Ислам діні және мұсылман құқығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
I Тарау. Ислам діні және мұсылман құқығының пайда болуы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар және мемлекеттік қайраткер ретінде.. 5.12
1.2. Мұсылман құқығының пайда болу тарихы, дамуы, түсінігі
және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12.16
1.3. Мұсылман құқығының негізі және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... . 17.28
1.4. Ислам ережелерінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны
мен адам құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29.36
II Тарау. Мұсылман құқығының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мұсылман құқығының қайнар көздерінің түсінігі және түрлері ... . 37.41
2.2. Шариғат нормалары және қазақ әдет.ғұрып құқығының
ара.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.48
2.3. Шариғаттың құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке
тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.51
III Тарау. Мұсылман құқығының қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ..
3.1. Мұсылман құқығының қазіргі мемлекеттерге тигізген әсері ... ... ... 52.53
3.2. Мұсылман құқығының діни жүйемен ара.қатынасы ... ... ... ... ... ... . 54.55
3.3. Дүниежүзілік халықаралық мұсылман ұйымдары
және олардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
I Тарау. Ислам діні және мұсылман құқығының пайда болуы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар және мемлекеттік қайраткер ретінде.. 5.12
1.2. Мұсылман құқығының пайда болу тарихы, дамуы, түсінігі
және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12.16
1.3. Мұсылман құқығының негізі және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... . 17.28
1.4. Ислам ережелерінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны
мен адам құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29.36
II Тарау. Мұсылман құқығының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мұсылман құқығының қайнар көздерінің түсінігі және түрлері ... . 37.41
2.2. Шариғат нормалары және қазақ әдет.ғұрып құқығының
ара.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.48
2.3. Шариғаттың құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке
тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.51
III Тарау. Мұсылман құқығының қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ..
3.1. Мұсылман құқығының қазіргі мемлекеттерге тигізген әсері ... ... ... 52.53
3.2. Мұсылман құқығының діни жүйемен ара.қатынасы ... ... ... ... ... ... . 54.55
3.3. Дүниежүзілік халықаралық мұсылман ұйымдары
және олардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Мұсылман құқығы Шығыс елдері мемлекетінің тарихи дамуы мен құқығының дамуына өте үлкен әсерін тигізді. Сонымен қатар мұсылман құқығының заңи және идеологиялық жағынан әрекет етуі, ислам дінімен тығыз байланыстылығы, оның біздің өміріміздегі кең ауқымдылығын білдіреді. Дүниежүзінің басқа діндеріне қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен тығыз байланысты болып келеді. Яғни бұл жерде ислам дінін тығыз байланыстыратын ол мұсылман құқығы және исламдық құқық идеологиясы болып табылады. Ислам мемлекеттері бір-бірінен әлеуметтік-экономикалық және саяси жақтарынан, сонымен қатар ислам мен мұсылман құқығының мемлекеттік-құқықтық даму жағына әсер ету денгейімен ерекшеленеді. Жалпы бұрынғы шығыстанушылар мұсылман құқығын «заң архиологиясы» деп атап кеткен.XIX ғасырда әсіресе XX ғасырдың бірінші жартысында орта шығыс елдеріндегі капиталистік қатынастардың пайда болуымен дамуына байланысты феодалдық мұсылман құқығы өзінің универсалдық мағынасын жоя бастады, оның орнына буржуазиялық құқық нормалары пайдалана бастады.
Мұсылман құқығының Қазақстандағы даму денгейіне келетін болсақ яғни, қазақ халқының әлемдік жүйеде алатын өз орны бар, өйткені қазақтар түркі тектес туыстар халықтар арасында өз ерекшелігімен көзге түсетін мол рухани мұраларға ие.
Рухани – діндік, тектік ерекшеліктерін мығым ұстаған ата-бабаларымыз қоғамды басқару мен реттеуде аса көрегенділікпен әдет-ғұрып заңдарын құрған. Біздің қазақ халқының – мұсылман діні ислам екенінде ешқандай дау жоқ.
Мұсылмандық құқық – шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінің көпшілігінің мемлекет және құқық тарихының өркендеп өсуіне де ерекше әсер етті. Тәуелсіз, Егеменді Қазақстан Республикасында жүзден аса ұлт өкілдері тұрады. Олар Қазақстанға әр түрлі себептермен келген. Сол үшін олардың баршасының ар-ожданы, өмірі және мол мүлкі мемлекет тарапынан қорғалады. Өз кезегінде олардың да мемлекетіміздің дамып, гүлденуіне атсалысулары шарт. Ал Қазақстан негізінен қазақ халқының Отаны. Бұл жайлы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың: «…Өзге ұлттар қазақ ұлтының ұлт ретіндегі ұмтылысына түсіністікпен қарауы қажет.
Қазақ ұлтының жалғыз Отаны – Қазақстан, ол өзінің жойылып кетудің аз-ақ алдында қалған мемлекеттік тілі мен оны дамыту туралы, өзінің мәдениеті, тарихы, ұлттық үрдістері жайлы айтуға хақылы » - деуінде үлкен мән жатыр.
Жалпы Қазақстанда халықтың жартысынан көбі ислам дінін ұстанушылар және Меккеге қажылыққа барушылар саны көбеюде.
Мұсылман құқығының заңдық және идеологиялық әсер ету факторының шеңбері өте кең болып, елдердің қалың жұртшылығының сана-сезімі мен көзқарасының қалыптасуына себепші болды. Оның үстіне, әлемдегі барлық діндерге қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен өте
Мұсылман құқығының Қазақстандағы даму денгейіне келетін болсақ яғни, қазақ халқының әлемдік жүйеде алатын өз орны бар, өйткені қазақтар түркі тектес туыстар халықтар арасында өз ерекшелігімен көзге түсетін мол рухани мұраларға ие.
Рухани – діндік, тектік ерекшеліктерін мығым ұстаған ата-бабаларымыз қоғамды басқару мен реттеуде аса көрегенділікпен әдет-ғұрып заңдарын құрған. Біздің қазақ халқының – мұсылман діні ислам екенінде ешқандай дау жоқ.
Мұсылмандық құқық – шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінің көпшілігінің мемлекет және құқық тарихының өркендеп өсуіне де ерекше әсер етті. Тәуелсіз, Егеменді Қазақстан Республикасында жүзден аса ұлт өкілдері тұрады. Олар Қазақстанға әр түрлі себептермен келген. Сол үшін олардың баршасының ар-ожданы, өмірі және мол мүлкі мемлекет тарапынан қорғалады. Өз кезегінде олардың да мемлекетіміздің дамып, гүлденуіне атсалысулары шарт. Ал Қазақстан негізінен қазақ халқының Отаны. Бұл жайлы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың: «…Өзге ұлттар қазақ ұлтының ұлт ретіндегі ұмтылысына түсіністікпен қарауы қажет.
Қазақ ұлтының жалғыз Отаны – Қазақстан, ол өзінің жойылып кетудің аз-ақ алдында қалған мемлекеттік тілі мен оны дамыту туралы, өзінің мәдениеті, тарихы, ұлттық үрдістері жайлы айтуға хақылы » - деуінде үлкен мән жатыр.
Жалпы Қазақстанда халықтың жартысынан көбі ислам дінін ұстанушылар және Меккеге қажылыққа барушылар саны көбеюде.
Мұсылман құқығының заңдық және идеологиялық әсер ету факторының шеңбері өте кең болып, елдердің қалың жұртшылығының сана-сезімі мен көзқарасының қалыптасуына себепші болды. Оның үстіне, әлемдегі барлық діндерге қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен өте
1. Коран. Перевод с И.Ю.Крачковского. М. 1990.
2. Конституция. .10 тамыз. 1995 ж.
3. Қазақстан - 2030 бағдарламасы.
4. В.И.Гаражда. Религиоведение. 186 стр. М. 1994.
5. Я.Ф.Трофимов. Религия в Казахстане. Алматы, 1996.
6. Өсеров Н.Ө., Қопабаев Ө.Қ. Мұсылмандық құқық. А., Жеті Жарғы, 1998.
7. Сарсенбаев М.А. Мусульманское право. Алматы, "Данекер", 1999г.
8. К.И.Батыр. Всеобщая история государства и права. М. 1998.
9. С.Жолдасбайүлы."Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан". Ана тілі, 1995ж.
10. Нұралы Өсерұлы. Мұсылмандық құқық.
11. Государство и право. №4. 1994 г.
12. "Ана тілі". №4 (53) 25 қаңтар, 2001 ж.
13. З.Ж.Кенжалиев. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Алматы, "Жеті Жарғы", 1996 ж.
14. Распределение богатства в Исламе Малана Муфти Мухаммад Шафи. 1995 ж.
15. Х.Х. Хассан Право на равенство в Исламе. Новосибирск, 1996.
16. Х.Х. Хассан. Право на социальную защиту в Исламе. Новосибирск. 1996 г.
17. Х.Х.Хассан. Право на безопасность в Исламе. Международный Исламский Университет. 1995. 1 сентября
18. Л.Р.Сюкияйнен.Шариат и мусульманско-правовая культура.
19. Қ.Е.Тастанов. Мұхаммед пайғамбардың білім-оқу туралы айтқан хадистері. //Право и государство, 2001 №1 (20).
20. И. Галяутдин. Исламдағы дұрыс түсініктің қағидалары. Мұсылман баспа үйі Алматы-2006.
21. Мұхаммад бин Жамил Зину. Пайғамбар қасиеттері. Алматы «Шапағат-Нұр» 2006.
22. Мұхаммед пайғамбардың өсиет хадистер. «Азиат» баспасы 2005.
2. Конституция. .10 тамыз. 1995 ж.
3. Қазақстан - 2030 бағдарламасы.
4. В.И.Гаражда. Религиоведение. 186 стр. М. 1994.
5. Я.Ф.Трофимов. Религия в Казахстане. Алматы, 1996.
6. Өсеров Н.Ө., Қопабаев Ө.Қ. Мұсылмандық құқық. А., Жеті Жарғы, 1998.
7. Сарсенбаев М.А. Мусульманское право. Алматы, "Данекер", 1999г.
8. К.И.Батыр. Всеобщая история государства и права. М. 1998.
9. С.Жолдасбайүлы."Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан". Ана тілі, 1995ж.
10. Нұралы Өсерұлы. Мұсылмандық құқық.
11. Государство и право. №4. 1994 г.
12. "Ана тілі". №4 (53) 25 қаңтар, 2001 ж.
13. З.Ж.Кенжалиев. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Алматы, "Жеті Жарғы", 1996 ж.
14. Распределение богатства в Исламе Малана Муфти Мухаммад Шафи. 1995 ж.
15. Х.Х. Хассан Право на равенство в Исламе. Новосибирск, 1996.
16. Х.Х. Хассан. Право на социальную защиту в Исламе. Новосибирск. 1996 г.
17. Х.Х.Хассан. Право на безопасность в Исламе. Международный Исламский Университет. 1995. 1 сентября
18. Л.Р.Сюкияйнен.Шариат и мусульманско-правовая культура.
19. Қ.Е.Тастанов. Мұхаммед пайғамбардың білім-оқу туралы айтқан хадистері. //Право и государство, 2001 №1 (20).
20. И. Галяутдин. Исламдағы дұрыс түсініктің қағидалары. Мұсылман баспа үйі Алматы-2006.
21. Мұхаммад бин Жамил Зину. Пайғамбар қасиеттері. Алматы «Шапағат-Нұр» 2006.
22. Мұхаммед пайғамбардың өсиет хадистер. «Азиат» баспасы 2005.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
I Тарау. Ислам діні және мұсылман құқығының пайда болуы және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар және мемлекеттік қайраткер ретінде.. 5-12
1.2. Мұсылман құқығының пайда болу тарихы, дамуы, түсінігі
және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 12-16
1.3. Мұсылман құқығының негізі және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... 17-28
1.4. Ислам ережелерінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны
мен адам
құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 29-36
II Тарау. Мұсылман құқығының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мұсылман құқығының қайнар көздерінің түсінігі және түрлері ... . 37-
41
2.2. Шариғат нормалары және қазақ әдет-ғұрып құқығының
ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 42-48
2.3. Шариғаттың құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке
тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 48-51
III Тарау. Мұсылман құқығының қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ..
3.1. Мұсылман құқығының қазіргі мемлекеттерге тигізген әсері ... ... ...
52-53
3.2. Мұсылман құқығының діни жүйемен ара-қатынасы ... ... ... ... ... ... ..
54-55
3.3. Дүниежүзілік халықаралық мұсылман ұйымдары
және олардың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Реферат
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Мұсылман құқығының жүйесіне
арналған. Аталған тақырыпты қолға алудағы негізгі мақсатым мұсылман
құқығының жүйесін, оның басқа құқықтардан ерекшеліктерін ашып көрсету болып
табылады. Мұсылман құқығын өзге құқықтардан аз зерттелген деп ойлаймын.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында - ислам діні және мұсылман құқығының пайда
болуы және даму кезеңдері, осыған Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың тигізген
үлесі, сондай-ақ мұсылман құқығының жүйесі мен қағидалары, ислам
ережелерінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны мен адам құқықтары
қарастырылады.
Жұмыстың екінші тарауында - мұсылман құқығының қайнар көздері болып
табылатын Құран, Сүнне, Иджма, Қияс, Фетва көрсетіледі. Сонымен бірге
Шариғат нормалары мен қазақ әдет-ғұрып құқығының ара-қатынасы қамтылады,
шариғаттың құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке тигізген әсері
қарастырылады.
Жұмыстың үшінші тарауында – мұсылман құқығының қазіргі кездегі
жағдайы, қазіргі мемлекеттерге тигізген әсері қарастырылады, сонымен бірге
мұсылман құқығының басқа да діни жүйелермен ара-қатынасы зерттеледі,
дүниежүзілік және олардың құқықтық жағдайы көрсетіледі.
Жұмыста қолданылған терминдер:
Сүнне – жол, нұсқау, бағыт.
Иджма – білікті заңгерлердің ақыл-ойға салған шешімдері.
Қияс – аналогияға байланысты талқылау.
Фетва – бұл муфтидің белгілі бір сұрақтарға қайтарған жауабы.
Фикх – мұсылман құқығының доктринасы және нормалары.
Муътамат – мұсылмандардың өзара және мұсылман еместердің қатынасы.
КІРІСПЕ
Мұсылман құқығы Шығыс елдері мемлекетінің тарихи дамуы мен құқығының
дамуына өте үлкен әсерін тигізді. Сонымен қатар мұсылман құқығының заңи
және идеологиялық жағынан әрекет етуі, ислам дінімен тығыз байланыстылығы,
оның біздің өміріміздегі кең ауқымдылығын білдіреді. Дүниежүзінің басқа
діндеріне қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен тығыз байланысты
болып келеді. Яғни бұл жерде ислам дінін тығыз байланыстыратын ол мұсылман
құқығы және исламдық құқық идеологиясы болып табылады. Ислам мемлекеттері
бір-бірінен әлеуметтік-экономикалық және саяси жақтарынан, сонымен қатар
ислам мен мұсылман құқығының мемлекеттік-құқықтық даму жағына әсер ету
денгейімен ерекшеленеді. Жалпы бұрынғы шығыстанушылар мұсылман құқығын заң
архиологиясы деп атап кеткен.XIX ғасырда әсіресе XX ғасырдың бірінші
жартысында орта шығыс елдеріндегі капиталистік қатынастардың пайда болуымен
дамуына байланысты феодалдық мұсылман құқығы өзінің универсалдық мағынасын
жоя бастады, оның орнына буржуазиялық құқық нормалары пайдалана бастады.
Мұсылман құқығының Қазақстандағы даму денгейіне келетін болсақ яғни,
қазақ халқының әлемдік жүйеде алатын өз орны бар, өйткені қазақтар түркі
тектес туыстар халықтар арасында өз ерекшелігімен көзге түсетін мол рухани
мұраларға ие.
Рухани – діндік, тектік ерекшеліктерін мығым ұстаған ата-бабаларымыз
қоғамды басқару мен реттеуде аса көрегенділікпен әдет-ғұрып заңдарын
құрған. Біздің қазақ халқының – мұсылман діні ислам екенінде ешқандай дау
жоқ.
Мұсылмандық құқық – шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінің көпшілігінің
мемлекет және құқық тарихының өркендеп өсуіне де ерекше әсер етті.
Тәуелсіз, Егеменді Қазақстан Республикасында жүзден аса ұлт өкілдері
тұрады. Олар Қазақстанға әр түрлі себептермен келген. Сол үшін олардың
баршасының ар-ожданы, өмірі және мол мүлкі мемлекет тарапынан қорғалады. Өз
кезегінде олардың да мемлекетіміздің дамып, гүлденуіне атсалысулары шарт.
Ал Қазақстан негізінен қазақ халқының Отаны. Бұл жайлы Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың: ...Өзге ұлттар қазақ ұлтының ұлт ретіндегі ұмтылысына
түсіністікпен қарауы қажет.
Қазақ ұлтының жалғыз Отаны – Қазақстан, ол өзінің жойылып кетудің аз-
ақ алдында қалған мемлекеттік тілі мен оны дамыту туралы, өзінің мәдениеті,
тарихы, ұлттық үрдістері жайлы айтуға хақылы - деуінде үлкен мән жатыр.
Жалпы Қазақстанда халықтың жартысынан көбі ислам дінін ұстанушылар
және Меккеге қажылыққа барушылар саны көбеюде.
Мұсылман құқығының заңдық және идеологиялық әсер ету факторының
шеңбері өте кең болып, елдердің қалың жұртшылығының сана-сезімі мен
көзқарасының қалыптасуына себепші болды. Оның үстіне, әлемдегі барлық
діндерге қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен өте тығыз байланысып
тұр. Осыларды байланыстырушы күш ретінде мұсылмандық құқық пен исламдық
құқықтық идеология күшті қызмет атқарды. Әлемдегі мұсылмандар саны 1,6 млрд-
тан астам екен. Ал қырыққа жуық елдерде ислам діні мемлекеттік дін болып
саналады. Жүз жиырма елде мұсылман қоғамдығының алар орны басым. Бұл
елдерде ең соңғы тарихи жағдайларға қарамай, ислам діні белсенділікпен
өркендеп өсуде. Яғни ол белгілі бір мемлекеттердің жиынтығы болып табылады.
Осының бәрі қазіргі кезде зерттеліп ашылуда және заң оқу орындарында және
халықаралық-құқықтық оқу орындарында оқытылып жатыр. Мұсылмандық құқық
құқықтық өмірде, саясат пен идеологияда көрнекті қызмет атқару үстінде.
Мұсылмандық құқық негізінен әділдік, қайырымдылық, адамгершілік
қағидаларын бірінші кезекте ұстанып отырған. Олар: ата-ананы сыйлау,
үлкенді құрметтеу, кешірімді болу, жылағанды жұбату, қысылып-қиналған
адамдарға жәрдемдесу т.б. Мұсылмандақ құқықтың басқа құқықтардан
ерекшелігі, ислам ешбір саясатқа бағылып ешкімнің қолшоқпары болмайды. Мұны
жақсы түсінген басқа діндер де, оған қолпаш көрсетіп отырған саясатта Ислам
дініне кедергілер келтіруде. Бірақ алтынды еш уақытта тат баспайды демекші,
қайта жан-жақтан қысым түскен сайын, Ислам дінінің жарқырай түсетінін
ұмытпағанымыз жөн. Құранның әрбір тылсым аяттары игеріліп нақтылана түскен
сайын, Ислам діні салмақтана береді. Құран қай дәуір, қандай жүйеде болса
да, құран сол дәуір мен жүйеге оп-оңай жеңіп сіңісіп, қайта оған жан-жақты
күш береді, толықтыра түседі. Мұның басты себебі сонда – Ислам ешқандай
формацияға, билік түріне қарсы емес, тек билік пен саясаттың әділетті
болуын талап етеді. Сондықтан да қәзіргі заманда мұсылмандық құқықты оқып
үйрену маңызды болып табылады.
I Тарау. Ислам діні және мұсылман құқығының пайда болуы және даму кезеңдері
1.1 Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар және мемлекеттік қайраткер ретінде
Аллаһтың Елшісі, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, рабиул-әууәл айының
дүйсенбі күні қасиетті Мекке қаласында, "Дару-л-маулид" атты үйде, піл жылы
(Христиан күнтізбесі бойынша 571 ж.) дүниеге келген. Оның әкесі -Абдуллаһ
бин Абд әл-Муталиб, ал анасы - Әмина бинт Уақб. Әкесі дүниеден өткенде іште
қалған баланы атасы Мұхаммед деп атаған.
Мұхаммед құрайыш тайпасының хашым руынан шықты, ол
өзінің рулық шежіресі бойынша Мекке қаласының негізін қалаушылармен
байланысы бар еді. Мұхаммедтің өмір баяны туралы деректер Құранда,
хадистерде, ҮІІ ғасырдың соңында араб тарихшылары жаза бастаған, “Алла
елшісінің өмірбаянында” қысқартып айтқанда сүреде, ат-Табаридің
“Тарихында”, Вакыдидің “Әскери жорықтар кітабында” кездеседі. Мұсылман
тарихнамасында исламға дейінгі араб тарихы жахилия, яғни надандық кезеңі
деген ат алды. Мұхаммед арабтар арасындағы надандықты жаңа дін уағызы
арқылы жойып, тайпалық алауыздықты, қанды экономикалық және саяси
себептерден басқа, идеологиялық факторлар да қолайлы жағдай туғызды. Бұл
қалада арабтардың аңызы бойынша, аспаннан түскен “қара тас” жатқан Қағбаның
орналасуы оған ерекше діни мән берді. В.В.Бартольд былай деп көрсетеді:
“Меккеде өмір сүретін құрайыш тайпасы, өзінің храмының арқасында тынымсыз
ауданда ерекше жағдайда тұрды” өйткені “харам қажылық орны болды, ...ол
орналасқан қала әскери шаралар үшін жабық саналды”. Қағбаны құрмет тұтудың
белгісі ретінде, тайпалар мен рулар өз құдайларының идеаларын әкеліп қойды,
оның саны 360-тай болды.
Күшті әлеуметтік жіктелулер нәтижесінде құрайыш тайпасы арасынан омайя
руы ерекше орын алды, себебі бұлар Қағбаның маңайындағы үйлерде өмір сүріп,
оның кілтіне ие болған, оларды “орталық құрайыштары” деп құрметтеген. Бұл
әлеуметтік қайшылықтар кедейленген бөліктің наразылығын тудырды.
Сөйтіп, Ү-ҮІІ ғасырларда Арабстан саяси, әлеуметтік, идеологиялық
дағдарысты бастан кешірді. Елде жалпы жұрт таныған саяси орталық болмады,
ал көшпелілердің рулық құрылысы ыдырап жатты. Тайпа ішіндегі әлеуметтік
қайшылықтар әсіресе, қала халқының, мысалы Меккеде қатты өршіді. Жекелеген
тайпалық культтер тайпаларды бір халыққа біріктіруге кедергі келтірді. Бұл
дағдарысты тарихшылардың дәлелдеуіне қырқыстарды тоқтатып, исламның аясында
жалпыарабтық бірлікті орнатқысы келді. Жахилия кезеңінде пұтқа табынушы,
көпқұдайлы Арабстан түбегі монотеистік діндердің жинақталған жері сияқты
болды. Христиандықты тек Месопотамия, Ирак, Сирия және Палестина жерінде
орналасқан араб тайпалары ғана емес, сол сияқты Солтүстік-Батыс Арабстан
тайпаларының арасында да ұстанушылар болды. Иудаизм христиан дінінің
бақталасы бола отырып, Иасрибте және Солтүстік-Батыс Арабстанның кейбір
оазистеріне таралды. Ал, Йеменде ҮІ ғасырдың басында иудаизм мемлекеттік
дін болып жарияланды. Осы діндердің ықпалымен, екінші жағынан араб
тайпаларының саяси бірігуге ұмтылуы нәтижесінде Арабстанда ҮІ ғасырдың
өзінде бір құдайлықты насихаттаушылар-ханифтер пайда болған еді. Бұлар бір
құдай Рахманға бас иді. Мұхаммед исламды уағыздаудың бастапқы кезеңінде
ханифтерден айырмашылығы аз болып, тыңдаушыларды арабтардың ежелгі діні-
Ыбырайым дініне оралуға шақырды. Құранда “...бір бағыттағы Ыбырайым (Ғ.С)
жолына еріңдер, ол ортақ қосушылардан емес еді” делінген 19. Кейіннен
Мұхаммед Ыбырайымды Қағбаның негізін қалаушы деп есептеді, американдық
шығыстанушы Массэнің атап көрсеткеніндей, “...бұл негізгі идея, исламды
тудырған идеялардың бірі болды, өйткені ол жаңа діннің иудаизмнің пұтқа
табынушылығына қатынасына мынадай тәуелсіздік орнатты”5,79.Бір құдай
Рахман есімін Мұхаммед бір эпитетіне айналдырады.
Әрбір уағыз енді “бисмиллахи-р-рахмани-рахим”, “Аса мейірімді, рахымды
алланың атымен” сөзімен басталады. Арабтарды монотеизмге жақындатқан тағы
бір жағдай болды, ол олардың түсініктерінде бейнесі әлі айқын
қалыптаспаған, жоғары құдай Алланың өмір сүруі еді.
631 жыды, немес хиджраның 9-жылын тарихшылар “елшілік жылы” деп
атайды. Мұсылмандыққа бағынған тайпалары елшілері Мұхаммедке үздіксіз келіп
жатты. Пайғамбардың қуаты күннен-күнге арта түсті. Мұхаммедтің сол
кезеңдегі Арабстандағы тарихи рөлі туралы француз ғалымы А.Массэ былай деп
жазады: “Мұхаммедтің діни және саяси көрегендігінің, адамдарды біріктіре
алатын қабілеттілігінің арқасында, арабтар өзін өзі танып, надандық,
анархия жағдайынан шығып, әлемдік өркениет жағдайында өз орнын батыл түрде
алуға дайын тұрды”.
Жаңа дін исламның негізін қалаушы Мұхаммед болды. В.В.Бартольд
көрсеткендей, “Мұхаммед тек діннің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің де
негізін қалады, және ислам өзінің негізін қалаушының көзі тірісінде буддизм
Шакьямуниден Ашокаға, христиандық Христен Ұлы Константинге (дейінгіні
басынан кешкен) даму процестерін басынан кешірді[1] 3,64. Мұхаммедтің
діни қызметінің басталуы 610 жылға, оған қырық жас толған кезге
жатқызылады. Мұхаммед 632 жылы 63 жасында қайтыс болған.
Қоғамның әлеуметтік теңсіздігі жағдайында бір рулар байып, қуаты арта
берді, ал екіншілері кедейленіп, басқаларға тәуелді бола бастаған еді.
Бұдан олардың арасында өздерінің әлеуметтік жағдайларына наразылығы
күшейді. Бұл наразылықты Мұхаммед жақсы түсініп, қолдау көрсетті. Сондықтан
да, ол бастаған ислам туы арасындағы қозғалысты “Мұхаммедтің діни
революциясы” деп атады.
Мұхаммедтің өз миссиясын қалай түсінгенін өзінің алдына қойған
міндеттерінен аңғаруға болады: ол-өз халқына күнәдан арылу жолын, елес
түріндегі шындықты көрсету болды. Бұл жағдай Арабстан түбегіндегі ҮІІ
ғасырдағы діни дүниетаным үстем болған білім деңгейімен түсіндіріледі.
Мұхаммед өз қауымына құдай идеясының бетбұрысы болды. Бұл бетбұрыстағы
Мұхаммедтің атқарған рөлі туралы австриялық белгілі шығыстанушы Г.Э.фон
Грюнебаум былай деп жазды: реформалаудан басқа ешнәрсе ұсына алмады, бірақ
сол идеяның өзі арабтардың өміріндегі маңызды тарихи болды “Мұхаммедтің
пайда болуындағы терең мағына жаңа түсініктегі құдайды жасауы болды. Бұл
оны қолдаушыларды жаңа үлгідегі қауымдастыққа біріктіреді. Ең маңызды
қорытынды мынада: Мұхаммед ұстаған құдай туралы ұғым оның замандастарының
ойынан шықпаған жағдайда, оның жолын қуушылар болмас еді және құдай туралы
жаңа ойлар айтқан басқалар сияқты көп ұзамай-ақ Пайғамбар да, оның уағызы
да ұмыт қалған болар еді. Алайда, Мұхаммед және оның ісі мұндай сынға төтеп
берді, себебі ол, егер осылай айтуға болса, құдай атынан ғана емес, сонымен
бірге арабтар атынан немесе, өзі айтқандай, ол өз халқына араб пайғамбары
ретінде келді”.
Араб руларын біртұтас мұсылман мемлекетіне біріктіру ісіндегі
Мұхаммедтің өзі мақсат етпеген саяси біріктіру идеясын оның саяси табыстары
деп айту орынсыз, өйткені Мұхаммед бұл жөнінде ойлаған жоқ. Оның ойында
басқа мақсат-барлық араб тайпалары үшін ортақ бір дін жасау мақсаты болды.
Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалана білген Мұхаммед өз идеологиясын
белгілеуде жаңашыл болды: ол мемлекет басшысы және діни ұстамдылық сияқты
Арабстан үшін мүлдем жаңа міндетті өзіне ала отырып, бұрындары жекелеген
адамдар арасында бөлініп атқарылған қызметті өз қолына шоғырландырды. Жаңа
мұсылмандық нанымға назар аударуы оның барлық өмірлік проблемаларды шешуге
тиісті беделді көреген адам екенін мойындатты. “Мұхаммедтің арабтардың
пайғамбары бола алуының, өз соңынан бүкіл Араб түбегінің халқын ерте
білуінің себебі,-деп жазды М.Б,Пиотровский,-жергілікті салт-дәстүрлерден не
сақталып қалған болса, солардың арасынан нені алуға болса, соның бәрін де
пайдаланды... Салт-дәстүрлерге сүйене отырып, Мұхаммед өзінің бүкіл қызметі
арқылы қоғамдық дамудың жаңа сипаттарын бейнеледі, білдірді және өмірге
енгізді. Ескі мен жаңаны шебер үйлестіре отырып, ол көпшілік таныған
“Алланың елшісі” болды...”.
Ислам Арабстанда өршіген әлеуметтік қайшылықтарды жұмсарта алды, ол
барлық мұсылмандардың Алла алдындағы теңдігі және әлеуметтік әділеттілік
принципі арқылы көрінді. Әділеттілік принцип шеттен тыс байлықты айыптаумен
ғана емес, Ұмманың ауқатты бөлігіне ерекше салық салумен де жүрді. Сонымен
қатар ислам өзінің партиархалдық-феодалдық қанау системасын құрды, ол
алдымен Арабстанда кейін жаулап алынған Таяу Шығыста болды Мұсылмандар
Аллаһтың Елшісіне түскен Құран кітабына сәйкес өмір сүріп, мінез-
құлықтарымен Мұхаммед Пайғамбарға, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, еліктеуге
тырысуы қажет. Өзіне жүктелген істі бір Аллаһқа сиынуға үндеуден бастаған
Мұхаммед Пайғамбар сияқты, мұсылмандар да осы іске аса көңіл бөлуі керек.
Аллаһ Та'ала Өз елшісіне: "Оларға былай де: "Шындығында мен Жаратушы иеме
ғана жалбарынамын, оған еш уақытта серік қосқан емеспін!" - деген. АллаҺ
тағала құлшылық етушілерді мейірім-шапағатына бөлеп, олардың арасынан өз
Елшісін таңдады. Бұрындары шынайы дін жолынан адасып жүрген оларды Елші,
Аллаһтан түскен аяттар арқылы рухани жаңғыртып, Қасиетті Құран кітабын
оқыту арқылы даналыққа бастады). 7 1. Құранда: "Оларға былайша айт,
шындығында мен өздерің сияқты ет пен сүйектен жаралған адаммын. Маған
жаратқан Иеміздің жалғыз екені уәхи етілуде...", -делінген. (Каһф 18:110).
Аллаһтың Елшісіне, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, дүйсенбі күні ұсталатын
ораза туралы сұрақ берілгенде, ол: "Бұл күні мен өмірге келдім, адамдарға
елші ретінде жіберілдім және маған дәл осы күні Құран тусті", - деп жауап
берген. (Муслим). Аллаһ Та'ала былай деген: "Мұхаммед - Аллаһтың Елшісі..."
(Фатх48:29).
Аллаһтың Елшісі, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, былай деген: "Менің
бес есімім бар: Мен - Мұхаммедпін, Ахмадпын, мен АллаҺтың
сенімсіздікті өшіретін өшіргішімін (Әл-Махи), мен адамдарды өз жаныма
топтастарып жинаушымын (өл-Хашир), мен артынан пайғамбар болмайтын соңғы
ізбасармын (әл-Ақб)". (Әл-Бухари, Муслим). Сонымен бірге Аллаһ оны жұбатушы
(Ра’уф) және Рақымды (Рахим) - деп те атаған. Оның бір сахабасы былай
деген: "Аллаһтың Елшісі, өзінің түрлі аттарын атап бізге былай дейтін: "Мен
-Мұжаммед, мен Ахмад, мен - Әл-Мүкаффи', мен тәубеге келу Пайғамбары
және Рахмет пайғамбарымын" (Муслим).
Аллаһтың Елшісі: "Сендер құрайыштардың ғайбаттаулары мен
қарғыстарынан мені Аллаһтың қалай қорғағанын көріп таң қалып отырған
жоқсыңдар ма? Олар ғайбатталушыны (музаммам) сөгіп қарғауда, ал мен
(қарғыстан аманмын), себебі мен - Мұхаммед (мадақталушымын)!" -деген. (Әл-
Бухари); "Шындығында АллаҺ Исмайыл ұрпақтарынан қинандарды таңдады (араб
тайпасы), оның ішінен құрайыш тайпасын, ал одан бану хашим руын, бану хашим
руынан мені таңдады"-деген; "Өздеріңе менің есімімді қоюларыңа болады,
бірақ менің құрметті атағымды (кунш)[2] иеленбеңдер, өйткені мен сіздердің
араларыңда болып таратушымын.(Қасим)", - деген. (Муслим) Мұхаммед (с.ғ.с)
түр-сипаты және дене пішіні жағынан адамдар арасындағы ең бір көрнектісі
еді. Оның аласа да, өте биік те емес, өзіне лайықты бойы болатын" (Бухари,
Муслим). "Аллаһтың Елшісі аққұба өңді әрі ажарлы болатын" (Муслим). Әл-
Бара бин Азибтің былай дегені туралы риуаят етіледі: "Аллаһтың Елшісі
орта бойлы, кең жауырынды болатын. Бетінің қызыл шырайына қою сақалы мен
құлағының сырғалығына түскен шашы әдемі әр беретін. Мен оны қызыл түсті
киімімен көрдім, әрі одан асқан ажарлы жанды кезіктірген емеспін ". (Әл-
Бухари). "Ол ай мен күндей дөңгелек жүзді болатын".' (Муслим) "Аллаһтың
Елшісі кей кездері жүзі нұрланып толған айдай болатын, біз бұдан оның бір
нәрсеге қуанғанын білетінбіз". (Әл-Бухари, Муслим) Аллаһтың Елшісі, күлмей
тек жымиятын, сол кезде оның көздері сүрмеленген сияқты көрінгенімен,
шындығында оның көздері осылай нұрланатын және көмекейі көрінгенше ауызын
ашып күлмеген, өйткені ол өмірі күлмей тек қана жымиятын. Пайғамбардың хош
иісі: Анастың, ради " Аллаһу анһу, былай дегені туралы риуаят
етіледі:"Расулуллаһ сәл ғана еңкейіп, сабырлы кейіппен жүретін. Ыстықтаған
кездері оның бет-жүзін жуған тер моншақтары маржандай тізілетін еді. Маған
Аллаһтың Елшісінің, салла Аллаһу алейһи уа сәллам, қолы жібек пен паршадан
да биязы көрінді, ал демі мускустан да, тіпті, еңбір хош иістен де артық
болатын" (Әл-Бухари, Муслим). Анастың, ради Аллаһу анһу, былай дегені
туралы риуаят етіледі:"Бірде біздің үйдегі түскі астан кейін
Пайғамбарымыздың аз ғана уақыт көзі ілініп кетті. Оның қара терге түсіп
жатқанын көрген анам, маңдай терін сыпырып құтыға жинай бастаған. Аллаһтың
Елшісі, салла Аллаһу алейһи уа сәллам, кенет көзін ашып: "Уа, Умм Суләйм
мұныңне?"- деді. Ол болса: "Мен сенің маңдай теріңді жиып иіс суға қосамын,
өйткені ол әтір сияқты хош иісті" - деді" (Муслим)."Сахих әл-Жәмиде":
"Аллаһтың Елшісінің, салла Аллаһу алейһи уа сәллам, біздерге жақындағанын
оның хош иісінен сезетінбіз", -делінген. Анастан әл-Бухари жеткізген
хадисте былай делінген: "Расулуллаһ, салла АллаҺу алейһи уа сәллам, еш
уақытта өзіне сый ретінде берілген хош иісті әтірлерден бас тартпайтын".
Бірде мұсылмандар қуаңшылыққа тап болғанда Аллаһтың Елшісі: "О, Аллаһ
біздерді сусынға қандыра гөр" -деп, жалбарынған. Осыдан кейін нөсерлеп
жаңбыр жауып, ал Ибн Омар мен қасындағылар Аллаһтың Елшісін әдемі
сипаттаған туысқан ағасы Әбу Талибтің: "Жарқынжүзі бұлттарды жаудыруға
себеп болған, жетімменен жесірдіде жебеуші"де, - деген өлеңімен оны
мадақтады".
Бұл жерде адамдардың Аллаһтың Елшісін, салла Аллаһу алейһи уә сәллам,
жарқын жүзді деп атау себебі: Осы арқылы адамдар одан өзінің нұрлы жүзін
аспанға бұрып Жаратушыдан жаңбыр тілеп жалбарынуды өтінгенін білдіреді.
Пайғамбар бақилық болмастан бұрын (адамдар одан осылай етуді өтінгенде)
талай рет тура осылай болған еді. Ал ол өмірден өткен соң, халифа Омар,
ради Аллаһу анһу, қуаңшылық кезінде, жерге жаңбыр жаудыруды сұрап Аллаһқа
жалбарынуды әл-Аббастан өтінді. Осы кезде қинан тайпасының бір адамы былай
тебіренген: "Саған рахметімізді білдіре отырып, сені мадақтаймыз, өйткені
біз Пайғамбар жарқын жүзін Жаратушысына бұрып жалбарынғанда, оның нұрлы
жүзі үшін ғана жауынға қарық болдық. Біз бейне бір шапан жапқандай, жаңбыр
тамшылары маржандай тізіліп жауғанын көрдік. Ол шынымен ағасы Әбу Талиб
атағандай, нұрлы әрі оның бойында барлық жақсылық жиналған. Аллаһ ол үшін
бұлттарды жаудырып, жерді суарады - бұл менің айтқан сөзімнің айғағы.
Кімде-кім Аллаһқа алғыс білдірсе, одан да көп рақымына бөленеді. Ал
Аллаһтың жақсылығын білмегендер тағдырдың түрлі қиындығына душар болады".
Игі істі Елші
Аллаһтың елшісі, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, Әбу Бакр және оның
басына бостандық берген құлы мен олардың жол бастаушысы Меккеден Мәдинаға
барар жолдарында қос шатыр тігіп отырған Умм Маъбад атты кәрі әйелге
жолығады. Олар әйелден ет пен құрма сатуды өтінген болатын, алайда онда
ешқандай ауқат жоқ екен. Кенет Аллаһтың елшісінің көзі шатыр маңында тұрған
саулыққа түседі. Бұл оның қасындағы серіктерінің ас-суы таусылып, әбден
қарындары ашқан кез еді. Мұхаммед салла Аллаһу алейхи уә сәлләм саулықтың
иесінен саулық жайлы сұрағанда, ол оған саулықтың желінінде беретін сүтіде
жоқ екендігін және өлейін деп тұрған саулық деп жауап береді. Сол кезде
Мұхаммед салла Аллаху алейхи уа сәлләм саулықты қасына шақырып, содан соң
оның желінін сипап тұрып: Аллаһтың атымен, Оған үлкен мадақ - деп сөзін
бастап, Умм Маъбат үшін, оның саулығының сүт беруін Аллаһтан жалбарынып,
осыдан кейін саулық өзінен-өзі аяқтарын талтайтып, желінін кернеген мол
сүт, Пайғамбар алдырған үлкен ыдысқа меймілдеп толады.
Расулуллаһ алдымен әйелді, сосын қасындағы серіктерін сүтке тойдырып
болған соң ғана өзі ыдысты әйелге қалдырып, одан Исламға кіру антын алып
қоштасып кете берген. Біршама уақыттан кейін қосқа әлсіздіктен аяқтарын
әрең басқан ешкілерін айдап әйелдің күйеуі Әбу Маъбад жетеді. Ол ғаиыптан
пайда болған сүтке таңқалып әйелінен саулықтар әлі төлдемей жатып әрі бәрі
жайылымда жүргенде сен мына сүтті қайдан алдың деп сұрағанда. Әйелі:
Растығына Аллаһтың атымен ант етемін, сенің алдыңда ғана осы жерге бір
игілікті жан келіп, бізді қуанышқа бөледі, - деп еріне болған оқиғаны
бастан-аяқ баяндап берді. Осыдан кейін әйелі айтқан таңғажайып әңгімеге
бағанадан бері ұйып тыңдаған Әбу Ма'бад одан әлгі адамды сипаттап беруді
өтінді. Бойы ортадан жоғары, еңсесі биік, ал оның ұзын кірпіктері маған
сүрмелеп қойған сияқты әдемі көрінді. Аз ғана қырылы бар қоңыр дауысы
құлаққа аса жағымды естілді. Сақалы қалың, ал қиылған қою қастары өте әдемі
екен. Алыстан қараған кезде ол маған адам баласының ең ажарлысы көрінді, ал
тура жанынан көргенімде сүйегінің асылдығына көзім жетті. Ол үнсіз
отырғанда өзіне лайықты сабырлы кейіпте болса, сөйлеген кезде жүзі нұрланып
кетеді екен. Оның әр айтқан сөзі қысқа әрі нұсқа сонымен бірге нағыз сөз
маржаны көрінді. Жолаушының қасына ерткен екі серігі бар екен. Маған ол
үшеуінің ішіндегі ең ажарлысы әрі құрметке лайықтысы көрінді. Жолдастары
оның әр сөзін ізетпен тыңдап, ол бір нәрсе бұйырса, тездетіп орындауға
асықты. Жүзі жарқын, айтқан әңгімесі бос сөзден ада әрі тыңдаушы жүрегін
тез арада баурап әкетер мәнді екен.
Бағанадан бері әйелінің айтқанын үнсіз тыңдап тұрған Әбу Ма'бад осы
сөздерден кейін: Аллаһтың атымен ант етемін! Бұл құрайыш туралы мен Меккеде
жүргенде есітіп, ізінен ергім келген және қолымнан келсе міндетті түрде
солай істеймін, - деді. Әбу Ма'бад осы сөздерін айтып болғаны сол еді,
кенет алыстағы Мекке үстінде ғайыптан пайда болған зор дауыс естіген адамын
таң қалдырып: "Барлық адамдарды жаратушы Аллаһ Та 'ала Умм Ма 'бадтың
шатырына тоқтаған екі досты мейірім-шапағатына бөлесін! Олар әйелге игі
жолды көрсету үшін жіберілген болатын, міне осының арқасында ол солай
болғанын растайды", - деп жар салды.
Жаратушы Аллаһ. Та'ала адамдар үшін өмірлерін Өзіне толықтай бағынышты
болуын көрсететін тура жолға бастаушы Кітабын — қасиетті Құранды түсірді.
Қасиетгі Құранда Аллаһтың бұйрықтары мен тыйымдары бар. Егер қандай да бір
сұраққа жауап беретін аят болып, бұл аятқа қарама-қайшы хадис болған болса,
онда істі аят бойынша шешкен дұрыс, өйткені Аллаһқа бағыну Пайғамбарға
бағынудан гөрі маңызды. Негізінде Мұхаммед пайғамбар ешқашан Жаратушы
Аллаһқа қарама-қайшы сөз айтпаған, бірақ осы жағдайға тап болып, хадис
аятқа қарсы келсе, онда бұл хадис Пайғамбардың аузынан емес, оның атын
жамылып жазылған ойдан шығарылған хадис боп табылады, сондықтан бұл өтірік
боп есептелінеді.
Егер қандай да бір сұраққа Пайғамбардың хадисі мен ғалымның пікірі
жауап ретіңде табылса, ал ғалымның пікірі хадиске кайшы келсе, онда
ғалымның пікіріне емес, Пайғамбардың хадисіне бағыну керек, себебі
Пайғамбар айтқан: "Әрбір адам баласы қателеседі, ал қателесушілердің ең
жақсылары тәубеге келушілер''. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар қателік жасаудан
сақталған, өйткені жаратушы Аллаһ оған осындай дәреже берді, ал оның
сахабалары, табиғиндер мен ғалымдар қателесуден қорғалмаған. Тіпті, өте
мықты деген Ислам ғалымдары белгілі бір сұрақтың шешімін іздегеңде, осы
сұраққа катысты жалғыз ғана хадис болатын болса, соны кездестірмеуі және
соған қарамастан шариғат үкімін немесе пәтуә шығара қалған жағдайда
олардың қатесін осы хадисті білетін басқа бір ғалым табуы мүмкін.
Соңдықган, мұндай жағдайда ғалымның пәтуәсіне емес, Пайғамбардың
хадисіне бағыну керек. Фикһ мектебінің негізін қалаушы Әбу Ханифа былай
деген: "Егер сіз менің пікірімнен гөрі күштірек және дұрысырақ пікір тапқан
болсаңыздар, мен өз пікірімнен қайтамын" Бұл сөзінде ол жалпы ғалымдардың
пікірі туралы айтса керек, ал Пайғамбардың кез келген мәселеге байланысты
пікірі сөзсіз дұрыс боп табылады.Шынындада, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарға
бағынып, оның ізіне еру, Аллаһты сүю болып табылады.Мұхаммед (с.ғ.с.)
оларға: "Егер Аллаһты сүйсеңдер, (щца маған ілесіңдер. Аллаһ Та'ала
севдерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқдвды. Өеттсені, Аллаһ аса
жарылкдушы, еге иешрімді де." ("Әли Рымран "суресі, 31 аят). Сонымен
қатар:Адамдардың Мұхаммед пайғамбардың сүннетін былай қалдырьш, ғалымдардың
пікіріне еріп кетегін жағдайлары да кездеседі. Пайғамдардың сахабаларьшан
кейінгі табиғивдер заманында белгілі ғалым Суфиян әс-Саури деген адам өмір
сүрді. Кейбір шәкірттері оны Мүхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардан артық сүйді,
олар бұны Құран мен хадистерді жақсы біле тұра істеді. Біздің уақытымызда
да осы сияқты Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың пікірінен гөрі басқа бір
ғалымның пікірін жоғары қоятындар кездесіп қалады.
Жаратушы Аллаһ айтты: "Ал біреу өзіне тура жол айқыңдалғаннан кейін
Пайғамбарға қарсы шықса, сондай-ак мүмиңдердің жолынан басқа жол іздесе,
оны бұрылған жағына бұрамыз да тозаққа саламыз." ("Ниса " суресі, 775 аят).
Осы аятты естіген саналы адам осыдан кейін қалайша сүннеттен бас тартады?
Әрине, жоқ. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар айтты: "Иудейлер 71 ' тармаққа
бөлейдіі, христиандар 72 -ге, ал менің үмбетім 73 тармаққа бөлінеді,
осылардың ішінде тек біреуі ғана тура жолда болып, жұмаққа кіреді (тозақ
отынан құтқарылады)." Одан: "Бұлар қайсысы?" деп сұрағаңда, ол: "Олар менің
сүннетімді және тақуа сахабаларымның сүннет ұстанатындар" деп жауап
берді.Егер адам тозаққа түскісі келмесе, онда ол Пайғамбардың сүннетіне
орай өзінің құлшылығын орындауы керек. Тек осы жағдайда ғана оның құлшылығы
қателіксіз болады.
Кейбір мұсылмандар, өздеріне "Міне, мынау Пайғамбардьң хадисі, осы
хадиске орай іс жасап, өзге ғалымның қате пікірін тастаңыз, бұл сұрақ
бойынша шындыққа жанасатын хадис бар ғой" десең, олар бәрібір қателік
жасаудан тыйылмай, Пайғамбардың хадисін қабылдамай таң қалдырады. Және бір
мұсылмандар өздері дұрыстап оқып, жаза алмастан бұрын оңынан да, солынан да
өздерінің пәтуәларын таратып, одан әрі таңқалдырады. Бұл біреулерді адасуға
апарып соқтырса, енді біреулерді Исламды жек көруге итермелейді. Ешқандай
да адамның Аллаһтың заңы мен Пайғамбардың шариғатын өзгертуге еш құқығы
жоқ, әрбір адам осы заңдар бойынша өмір сүрулері керек. Ислам бұл Аллаһтың
үкімі және оны пайғамбар Мұхаммедтің бізге әкелген күйінде қабылдауымыз
керек. Бүкіл әлемнің билеуішсі Аллаһқа мадақ, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарға
Аллаһтың мейірімі мен тыныштығы болсын, онын бүкіл сахабалары мен Қияметке
дейін иман келтіргендерге Аллаһтың шарапаты болсын! Әмин.
1.2. Мұсылман құқығының пайда болу тарихы, дамуы, түсінігі және
түрлері
Біздің заманымыздың VII-ші ғасырының басында Арабия түбегінде өмір
сүрген араб тайпаларының арасында қарама-қайшылықтар орын ала бастады. Олар
өзара бір-біріне шауып, тыныштықты, бейбіт жатқан халықтарды қанай бастады.
Мемлекеттік және әлеуметтік дифференциация күшейді. Халықтың тұрмысы
нашарлады, шейхтар мен сайдтер ең құнарлы жерлерді иемденді. Құлдардың саны
көбейіп кетті. Қылмыс және тәртіпсіздікке жол ашылды. Ислам дінінің келуіне
дейін көптеген діндер болды.
Осы арада әлеуметтік-экономикалық дағдарыста жаңа қоғам қалыптаса
бастайды. Бұл қоғамның ұстанған негізгі идеологиясы бара- бара дамып жан-
жағындағы халыққа таралып, салт-дәстүрлік негізі қалыптаса бастайды. Бұл
салт діни нанымдық түр ала бастайды.
Жаңа діни наным-Исламның қалыптасуы Мұхаммедтің(570-632ж)
атымен байланыстырылады. Мұхаммед жаңа тәртіптің қалыптасуын
жариялайды. Себебі:сол арқылы халықтардың арасындағы қайшылықтарды,
шиеленістірді шешуге жағдай туғызған.Барлық арабтар бір ұлттылыққа,жиналуды
шақырады. Олардың басшысы болып, құдайдың жолын уағыздаушы, соңғы елшісі
Мұхаммедті тағайындайды. Халық бұған көнеді. Ол дінге кірудің басты талабы,
ол дінді қабылдау және оны қатаң түрде сақтау. Сонымен қатар мұсылман діні
шыққан тегіне, нәсіліне қарамастан барлық адамдарда тең деп жариялады және
Мұсылман құқының халыққа рухани жағынан тәлім-тәрбие беру арта түсті.
Қарапайым халық осы дінді ерекше жылдам қабылдады. Себебі:қалың көпшілік
мүлдем сауатсыз, қараңғыда түртінектеген су қараңғы соқыр секілді, жарыққа
яғни, шамға ұмтылған көбелектей кез-келген діндерге кіріп сенуден
қалады.Алғашқыда сенім халықтық мінез танытты, ол бай адамдарды шошыта
бастады. Кейіннен ақсүйек қауымның көздері жетіп мұсылман дінін қабылдайды.
Өйткені, бұл дін олардың түпкілікті, терең мүдделеріне сай болып
шығады. Ислам діні негізі салям сөзінен бастау алған, оның мағынасы
бейбітшілік және жақсылық . Бұл екеуіде бақытпен теңеледі, ал бақыт болса
өз кезегінде сенімділікті, еркіндікті, денсаулықты, әділеттілікті
жариялайды. Бұл жеке тұлғаның өмірге деген көзқарасын тек жақсы нақтылығын
көрсетеді. Ислам- бұл Алланың көрсеткен жолы болып табылады және оны
адамзат ұстануы қажет. Өйткені өмірдің тепе-теңдік заңы бұзылмауы керек
және ол ақыл-ойдың салты деп аталады.Нәтижесінде бұның бәрі қасиетті
Құранда жазылған, оның авторы- бір Алла.
Алланың негізгі талап ететін жағы ол адамдардың діни және рухани
материалдық білімпаз болуы және осы негізде ақиқатты білуге болады
делінеді.Бұл туралы мәселердің барлығы сүреде жазылған. VII ғасырдың 10-шы,
32-ші жылдары Арабияда пайда болды және оның негізін қалаушы жоғарыда
айтылғандай Мұхаммед пайғамбар. Ең негізгі мұсылман діни наным, оқудың
қайнар көзі болып Құран мен Сунна болды. Сонымен осы бағытпен құрылған
Араб Халифаты ерекше нығайып күшті мемлекет құрылды.Мұсылмандық құқық –
шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінінң көпшілігінің мемлекет және құқық
тарихының өркендеп өсуіне ерекше әсер етті. Әлбетте, қазақтардың да
мемлекет және құқық тарихы мұнан шет қалған жоқ. Оның заңдық және
идеологиялық әсер ету факторының шеңбері өте кең болып, бұл елдердің қалың
жұртшылығының сана-сезімі мен көзқарастарының қалыптасуы барысында өшпес із
қалдырды. Оның үстіне, әлемдегі барлық діндерге қарағанда ислам діні
мемлекет және құқықпен өте тығыз қабысып жатыр. Бұларды байланыстырушы күш
ретінде мұсылмандық құқық пен исламдық құқықтық идеология мықты қызмет
атқарды. Қазіргі кезде әлемдегі мұсылмандардың саны 1,5 миллиардтан астам.
30-дан астам елдерде ислам діні мемлекеттік дін болып саналады. 120 елде
мұсылман қоғамдарының алар орны басым. Бұл елдерде ең соңғы тарихи
жағдайларға қарамай, ислам діні белсенділікпен өркендеп-өсуде, мұсылмандық
құқық құқықтық өмірлерінде, саясаты мен идеологиясында көрнекті қызмет
атқару үстінде. Сондықтан да қазіргі заманғы құқықтық жүйелерден
мұсылмандық құқықты оқып-үйрену маңызды болып табылады. Рас, әлі күнге
мұсылмандық құқық жете зерттелмеген. Оның да себеп-салдары бар.
Дегенмен, кеңес дәуірінің шығыстанушылары бұл тақырыпқа қалам
тартқандары жасырын емес.Біріқта олар бұл тақырыптың маңызды көп тұстарына
көңіл бөлмеді. Ал, Қазақстан ғалымдарын сөз етсек, олар атейстік бағдарда
ғана бұл мәселені зерттеген. Мұндай көзқарастың түбірімен қате екендігі
қазір айқындалып отыр. Ал мұсылмандық құқықтың түрлеріне келетін болсақ
олар яғни келесі төменгі құқықтарды айтсақ болады. Отбасылық құқықтар,
азаматтық құқық, әкімшілік және конституциялық құқық, қылмыстық құқық, іс
жүргізу құқығы, халықаралық құқық, мұсылмандардың әлеуметтік жағдайын
анықтаушы құқық. Осылардың ішінде төмендегі құқықтарды нақтырақ ашсақ.
Отбасына қатысты құқықтар:
Неке — қарама-қарсы екі жыныстың (ер мен әйел) шариғат талаптарын
сақтай отырып, бірге тұрмыс құру мақсатында өзара келісіммен жасаскан
міндеттемесі. Некелесу — кәмелетке толғандардың іс-әрекеттері ішіндегі ең
жақсысы. Әлбетте. ұрпақ өсіру, адамзат баласы өмір жалғасын токтатпауы
әркімге парыз. Неке түрлері—үшеу: тұрақгы неке, уақытша неке және кәни-зек
неке. Біз имам Ағзам ағымында болғандықтан, көбіне осы ағым ережелерін
оқушыларға беруге тырысамыз. Имам Ағзам уақытша некені қолдамайды. Тұрақты
неке: Алдын ала талап етілетін ережелер: қалыңдық таңдау (бұған тегі,
пәктігі, ақыл-есі, діні, туыстығы, денсаулығы т.б. кіреді) келісім сұрау
(келісімін беруші қыз не әйел — кәмелетке толған, ақыл-есі бүтін, өз құқы
өзінде болуы тиіс). Некеге кедергі келтіретін жәйттер: жақын туыстық;
емшектестік; сүйек жақындық; әйел санының белгілі мөлшерден асуы;
дінсіздік; талақ айту. Жақын туыстық. Шариғат жақын туыстығына орай 6
жагдайда некелесуге тыйым салады. Олар: анасы және одан тікелей өрбігендер;
қызы және одан тікелей өрбігендер; ұлының қызы және одан тікелей
өрбігендер; әпкесі және одан тікелей өрбігендер; әке және ана жағынан
тікелей өрбігендер; аға-іні қыздары.Сол секідді заңсыз (некесіз) тұрмыс
құрып, туылғандармен некелесуге де тыйым салынады. Емшектестік:
Шариғат бойынша 2 жаска дейінгі нәресте басқаның емшегін 15 рет емсе
емшектес деп саналады. Имам Ағзам қағидасы бойынша бір рет тойып емсе де
жетеді. Емшектес болғандар арасында неке қиылмайды. Арабтарда жас
нәрестелерді басқаға асырауға беру дәстүрі бар. Мұхаммед пайғамбарды да
нәресте кезінде басқаға асырауға берген.
Сүйек жақындық: Шариғат бойынша әйелінің анасына, бірден апалы-сіңлілі
екеуіне үйленуге тыйым салынады. Тек бірінен ажырасқанда ғана екіншісіне
үйленуге рұқсат етіледі. Әйел санының белгілі мөлшерден асуы. Шариғат
бойынша ер адамға 4 әйелмен некелесуге рұқсат етеді. Некелеспей тұрып
әйелге жақындау—арам. Шариғат күндермен некелесуге тыйым салмайды. Олармен
некелесуге шек те қоймайды. Имам Ағзам қағидасы бойынша мейлі азат әйел,
мейлі күң болсын, бәрі төрттен аспауы тиіс.
Дінсіздік. Шариғат заңдары пұтқа табынушылар мен дінсіздерге үйленуге,
тұрмысқа шығуға қатаң тыйым салады. Бұл жайлы Құранда да анық айтылған.
Имам Ағзам қағидалары кітап түсірілгендерге (яғни, Таурат, забур, Інжілді
төн алушыпарға) үйленуге рұқсат береді. Тек әйелдерге өз діндегілерден
өзгелерге тұрмыска шығуға тыйым салады.
Талақ айту. Шариат бойынша 3 рет талақ айтылған әйелімен некелесу
арам. Ашу үстінде, мас кезіңде айтылған талақ заңсыз. Шариат жолымен
ажырасу өте күрделі талаптардан өтіледі. Шариат зандары етек кірі келгенде
немесе екіқабат айел босанып, тазаланғанша талақ айтуға тыйым салады.
Некелесу кезіндегі ережелер: Некеге тұрушылар: кәмелетке толған; акыл-есі
бүтін; өзара келісілген; маһр беру (акша не мал-мүлік); 2 куә (ер адам)
қатысуы міндеттеледі. Құл мен күң қожасының рұқсатынсыз некелесе алмайды.
Некені асығыс, шариғат кағидаларын кысқартып, жол-жораларын бұзып қиюға
болмайды. 1 еркек, 2 әйел куәлік ете алады. Жеккөрінішті жәйттер: әйелді
жиі қоя беру (ажыраса беру); әйелді жөнсіз ұра беру; әйелдерге сұқтана
қарау. Ер мен әйел міндеттері: Ері әйелін киіммен, тамақпен, тұрғын жаймен
камтамасыз етіп, сыйласып тұру міндеттеледі.
Егер, 4 әйелі болса, онда әр әйеліне бір түннен арнауы тиіс. Бәріне
бірдей карауы міндет. Бет алды ұруға тыйым салынады. Әйелі ерін құрметтеп,
адал болуға, ұрпақ жалғастыруға міндетті. Әйел ерінің рұксатынсыз ораза
ұстауға, үйден бір жақка шығуға құқығы жоқ. Болса да шариғат тыйым салған
нөрселерді ері сұраса (мысалы, арақ ішуді) орындамауға болады; әйелі ерінің
айгқанын тыңдамаса, жөнсіз ұрыс шығара берсе онда ері оны асырап-бақпауға
құкықгы; ері әйелін асырап-баға алмаса, әйелі еріне тиісті мүлікті сатып
пайдалануға құқықты; ері әйеліне маһрын толық бергенше, әйелі жақындаспауға
құқықгы.
Келісім, міндеттеме, мәміле: Сауда-саттық міндеттемелері
Өз меншігі болып табылатын затты өзара келісілген ақысын алып, басқа
біреуге өткізу міндеттемесін сауда-саттық міндетте-месі дейді.
Сауда-саттықта сақталуга тиісті ережелер: екі жақтың өзара келісуі;
келісушілердің кәмелетке толған болуы; ақыл-есі бүтін болуы; өзін-өзі игеру
құқығына ие болуы; сатылатын зат өз меншігі болуы; сатылатын затты тапсыру
және кабылдап алу; сатылатын заттың заңды болуы; заттың санын, сапасын,
салмағын, мөлшерін дәл белгілеп аныктау; бағасын дәл анықтау; сатылатын
заттың тек пайдалы болуы.Шариғат бойынша екі жақтың өзара келісуін бір жағы
саттым, екінші жағы сатып алдым деген сөздер білдіреді. Шариғат бойынша
10 жасқа толмаған балалармен сауда-саттық келісімін жасау заңсыз деп
табылады. Сауда-саттық келісімін тек кәмелетке толғандар ғана жасайды. Ақыл-
есі кемістермен (мысалы, жынды, есалаң, мас т.б.) жасалған сауда-саттық
келісімі заңсыз деп саналады. Сол секідці сатылатын заттың нағыз құнын
білмеушілермен де жасалған келісім заңсыз болып табылады. Келісім тек ақыл-
есі бүтін адамдар арасында жасалуы тиіс.
Сонымен қатар келісушілердің екі тарапы да өзін-өзі игеру құқығына ие
болуы шарт. Мысалы, қожасының рұқсатынсыз құлы, ерінің рұқсатынсыз әйелі өз
меншігі емес заттарды сатуы не сатып алуы заңсыз деп табылады.
Шариғат заңы бойынша сатылатын зат өз меншігі болуы тиіс. Ешкім
басқаның мал-мүлкін иесінің рұқсатынсыз не сенім хатынсыз, келісім шарт
жасап, сату және сатып алуға тыйым салынады. Жасала калған жағдайда,
иесінің талап етуі бойынша тоқтаусыз тез жойылып, сауда-саттық шарты
бұзылады. Қожасының рұқсатынсыз мал-мүліктің сатылғаны екі жағына да
белгілі болса, онда мал-мүлік тартып алынады әрі екі жағының да кеткен
шығындары өтелмейді. Ал, егер сатушы ғана біліп, алушы білмесе, барлық
болған шығынға сатушы жауап береді. Сауда-саттық келісімі тек сатушы сатып
алушыға бере, тапсыра алатын, ал сатып алушы кабылдап ала алатын затқа ғана
жасалады. Әлбетге, қашып жүрген құл, ұрланып әлі табылмаған зат не мүлік
сату объектісі бола алмайды.
Ал исламның әкімшілік және концтитуциялық құқықтары мемлекетті құру,
үкіметті және оның басқада органдарын, институттарын құрып олардың
арасындағы қарым-қатынасты реттеу болып табылады. Бұл жерде сонымен қатар
мұсылман заңгерлерінің айтуы бойынша басқа құқықтық, саяси және
концтитуциялық жүйеге қарағанда исламда керісінше мемлекеттің алдында
жүреді.
Исламның Қылмыстық құқығы: бұл бойынша белгілі бір қылмыс үшін жауапқа
тарту саналады. Сонымен қатар жауапқа тартудың екі түрі көрсетілген ол яғни
біреуі Шариғатпен жазалау және шариғат қарастырмайтын жазалар. Шариғаттың
басты қағидасы ол адам өмірінің, ар-ұятының, интелектуалдық еркіндігінің
жекелігі қорғалуы болып саналады.
Исламның іс жүргізу құқығы: Соттарға жүретін бағытты және ислам
қоғамындағы сот жүйесін анықтайды. Сондай-ақ мұсылман заңгерлері құқық
тарихында алғаш рет іс жүргізу құқығына басқа құқықтарға қарамастан жеке
құжаттарды дайындап қарастырған. Құқық тарихындағы іс жүргізу бойынша жұмыс
жасған алғашқы құқықтанушы болып имам Ханифаның шәкірті имам Абу Иусуф
болды.
Исламның халықаралық құқығыда ислам құқықтанушыларының жетістігі болып
саналады. Олар оны тәуелсіз жеке тәрбие жөнінде қарастырған. Ең бірінші
халықаралық құқық бойынша жұмыстар Хиджыраның екінші жартысында яғни, б.з.
VIII ғасырында жазылған.
Келесі ол яғни мұсылмандардың әлеуметтік жүріс тұрысын қадағалайтын
құқықтар. Бұл құқықтар арқылы мұсылмандардың жүріс тұрыс тәртібін, салт
дәстүрлерін және мұсылмандардың қоғамдық өмірдегі өзара қарым-қатынастарын
реттейді.
1.3. Мұсылман құқығының негізі және қағидалары
Мұсылмаңдық құқықтың рухани да, азаматгық негізі болып ең бірінші
Құран саналады. Құран — Жебрейл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға 23 жыл
бойына аят-аяттармен, аян берумен түсіріліп отырған Алланың сөзі. Құран —
араб тілінен аударғанда кітап, оқу деген мағынаға ие. Аяттар сүрелерді
құрайды. Құран 114 Сүреден тұрады. Сүрелерде аят сандары әр түрлі. Құранда
6666 аят бар. Белгілі батыс, шығыс ғалымдарының есебінше Құран аяттарының
саны 6236 аят. Құран аяттары 6226 аяттан 6238 аят арасында екені әмбеге
аян. Құран 30 бөлікке (жуза) бөлінген. Құранның мақсаты—құдайсыздықтан,
пұтқа табынушылықтан, жаһилдіктен, надандықтан сақтап, адамгершіліктің биік
мұраттары — зандар мен қағидаларды тарату, жалғыз Аллаға құлшылық етуді
үйрету болып табылады. Құранның мәніне келсек, мазмұнына қарай оны догмалық
және тәжірибелік деп екіге бөлуге болады. Догмалық тұжырымдар, негізінен,
сенімдерден (Құранға, Аллаға, пайғамбарларға, ақырзаман боларына, күнә мен
сауап істерге, дозақ пен пейішке сену), ал тәжірибелік бөлімі төмендегі
парыздан тұрады. Олар: 5 уақыт намаз оқу, дәрет алу, жұма намаз, ораза
тұту, зекет, са-дақа беру, қажылық жасау, құрбан, ораза айтгтарын атау,
ғазауат соғысына қатысу т.б.
Мұсылмандық құқық міне осы Кұраннан бастау алады. Құран— мұсылмандық
қүқықтың айнасы, теориялық бағдарламасы. Мұсылмандық құқық негіздерін,
сондай-ақ Құраннан кейін Сунна, Иджма, Қияс, әдеттік зандар түзеді.
Осылардың қосылысынан келіп, мұсылмандық құқық пайда болады. Оны шариат,
фикһ ілімі деп те атайды.
Шариат ілімі екі бөлімнен: Ілім Кәләм және ілім Фикһтан тұрады.
Ілім Кәләм догмалық сенімдерді камтыса, ал ілім Фикһ сенімнің
практикалық ережелері мен азаматгық қарым-қатынасқа тиісті құқықгардан
тұрады.
Ілім Кәләм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
I Тарау. Ислам діні және мұсылман құқығының пайда болуы және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар және мемлекеттік қайраткер ретінде.. 5-12
1.2. Мұсылман құқығының пайда болу тарихы, дамуы, түсінігі
және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 12-16
1.3. Мұсылман құқығының негізі және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... 17-28
1.4. Ислам ережелерінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны
мен адам
құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 29-36
II Тарау. Мұсылман құқығының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мұсылман құқығының қайнар көздерінің түсінігі және түрлері ... . 37-
41
2.2. Шариғат нормалары және қазақ әдет-ғұрып құқығының
ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 42-48
2.3. Шариғаттың құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке
тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 48-51
III Тарау. Мұсылман құқығының қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ..
3.1. Мұсылман құқығының қазіргі мемлекеттерге тигізген әсері ... ... ...
52-53
3.2. Мұсылман құқығының діни жүйемен ара-қатынасы ... ... ... ... ... ... ..
54-55
3.3. Дүниежүзілік халықаралық мұсылман ұйымдары
және олардың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Реферат
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Мұсылман құқығының жүйесіне
арналған. Аталған тақырыпты қолға алудағы негізгі мақсатым мұсылман
құқығының жүйесін, оның басқа құқықтардан ерекшеліктерін ашып көрсету болып
табылады. Мұсылман құқығын өзге құқықтардан аз зерттелген деп ойлаймын.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында - ислам діні және мұсылман құқығының пайда
болуы және даму кезеңдері, осыған Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың тигізген
үлесі, сондай-ақ мұсылман құқығының жүйесі мен қағидалары, ислам
ережелерінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны мен адам құқықтары
қарастырылады.
Жұмыстың екінші тарауында - мұсылман құқығының қайнар көздері болып
табылатын Құран, Сүнне, Иджма, Қияс, Фетва көрсетіледі. Сонымен бірге
Шариғат нормалары мен қазақ әдет-ғұрып құқығының ара-қатынасы қамтылады,
шариғаттың құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке тигізген әсері
қарастырылады.
Жұмыстың үшінші тарауында – мұсылман құқығының қазіргі кездегі
жағдайы, қазіргі мемлекеттерге тигізген әсері қарастырылады, сонымен бірге
мұсылман құқығының басқа да діни жүйелермен ара-қатынасы зерттеледі,
дүниежүзілік және олардың құқықтық жағдайы көрсетіледі.
Жұмыста қолданылған терминдер:
Сүнне – жол, нұсқау, бағыт.
Иджма – білікті заңгерлердің ақыл-ойға салған шешімдері.
Қияс – аналогияға байланысты талқылау.
Фетва – бұл муфтидің белгілі бір сұрақтарға қайтарған жауабы.
Фикх – мұсылман құқығының доктринасы және нормалары.
Муътамат – мұсылмандардың өзара және мұсылман еместердің қатынасы.
КІРІСПЕ
Мұсылман құқығы Шығыс елдері мемлекетінің тарихи дамуы мен құқығының
дамуына өте үлкен әсерін тигізді. Сонымен қатар мұсылман құқығының заңи
және идеологиялық жағынан әрекет етуі, ислам дінімен тығыз байланыстылығы,
оның біздің өміріміздегі кең ауқымдылығын білдіреді. Дүниежүзінің басқа
діндеріне қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен тығыз байланысты
болып келеді. Яғни бұл жерде ислам дінін тығыз байланыстыратын ол мұсылман
құқығы және исламдық құқық идеологиясы болып табылады. Ислам мемлекеттері
бір-бірінен әлеуметтік-экономикалық және саяси жақтарынан, сонымен қатар
ислам мен мұсылман құқығының мемлекеттік-құқықтық даму жағына әсер ету
денгейімен ерекшеленеді. Жалпы бұрынғы шығыстанушылар мұсылман құқығын заң
архиологиясы деп атап кеткен.XIX ғасырда әсіресе XX ғасырдың бірінші
жартысында орта шығыс елдеріндегі капиталистік қатынастардың пайда болуымен
дамуына байланысты феодалдық мұсылман құқығы өзінің универсалдық мағынасын
жоя бастады, оның орнына буржуазиялық құқық нормалары пайдалана бастады.
Мұсылман құқығының Қазақстандағы даму денгейіне келетін болсақ яғни,
қазақ халқының әлемдік жүйеде алатын өз орны бар, өйткені қазақтар түркі
тектес туыстар халықтар арасында өз ерекшелігімен көзге түсетін мол рухани
мұраларға ие.
Рухани – діндік, тектік ерекшеліктерін мығым ұстаған ата-бабаларымыз
қоғамды басқару мен реттеуде аса көрегенділікпен әдет-ғұрып заңдарын
құрған. Біздің қазақ халқының – мұсылман діні ислам екенінде ешқандай дау
жоқ.
Мұсылмандық құқық – шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінің көпшілігінің
мемлекет және құқық тарихының өркендеп өсуіне де ерекше әсер етті.
Тәуелсіз, Егеменді Қазақстан Республикасында жүзден аса ұлт өкілдері
тұрады. Олар Қазақстанға әр түрлі себептермен келген. Сол үшін олардың
баршасының ар-ожданы, өмірі және мол мүлкі мемлекет тарапынан қорғалады. Өз
кезегінде олардың да мемлекетіміздің дамып, гүлденуіне атсалысулары шарт.
Ал Қазақстан негізінен қазақ халқының Отаны. Бұл жайлы Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың: ...Өзге ұлттар қазақ ұлтының ұлт ретіндегі ұмтылысына
түсіністікпен қарауы қажет.
Қазақ ұлтының жалғыз Отаны – Қазақстан, ол өзінің жойылып кетудің аз-
ақ алдында қалған мемлекеттік тілі мен оны дамыту туралы, өзінің мәдениеті,
тарихы, ұлттық үрдістері жайлы айтуға хақылы - деуінде үлкен мән жатыр.
Жалпы Қазақстанда халықтың жартысынан көбі ислам дінін ұстанушылар
және Меккеге қажылыққа барушылар саны көбеюде.
Мұсылман құқығының заңдық және идеологиялық әсер ету факторының
шеңбері өте кең болып, елдердің қалың жұртшылығының сана-сезімі мен
көзқарасының қалыптасуына себепші болды. Оның үстіне, әлемдегі барлық
діндерге қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен өте тығыз байланысып
тұр. Осыларды байланыстырушы күш ретінде мұсылмандық құқық пен исламдық
құқықтық идеология күшті қызмет атқарды. Әлемдегі мұсылмандар саны 1,6 млрд-
тан астам екен. Ал қырыққа жуық елдерде ислам діні мемлекеттік дін болып
саналады. Жүз жиырма елде мұсылман қоғамдығының алар орны басым. Бұл
елдерде ең соңғы тарихи жағдайларға қарамай, ислам діні белсенділікпен
өркендеп өсуде. Яғни ол белгілі бір мемлекеттердің жиынтығы болып табылады.
Осының бәрі қазіргі кезде зерттеліп ашылуда және заң оқу орындарында және
халықаралық-құқықтық оқу орындарында оқытылып жатыр. Мұсылмандық құқық
құқықтық өмірде, саясат пен идеологияда көрнекті қызмет атқару үстінде.
Мұсылмандық құқық негізінен әділдік, қайырымдылық, адамгершілік
қағидаларын бірінші кезекте ұстанып отырған. Олар: ата-ананы сыйлау,
үлкенді құрметтеу, кешірімді болу, жылағанды жұбату, қысылып-қиналған
адамдарға жәрдемдесу т.б. Мұсылмандақ құқықтың басқа құқықтардан
ерекшелігі, ислам ешбір саясатқа бағылып ешкімнің қолшоқпары болмайды. Мұны
жақсы түсінген басқа діндер де, оған қолпаш көрсетіп отырған саясатта Ислам
дініне кедергілер келтіруде. Бірақ алтынды еш уақытта тат баспайды демекші,
қайта жан-жақтан қысым түскен сайын, Ислам дінінің жарқырай түсетінін
ұмытпағанымыз жөн. Құранның әрбір тылсым аяттары игеріліп нақтылана түскен
сайын, Ислам діні салмақтана береді. Құран қай дәуір, қандай жүйеде болса
да, құран сол дәуір мен жүйеге оп-оңай жеңіп сіңісіп, қайта оған жан-жақты
күш береді, толықтыра түседі. Мұның басты себебі сонда – Ислам ешқандай
формацияға, билік түріне қарсы емес, тек билік пен саясаттың әділетті
болуын талап етеді. Сондықтан да қәзіргі заманда мұсылмандық құқықты оқып
үйрену маңызды болып табылады.
I Тарау. Ислам діні және мұсылман құқығының пайда болуы және даму кезеңдері
1.1 Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар және мемлекеттік қайраткер ретінде
Аллаһтың Елшісі, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, рабиул-әууәл айының
дүйсенбі күні қасиетті Мекке қаласында, "Дару-л-маулид" атты үйде, піл жылы
(Христиан күнтізбесі бойынша 571 ж.) дүниеге келген. Оның әкесі -Абдуллаһ
бин Абд әл-Муталиб, ал анасы - Әмина бинт Уақб. Әкесі дүниеден өткенде іште
қалған баланы атасы Мұхаммед деп атаған.
Мұхаммед құрайыш тайпасының хашым руынан шықты, ол
өзінің рулық шежіресі бойынша Мекке қаласының негізін қалаушылармен
байланысы бар еді. Мұхаммедтің өмір баяны туралы деректер Құранда,
хадистерде, ҮІІ ғасырдың соңында араб тарихшылары жаза бастаған, “Алла
елшісінің өмірбаянында” қысқартып айтқанда сүреде, ат-Табаридің
“Тарихында”, Вакыдидің “Әскери жорықтар кітабында” кездеседі. Мұсылман
тарихнамасында исламға дейінгі араб тарихы жахилия, яғни надандық кезеңі
деген ат алды. Мұхаммед арабтар арасындағы надандықты жаңа дін уағызы
арқылы жойып, тайпалық алауыздықты, қанды экономикалық және саяси
себептерден басқа, идеологиялық факторлар да қолайлы жағдай туғызды. Бұл
қалада арабтардың аңызы бойынша, аспаннан түскен “қара тас” жатқан Қағбаның
орналасуы оған ерекше діни мән берді. В.В.Бартольд былай деп көрсетеді:
“Меккеде өмір сүретін құрайыш тайпасы, өзінің храмының арқасында тынымсыз
ауданда ерекше жағдайда тұрды” өйткені “харам қажылық орны болды, ...ол
орналасқан қала әскери шаралар үшін жабық саналды”. Қағбаны құрмет тұтудың
белгісі ретінде, тайпалар мен рулар өз құдайларының идеаларын әкеліп қойды,
оның саны 360-тай болды.
Күшті әлеуметтік жіктелулер нәтижесінде құрайыш тайпасы арасынан омайя
руы ерекше орын алды, себебі бұлар Қағбаның маңайындағы үйлерде өмір сүріп,
оның кілтіне ие болған, оларды “орталық құрайыштары” деп құрметтеген. Бұл
әлеуметтік қайшылықтар кедейленген бөліктің наразылығын тудырды.
Сөйтіп, Ү-ҮІІ ғасырларда Арабстан саяси, әлеуметтік, идеологиялық
дағдарысты бастан кешірді. Елде жалпы жұрт таныған саяси орталық болмады,
ал көшпелілердің рулық құрылысы ыдырап жатты. Тайпа ішіндегі әлеуметтік
қайшылықтар әсіресе, қала халқының, мысалы Меккеде қатты өршіді. Жекелеген
тайпалық культтер тайпаларды бір халыққа біріктіруге кедергі келтірді. Бұл
дағдарысты тарихшылардың дәлелдеуіне қырқыстарды тоқтатып, исламның аясында
жалпыарабтық бірлікті орнатқысы келді. Жахилия кезеңінде пұтқа табынушы,
көпқұдайлы Арабстан түбегі монотеистік діндердің жинақталған жері сияқты
болды. Христиандықты тек Месопотамия, Ирак, Сирия және Палестина жерінде
орналасқан араб тайпалары ғана емес, сол сияқты Солтүстік-Батыс Арабстан
тайпаларының арасында да ұстанушылар болды. Иудаизм христиан дінінің
бақталасы бола отырып, Иасрибте және Солтүстік-Батыс Арабстанның кейбір
оазистеріне таралды. Ал, Йеменде ҮІ ғасырдың басында иудаизм мемлекеттік
дін болып жарияланды. Осы діндердің ықпалымен, екінші жағынан араб
тайпаларының саяси бірігуге ұмтылуы нәтижесінде Арабстанда ҮІ ғасырдың
өзінде бір құдайлықты насихаттаушылар-ханифтер пайда болған еді. Бұлар бір
құдай Рахманға бас иді. Мұхаммед исламды уағыздаудың бастапқы кезеңінде
ханифтерден айырмашылығы аз болып, тыңдаушыларды арабтардың ежелгі діні-
Ыбырайым дініне оралуға шақырды. Құранда “...бір бағыттағы Ыбырайым (Ғ.С)
жолына еріңдер, ол ортақ қосушылардан емес еді” делінген 19. Кейіннен
Мұхаммед Ыбырайымды Қағбаның негізін қалаушы деп есептеді, американдық
шығыстанушы Массэнің атап көрсеткеніндей, “...бұл негізгі идея, исламды
тудырған идеялардың бірі болды, өйткені ол жаңа діннің иудаизмнің пұтқа
табынушылығына қатынасына мынадай тәуелсіздік орнатты”5,79.Бір құдай
Рахман есімін Мұхаммед бір эпитетіне айналдырады.
Әрбір уағыз енді “бисмиллахи-р-рахмани-рахим”, “Аса мейірімді, рахымды
алланың атымен” сөзімен басталады. Арабтарды монотеизмге жақындатқан тағы
бір жағдай болды, ол олардың түсініктерінде бейнесі әлі айқын
қалыптаспаған, жоғары құдай Алланың өмір сүруі еді.
631 жыды, немес хиджраның 9-жылын тарихшылар “елшілік жылы” деп
атайды. Мұсылмандыққа бағынған тайпалары елшілері Мұхаммедке үздіксіз келіп
жатты. Пайғамбардың қуаты күннен-күнге арта түсті. Мұхаммедтің сол
кезеңдегі Арабстандағы тарихи рөлі туралы француз ғалымы А.Массэ былай деп
жазады: “Мұхаммедтің діни және саяси көрегендігінің, адамдарды біріктіре
алатын қабілеттілігінің арқасында, арабтар өзін өзі танып, надандық,
анархия жағдайынан шығып, әлемдік өркениет жағдайында өз орнын батыл түрде
алуға дайын тұрды”.
Жаңа дін исламның негізін қалаушы Мұхаммед болды. В.В.Бартольд
көрсеткендей, “Мұхаммед тек діннің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің де
негізін қалады, және ислам өзінің негізін қалаушының көзі тірісінде буддизм
Шакьямуниден Ашокаға, христиандық Христен Ұлы Константинге (дейінгіні
басынан кешкен) даму процестерін басынан кешірді[1] 3,64. Мұхаммедтің
діни қызметінің басталуы 610 жылға, оған қырық жас толған кезге
жатқызылады. Мұхаммед 632 жылы 63 жасында қайтыс болған.
Қоғамның әлеуметтік теңсіздігі жағдайында бір рулар байып, қуаты арта
берді, ал екіншілері кедейленіп, басқаларға тәуелді бола бастаған еді.
Бұдан олардың арасында өздерінің әлеуметтік жағдайларына наразылығы
күшейді. Бұл наразылықты Мұхаммед жақсы түсініп, қолдау көрсетті. Сондықтан
да, ол бастаған ислам туы арасындағы қозғалысты “Мұхаммедтің діни
революциясы” деп атады.
Мұхаммедтің өз миссиясын қалай түсінгенін өзінің алдына қойған
міндеттерінен аңғаруға болады: ол-өз халқына күнәдан арылу жолын, елес
түріндегі шындықты көрсету болды. Бұл жағдай Арабстан түбегіндегі ҮІІ
ғасырдағы діни дүниетаным үстем болған білім деңгейімен түсіндіріледі.
Мұхаммед өз қауымына құдай идеясының бетбұрысы болды. Бұл бетбұрыстағы
Мұхаммедтің атқарған рөлі туралы австриялық белгілі шығыстанушы Г.Э.фон
Грюнебаум былай деп жазды: реформалаудан басқа ешнәрсе ұсына алмады, бірақ
сол идеяның өзі арабтардың өміріндегі маңызды тарихи болды “Мұхаммедтің
пайда болуындағы терең мағына жаңа түсініктегі құдайды жасауы болды. Бұл
оны қолдаушыларды жаңа үлгідегі қауымдастыққа біріктіреді. Ең маңызды
қорытынды мынада: Мұхаммед ұстаған құдай туралы ұғым оның замандастарының
ойынан шықпаған жағдайда, оның жолын қуушылар болмас еді және құдай туралы
жаңа ойлар айтқан басқалар сияқты көп ұзамай-ақ Пайғамбар да, оның уағызы
да ұмыт қалған болар еді. Алайда, Мұхаммед және оның ісі мұндай сынға төтеп
берді, себебі ол, егер осылай айтуға болса, құдай атынан ғана емес, сонымен
бірге арабтар атынан немесе, өзі айтқандай, ол өз халқына араб пайғамбары
ретінде келді”.
Араб руларын біртұтас мұсылман мемлекетіне біріктіру ісіндегі
Мұхаммедтің өзі мақсат етпеген саяси біріктіру идеясын оның саяси табыстары
деп айту орынсыз, өйткені Мұхаммед бұл жөнінде ойлаған жоқ. Оның ойында
басқа мақсат-барлық араб тайпалары үшін ортақ бір дін жасау мақсаты болды.
Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалана білген Мұхаммед өз идеологиясын
белгілеуде жаңашыл болды: ол мемлекет басшысы және діни ұстамдылық сияқты
Арабстан үшін мүлдем жаңа міндетті өзіне ала отырып, бұрындары жекелеген
адамдар арасында бөлініп атқарылған қызметті өз қолына шоғырландырды. Жаңа
мұсылмандық нанымға назар аударуы оның барлық өмірлік проблемаларды шешуге
тиісті беделді көреген адам екенін мойындатты. “Мұхаммедтің арабтардың
пайғамбары бола алуының, өз соңынан бүкіл Араб түбегінің халқын ерте
білуінің себебі,-деп жазды М.Б,Пиотровский,-жергілікті салт-дәстүрлерден не
сақталып қалған болса, солардың арасынан нені алуға болса, соның бәрін де
пайдаланды... Салт-дәстүрлерге сүйене отырып, Мұхаммед өзінің бүкіл қызметі
арқылы қоғамдық дамудың жаңа сипаттарын бейнеледі, білдірді және өмірге
енгізді. Ескі мен жаңаны шебер үйлестіре отырып, ол көпшілік таныған
“Алланың елшісі” болды...”.
Ислам Арабстанда өршіген әлеуметтік қайшылықтарды жұмсарта алды, ол
барлық мұсылмандардың Алла алдындағы теңдігі және әлеуметтік әділеттілік
принципі арқылы көрінді. Әділеттілік принцип шеттен тыс байлықты айыптаумен
ғана емес, Ұмманың ауқатты бөлігіне ерекше салық салумен де жүрді. Сонымен
қатар ислам өзінің партиархалдық-феодалдық қанау системасын құрды, ол
алдымен Арабстанда кейін жаулап алынған Таяу Шығыста болды Мұсылмандар
Аллаһтың Елшісіне түскен Құран кітабына сәйкес өмір сүріп, мінез-
құлықтарымен Мұхаммед Пайғамбарға, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, еліктеуге
тырысуы қажет. Өзіне жүктелген істі бір Аллаһқа сиынуға үндеуден бастаған
Мұхаммед Пайғамбар сияқты, мұсылмандар да осы іске аса көңіл бөлуі керек.
Аллаһ Та'ала Өз елшісіне: "Оларға былай де: "Шындығында мен Жаратушы иеме
ғана жалбарынамын, оған еш уақытта серік қосқан емеспін!" - деген. АллаҺ
тағала құлшылық етушілерді мейірім-шапағатына бөлеп, олардың арасынан өз
Елшісін таңдады. Бұрындары шынайы дін жолынан адасып жүрген оларды Елші,
Аллаһтан түскен аяттар арқылы рухани жаңғыртып, Қасиетті Құран кітабын
оқыту арқылы даналыққа бастады). 7 1. Құранда: "Оларға былайша айт,
шындығында мен өздерің сияқты ет пен сүйектен жаралған адаммын. Маған
жаратқан Иеміздің жалғыз екені уәхи етілуде...", -делінген. (Каһф 18:110).
Аллаһтың Елшісіне, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, дүйсенбі күні ұсталатын
ораза туралы сұрақ берілгенде, ол: "Бұл күні мен өмірге келдім, адамдарға
елші ретінде жіберілдім және маған дәл осы күні Құран тусті", - деп жауап
берген. (Муслим). Аллаһ Та'ала былай деген: "Мұхаммед - Аллаһтың Елшісі..."
(Фатх48:29).
Аллаһтың Елшісі, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, былай деген: "Менің
бес есімім бар: Мен - Мұхаммедпін, Ахмадпын, мен АллаҺтың
сенімсіздікті өшіретін өшіргішімін (Әл-Махи), мен адамдарды өз жаныма
топтастарып жинаушымын (өл-Хашир), мен артынан пайғамбар болмайтын соңғы
ізбасармын (әл-Ақб)". (Әл-Бухари, Муслим). Сонымен бірге Аллаһ оны жұбатушы
(Ра’уф) және Рақымды (Рахим) - деп те атаған. Оның бір сахабасы былай
деген: "Аллаһтың Елшісі, өзінің түрлі аттарын атап бізге былай дейтін: "Мен
-Мұжаммед, мен Ахмад, мен - Әл-Мүкаффи', мен тәубеге келу Пайғамбары
және Рахмет пайғамбарымын" (Муслим).
Аллаһтың Елшісі: "Сендер құрайыштардың ғайбаттаулары мен
қарғыстарынан мені Аллаһтың қалай қорғағанын көріп таң қалып отырған
жоқсыңдар ма? Олар ғайбатталушыны (музаммам) сөгіп қарғауда, ал мен
(қарғыстан аманмын), себебі мен - Мұхаммед (мадақталушымын)!" -деген. (Әл-
Бухари); "Шындығында АллаҺ Исмайыл ұрпақтарынан қинандарды таңдады (араб
тайпасы), оның ішінен құрайыш тайпасын, ал одан бану хашим руын, бану хашим
руынан мені таңдады"-деген; "Өздеріңе менің есімімді қоюларыңа болады,
бірақ менің құрметті атағымды (кунш)[2] иеленбеңдер, өйткені мен сіздердің
араларыңда болып таратушымын.(Қасим)", - деген. (Муслим) Мұхаммед (с.ғ.с)
түр-сипаты және дене пішіні жағынан адамдар арасындағы ең бір көрнектісі
еді. Оның аласа да, өте биік те емес, өзіне лайықты бойы болатын" (Бухари,
Муслим). "Аллаһтың Елшісі аққұба өңді әрі ажарлы болатын" (Муслим). Әл-
Бара бин Азибтің былай дегені туралы риуаят етіледі: "Аллаһтың Елшісі
орта бойлы, кең жауырынды болатын. Бетінің қызыл шырайына қою сақалы мен
құлағының сырғалығына түскен шашы әдемі әр беретін. Мен оны қызыл түсті
киімімен көрдім, әрі одан асқан ажарлы жанды кезіктірген емеспін ". (Әл-
Бухари). "Ол ай мен күндей дөңгелек жүзді болатын".' (Муслим) "Аллаһтың
Елшісі кей кездері жүзі нұрланып толған айдай болатын, біз бұдан оның бір
нәрсеге қуанғанын білетінбіз". (Әл-Бухари, Муслим) Аллаһтың Елшісі, күлмей
тек жымиятын, сол кезде оның көздері сүрмеленген сияқты көрінгенімен,
шындығында оның көздері осылай нұрланатын және көмекейі көрінгенше ауызын
ашып күлмеген, өйткені ол өмірі күлмей тек қана жымиятын. Пайғамбардың хош
иісі: Анастың, ради " Аллаһу анһу, былай дегені туралы риуаят
етіледі:"Расулуллаһ сәл ғана еңкейіп, сабырлы кейіппен жүретін. Ыстықтаған
кездері оның бет-жүзін жуған тер моншақтары маржандай тізілетін еді. Маған
Аллаһтың Елшісінің, салла Аллаһу алейһи уа сәллам, қолы жібек пен паршадан
да биязы көрінді, ал демі мускустан да, тіпті, еңбір хош иістен де артық
болатын" (Әл-Бухари, Муслим). Анастың, ради Аллаһу анһу, былай дегені
туралы риуаят етіледі:"Бірде біздің үйдегі түскі астан кейін
Пайғамбарымыздың аз ғана уақыт көзі ілініп кетті. Оның қара терге түсіп
жатқанын көрген анам, маңдай терін сыпырып құтыға жинай бастаған. Аллаһтың
Елшісі, салла Аллаһу алейһи уа сәллам, кенет көзін ашып: "Уа, Умм Суләйм
мұныңне?"- деді. Ол болса: "Мен сенің маңдай теріңді жиып иіс суға қосамын,
өйткені ол әтір сияқты хош иісті" - деді" (Муслим)."Сахих әл-Жәмиде":
"Аллаһтың Елшісінің, салла Аллаһу алейһи уа сәллам, біздерге жақындағанын
оның хош иісінен сезетінбіз", -делінген. Анастан әл-Бухари жеткізген
хадисте былай делінген: "Расулуллаһ, салла АллаҺу алейһи уа сәллам, еш
уақытта өзіне сый ретінде берілген хош иісті әтірлерден бас тартпайтын".
Бірде мұсылмандар қуаңшылыққа тап болғанда Аллаһтың Елшісі: "О, Аллаһ
біздерді сусынға қандыра гөр" -деп, жалбарынған. Осыдан кейін нөсерлеп
жаңбыр жауып, ал Ибн Омар мен қасындағылар Аллаһтың Елшісін әдемі
сипаттаған туысқан ағасы Әбу Талибтің: "Жарқынжүзі бұлттарды жаудыруға
себеп болған, жетімменен жесірдіде жебеуші"де, - деген өлеңімен оны
мадақтады".
Бұл жерде адамдардың Аллаһтың Елшісін, салла Аллаһу алейһи уә сәллам,
жарқын жүзді деп атау себебі: Осы арқылы адамдар одан өзінің нұрлы жүзін
аспанға бұрып Жаратушыдан жаңбыр тілеп жалбарынуды өтінгенін білдіреді.
Пайғамбар бақилық болмастан бұрын (адамдар одан осылай етуді өтінгенде)
талай рет тура осылай болған еді. Ал ол өмірден өткен соң, халифа Омар,
ради Аллаһу анһу, қуаңшылық кезінде, жерге жаңбыр жаудыруды сұрап Аллаһқа
жалбарынуды әл-Аббастан өтінді. Осы кезде қинан тайпасының бір адамы былай
тебіренген: "Саған рахметімізді білдіре отырып, сені мадақтаймыз, өйткені
біз Пайғамбар жарқын жүзін Жаратушысына бұрып жалбарынғанда, оның нұрлы
жүзі үшін ғана жауынға қарық болдық. Біз бейне бір шапан жапқандай, жаңбыр
тамшылары маржандай тізіліп жауғанын көрдік. Ол шынымен ағасы Әбу Талиб
атағандай, нұрлы әрі оның бойында барлық жақсылық жиналған. Аллаһ ол үшін
бұлттарды жаудырып, жерді суарады - бұл менің айтқан сөзімнің айғағы.
Кімде-кім Аллаһқа алғыс білдірсе, одан да көп рақымына бөленеді. Ал
Аллаһтың жақсылығын білмегендер тағдырдың түрлі қиындығына душар болады".
Игі істі Елші
Аллаһтың елшісі, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, Әбу Бакр және оның
басына бостандық берген құлы мен олардың жол бастаушысы Меккеден Мәдинаға
барар жолдарында қос шатыр тігіп отырған Умм Маъбад атты кәрі әйелге
жолығады. Олар әйелден ет пен құрма сатуды өтінген болатын, алайда онда
ешқандай ауқат жоқ екен. Кенет Аллаһтың елшісінің көзі шатыр маңында тұрған
саулыққа түседі. Бұл оның қасындағы серіктерінің ас-суы таусылып, әбден
қарындары ашқан кез еді. Мұхаммед салла Аллаһу алейхи уә сәлләм саулықтың
иесінен саулық жайлы сұрағанда, ол оған саулықтың желінінде беретін сүтіде
жоқ екендігін және өлейін деп тұрған саулық деп жауап береді. Сол кезде
Мұхаммед салла Аллаху алейхи уа сәлләм саулықты қасына шақырып, содан соң
оның желінін сипап тұрып: Аллаһтың атымен, Оған үлкен мадақ - деп сөзін
бастап, Умм Маъбат үшін, оның саулығының сүт беруін Аллаһтан жалбарынып,
осыдан кейін саулық өзінен-өзі аяқтарын талтайтып, желінін кернеген мол
сүт, Пайғамбар алдырған үлкен ыдысқа меймілдеп толады.
Расулуллаһ алдымен әйелді, сосын қасындағы серіктерін сүтке тойдырып
болған соң ғана өзі ыдысты әйелге қалдырып, одан Исламға кіру антын алып
қоштасып кете берген. Біршама уақыттан кейін қосқа әлсіздіктен аяқтарын
әрең басқан ешкілерін айдап әйелдің күйеуі Әбу Маъбад жетеді. Ол ғаиыптан
пайда болған сүтке таңқалып әйелінен саулықтар әлі төлдемей жатып әрі бәрі
жайылымда жүргенде сен мына сүтті қайдан алдың деп сұрағанда. Әйелі:
Растығына Аллаһтың атымен ант етемін, сенің алдыңда ғана осы жерге бір
игілікті жан келіп, бізді қуанышқа бөледі, - деп еріне болған оқиғаны
бастан-аяқ баяндап берді. Осыдан кейін әйелі айтқан таңғажайып әңгімеге
бағанадан бері ұйып тыңдаған Әбу Ма'бад одан әлгі адамды сипаттап беруді
өтінді. Бойы ортадан жоғары, еңсесі биік, ал оның ұзын кірпіктері маған
сүрмелеп қойған сияқты әдемі көрінді. Аз ғана қырылы бар қоңыр дауысы
құлаққа аса жағымды естілді. Сақалы қалың, ал қиылған қою қастары өте әдемі
екен. Алыстан қараған кезде ол маған адам баласының ең ажарлысы көрінді, ал
тура жанынан көргенімде сүйегінің асылдығына көзім жетті. Ол үнсіз
отырғанда өзіне лайықты сабырлы кейіпте болса, сөйлеген кезде жүзі нұрланып
кетеді екен. Оның әр айтқан сөзі қысқа әрі нұсқа сонымен бірге нағыз сөз
маржаны көрінді. Жолаушының қасына ерткен екі серігі бар екен. Маған ол
үшеуінің ішіндегі ең ажарлысы әрі құрметке лайықтысы көрінді. Жолдастары
оның әр сөзін ізетпен тыңдап, ол бір нәрсе бұйырса, тездетіп орындауға
асықты. Жүзі жарқын, айтқан әңгімесі бос сөзден ада әрі тыңдаушы жүрегін
тез арада баурап әкетер мәнді екен.
Бағанадан бері әйелінің айтқанын үнсіз тыңдап тұрған Әбу Ма'бад осы
сөздерден кейін: Аллаһтың атымен ант етемін! Бұл құрайыш туралы мен Меккеде
жүргенде есітіп, ізінен ергім келген және қолымнан келсе міндетті түрде
солай істеймін, - деді. Әбу Ма'бад осы сөздерін айтып болғаны сол еді,
кенет алыстағы Мекке үстінде ғайыптан пайда болған зор дауыс естіген адамын
таң қалдырып: "Барлық адамдарды жаратушы Аллаһ Та 'ала Умм Ма 'бадтың
шатырына тоқтаған екі досты мейірім-шапағатына бөлесін! Олар әйелге игі
жолды көрсету үшін жіберілген болатын, міне осының арқасында ол солай
болғанын растайды", - деп жар салды.
Жаратушы Аллаһ. Та'ала адамдар үшін өмірлерін Өзіне толықтай бағынышты
болуын көрсететін тура жолға бастаушы Кітабын — қасиетті Құранды түсірді.
Қасиетгі Құранда Аллаһтың бұйрықтары мен тыйымдары бар. Егер қандай да бір
сұраққа жауап беретін аят болып, бұл аятқа қарама-қайшы хадис болған болса,
онда істі аят бойынша шешкен дұрыс, өйткені Аллаһқа бағыну Пайғамбарға
бағынудан гөрі маңызды. Негізінде Мұхаммед пайғамбар ешқашан Жаратушы
Аллаһқа қарама-қайшы сөз айтпаған, бірақ осы жағдайға тап болып, хадис
аятқа қарсы келсе, онда бұл хадис Пайғамбардың аузынан емес, оның атын
жамылып жазылған ойдан шығарылған хадис боп табылады, сондықтан бұл өтірік
боп есептелінеді.
Егер қандай да бір сұраққа Пайғамбардың хадисі мен ғалымның пікірі
жауап ретіңде табылса, ал ғалымның пікірі хадиске кайшы келсе, онда
ғалымның пікіріне емес, Пайғамбардың хадисіне бағыну керек, себебі
Пайғамбар айтқан: "Әрбір адам баласы қателеседі, ал қателесушілердің ең
жақсылары тәубеге келушілер''. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар қателік жасаудан
сақталған, өйткені жаратушы Аллаһ оған осындай дәреже берді, ал оның
сахабалары, табиғиндер мен ғалымдар қателесуден қорғалмаған. Тіпті, өте
мықты деген Ислам ғалымдары белгілі бір сұрақтың шешімін іздегеңде, осы
сұраққа катысты жалғыз ғана хадис болатын болса, соны кездестірмеуі және
соған қарамастан шариғат үкімін немесе пәтуә шығара қалған жағдайда
олардың қатесін осы хадисті білетін басқа бір ғалым табуы мүмкін.
Соңдықган, мұндай жағдайда ғалымның пәтуәсіне емес, Пайғамбардың
хадисіне бағыну керек. Фикһ мектебінің негізін қалаушы Әбу Ханифа былай
деген: "Егер сіз менің пікірімнен гөрі күштірек және дұрысырақ пікір тапқан
болсаңыздар, мен өз пікірімнен қайтамын" Бұл сөзінде ол жалпы ғалымдардың
пікірі туралы айтса керек, ал Пайғамбардың кез келген мәселеге байланысты
пікірі сөзсіз дұрыс боп табылады.Шынындада, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарға
бағынып, оның ізіне еру, Аллаһты сүю болып табылады.Мұхаммед (с.ғ.с.)
оларға: "Егер Аллаһты сүйсеңдер, (щца маған ілесіңдер. Аллаһ Та'ала
севдерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқдвды. Өеттсені, Аллаһ аса
жарылкдушы, еге иешрімді де." ("Әли Рымран "суресі, 31 аят). Сонымен
қатар:Адамдардың Мұхаммед пайғамбардың сүннетін былай қалдырьш, ғалымдардың
пікіріне еріп кетегін жағдайлары да кездеседі. Пайғамдардың сахабаларьшан
кейінгі табиғивдер заманында белгілі ғалым Суфиян әс-Саури деген адам өмір
сүрді. Кейбір шәкірттері оны Мүхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардан артық сүйді,
олар бұны Құран мен хадистерді жақсы біле тұра істеді. Біздің уақытымызда
да осы сияқты Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың пікірінен гөрі басқа бір
ғалымның пікірін жоғары қоятындар кездесіп қалады.
Жаратушы Аллаһ айтты: "Ал біреу өзіне тура жол айқыңдалғаннан кейін
Пайғамбарға қарсы шықса, сондай-ак мүмиңдердің жолынан басқа жол іздесе,
оны бұрылған жағына бұрамыз да тозаққа саламыз." ("Ниса " суресі, 775 аят).
Осы аятты естіген саналы адам осыдан кейін қалайша сүннеттен бас тартады?
Әрине, жоқ. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар айтты: "Иудейлер 71 ' тармаққа
бөлейдіі, христиандар 72 -ге, ал менің үмбетім 73 тармаққа бөлінеді,
осылардың ішінде тек біреуі ғана тура жолда болып, жұмаққа кіреді (тозақ
отынан құтқарылады)." Одан: "Бұлар қайсысы?" деп сұрағаңда, ол: "Олар менің
сүннетімді және тақуа сахабаларымның сүннет ұстанатындар" деп жауап
берді.Егер адам тозаққа түскісі келмесе, онда ол Пайғамбардың сүннетіне
орай өзінің құлшылығын орындауы керек. Тек осы жағдайда ғана оның құлшылығы
қателіксіз болады.
Кейбір мұсылмандар, өздеріне "Міне, мынау Пайғамбардьң хадисі, осы
хадиске орай іс жасап, өзге ғалымның қате пікірін тастаңыз, бұл сұрақ
бойынша шындыққа жанасатын хадис бар ғой" десең, олар бәрібір қателік
жасаудан тыйылмай, Пайғамбардың хадисін қабылдамай таң қалдырады. Және бір
мұсылмандар өздері дұрыстап оқып, жаза алмастан бұрын оңынан да, солынан да
өздерінің пәтуәларын таратып, одан әрі таңқалдырады. Бұл біреулерді адасуға
апарып соқтырса, енді біреулерді Исламды жек көруге итермелейді. Ешқандай
да адамның Аллаһтың заңы мен Пайғамбардың шариғатын өзгертуге еш құқығы
жоқ, әрбір адам осы заңдар бойынша өмір сүрулері керек. Ислам бұл Аллаһтың
үкімі және оны пайғамбар Мұхаммедтің бізге әкелген күйінде қабылдауымыз
керек. Бүкіл әлемнің билеуішсі Аллаһқа мадақ, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарға
Аллаһтың мейірімі мен тыныштығы болсын, онын бүкіл сахабалары мен Қияметке
дейін иман келтіргендерге Аллаһтың шарапаты болсын! Әмин.
1.2. Мұсылман құқығының пайда болу тарихы, дамуы, түсінігі және
түрлері
Біздің заманымыздың VII-ші ғасырының басында Арабия түбегінде өмір
сүрген араб тайпаларының арасында қарама-қайшылықтар орын ала бастады. Олар
өзара бір-біріне шауып, тыныштықты, бейбіт жатқан халықтарды қанай бастады.
Мемлекеттік және әлеуметтік дифференциация күшейді. Халықтың тұрмысы
нашарлады, шейхтар мен сайдтер ең құнарлы жерлерді иемденді. Құлдардың саны
көбейіп кетті. Қылмыс және тәртіпсіздікке жол ашылды. Ислам дінінің келуіне
дейін көптеген діндер болды.
Осы арада әлеуметтік-экономикалық дағдарыста жаңа қоғам қалыптаса
бастайды. Бұл қоғамның ұстанған негізгі идеологиясы бара- бара дамып жан-
жағындағы халыққа таралып, салт-дәстүрлік негізі қалыптаса бастайды. Бұл
салт діни нанымдық түр ала бастайды.
Жаңа діни наным-Исламның қалыптасуы Мұхаммедтің(570-632ж)
атымен байланыстырылады. Мұхаммед жаңа тәртіптің қалыптасуын
жариялайды. Себебі:сол арқылы халықтардың арасындағы қайшылықтарды,
шиеленістірді шешуге жағдай туғызған.Барлық арабтар бір ұлттылыққа,жиналуды
шақырады. Олардың басшысы болып, құдайдың жолын уағыздаушы, соңғы елшісі
Мұхаммедті тағайындайды. Халық бұған көнеді. Ол дінге кірудің басты талабы,
ол дінді қабылдау және оны қатаң түрде сақтау. Сонымен қатар мұсылман діні
шыққан тегіне, нәсіліне қарамастан барлық адамдарда тең деп жариялады және
Мұсылман құқының халыққа рухани жағынан тәлім-тәрбие беру арта түсті.
Қарапайым халық осы дінді ерекше жылдам қабылдады. Себебі:қалың көпшілік
мүлдем сауатсыз, қараңғыда түртінектеген су қараңғы соқыр секілді, жарыққа
яғни, шамға ұмтылған көбелектей кез-келген діндерге кіріп сенуден
қалады.Алғашқыда сенім халықтық мінез танытты, ол бай адамдарды шошыта
бастады. Кейіннен ақсүйек қауымның көздері жетіп мұсылман дінін қабылдайды.
Өйткені, бұл дін олардың түпкілікті, терең мүдделеріне сай болып
шығады. Ислам діні негізі салям сөзінен бастау алған, оның мағынасы
бейбітшілік және жақсылық . Бұл екеуіде бақытпен теңеледі, ал бақыт болса
өз кезегінде сенімділікті, еркіндікті, денсаулықты, әділеттілікті
жариялайды. Бұл жеке тұлғаның өмірге деген көзқарасын тек жақсы нақтылығын
көрсетеді. Ислам- бұл Алланың көрсеткен жолы болып табылады және оны
адамзат ұстануы қажет. Өйткені өмірдің тепе-теңдік заңы бұзылмауы керек
және ол ақыл-ойдың салты деп аталады.Нәтижесінде бұның бәрі қасиетті
Құранда жазылған, оның авторы- бір Алла.
Алланың негізгі талап ететін жағы ол адамдардың діни және рухани
материалдық білімпаз болуы және осы негізде ақиқатты білуге болады
делінеді.Бұл туралы мәселердің барлығы сүреде жазылған. VII ғасырдың 10-шы,
32-ші жылдары Арабияда пайда болды және оның негізін қалаушы жоғарыда
айтылғандай Мұхаммед пайғамбар. Ең негізгі мұсылман діни наным, оқудың
қайнар көзі болып Құран мен Сунна болды. Сонымен осы бағытпен құрылған
Араб Халифаты ерекше нығайып күшті мемлекет құрылды.Мұсылмандық құқық –
шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінінң көпшілігінің мемлекет және құқық
тарихының өркендеп өсуіне ерекше әсер етті. Әлбетте, қазақтардың да
мемлекет және құқық тарихы мұнан шет қалған жоқ. Оның заңдық және
идеологиялық әсер ету факторының шеңбері өте кең болып, бұл елдердің қалың
жұртшылығының сана-сезімі мен көзқарастарының қалыптасуы барысында өшпес із
қалдырды. Оның үстіне, әлемдегі барлық діндерге қарағанда ислам діні
мемлекет және құқықпен өте тығыз қабысып жатыр. Бұларды байланыстырушы күш
ретінде мұсылмандық құқық пен исламдық құқықтық идеология мықты қызмет
атқарды. Қазіргі кезде әлемдегі мұсылмандардың саны 1,5 миллиардтан астам.
30-дан астам елдерде ислам діні мемлекеттік дін болып саналады. 120 елде
мұсылман қоғамдарының алар орны басым. Бұл елдерде ең соңғы тарихи
жағдайларға қарамай, ислам діні белсенділікпен өркендеп-өсуде, мұсылмандық
құқық құқықтық өмірлерінде, саясаты мен идеологиясында көрнекті қызмет
атқару үстінде. Сондықтан да қазіргі заманғы құқықтық жүйелерден
мұсылмандық құқықты оқып-үйрену маңызды болып табылады. Рас, әлі күнге
мұсылмандық құқық жете зерттелмеген. Оның да себеп-салдары бар.
Дегенмен, кеңес дәуірінің шығыстанушылары бұл тақырыпқа қалам
тартқандары жасырын емес.Біріқта олар бұл тақырыптың маңызды көп тұстарына
көңіл бөлмеді. Ал, Қазақстан ғалымдарын сөз етсек, олар атейстік бағдарда
ғана бұл мәселені зерттеген. Мұндай көзқарастың түбірімен қате екендігі
қазір айқындалып отыр. Ал мұсылмандық құқықтың түрлеріне келетін болсақ
олар яғни келесі төменгі құқықтарды айтсақ болады. Отбасылық құқықтар,
азаматтық құқық, әкімшілік және конституциялық құқық, қылмыстық құқық, іс
жүргізу құқығы, халықаралық құқық, мұсылмандардың әлеуметтік жағдайын
анықтаушы құқық. Осылардың ішінде төмендегі құқықтарды нақтырақ ашсақ.
Отбасына қатысты құқықтар:
Неке — қарама-қарсы екі жыныстың (ер мен әйел) шариғат талаптарын
сақтай отырып, бірге тұрмыс құру мақсатында өзара келісіммен жасаскан
міндеттемесі. Некелесу — кәмелетке толғандардың іс-әрекеттері ішіндегі ең
жақсысы. Әлбетте. ұрпақ өсіру, адамзат баласы өмір жалғасын токтатпауы
әркімге парыз. Неке түрлері—үшеу: тұрақгы неке, уақытша неке және кәни-зек
неке. Біз имам Ағзам ағымында болғандықтан, көбіне осы ағым ережелерін
оқушыларға беруге тырысамыз. Имам Ағзам уақытша некені қолдамайды. Тұрақты
неке: Алдын ала талап етілетін ережелер: қалыңдық таңдау (бұған тегі,
пәктігі, ақыл-есі, діні, туыстығы, денсаулығы т.б. кіреді) келісім сұрау
(келісімін беруші қыз не әйел — кәмелетке толған, ақыл-есі бүтін, өз құқы
өзінде болуы тиіс). Некеге кедергі келтіретін жәйттер: жақын туыстық;
емшектестік; сүйек жақындық; әйел санының белгілі мөлшерден асуы;
дінсіздік; талақ айту. Жақын туыстық. Шариғат жақын туыстығына орай 6
жагдайда некелесуге тыйым салады. Олар: анасы және одан тікелей өрбігендер;
қызы және одан тікелей өрбігендер; ұлының қызы және одан тікелей
өрбігендер; әпкесі және одан тікелей өрбігендер; әке және ана жағынан
тікелей өрбігендер; аға-іні қыздары.Сол секідді заңсыз (некесіз) тұрмыс
құрып, туылғандармен некелесуге де тыйым салынады. Емшектестік:
Шариғат бойынша 2 жаска дейінгі нәресте басқаның емшегін 15 рет емсе
емшектес деп саналады. Имам Ағзам қағидасы бойынша бір рет тойып емсе де
жетеді. Емшектес болғандар арасында неке қиылмайды. Арабтарда жас
нәрестелерді басқаға асырауға беру дәстүрі бар. Мұхаммед пайғамбарды да
нәресте кезінде басқаға асырауға берген.
Сүйек жақындық: Шариғат бойынша әйелінің анасына, бірден апалы-сіңлілі
екеуіне үйленуге тыйым салынады. Тек бірінен ажырасқанда ғана екіншісіне
үйленуге рұқсат етіледі. Әйел санының белгілі мөлшерден асуы. Шариғат
бойынша ер адамға 4 әйелмен некелесуге рұқсат етеді. Некелеспей тұрып
әйелге жақындау—арам. Шариғат күндермен некелесуге тыйым салмайды. Олармен
некелесуге шек те қоймайды. Имам Ағзам қағидасы бойынша мейлі азат әйел,
мейлі күң болсын, бәрі төрттен аспауы тиіс.
Дінсіздік. Шариғат заңдары пұтқа табынушылар мен дінсіздерге үйленуге,
тұрмысқа шығуға қатаң тыйым салады. Бұл жайлы Құранда да анық айтылған.
Имам Ағзам қағидалары кітап түсірілгендерге (яғни, Таурат, забур, Інжілді
төн алушыпарға) үйленуге рұқсат береді. Тек әйелдерге өз діндегілерден
өзгелерге тұрмыска шығуға тыйым салады.
Талақ айту. Шариат бойынша 3 рет талақ айтылған әйелімен некелесу
арам. Ашу үстінде, мас кезіңде айтылған талақ заңсыз. Шариат жолымен
ажырасу өте күрделі талаптардан өтіледі. Шариат зандары етек кірі келгенде
немесе екіқабат айел босанып, тазаланғанша талақ айтуға тыйым салады.
Некелесу кезіндегі ережелер: Некеге тұрушылар: кәмелетке толған; акыл-есі
бүтін; өзара келісілген; маһр беру (акша не мал-мүлік); 2 куә (ер адам)
қатысуы міндеттеледі. Құл мен күң қожасының рұқсатынсыз некелесе алмайды.
Некені асығыс, шариғат кағидаларын кысқартып, жол-жораларын бұзып қиюға
болмайды. 1 еркек, 2 әйел куәлік ете алады. Жеккөрінішті жәйттер: әйелді
жиі қоя беру (ажыраса беру); әйелді жөнсіз ұра беру; әйелдерге сұқтана
қарау. Ер мен әйел міндеттері: Ері әйелін киіммен, тамақпен, тұрғын жаймен
камтамасыз етіп, сыйласып тұру міндеттеледі.
Егер, 4 әйелі болса, онда әр әйеліне бір түннен арнауы тиіс. Бәріне
бірдей карауы міндет. Бет алды ұруға тыйым салынады. Әйелі ерін құрметтеп,
адал болуға, ұрпақ жалғастыруға міндетті. Әйел ерінің рұксатынсыз ораза
ұстауға, үйден бір жақка шығуға құқығы жоқ. Болса да шариғат тыйым салған
нөрселерді ері сұраса (мысалы, арақ ішуді) орындамауға болады; әйелі ерінің
айгқанын тыңдамаса, жөнсіз ұрыс шығара берсе онда ері оны асырап-бақпауға
құкықгы; ері әйелін асырап-баға алмаса, әйелі еріне тиісті мүлікті сатып
пайдалануға құқықты; ері әйеліне маһрын толық бергенше, әйелі жақындаспауға
құқықгы.
Келісім, міндеттеме, мәміле: Сауда-саттық міндеттемелері
Өз меншігі болып табылатын затты өзара келісілген ақысын алып, басқа
біреуге өткізу міндеттемесін сауда-саттық міндетте-месі дейді.
Сауда-саттықта сақталуга тиісті ережелер: екі жақтың өзара келісуі;
келісушілердің кәмелетке толған болуы; ақыл-есі бүтін болуы; өзін-өзі игеру
құқығына ие болуы; сатылатын зат өз меншігі болуы; сатылатын затты тапсыру
және кабылдап алу; сатылатын заттың заңды болуы; заттың санын, сапасын,
салмағын, мөлшерін дәл белгілеп аныктау; бағасын дәл анықтау; сатылатын
заттың тек пайдалы болуы.Шариғат бойынша екі жақтың өзара келісуін бір жағы
саттым, екінші жағы сатып алдым деген сөздер білдіреді. Шариғат бойынша
10 жасқа толмаған балалармен сауда-саттық келісімін жасау заңсыз деп
табылады. Сауда-саттық келісімін тек кәмелетке толғандар ғана жасайды. Ақыл-
есі кемістермен (мысалы, жынды, есалаң, мас т.б.) жасалған сауда-саттық
келісімі заңсыз деп саналады. Сол секідці сатылатын заттың нағыз құнын
білмеушілермен де жасалған келісім заңсыз болып табылады. Келісім тек ақыл-
есі бүтін адамдар арасында жасалуы тиіс.
Сонымен қатар келісушілердің екі тарапы да өзін-өзі игеру құқығына ие
болуы шарт. Мысалы, қожасының рұқсатынсыз құлы, ерінің рұқсатынсыз әйелі өз
меншігі емес заттарды сатуы не сатып алуы заңсыз деп табылады.
Шариғат заңы бойынша сатылатын зат өз меншігі болуы тиіс. Ешкім
басқаның мал-мүлкін иесінің рұқсатынсыз не сенім хатынсыз, келісім шарт
жасап, сату және сатып алуға тыйым салынады. Жасала калған жағдайда,
иесінің талап етуі бойынша тоқтаусыз тез жойылып, сауда-саттық шарты
бұзылады. Қожасының рұқсатынсыз мал-мүліктің сатылғаны екі жағына да
белгілі болса, онда мал-мүлік тартып алынады әрі екі жағының да кеткен
шығындары өтелмейді. Ал, егер сатушы ғана біліп, алушы білмесе, барлық
болған шығынға сатушы жауап береді. Сауда-саттық келісімі тек сатушы сатып
алушыға бере, тапсыра алатын, ал сатып алушы кабылдап ала алатын затқа ғана
жасалады. Әлбетге, қашып жүрген құл, ұрланып әлі табылмаған зат не мүлік
сату объектісі бола алмайды.
Ал исламның әкімшілік және концтитуциялық құқықтары мемлекетті құру,
үкіметті және оның басқада органдарын, институттарын құрып олардың
арасындағы қарым-қатынасты реттеу болып табылады. Бұл жерде сонымен қатар
мұсылман заңгерлерінің айтуы бойынша басқа құқықтық, саяси және
концтитуциялық жүйеге қарағанда исламда керісінше мемлекеттің алдында
жүреді.
Исламның Қылмыстық құқығы: бұл бойынша белгілі бір қылмыс үшін жауапқа
тарту саналады. Сонымен қатар жауапқа тартудың екі түрі көрсетілген ол яғни
біреуі Шариғатпен жазалау және шариғат қарастырмайтын жазалар. Шариғаттың
басты қағидасы ол адам өмірінің, ар-ұятының, интелектуалдық еркіндігінің
жекелігі қорғалуы болып саналады.
Исламның іс жүргізу құқығы: Соттарға жүретін бағытты және ислам
қоғамындағы сот жүйесін анықтайды. Сондай-ақ мұсылман заңгерлері құқық
тарихында алғаш рет іс жүргізу құқығына басқа құқықтарға қарамастан жеке
құжаттарды дайындап қарастырған. Құқық тарихындағы іс жүргізу бойынша жұмыс
жасған алғашқы құқықтанушы болып имам Ханифаның шәкірті имам Абу Иусуф
болды.
Исламның халықаралық құқығыда ислам құқықтанушыларының жетістігі болып
саналады. Олар оны тәуелсіз жеке тәрбие жөнінде қарастырған. Ең бірінші
халықаралық құқық бойынша жұмыстар Хиджыраның екінші жартысында яғни, б.з.
VIII ғасырында жазылған.
Келесі ол яғни мұсылмандардың әлеуметтік жүріс тұрысын қадағалайтын
құқықтар. Бұл құқықтар арқылы мұсылмандардың жүріс тұрыс тәртібін, салт
дәстүрлерін және мұсылмандардың қоғамдық өмірдегі өзара қарым-қатынастарын
реттейді.
1.3. Мұсылман құқығының негізі және қағидалары
Мұсылмаңдық құқықтың рухани да, азаматгық негізі болып ең бірінші
Құран саналады. Құран — Жебрейл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға 23 жыл
бойына аят-аяттармен, аян берумен түсіріліп отырған Алланың сөзі. Құран —
араб тілінен аударғанда кітап, оқу деген мағынаға ие. Аяттар сүрелерді
құрайды. Құран 114 Сүреден тұрады. Сүрелерде аят сандары әр түрлі. Құранда
6666 аят бар. Белгілі батыс, шығыс ғалымдарының есебінше Құран аяттарының
саны 6236 аят. Құран аяттары 6226 аяттан 6238 аят арасында екені әмбеге
аян. Құран 30 бөлікке (жуза) бөлінген. Құранның мақсаты—құдайсыздықтан,
пұтқа табынушылықтан, жаһилдіктен, надандықтан сақтап, адамгершіліктің биік
мұраттары — зандар мен қағидаларды тарату, жалғыз Аллаға құлшылық етуді
үйрету болып табылады. Құранның мәніне келсек, мазмұнына қарай оны догмалық
және тәжірибелік деп екіге бөлуге болады. Догмалық тұжырымдар, негізінен,
сенімдерден (Құранға, Аллаға, пайғамбарларға, ақырзаман боларына, күнә мен
сауап істерге, дозақ пен пейішке сену), ал тәжірибелік бөлімі төмендегі
парыздан тұрады. Олар: 5 уақыт намаз оқу, дәрет алу, жұма намаз, ораза
тұту, зекет, са-дақа беру, қажылық жасау, құрбан, ораза айтгтарын атау,
ғазауат соғысына қатысу т.б.
Мұсылмандық құқық міне осы Кұраннан бастау алады. Құран— мұсылмандық
қүқықтың айнасы, теориялық бағдарламасы. Мұсылмандық құқық негіздерін,
сондай-ақ Құраннан кейін Сунна, Иджма, Қияс, әдеттік зандар түзеді.
Осылардың қосылысынан келіп, мұсылмандық құқық пайда болады. Оны шариат,
фикһ ілімі деп те атайды.
Шариат ілімі екі бөлімнен: Ілім Кәләм және ілім Фикһтан тұрады.
Ілім Кәләм догмалық сенімдерді камтыса, ал ілім Фикһ сенімнің
практикалық ережелері мен азаматгық қарым-қатынасқа тиісті құқықгардан
тұрады.
Ілім Кәләм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz