Қылмыстың түсінігі және белгілері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
І.Тарау. Қылмыстық ұғымы және белгілері ... ... ... ... .7.13
І.1. Қылмыстың басқа құқық бұзкшылықтардан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.15
І.2. Қылмыстың белгілері бойынша топқа бөлу ... ... ...16.17
І.3. Қылмыстық жауаптылық түсінігі және оның негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.21
І.4. Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ...21.27
І.5. Қылмыс және қылмыс құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 27.30
ІІ.Тарау. Қылмыстың құрамы, оның түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.33
ІІ.1. Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.35
ІІ.2. Қылмыстың обьектісінің түсінігі және оның қылмыстық құқықтағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.40
ІІ.3. Қылмыстың заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.42
ІІ.4. Қылмыстың обьективтік жағының түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.47
ІІ.5. Қылмыстық заңдардың түсінігі және оның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47.50
ІІ.6. Себепті байланыс және оның қылмыстық құқылық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.52
ІІ.7. Қылмыстың субьектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.61
ІІ.8. Қылмыстың субьективтік жағының түсіні және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61.80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81.83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84.85
І.Тарау. Қылмыстық ұғымы және белгілері ... ... ... ... .7.13
І.1. Қылмыстың басқа құқық бұзкшылықтардан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.15
І.2. Қылмыстың белгілері бойынша топқа бөлу ... ... ...16.17
І.3. Қылмыстық жауаптылық түсінігі және оның негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.21
І.4. Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ...21.27
І.5. Қылмыс және қылмыс құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 27.30
ІІ.Тарау. Қылмыстың құрамы, оның түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.33
ІІ.1. Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.35
ІІ.2. Қылмыстың обьектісінің түсінігі және оның қылмыстық құқықтағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.40
ІІ.3. Қылмыстың заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.42
ІІ.4. Қылмыстың обьективтік жағының түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.47
ІІ.5. Қылмыстық заңдардың түсінігі және оның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47.50
ІІ.6. Себепті байланыс және оның қылмыстық құқылық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.52
ІІ.7. Қылмыстың субьектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.61
ІІ.8. Қылмыстың субьективтік жағының түсіні және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61.80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81.83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84.85
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта құқық мәселелерінің бірінші кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы әсіресе Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет құру жолында арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қабылданған 2003-2004 жылдарға арналған құқық бұзушылықтардың алдын алу мен қылмыстылықпен күрес Бағдарламасында: «Құқық қорғау органдары мен жергілікті атқару органдарының қабылдап жатқан шараларына қарамастан қылмыстылықпен күрес жүйесінде соңғы жылдары терең өзгеріс байқалмайды» [1]
Өкінішке орай, республикамызда әлі де болса азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бағаламау көріністері орын алып отыр. Осы келеңсіз жағдайлар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелеріне үлкен зиянын келтіретіні сөзсіз. Сондықтан, әсересе сотқа дейінгі өндірісте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейту қажет.
Қылмыс қоғамға қауіпті, қылмыстық заңғы қайшы, кінәлі түрде істейтін және Қылмыстық жазамен жазалауға іс-әрекет. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес қылмыстық белгілері осы айтылған төрт белгіден құралады.
Ал Қылмыстық Кодексте қылмыстың белгісіне: қоғамға қауіптілік, қылмыстық заңға қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық жүреді деп көрсетілген. Өйткені қылмыстық ұғымы жазадан кең ұғым. қылмыстың барлығына бірдей жаза қолданыла берілмеуі де мүмкін. Өйткені жаңа Кодексте қылмыстық жаза болып табылмайтын қоғамдық ықпал ету шараларында кең орын берілген.
Зерттеудің басты мақсаты мен міндеттері қылмыстың түсінігіне маңызды ережелерін одан әрі дамыту жөніндегі ғылыми-теориялық негіздер ұсыну, соның нәтижесінде жетілдіру бағытындағы ғылыми-тәжірибелік тұжырымдарды негіздеу, тиімді жолдарын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мына міндеттер алға қойылды:
- талдау жасау және құқықтық мемлекет құру бағытында келе жатқан Қазақстан Республикасы үшін оның маңызын ашып көрсету;
- қылмыстық түсінігіне құқық тұрғысынан анықтама беру;
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қабылданған 2003-2004 жылдарға арналған құқық бұзушылықтардың алдын алу мен қылмыстылықпен күрес Бағдарламасында: «Құқық қорғау органдары мен жергілікті атқару органдарының қабылдап жатқан шараларына қарамастан қылмыстылықпен күрес жүйесінде соңғы жылдары терең өзгеріс байқалмайды» [1]
Өкінішке орай, республикамызда әлі де болса азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бағаламау көріністері орын алып отыр. Осы келеңсіз жағдайлар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелеріне үлкен зиянын келтіретіні сөзсіз. Сондықтан, әсересе сотқа дейінгі өндірісте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейту қажет.
Қылмыс қоғамға қауіпті, қылмыстық заңғы қайшы, кінәлі түрде істейтін және Қылмыстық жазамен жазалауға іс-әрекет. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес қылмыстық белгілері осы айтылған төрт белгіден құралады.
Ал Қылмыстық Кодексте қылмыстың белгісіне: қоғамға қауіптілік, қылмыстық заңға қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық жүреді деп көрсетілген. Өйткені қылмыстық ұғымы жазадан кең ұғым. қылмыстың барлығына бірдей жаза қолданыла берілмеуі де мүмкін. Өйткені жаңа Кодексте қылмыстық жаза болып табылмайтын қоғамдық ықпал ету шараларында кең орын берілген.
Зерттеудің басты мақсаты мен міндеттері қылмыстың түсінігіне маңызды ережелерін одан әрі дамыту жөніндегі ғылыми-теориялық негіздер ұсыну, соның нәтижесінде жетілдіру бағытындағы ғылыми-тәжірибелік тұжырымдарды негіздеу, тиімді жолдарын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мына міндеттер алға қойылды:
- талдау жасау және құқықтық мемлекет құру бағытында келе жатқан Қазақстан Республикасы үшін оның маңызын ашып көрсету;
- қылмыстық түсінігіне құқық тұрғысынан анықтама беру;
1. Ағыбаев А.А Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 1999
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997ж. өзгертулер мен толық. қоса.
3. Сахаров А.Б. Личность преступника и причины преступности в СССР. М., 1960г.
4. Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления сойиалистической законности. – Алма – Ата: Казахстан, 1976
5. Крылова Н.Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран. М., 1997г.
6. Уголовное право РК. Общая часть, Алматы. 1998г.
7. Курс уголовного права. Под ред Н.Ф.Кузнецовой. Т. 1. М., 1999г.
8. Уголовное право. Общая часть. Под ред. В.Н.Петрашева. М., 1999г.
9. Беляев Н.А Уголовно – правовая политика и пути ее реализации. Л., 1986
10. Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко и З.А.Незнамовой. М., 1997г.
11. А.А. Герцензон. Уголовное право. Общая часть
12. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. Алматы. 1971.
13. Кайржанов Е.И. Криминология. Общая часть. Алматы. 2000.
14. А.Х. Миндагулов. Личность преступника. Алматы. 2003.
15. Ещанов А.Ш. О некоторых аспектах предупреждения преступности несовершеннелетних в РК. Предупреждения преступности.
16. Резник Г.М. Криминологическая профилактика и социальное планирование. В Кн.: Вопросы борьбы с преступностью. Вып. 31., м. 1979, Блувштейн Ю.Д. Понятие личности преступника. Советское государства и право. 1979, Лившиц Ю. Личность общественной порядок. Таллин, 1975.
17. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1977.
18. Долгова А.И. Теоретические проблемы криминологии как наука // предупреждение преступности. 2001.
19. Гернет М.Н. Избр. Произв. М., 1974.
20. Антонян ю.М. изучение личности преступника. М., 1982.
21. Жұмағали А.Қ., Криминоглогия. Жалпы бөлім. Алматы., 2003
22. И. Корзун. Феномен женской преступности. Фемида, 2002.№ 1, с. 65-68.
23. Э.С. Тенгов. Уголовный закон и преступление. Иваново, 1997.
24. А.С. Шляппогинов. Толкование уголовного закона. М., 1960г.
25. Коган М.С., Человеческая деятельность. М., 1924.
26. Блувштейн Ю.Д., Яковлев А.М., Ввендение в курс криминологии. Минск. 1983
27. Криминоголия. Учебник. /под.ред. академик. В.Н. Кудрявцева. Профф. В.Э.Эминова. М., 1995.
28. Криминология. Учебник пособие. М., Зерцало. 1996.
29. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. м., 1999.
30. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы., 2001ж.
31. Ағыбаев А.Н., Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: -Алматы: Жеті Жарғы. 2000. -520 б.
32. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы №284-1 заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. – Алматы: Жеті жарғы, 2002.
33. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылығы 23 шілдедегі №453-1 Заңы.
34. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 26 маусым №233-1 Заңы.
35. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-1 Заңы.
36. Поркоратура туралы. Қазақстан Респубилкасының заңы 1995 жылғы 21 желтоқсандағы №2709.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997ж. өзгертулер мен толық. қоса.
3. Сахаров А.Б. Личность преступника и причины преступности в СССР. М., 1960г.
4. Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления сойиалистической законности. – Алма – Ата: Казахстан, 1976
5. Крылова Н.Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран. М., 1997г.
6. Уголовное право РК. Общая часть, Алматы. 1998г.
7. Курс уголовного права. Под ред Н.Ф.Кузнецовой. Т. 1. М., 1999г.
8. Уголовное право. Общая часть. Под ред. В.Н.Петрашева. М., 1999г.
9. Беляев Н.А Уголовно – правовая политика и пути ее реализации. Л., 1986
10. Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко и З.А.Незнамовой. М., 1997г.
11. А.А. Герцензон. Уголовное право. Общая часть
12. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. Алматы. 1971.
13. Кайржанов Е.И. Криминология. Общая часть. Алматы. 2000.
14. А.Х. Миндагулов. Личность преступника. Алматы. 2003.
15. Ещанов А.Ш. О некоторых аспектах предупреждения преступности несовершеннелетних в РК. Предупреждения преступности.
16. Резник Г.М. Криминологическая профилактика и социальное планирование. В Кн.: Вопросы борьбы с преступностью. Вып. 31., м. 1979, Блувштейн Ю.Д. Понятие личности преступника. Советское государства и право. 1979, Лившиц Ю. Личность общественной порядок. Таллин, 1975.
17. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1977.
18. Долгова А.И. Теоретические проблемы криминологии как наука // предупреждение преступности. 2001.
19. Гернет М.Н. Избр. Произв. М., 1974.
20. Антонян ю.М. изучение личности преступника. М., 1982.
21. Жұмағали А.Қ., Криминоглогия. Жалпы бөлім. Алматы., 2003
22. И. Корзун. Феномен женской преступности. Фемида, 2002.№ 1, с. 65-68.
23. Э.С. Тенгов. Уголовный закон и преступление. Иваново, 1997.
24. А.С. Шляппогинов. Толкование уголовного закона. М., 1960г.
25. Коган М.С., Человеческая деятельность. М., 1924.
26. Блувштейн Ю.Д., Яковлев А.М., Ввендение в курс криминологии. Минск. 1983
27. Криминоголия. Учебник. /под.ред. академик. В.Н. Кудрявцева. Профф. В.Э.Эминова. М., 1995.
28. Криминология. Учебник пособие. М., Зерцало. 1996.
29. Курс уголовного права. Общая часть. Т.1. м., 1999.
30. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы., 2001ж.
31. Ағыбаев А.Н., Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: -Алматы: Жеті Жарғы. 2000. -520 б.
32. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы №284-1 заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. – Алматы: Жеті жарғы, 2002.
33. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылығы 23 шілдедегі №453-1 Заңы.
34. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 26 маусым №233-1 Заңы.
35. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-1 Заңы.
36. Поркоратура туралы. Қазақстан Респубилкасының заңы 1995 жылғы 21 желтоқсандағы №2709.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Заң факультеті
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Қылмыстың түсінігі және белгілері
Орындаған: Ходжамұратов Е.Н.
Ғылыми жетекшісі: з.ғ.д.
профессор А.Н. Ағыбаев
Жұмыс қорғауға жіберілді_____________
кафедра меңгерушісі заң ғылымдарының
докторы профессор А.Н. Ағыбаев
Алматы 2005 ж.
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..3-6
І-Тарау. Қылмыстық ұғымы және белгілері ... ... ... ... .7-13
І.1. Қылмыстың басқа құқық бұзкшылықтардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13-15
І.2. Қылмыстың белгілері бойынша топқа бөлу ... ... ...16-17
І.3. Қылмыстық жауаптылық түсінігі және оның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17-21
І.4. Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... .. .21-27
І.5. Қылмыс және қылмыс құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .27-30
ІІ-Тарау. Қылмыстың құрамы, оның түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31-33
ІІ.1. Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-35
ІІ.2. Қылмыстың обьектісінің түсінігі және оның қылмыстық құқықтағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...35-40
ІІ.3. Қылмыстың
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-42
ІІ.4. Қылмыстың обьективтік жағының түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...42-47
ІІ.5. Қылмыстық заңдардың түсінігі және оның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...47-50
ІІ.6. Себепті байланыс және оның қылмыстық құқылық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 50-52
ІІ.7. Қылмыстың
субьектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .52-61
ІІ.8. Қылмыстың субьективтік жағының түсіні және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 61-80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .81-83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...84-
85
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта құқық
мәселелерінің бірінші кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен
өнегеліктің елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің
маңызы әсіресе Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет
құру жолында арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың
саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие
болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз
мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қабылданған 2003-2004 жылдарға
арналған құқық бұзушылықтардың алдын алу мен қылмыстылықпен күрес
Бағдарламасында: Құқық қорғау органдары мен жергілікті атқару органдарының
қабылдап жатқан шараларына қарамастан қылмыстылықпен күрес жүйесінде соңғы
жылдары терең өзгеріс байқалмайды [1]
Өкінішке орай, республикамызда әлі де болса азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын бағаламау көріністері орын алып отыр. Осы
келеңсіз жағдайлар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мәселелеріне үлкен зиянын келтіретіні сөзсіз. Сондықтан, әсересе сотқа
дейінгі өндірісте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
күшейту қажет.
Қылмыс қоғамға қауіпті, қылмыстық заңғы қайшы, кінәлі түрде істейтін
және Қылмыстық жазамен жазалауға іс-әрекет. Қолданылып жүрген қылмыстық
заңға сәйкес қылмыстық белгілері осы айтылған төрт белгіден құралады.
Ал Қылмыстық Кодексте қылмыстың белгісіне: қоғамға қауіптілік,
қылмыстық заңға қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық жүреді деп
көрсетілген. Өйткені қылмыстық ұғымы жазадан кең ұғым. қылмыстың барлығына
бірдей жаза қолданыла берілмеуі де мүмкін. Өйткені жаңа Кодексте қылмыстық
жаза болып табылмайтын қоғамдық ықпал ету шараларында кең орын берілген.
Зерттеудің басты мақсаты мен міндеттері қылмыстың түсінігіне маңызды
ережелерін одан әрі дамыту жөніндегі ғылыми-теориялық негіздер ұсыну, соның
нәтижесінде жетілдіру бағытындағы ғылыми-тәжірибелік тұжырымдарды негіздеу,
тиімді жолдарын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мына міндеттер алға қойылды:
- талдау жасау және құқықтық мемлекет құру бағытында келе жатқан
Қазақстан Республикасы үшін оның маңызын ашып көрсету;
- қылмыстық түсінігіне құқық тұрғысынан анықтама беру;
Магистерлік диссертация осы күрделі ұғым қылмыстың түсінігіне
арналған. Осыған орай Пиотковскийдің, Куриновтың, Дурманов-тың, Поленовтің,
Баймурзиннің, Ағыбаевтың, Нуртаевтың т.б. ғалымдардың еңбегін зерттей
отырып, тақырып бойынша өз ойымды толық жеткізуге барынша күш салдым.
Магистерлік диссертация қылмыстың құқық бойынша “Қылмыстың түсінігі”
деген тақырыпқа арналған.
Жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және үш тараудан тұрады. Олар:
1) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен белгілері.
2) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың құрамы мен түрі;
3) Қылмысты топтастыру; Қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімі.
Кіріспеде пайдаланылған әдебиеттер тізіміне шолу жасалған.
Бірінші тарауда қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен
белгілеріне анықтама берілген.
Екінші тарауда қылмыс құқы бойынша қылмысты топтастыру туралы
айтылады. Қылмысты жіктеуде оның қоғамға қауіптілігінің мәні мен дәрежесіне
және 20, 21 баптар бойынша кінәсінің түріне қарай қарастырылады.
Қылмыс түрі 4 топқа бөлінген: 1) онша ауыр емес; 2) ауырлығы орташа;
3) ауыр; 4) ерекше ауыр қылмыс. Мұнда қылмыстың басқа тәртіп бұзушылыққа
қарағанда қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен мәні айтылған.
Қорытында бөлімде қылмыстың алдын алу мәселелері сөз болады.
Магистерлік диссертация қылмыстың саласындағы ғылыми зерттеулерге,
соңғы жылдардағы негіздеуді басты мақсат еткен.
Зерттеу еңбектер:
1. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград
университі баспасы, 1984. 135б. Бұл еңбек қылмыстық-құқықтық категориясы -
қылмыс пен жауапкершіліктің іргелілігін зерттеуге арналған.
Бұл еңбекте қылмыс күрделі әрі жан-жақты әлеуметтік құбылыс ретінде
қаралып, оның бір жағынан әлеуметтік-құқықтық мәні мен мазмұны, екінші
жағынан, құқықтық түрі талданады.
2. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Хорьков. Жоғары мектеп. 1983ж.
130бет.
Бұл монографияда қылмысты жіктеу мәселесі оның қоғамдық қауіптілігінің
мәні мен дәрежесі қылмыстың, құқықтың жалпы бөлігіндегі олардың орны
зерттеледі. Мұндай жіктердің материал-дық және формальды белгісін, нақты
қылмыс категориясының жалпы және өзіндік ерекшелігін, оның заңды қылмыстық-
құқықтық зардабын зерттейді.
3. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық
себептері. М. Заң әдебиеті, 1961ж. 277б.
Сахаров еңбегінде қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен оның қоғамға
қарсы қылықтарыныі себебі тураы мәселе әлеуметтік жағынан зерттеледі.
Автор соттау кезіндегі сот тәжірибесін пайдалана отырып, қылмысдің
мінезінің негізіне жататын оның жеке көзқарасы мен қылмысқа түрткі болушы
жағдайдың себебін талдайды.
Қылмыскердің іс-әрекет жасауының субъективті және объективті жағдайы,
жеке тұлғаныі адамгершілігінің қалыптасу жайы қандай болатыны да сөз
етіледі.
4. Дурманов Н.Д. Қылмыс туралы түсінік. М.; Л.; КСРО ҒА баспасы,
1948ж. 311б.
Профессор Дурмановтың монографиясы бұл күнде де өзнің ғылыми және
практикалық құндылығын жайған жоқ.
Бұл жұмыстағы басты ой - қылмыс заңдылық ұғым бола отырып, қоғамдық
өмірдегі белгілі бір құбылыс ретінде қоғамның өзімен тығыз байланыста
болатынын, содан негіз алатындығын айту.
Мұнда алғашқыда қылмыс нақтылы жасалған объективті өмірдегі адамның іс-
әрекеті ретінде анықталады (І бөлім).
Келесі бөлімде қылмыстық материалдық белгілерінің ерекшелігі
анықталады (ІІІ, ІV, V бөлімдер). Одан кейінгі екі бөлім қылмыстық заңға
қарсы әрекет-әрекетсіздік екендігін заң жүзінде анықтауға арналған (VІ, VІІ
бөлімдері).
VІІІ бөлімде қылмыстық әрекеттің моральға қатынасын айтады.
ІХ бөлімде жоғары бөлімдерде айтылғандарға талдау жасайды, қылмысқа
жалпы анықтама береді.
Соңғы Х бөлім қылмыс пен тәртіпті бұзушылықтың өзгешелігін бір-бірінен
шектеу туралы айтылған.
5. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван
“Аэастан” баспасы, 1975ж. 157 бет.
Монография қылмысты ескертудің проблемаларына арналған. Мұнда қылмысты
жоюдың міндеттері мен шаралары қаралады, әлеуметтік жүйесіне талдау
беріледі. Яғни, оның ұғымы, мазмұны, субъектісі, жіктелуі, бұл жүйе
құрылысының кейбір ерекшеліктері, оның тиімді болуына жасалатын жағдай
айтылған.
6. РСФСР-ға еңбек сіңірген қайраткер, заң ғылымының докторы, профессор
М.И.Ковалевтің монографиясында (“Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның
жіктеудегі мәні”, Свердловск, 1977ж.) кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылымдағы
негізгі пробле-малардың бірі ретінде қылмыс туралы түсінік зерттеледі.
Автор бұл тақырыпта қылмыстық жауапкершіліктің заңды негізінде қылмыс-тық
белгілері мен құрамын анықтауға байланысты көптеген сұрақ-тар төңірегінде
сөз еткен. Сондықтан қылмыс туралы Қазақстан Республикасы криминалист-
ғалымдардың, оның ішінде профессор Г.Ф.Поленовтың, профессор Жекебаевтың,
Ағыбаевтың, Нұртаев-тың, Баймурзиннің ғылыми еңбектерінде де айтылған.
Қазақстан Республикасы жаңа қылмыстық кодексінде Қылмыс туралы мүлдем жаңа
анықтама берілген. Мұнда “қылмыс жазамен қорқытып тыйым салынған адамның
жеке басының, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян келтіру
қаупін тудыратын кінәлі іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс болып
табылады” деп көрсетілген. [2] Бұл жерде қылмыстың негізгі белгісі қоғамға
қауіптілік деген сөз бар. Ал жобада айтылған зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупі деген сөз жоқ. Яғни қоғамға қауіптілік қылмыстың ұғымының
негізгі белгісі болып қарастыры-лады. Ал, магистерлік диссертацияда
қарастырылатын мәселе қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша қылмыстың
түсінігіне тоқталу болып табылады
І-Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмысты 11 ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттін (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстын әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді. Қылмыстық құқық бір жағынан
қоғамдағы адамның тиісті орнына байланысты қатынастарды қорғайды және
қамтамасыз етсе, екінші жағынан-құқықтық тиымдарды бұзғандарға белгілі бір
салдарды белгілейді, яғни жеке адамның қоғамдағы орнын, бірақ ендігі
қылмыстың субьектісі ретінде орнын белгілейді [3]
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұскаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы онын ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамнын ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстын мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрыңғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1991 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап); Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде Қылмыс дегеніміз
кез-келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады.
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардын қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғым арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1 -бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға кауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқыіқ тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық кауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлык республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жана ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылықпен атау қалыптаскан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
онын мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда накты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылык санкция белгілеген жазаңын. белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқықка
қайшылығын белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен күш жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды.
Қылмыстық негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуынын, өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді [4]. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезенде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-6абында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамда
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайыма байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға
қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т. б.
Қоғамдық және жеке мүдделерінің айырмашылығы қоғамдық мүдде жеке
маңызды деп қабылданбайтындықтан немесе ол индивидпен осындай деп
қабылданбауының салдары болуы мүмкін.
Ал, жеке мүдде мен қоғамдық мүдденің айырмашылығының болуы жеке мүдделер
партикулярлы-жеке мүддеге айналғандықтан немесе қоғамдық мүдделер жеке
адамның индивидуалдық қасиеттерінің көрінуінің мүмкіндік бермейтіндіктен
болуы мүмкін [3]
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
белінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, б тармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның
белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайда қорлық
мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады.
Кейбір реттерле қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне
де байланысты анықталады. Қайсыбір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жәбірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі
өлтіру халіне жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы
қылмыстың қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік
Қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық құқык ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстін 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық ал дәрежесін — сандық
сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға кауіптілік
экономикалық және зорлык қылмыстары, касақана және абайсыздық, жеке адамға,
меншікке карсы қылмыстар болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты
қылмыстың объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі Қылмыстық
кодекстің 52-бабында керсетілген, [2] Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімі
топтық объектілері белгілері бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің, жүйелері топтық объектілерінің маңыздылығына
қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға қауіптіліктің сипатының тағы бір
көрсеткіші келтірілген зиян болып табылады. Материалдык, моральдық зиян күш
қолдану, қорқыту арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс
қоғамға кауіптілік сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға
қауіпті және зорлықпен жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік
сипаты одан әрі кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналыкпен жаса-
латын қылмыстардың абайсыздыкпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға
қауілтілік сипаты едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана
өлтіргені үшін 10 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін
теркілеу арқылы немесеонсыз емір бойы бас бостандығынан айыруға жа-заланады
(9б-бап, 2-бөлігі), ал абайсызда кісі олтіру (101-бап, 1-бөлігі) үш
жылғадейінгімерзімгебасбостандығына найыруіа жазаланады. Кінәнің нысандарын
анықтау қылмыстын қоғамі а қауіптілігінің сипатын осылай белгілеуде манызды
роль аткара-ды. Қылмьтстын қоғамға кауіптілігінің сандык жағын анықтағаі І-
да кептеген факторларды еске алу қажет. Мұндай ретте келтірілген зардаптың
ауырлығын (аса кәп мөлшерде, кеп, едәу ір мелшерде) қылмыстық істің
ерекшеліктеріне (аякталған немссс аяқталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе
бірлесіп қатькч аркьшы істеу, қылмыс істегендекандайтөсіл колданылды,
кінәнің сипатын (ниет, максат) қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне іс-
әрекеттің істелу уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы,
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудін (103-бап) денсаулыққа қасақана
орташа ауырлықтағы (104-бап) немесе жеңіл (105-бап) дәрежеде қасақана зиян
келтіруден қоғамға қауіптілік дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың (179—2)
ұрлықтан (175-бап) дәрежесі жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені
шабуыл жасап, қарақшылық жасап тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен
кауіпті тәсіл шабуылға ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш
жұмсаумен ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойьншада анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға кауіптілік
дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген санклдяларды салыстыру
қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің қоғамға кауіптілігі
дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға кауіптілік дәрежесі
бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға
болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналык немесе абайсыздыкпен қол сұғушылык туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға кауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналык
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе не-мұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады [5].
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдык қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұтынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұғаң немқұрайды қараса, қылмыс жағдай жасалған деп танылады (20-бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірак бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігімен сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола түра өз іс-әрекетінін
(әрекетсіздігінін) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21-
бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнiң белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құраш туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үш ін
қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатын көрсетеді. Бұл
жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасынын санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым
салу қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдык ықпал ету шараларын қолданғанда, онын іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмаңды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті-қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерлі істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты
өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай
қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмыска заң да белгіленген
негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау
қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе
тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға кауіпті, кінәлі құқықка қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқык бұзушылықтан
ажыратамыз.
І.1. ҚЫЛМЫСТЫҢ БАСҚА ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ.
Қылмыс құқық бұзушылықтың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыған
орай қылмыс азаматтық-құқылық, әкімшілік және тәртіптік құқык бұзушылықтан
және бейморальдық жат қылықтардан ажырата білудің манызы ерекше. Қылмыс пен
басқа құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығы құқыққа тың мәніне
байланысты. Қылмыс әр уақытта да қылмыстық заңға қайшы болады. Басқа құқык
бұзушылық құқык саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті
актілерге қайшы. Істелген қылмыстың зардабы болып мемлекеттің ен ауыр Істеу
шарасы — қылмыстық жаза және содан туындайтын сотталғандық атақ болып
табылады. Басқа құқык бұзушылықта мұндай жазалау шаралары жоқ, ал
қолданылған ықпал ету ш а рлары сотталғандық атақ әкелмейді.
Кейбір қылмыстар басқа құқық бұзушылықта орын алмайтын қоғамдық
қатынастарға (адамның өмірі, мемлекеттің қауіпсіздігі) қол сұғады.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға
қауіптіліктің сипаты мұндай іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш
қиындығы жоқ. Кейбір реттерде құқық бұзушылықта да, қылмыста да бір
объектіге қол сұғу мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың
көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзу үшін
қылмыстық және әкімшілік жауаптылық белгіленген. Мұндай аралас құқық
бұзушылықта қоғамға кауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтаудың маңызы ерекше.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің негізгі керсеткіші келтірілген зиян
мөлшері болып табылады. Егер көлік құралдарын жүргізуші адамдардың, көлік
құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзуы, осының
салдарынан жәбірленушінің денесі орта немесе одан жоғары дәрежеде
жарақатталса немесе едәуір материалдық нұқсан келтірілсе іс-әрекет қылмыс
қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтірілсе, әкімшілік тәртіппен
жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады.
Сонымен, келтірілген зиян мөлшері қылмысты басқадай құқык,
бұзушылықтан ажыратуға мүмкіндік беретін бірден-бір белгі болып табылады
Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметінің лауазымды адамның
өкілеттігін өз бетінше пайдаланып, заң қорғайтын мүдделерге елеулі зиян
келтіретін қасақана әрекеті қылмыс (309-бап), ал елеулі зиян келтірмеген
басқа әрекеттер тәртіптік теріс қылық болып табылады. Өзінің нақты құқығын
немесе басқа адам таласа алатын жорамалды құқығын, белгіленген тәртіптен
тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл азаматтың құқығының елеулі түрде бұзылуына
әкеп соқтырса, қылмыс ретінде сараланады. Ал елеулі түрде бұзушылык жоқ
болса, мұндай әрекет әкімшілік жолмен жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады.
Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықты бір-бірінен қоғамға қауіптілік
дәрежесінің көрсеткіші арқылы ажыратуға да болады. Қазақ ССР-інің 1959жылғы
Қылмыстық кодексі бойынша көп жағдайларда бірінші рет істеген құқық
бұзушылығы үшін әкімшілік жазалау шаралары қолданылған адамның дәл сол іс-
әрекетті кайталап жасауы қылмысқа тартуға негіз болып табылатын. Мысалы,
кәсіптік маңызы бар суларда рұқсатсыз немесе аулауға тыйым салынған кезде,
я рұқсат етілмеген тұстарда балық аулау, су аңдарын аулау, суда
жүргізілетін басқа бір кәсіппен айналысу, егер бұл әрекеттер бұрын да
осындай тәртіп бұзғаны үшін әкімшілік жолмен айыппұл тартқаннан кеін
істелген болса, ол қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылатын. Ондай
болмаған жағдайда іс-әрекет әкімшілік құқық бұзу –шылық ретінде
қарастырылатын.
Енді іс-әрекетке әкімшілік шарасы қолданылса, ол қайталану санына
қарамастан қоғамға қауіптілік дәрежесіне ие болмайды, яғни қылмыс қатарына
жатпайды. Әскери қылмыстарды тәртіптіктері қылықтан ажыратуға көп жағдайда
іс-әрекеттің істелген уақыты, жағдайы. орны үлкен әсер етеді. Мысалы: соғыс
уақытында өз бетімен кетіп қалу — қылмыс, ал бейбіт уақытта істелген осы
әрекет тәртіптік теріс қылық болып табылады. Іс-әрекетті қылмыс немесе
басқа құқық бұзушылық қатарына жатқызуға негіз болатын қоғамға
қауіптіліктің дәрежесі қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің
нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы, денені
жеңіл түрде қасақана жарақаттау қылмыс, ал абайсызда денені жеңіл түрде
жарақаттау қылмысқа жатпайтын іс — теріс қылық, мұндай ретте келтірілген
зиянды өтеу азаматтық күқық тәртібімен реттеледі.
Егер лауазымды адам пайдақорлық немесе басқа бір зұлымдык ниетпен
құжаттарға жалғандық жасаса қылмыс, ал ондай ниет болмаса, ол қылмыс
болмайтын құкық бұзушылықтың түрі болып табьлады. Қылмыс пен
бейморальдықтың ара қатынасын дұрыс түсінудің де маңызы ерекше. Кез келген
қылмыс бір мезетте моральға жат құбылыс болып табылады. Яғни, моральдық
норманың ауқымы үлкен. Кез келгем құқық бұзушылық бір мезетте моральдық
норманы бұзушылык негізінде бағаланады.
Дегенмен, қылмыс пен бейморальдық теріс қылық бірінен бірі объекті,
қоғамға қауіптілік, сондай-ақ құқықка қайшылық белгілері бойынша
ажыратылады.
Бейморалъдыктың объектісі қылмыстың объектісіне қарағанда кеңауқымда
болады — адамдардың өзара қатынасы, мысалы махаббат, достық, жан ашырлық
сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы ғана реттеледі. Бұл
моральдық нормалардың объектісін құрайды. Қылмыс әр уақытта белгілі бір іс-
әрекет, ал адамдардың теріс мінез-құлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзі
моральға жат құбылыс болып табылады. Қылмысқа қарағанда моральға жат теріс
қылықтан қоғамға келетін зиян едәуір аз. Әдетте, моральға жат теріс
әрекеттер арнамысты аяққа басу, өзімшілдік сияқты өзара тіркес әлеуметтік-
психологиялық мазмұнға ие [6].
Қылмыс пен бейморальдықты құқықта қайшылық белгісі арқылы нақты
ажыратуға болады. Қылмыс дегеніміз қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-
әрекеттер. Ал моральдық жат қылықтар құқык нормаларымен реттелмейді. Мораль
нормалары ауызша (мысалы, әдет-ғұрып) немесе жазбаша (жолдастық немесе
билер соттарынын ережелері, адамдардың этикалық кодексі, қала тұрғындарының
моральдық кодексі, Гиппократ анты) болуы мүмкін. Отбасы мүшелерінің
арасындағы қатынасты реттеу мораль нормалары арқылы реттеледі. Мысалы, ата-
ананың балаларға, балаларының ата-аналарына деген қамқорлығьшың бұзылуы
немесе оқушы мен оқытушьшың өз арасындағы педагогикалық өнегелік
нормаларының бұзылуының орын алуы мораль нормаларымен анықталады.
Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту,
қорғаншылық құқықтарын пайдаланып қиянат жасау ата-анасына немесе жұбайына
кемектесуден бұлтару қылмыс болып табылады. Мұндай іс-әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптылық белгіленген. Бұл іс-әрекеттер әрі моральға жат
құбылыс, әрі қылмыс, өйткені моральдық норманың ауқымы қылмыстық норманың
ауқымынан кең [6].
Моральдык норманың қылмыстық нормадан тағы бір өзгешелігі сол,
моральдық норманы бұзған жағдайда оны бұзушыларға жұртшылықтың, ұжым
мүшелерінің жек көрушілігі сияқты қоғамдық әсер ету шаралары қолданылады.
Ал істелгені І қылмыс үшін әр уақытта заңда белгіленген белгілі бір
жауаптылық түрі белгіленеді.
І.2. ҚЫЛМЫСТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША ТОПҚА БӨЛУ.
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты санаттаудың үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға кауіптілігінін сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
санаттау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің. Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыс. Отар т. б. Үшіншіден,
қоғамға қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға кауіптілік
сипаттарына қарай жай, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, ауырлатпайтын
және жеңілдетпейтін жағдайда кісі өлтіру, жеңілдететін жағдайда жан
күйзелу, қажетті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп бөлінеді, Қазақ ССР-
інің 1959 жылы қабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс санаттары деген
мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада Қылмыстық кодексте
7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың түсінігі ғана берілді.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
туралы арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға
қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес,
ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең, ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет оңша ауыр емес
қылмыс деп танылады [2].
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзім? бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлімжазасы —
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты осылай етіп санаттарға белу қылмыстық құқык ғылымында
қалыптасқан қылмыс санаттарын Қылмыстық кодекстің санкциясында белгіленген,
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа
сай келеді. Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетілген санкция мөлшері
қоғамға қауіптіліктің дәрежесін бейнелейді және әртүрлі қылмыстардың
қоғамға қауіптілік дәрежесімен салыстыруға мүімкіндік береді. Жаза
мөлшерінің баптардың санқшысында нақты белгіленуінің өзі судьяның өз
білермендігі мен қылмысты сол немесе басқа бір санатқа жатқызуына мүмкіндік
бермейді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша
белгілердің түрі кінәны сандары болып табылады. Мысалы, ауыр және аса ауыр
қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы орташа немесе онша
ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен істелген қылмыстар
жатады. Осы санаттарға сәйкес аса ауыр қылмыстарға қо қауіптілік дәрежесі
ерекше ауырқасақана қылмыстар, мысалы кісіні ауырлататын жағдайда қасақана
өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм, зиянкестік, шабуыл жасап тонау
сиякты қылмыс түрлері жатады.
Ауыр қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат
салу, ауырлататын жағдайды біле тұра кінәсіз адамды қылмыстық жауапқа тарту
т. б. қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т. б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айыршіітын жа';; колданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сиякты қасакаиа немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаңы өтейтін режимді
белгiлеу: шартты жазаңы қолдану немесе қолданбау (63-бап), шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-б;іп), қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындауда (59-бап), жазаңы өтеуден мерзімінен
бұрын шартты түрде босату (70-бйп), айыптау үкімінiң ескіру мерзімінің
етуіне байланысты жазаңы өтеуден босату (75-бап), рақымшылық немесе кешірім
жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан босату (76-бап),
сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері шешіледі.
І.3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді. оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық, немесе құқылык
жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің зам
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыным салынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылықка істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген
нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау,
ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұза-қылық, т. б.
Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын
түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге
асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық, бұл қылмыстық құқылык норманы бұзудын
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттін көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауатылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық, жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық — өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылыктың түрі.
Өйткені мемлекет кезкелген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істегені
адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті
шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік
мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық, жүктей отырып, мемлекет
оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді [7].
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және
заңдылық (қылмыс істеген адамды қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауапталықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылык деп - қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетгі істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесі ментығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқылык, қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқықтық
зардабы [7].
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жау аптылықта, қылмыстық
құқылық қатынас та жок. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады.
Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасағам адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық, құқылық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, ергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас
болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәрежесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болды
ма? және т. б. Сондай-ақ жазаңы тағайындау немесе жазаңы өзгерту шарттары,
жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқықтық
қатынас іс жүргізу құқылық қатынастармен тығыз байланысты. Өйткені,
қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты болады.
Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қарау мәселелері
қылмыстық. іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы да, жүзеге асырылады. Бұл
қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің оның өкілдігін
жүзеге асыратын органдар арасында іске асырылады. Қылмыстық құқықтық
қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие
болады. Қылмыскер Қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып табылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс істеуден
сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатты жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылымыскерде мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынасты субъектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай Қатынастың объектісі болып қалады. Яғни, субъект
және объект салыстырмалы түсініктер, сондықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстырулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастын пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттын айыптау
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге
асырылады Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып қылмыскер мен мемлекет
арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық құқықтық
қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық қатынас
мемлекетiгін жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмыстың
жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды. Қылмыскер
тиісті өкімет органының күштеуі арқылы ықпал ететін объектісі ғана емес,
белгілі бір құқықтардың субъектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның
жасаған қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни
санкцияға, Қылмыстық кодекстің, жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы
ережелері сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас
мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен
бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де
көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаңы
өтеумен жүзеге асырылады. Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған сон
жопылады. Бірақта қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаңы өтеу
ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.
Мұндай ретте қылмыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды. Бүған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға
болады. Қылмыс жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс жасаумен
байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақ та
қолданылып жүрген қылмыстық жағдайға сәйкес барлық уақытта да қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындалуы міндетті емес. Мысалы: Қылмыстық кодекстің
68-бабының 1-2-бөліктерінде: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды,
егер сот істі қараған кезде жағдайдын өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет
қоғамға кауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы
мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырдықтағы қылмыс жасаған адамды,
егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез құлқына байланыты іс сотта
қаралған уақытта ол қоғамға кауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе,
сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген. Осы бапта қылмыстық
жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің 74-бабының
1-бөлігінде: Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған
адамды, егер жазаңы өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасы шың енбекке
жарамды жалғыз мүшесінің ауыр нау қастануы немесе қайтыс болуы немесе басқа
да төтеп ше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы
үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот
жазадан босатуы мүмкін деп көрсетілген. Мұнда қылмыстық жазадан босатудың
негізі ғана көрсетілген. Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай
жаза тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын болып екіге бөлінеді. Жаза
тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ал
жаза тағайындалатып қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалану
фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға қарағанда
жеке, ауқымы кең, қылмыстық-құқылық түсінік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Заң факультеті
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Қылмыстың түсінігі және белгілері
Орындаған: Ходжамұратов Е.Н.
Ғылыми жетекшісі: з.ғ.д.
профессор А.Н. Ағыбаев
Жұмыс қорғауға жіберілді_____________
кафедра меңгерушісі заң ғылымдарының
докторы профессор А.Н. Ағыбаев
Алматы 2005 ж.
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..3-6
І-Тарау. Қылмыстық ұғымы және белгілері ... ... ... ... .7-13
І.1. Қылмыстың басқа құқық бұзкшылықтардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13-15
І.2. Қылмыстың белгілері бойынша топқа бөлу ... ... ...16-17
І.3. Қылмыстық жауаптылық түсінігі және оның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17-21
І.4. Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... .. .21-27
І.5. Қылмыс және қылмыс құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .27-30
ІІ-Тарау. Қылмыстың құрамы, оның түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31-33
ІІ.1. Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-35
ІІ.2. Қылмыстың обьектісінің түсінігі және оның қылмыстық құқықтағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...35-40
ІІ.3. Қылмыстың
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-42
ІІ.4. Қылмыстың обьективтік жағының түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...42-47
ІІ.5. Қылмыстық заңдардың түсінігі және оның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...47-50
ІІ.6. Себепті байланыс және оның қылмыстық құқылық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 50-52
ІІ.7. Қылмыстың
субьектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .52-61
ІІ.8. Қылмыстың субьективтік жағының түсіні және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 61-80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .81-83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...84-
85
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта құқық
мәселелерінің бірінші кезекке шығуы - елімізде рухани мәдениеттілік пен
өнегеліктің елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің
маңызы әсіресе Қазақстан Республикасы құқықтық және демократиялық мемлекет
құру жолында арта түседі, себебі демократиялық мемлекетте азаматтардың
саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуіне қатысуы нақты сипатқа ие
болады.
Сондықтан құқықтық қоғам құруға бет бұрып келе жатқан тәуелсіз
мемлекет тұрғысынан нақты жағдайын ескеруіміз қажет.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қабылданған 2003-2004 жылдарға
арналған құқық бұзушылықтардың алдын алу мен қылмыстылықпен күрес
Бағдарламасында: Құқық қорғау органдары мен жергілікті атқару органдарының
қабылдап жатқан шараларына қарамастан қылмыстылықпен күрес жүйесінде соңғы
жылдары терең өзгеріс байқалмайды [1]
Өкінішке орай, республикамызда әлі де болса азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын бағаламау көріністері орын алып отыр. Осы
келеңсіз жағдайлар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мәселелеріне үлкен зиянын келтіретіні сөзсіз. Сондықтан, әсересе сотқа
дейінгі өндірісте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
күшейту қажет.
Қылмыс қоғамға қауіпті, қылмыстық заңғы қайшы, кінәлі түрде істейтін
және Қылмыстық жазамен жазалауға іс-әрекет. Қолданылып жүрген қылмыстық
заңға сәйкес қылмыстық белгілері осы айтылған төрт белгіден құралады.
Ал Қылмыстық Кодексте қылмыстың белгісіне: қоғамға қауіптілік,
қылмыстық заңға қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық жүреді деп
көрсетілген. Өйткені қылмыстық ұғымы жазадан кең ұғым. қылмыстың барлығына
бірдей жаза қолданыла берілмеуі де мүмкін. Өйткені жаңа Кодексте қылмыстық
жаза болып табылмайтын қоғамдық ықпал ету шараларында кең орын берілген.
Зерттеудің басты мақсаты мен міндеттері қылмыстың түсінігіне маңызды
ережелерін одан әрі дамыту жөніндегі ғылыми-теориялық негіздер ұсыну, соның
нәтижесінде жетілдіру бағытындағы ғылыми-тәжірибелік тұжырымдарды негіздеу,
тиімді жолдарын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мына міндеттер алға қойылды:
- талдау жасау және құқықтық мемлекет құру бағытында келе жатқан
Қазақстан Республикасы үшін оның маңызын ашып көрсету;
- қылмыстық түсінігіне құқық тұрғысынан анықтама беру;
Магистерлік диссертация осы күрделі ұғым қылмыстың түсінігіне
арналған. Осыған орай Пиотковскийдің, Куриновтың, Дурманов-тың, Поленовтің,
Баймурзиннің, Ағыбаевтың, Нуртаевтың т.б. ғалымдардың еңбегін зерттей
отырып, тақырып бойынша өз ойымды толық жеткізуге барынша күш салдым.
Магистерлік диссертация қылмыстың құқық бойынша “Қылмыстың түсінігі”
деген тақырыпқа арналған.
Жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және үш тараудан тұрады. Олар:
1) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен белгілері.
2) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың құрамы мен түрі;
3) Қылмысты топтастыру; Қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімі.
Кіріспеде пайдаланылған әдебиеттер тізіміне шолу жасалған.
Бірінші тарауда қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен
белгілеріне анықтама берілген.
Екінші тарауда қылмыс құқы бойынша қылмысты топтастыру туралы
айтылады. Қылмысты жіктеуде оның қоғамға қауіптілігінің мәні мен дәрежесіне
және 20, 21 баптар бойынша кінәсінің түріне қарай қарастырылады.
Қылмыс түрі 4 топқа бөлінген: 1) онша ауыр емес; 2) ауырлығы орташа;
3) ауыр; 4) ерекше ауыр қылмыс. Мұнда қылмыстың басқа тәртіп бұзушылыққа
қарағанда қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен мәні айтылған.
Қорытында бөлімде қылмыстың алдын алу мәселелері сөз болады.
Магистерлік диссертация қылмыстың саласындағы ғылыми зерттеулерге,
соңғы жылдардағы негіздеуді басты мақсат еткен.
Зерттеу еңбектер:
1. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград
университі баспасы, 1984. 135б. Бұл еңбек қылмыстық-құқықтық категориясы -
қылмыс пен жауапкершіліктің іргелілігін зерттеуге арналған.
Бұл еңбекте қылмыс күрделі әрі жан-жақты әлеуметтік құбылыс ретінде
қаралып, оның бір жағынан әлеуметтік-құқықтық мәні мен мазмұны, екінші
жағынан, құқықтық түрі талданады.
2. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Хорьков. Жоғары мектеп. 1983ж.
130бет.
Бұл монографияда қылмысты жіктеу мәселесі оның қоғамдық қауіптілігінің
мәні мен дәрежесі қылмыстың, құқықтың жалпы бөлігіндегі олардың орны
зерттеледі. Мұндай жіктердің материал-дық және формальды белгісін, нақты
қылмыс категориясының жалпы және өзіндік ерекшелігін, оның заңды қылмыстық-
құқықтық зардабын зерттейді.
3. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық
себептері. М. Заң әдебиеті, 1961ж. 277б.
Сахаров еңбегінде қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен оның қоғамға
қарсы қылықтарыныі себебі тураы мәселе әлеуметтік жағынан зерттеледі.
Автор соттау кезіндегі сот тәжірибесін пайдалана отырып, қылмысдің
мінезінің негізіне жататын оның жеке көзқарасы мен қылмысқа түрткі болушы
жағдайдың себебін талдайды.
Қылмыскердің іс-әрекет жасауының субъективті және объективті жағдайы,
жеке тұлғаныі адамгершілігінің қалыптасу жайы қандай болатыны да сөз
етіледі.
4. Дурманов Н.Д. Қылмыс туралы түсінік. М.; Л.; КСРО ҒА баспасы,
1948ж. 311б.
Профессор Дурмановтың монографиясы бұл күнде де өзнің ғылыми және
практикалық құндылығын жайған жоқ.
Бұл жұмыстағы басты ой - қылмыс заңдылық ұғым бола отырып, қоғамдық
өмірдегі белгілі бір құбылыс ретінде қоғамның өзімен тығыз байланыста
болатынын, содан негіз алатындығын айту.
Мұнда алғашқыда қылмыс нақтылы жасалған объективті өмірдегі адамның іс-
әрекеті ретінде анықталады (І бөлім).
Келесі бөлімде қылмыстық материалдық белгілерінің ерекшелігі
анықталады (ІІІ, ІV, V бөлімдер). Одан кейінгі екі бөлім қылмыстық заңға
қарсы әрекет-әрекетсіздік екендігін заң жүзінде анықтауға арналған (VІ, VІІ
бөлімдері).
VІІІ бөлімде қылмыстық әрекеттің моральға қатынасын айтады.
ІХ бөлімде жоғары бөлімдерде айтылғандарға талдау жасайды, қылмысқа
жалпы анықтама береді.
Соңғы Х бөлім қылмыс пен тәртіпті бұзушылықтың өзгешелігін бір-бірінен
шектеу туралы айтылған.
5. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван
“Аэастан” баспасы, 1975ж. 157 бет.
Монография қылмысты ескертудің проблемаларына арналған. Мұнда қылмысты
жоюдың міндеттері мен шаралары қаралады, әлеуметтік жүйесіне талдау
беріледі. Яғни, оның ұғымы, мазмұны, субъектісі, жіктелуі, бұл жүйе
құрылысының кейбір ерекшеліктері, оның тиімді болуына жасалатын жағдай
айтылған.
6. РСФСР-ға еңбек сіңірген қайраткер, заң ғылымының докторы, профессор
М.И.Ковалевтің монографиясында (“Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның
жіктеудегі мәні”, Свердловск, 1977ж.) кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылымдағы
негізгі пробле-малардың бірі ретінде қылмыс туралы түсінік зерттеледі.
Автор бұл тақырыпта қылмыстық жауапкершіліктің заңды негізінде қылмыс-тық
белгілері мен құрамын анықтауға байланысты көптеген сұрақ-тар төңірегінде
сөз еткен. Сондықтан қылмыс туралы Қазақстан Республикасы криминалист-
ғалымдардың, оның ішінде профессор Г.Ф.Поленовтың, профессор Жекебаевтың,
Ағыбаевтың, Нұртаев-тың, Баймурзиннің ғылыми еңбектерінде де айтылған.
Қазақстан Республикасы жаңа қылмыстық кодексінде Қылмыс туралы мүлдем жаңа
анықтама берілген. Мұнда “қылмыс жазамен қорқытып тыйым салынған адамның
жеке басының, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян келтіру
қаупін тудыратын кінәлі іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс болып
табылады” деп көрсетілген. [2] Бұл жерде қылмыстың негізгі белгісі қоғамға
қауіптілік деген сөз бар. Ал жобада айтылған зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупі деген сөз жоқ. Яғни қоғамға қауіптілік қылмыстың ұғымының
негізгі белгісі болып қарастыры-лады. Ал, магистерлік диссертацияда
қарастырылатын мәселе қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша қылмыстың
түсінігіне тоқталу болып табылады
І-Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмысты 11 ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттін (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстын әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді. Қылмыстық құқық бір жағынан
қоғамдағы адамның тиісті орнына байланысты қатынастарды қорғайды және
қамтамасыз етсе, екінші жағынан-құқықтық тиымдарды бұзғандарға белгілі бір
салдарды белгілейді, яғни жеке адамның қоғамдағы орнын, бірақ ендігі
қылмыстың субьектісі ретінде орнын белгілейді [3]
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұскаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы онын ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамнын ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстын мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрыңғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1991 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап); Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде Қылмыс дегеніміз
кез-келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады.
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардын қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғым арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1 -бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға кауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқыіқ тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық кауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлык республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жана ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылықпен атау қалыптаскан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
онын мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда накты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылык санкция белгілеген жазаңын. белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқықка
қайшылығын белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен күш жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды.
Қылмыстық негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуынын, өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді [4]. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезенде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-6абында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамда
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайыма байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға
қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т. б.
Қоғамдық және жеке мүдделерінің айырмашылығы қоғамдық мүдде жеке
маңызды деп қабылданбайтындықтан немесе ол индивидпен осындай деп
қабылданбауының салдары болуы мүмкін.
Ал, жеке мүдде мен қоғамдық мүдденің айырмашылығының болуы жеке мүдделер
партикулярлы-жеке мүддеге айналғандықтан немесе қоғамдық мүдделер жеке
адамның индивидуалдық қасиеттерінің көрінуінің мүмкіндік бермейтіндіктен
болуы мүмкін [3]
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
белінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, б тармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның
белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайда қорлық
мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады.
Кейбір реттерле қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне
де байланысты анықталады. Қайсыбір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жәбірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі
өлтіру халіне жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы
қылмыстың қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік
Қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық құқык ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстін 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық ал дәрежесін — сандық
сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға кауіптілік
экономикалық және зорлык қылмыстары, касақана және абайсыздық, жеке адамға,
меншікке карсы қылмыстар болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты
қылмыстың объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі Қылмыстық
кодекстің 52-бабында керсетілген, [2] Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімі
топтық объектілері белгілері бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің, жүйелері топтық объектілерінің маңыздылығына
қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға қауіптіліктің сипатының тағы бір
көрсеткіші келтірілген зиян болып табылады. Материалдык, моральдық зиян күш
қолдану, қорқыту арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс
қоғамға кауіптілік сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға
қауіпті және зорлықпен жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік
сипаты одан әрі кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналыкпен жаса-
латын қылмыстардың абайсыздыкпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға
қауілтілік сипаты едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана
өлтіргені үшін 10 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін
теркілеу арқылы немесеонсыз емір бойы бас бостандығынан айыруға жа-заланады
(9б-бап, 2-бөлігі), ал абайсызда кісі олтіру (101-бап, 1-бөлігі) үш
жылғадейінгімерзімгебасбостандығына найыруіа жазаланады. Кінәнің нысандарын
анықтау қылмыстын қоғамі а қауіптілігінің сипатын осылай белгілеуде манызды
роль аткара-ды. Қылмьтстын қоғамға кауіптілігінің сандык жағын анықтағаі І-
да кептеген факторларды еске алу қажет. Мұндай ретте келтірілген зардаптың
ауырлығын (аса кәп мөлшерде, кеп, едәу ір мелшерде) қылмыстық істің
ерекшеліктеріне (аякталған немссс аяқталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе
бірлесіп қатькч аркьшы істеу, қылмыс істегендекандайтөсіл колданылды,
кінәнің сипатын (ниет, максат) қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне іс-
әрекеттің істелу уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы,
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудін (103-бап) денсаулыққа қасақана
орташа ауырлықтағы (104-бап) немесе жеңіл (105-бап) дәрежеде қасақана зиян
келтіруден қоғамға қауіптілік дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың (179—2)
ұрлықтан (175-бап) дәрежесі жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені
шабуыл жасап, қарақшылық жасап тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен
кауіпті тәсіл шабуылға ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш
жұмсаумен ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойьншада анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға кауіптілік
дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген санклдяларды салыстыру
қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің қоғамға кауіптілігі
дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға кауіптілік дәрежесі
бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға
болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналык немесе абайсыздыкпен қол сұғушылык туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға кауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналык
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе не-мұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады [5].
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдык қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұтынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұғаң немқұрайды қараса, қылмыс жағдай жасалған деп танылады (20-бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірак бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігімен сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола түра өз іс-әрекетінін
(әрекетсіздігінін) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21-
бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнiң белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құраш туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үш ін
қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатын көрсетеді. Бұл
жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасынын санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым
салу қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдык ықпал ету шараларын қолданғанда, онын іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмаңды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті-қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерлі істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты
өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай
қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмыска заң да белгіленген
негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау
қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе
тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға кауіпті, кінәлі құқықка қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқык бұзушылықтан
ажыратамыз.
І.1. ҚЫЛМЫСТЫҢ БАСҚА ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ.
Қылмыс құқық бұзушылықтың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыған
орай қылмыс азаматтық-құқылық, әкімшілік және тәртіптік құқык бұзушылықтан
және бейморальдық жат қылықтардан ажырата білудің манызы ерекше. Қылмыс пен
басқа құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығы құқыққа тың мәніне
байланысты. Қылмыс әр уақытта да қылмыстық заңға қайшы болады. Басқа құқык
бұзушылық құқык саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті
актілерге қайшы. Істелген қылмыстың зардабы болып мемлекеттің ен ауыр Істеу
шарасы — қылмыстық жаза және содан туындайтын сотталғандық атақ болып
табылады. Басқа құқык бұзушылықта мұндай жазалау шаралары жоқ, ал
қолданылған ықпал ету ш а рлары сотталғандық атақ әкелмейді.
Кейбір қылмыстар басқа құқық бұзушылықта орын алмайтын қоғамдық
қатынастарға (адамның өмірі, мемлекеттің қауіпсіздігі) қол сұғады.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға
қауіптіліктің сипаты мұндай іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш
қиындығы жоқ. Кейбір реттерде құқық бұзушылықта да, қылмыста да бір
объектіге қол сұғу мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың
көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзу үшін
қылмыстық және әкімшілік жауаптылық белгіленген. Мұндай аралас құқық
бұзушылықта қоғамға кауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтаудың маңызы ерекше.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің негізгі керсеткіші келтірілген зиян
мөлшері болып табылады. Егер көлік құралдарын жүргізуші адамдардың, көлік
құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзуы, осының
салдарынан жәбірленушінің денесі орта немесе одан жоғары дәрежеде
жарақатталса немесе едәуір материалдық нұқсан келтірілсе іс-әрекет қылмыс
қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтірілсе, әкімшілік тәртіппен
жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады.
Сонымен, келтірілген зиян мөлшері қылмысты басқадай құқык,
бұзушылықтан ажыратуға мүмкіндік беретін бірден-бір белгі болып табылады
Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметінің лауазымды адамның
өкілеттігін өз бетінше пайдаланып, заң қорғайтын мүдделерге елеулі зиян
келтіретін қасақана әрекеті қылмыс (309-бап), ал елеулі зиян келтірмеген
басқа әрекеттер тәртіптік теріс қылық болып табылады. Өзінің нақты құқығын
немесе басқа адам таласа алатын жорамалды құқығын, белгіленген тәртіптен
тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл азаматтың құқығының елеулі түрде бұзылуына
әкеп соқтырса, қылмыс ретінде сараланады. Ал елеулі түрде бұзушылык жоқ
болса, мұндай әрекет әкімшілік жолмен жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады.
Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықты бір-бірінен қоғамға қауіптілік
дәрежесінің көрсеткіші арқылы ажыратуға да болады. Қазақ ССР-інің 1959жылғы
Қылмыстық кодексі бойынша көп жағдайларда бірінші рет істеген құқық
бұзушылығы үшін әкімшілік жазалау шаралары қолданылған адамның дәл сол іс-
әрекетті кайталап жасауы қылмысқа тартуға негіз болып табылатын. Мысалы,
кәсіптік маңызы бар суларда рұқсатсыз немесе аулауға тыйым салынған кезде,
я рұқсат етілмеген тұстарда балық аулау, су аңдарын аулау, суда
жүргізілетін басқа бір кәсіппен айналысу, егер бұл әрекеттер бұрын да
осындай тәртіп бұзғаны үшін әкімшілік жолмен айыппұл тартқаннан кеін
істелген болса, ол қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылатын. Ондай
болмаған жағдайда іс-әрекет әкімшілік құқық бұзу –шылық ретінде
қарастырылатын.
Енді іс-әрекетке әкімшілік шарасы қолданылса, ол қайталану санына
қарамастан қоғамға қауіптілік дәрежесіне ие болмайды, яғни қылмыс қатарына
жатпайды. Әскери қылмыстарды тәртіптіктері қылықтан ажыратуға көп жағдайда
іс-әрекеттің істелген уақыты, жағдайы. орны үлкен әсер етеді. Мысалы: соғыс
уақытында өз бетімен кетіп қалу — қылмыс, ал бейбіт уақытта істелген осы
әрекет тәртіптік теріс қылық болып табылады. Іс-әрекетті қылмыс немесе
басқа құқық бұзушылық қатарына жатқызуға негіз болатын қоғамға
қауіптіліктің дәрежесі қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің
нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы, денені
жеңіл түрде қасақана жарақаттау қылмыс, ал абайсызда денені жеңіл түрде
жарақаттау қылмысқа жатпайтын іс — теріс қылық, мұндай ретте келтірілген
зиянды өтеу азаматтық күқық тәртібімен реттеледі.
Егер лауазымды адам пайдақорлық немесе басқа бір зұлымдык ниетпен
құжаттарға жалғандық жасаса қылмыс, ал ондай ниет болмаса, ол қылмыс
болмайтын құкық бұзушылықтың түрі болып табьлады. Қылмыс пен
бейморальдықтың ара қатынасын дұрыс түсінудің де маңызы ерекше. Кез келген
қылмыс бір мезетте моральға жат құбылыс болып табылады. Яғни, моральдық
норманың ауқымы үлкен. Кез келгем құқық бұзушылық бір мезетте моральдық
норманы бұзушылык негізінде бағаланады.
Дегенмен, қылмыс пен бейморальдық теріс қылық бірінен бірі объекті,
қоғамға қауіптілік, сондай-ақ құқықка қайшылық белгілері бойынша
ажыратылады.
Бейморалъдыктың объектісі қылмыстың объектісіне қарағанда кеңауқымда
болады — адамдардың өзара қатынасы, мысалы махаббат, достық, жан ашырлық
сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы ғана реттеледі. Бұл
моральдық нормалардың объектісін құрайды. Қылмыс әр уақытта белгілі бір іс-
әрекет, ал адамдардың теріс мінез-құлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзі
моральға жат құбылыс болып табылады. Қылмысқа қарағанда моральға жат теріс
қылықтан қоғамға келетін зиян едәуір аз. Әдетте, моральға жат теріс
әрекеттер арнамысты аяққа басу, өзімшілдік сияқты өзара тіркес әлеуметтік-
психологиялық мазмұнға ие [6].
Қылмыс пен бейморальдықты құқықта қайшылық белгісі арқылы нақты
ажыратуға болады. Қылмыс дегеніміз қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-
әрекеттер. Ал моральдық жат қылықтар құқык нормаларымен реттелмейді. Мораль
нормалары ауызша (мысалы, әдет-ғұрып) немесе жазбаша (жолдастық немесе
билер соттарынын ережелері, адамдардың этикалық кодексі, қала тұрғындарының
моральдық кодексі, Гиппократ анты) болуы мүмкін. Отбасы мүшелерінің
арасындағы қатынасты реттеу мораль нормалары арқылы реттеледі. Мысалы, ата-
ананың балаларға, балаларының ата-аналарына деген қамқорлығьшың бұзылуы
немесе оқушы мен оқытушьшың өз арасындағы педагогикалық өнегелік
нормаларының бұзылуының орын алуы мораль нормаларымен анықталады.
Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту,
қорғаншылық құқықтарын пайдаланып қиянат жасау ата-анасына немесе жұбайына
кемектесуден бұлтару қылмыс болып табылады. Мұндай іс-әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптылық белгіленген. Бұл іс-әрекеттер әрі моральға жат
құбылыс, әрі қылмыс, өйткені моральдық норманың ауқымы қылмыстық норманың
ауқымынан кең [6].
Моральдык норманың қылмыстық нормадан тағы бір өзгешелігі сол,
моральдық норманы бұзған жағдайда оны бұзушыларға жұртшылықтың, ұжым
мүшелерінің жек көрушілігі сияқты қоғамдық әсер ету шаралары қолданылады.
Ал істелгені І қылмыс үшін әр уақытта заңда белгіленген белгілі бір
жауаптылық түрі белгіленеді.
І.2. ҚЫЛМЫСТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША ТОПҚА БӨЛУ.
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты санаттаудың үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға кауіптілігінін сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
санаттау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің. Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыс. Отар т. б. Үшіншіден,
қоғамға қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға кауіптілік
сипаттарына қарай жай, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, ауырлатпайтын
және жеңілдетпейтін жағдайда кісі өлтіру, жеңілдететін жағдайда жан
күйзелу, қажетті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп бөлінеді, Қазақ ССР-
інің 1959 жылы қабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс санаттары деген
мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада Қылмыстық кодексте
7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың түсінігі ғана берілді.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
туралы арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға
қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес,
ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең, ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет оңша ауыр емес
қылмыс деп танылады [2].
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзім? бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлімжазасы —
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты осылай етіп санаттарға белу қылмыстық құқык ғылымында
қалыптасқан қылмыс санаттарын Қылмыстық кодекстің санкциясында белгіленген,
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа
сай келеді. Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетілген санкция мөлшері
қоғамға қауіптіліктің дәрежесін бейнелейді және әртүрлі қылмыстардың
қоғамға қауіптілік дәрежесімен салыстыруға мүімкіндік береді. Жаза
мөлшерінің баптардың санқшысында нақты белгіленуінің өзі судьяның өз
білермендігі мен қылмысты сол немесе басқа бір санатқа жатқызуына мүмкіндік
бермейді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша
белгілердің түрі кінәны сандары болып табылады. Мысалы, ауыр және аса ауыр
қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы орташа немесе онша
ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен істелген қылмыстар
жатады. Осы санаттарға сәйкес аса ауыр қылмыстарға қо қауіптілік дәрежесі
ерекше ауырқасақана қылмыстар, мысалы кісіні ауырлататын жағдайда қасақана
өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм, зиянкестік, шабуыл жасап тонау
сиякты қылмыс түрлері жатады.
Ауыр қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат
салу, ауырлататын жағдайды біле тұра кінәсіз адамды қылмыстық жауапқа тарту
т. б. қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т. б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айыршіітын жа';; колданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сиякты қасакаиа немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаңы өтейтін режимді
белгiлеу: шартты жазаңы қолдану немесе қолданбау (63-бап), шартты түрде
соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-б;іп), қылмыстардың
жиынтығы бойынша жаза тағайындауда (59-бап), жазаңы өтеуден мерзімінен
бұрын шартты түрде босату (70-бйп), айыптау үкімінiң ескіру мерзімінің
етуіне байланысты жазаңы өтеуден босату (75-бап), рақымшылық немесе кешірім
жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан босату (76-бап),
сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері шешіледі.
І.3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді. оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық, немесе құқылык
жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің зам
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыным салынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылықка істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген
нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау,
ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұза-қылық, т. б.
Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын
түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге
асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық, бұл қылмыстық құқылык норманы бұзудын
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттін көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауатылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық, жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық — өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылыктың түрі.
Өйткені мемлекет кезкелген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істегені
адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті
шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік
мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық, жүктей отырып, мемлекет
оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді [7].
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және
заңдылық (қылмыс істеген адамды қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауапталықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылык деп - қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетгі істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесі ментығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқылык, қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқықтық
зардабы [7].
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жау аптылықта, қылмыстық
құқылық қатынас та жок. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады.
Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасағам адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық, құқылық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, ергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас
болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәрежесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болды
ма? және т. б. Сондай-ақ жазаңы тағайындау немесе жазаңы өзгерту шарттары,
жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқықтық
қатынас іс жүргізу құқылық қатынастармен тығыз байланысты. Өйткені,
қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты болады.
Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қарау мәселелері
қылмыстық. іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы да, жүзеге асырылады. Бұл
қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің оның өкілдігін
жүзеге асыратын органдар арасында іске асырылады. Қылмыстық құқықтық
қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие
болады. Қылмыскер Қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып табылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс істеуден
сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатты жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылымыскерде мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынасты субъектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай Қатынастың объектісі болып қалады. Яғни, субъект
және объект салыстырмалы түсініктер, сондықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстырулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастын пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттын айыптау
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге
асырылады Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып қылмыскер мен мемлекет
арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық құқықтық
қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық қатынас
мемлекетiгін жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмыстың
жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды. Қылмыскер
тиісті өкімет органының күштеуі арқылы ықпал ететін объектісі ғана емес,
белгілі бір құқықтардың субъектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның
жасаған қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни
санкцияға, Қылмыстық кодекстің, жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы
ережелері сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас
мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен
бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де
көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаңы
өтеумен жүзеге асырылады. Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған сон
жопылады. Бірақта қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаңы өтеу
ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.
Мұндай ретте қылмыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды. Бүған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға
болады. Қылмыс жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс жасаумен
байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақ та
қолданылып жүрген қылмыстық жағдайға сәйкес барлық уақытта да қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындалуы міндетті емес. Мысалы: Қылмыстық кодекстің
68-бабының 1-2-бөліктерінде: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды,
егер сот істі қараған кезде жағдайдын өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет
қоғамға кауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы
мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырдықтағы қылмыс жасаған адамды,
егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез құлқына байланыты іс сотта
қаралған уақытта ол қоғамға кауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе,
сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген. Осы бапта қылмыстық
жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің 74-бабының
1-бөлігінде: Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған
адамды, егер жазаңы өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасы шың енбекке
жарамды жалғыз мүшесінің ауыр нау қастануы немесе қайтыс болуы немесе басқа
да төтеп ше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы
үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот
жазадан босатуы мүмкін деп көрсетілген. Мұнда қылмыстық жазадан босатудың
негізі ғана көрсетілген. Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай
жаза тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын болып екіге бөлінеді. Жаза
тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ал
жаза тағайындалатып қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалану
фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға қарағанда
жеке, ауқымы кең, қылмыстық-құқылық түсінік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz