осы әскери бірліктер бойынша бөлінсе керек. Ұлыстардың істерін, оның ішінде салықтар алуды ерекше атағы немесе хан беретін шерби атағы бар қызмет адамдары жүргізді.
Наймандар мен керейіттер арасында әдеттегі право қолданылды. ХІІ ғасырда найман ұлысында іс жүргізу қызметі болды. Ол ұйғыр жазуымен жүргізіліп, документтер, әсіресе салықтар жинау мен лауазымды адамдарды тағайындау жөніндегілері, хан жарлығының ақиқаттығын дәлелдейтін ханның «алтын мөрімен» куәландырылды.
Керейіттердің діні, ең алдымен оның билеуші тобы несториандық бағыттағы христиандар болды, мұны «Юань ши» хроникасы дәлелдейді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Нұрпейсов Е. Қазақстан мемлекеті: ханндық биліктен президенттік республикаға дейін, 1993 жыл;
2. Қазақ ССР тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. Алматы: Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1983 жыл;