Арнайы миссиялар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Арнайы миссиялар дипломатиясының халықаралық.құқықтық негіздері ... .8
1.1 Мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы..8
1.2 Сыртқы байланыстар қүқығы аясындағы арнайы миссиялар институтының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен олардың қызметін халықаралық.құқықтык реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
II. Арнайы миссиялардьң қазіргі замаңғы халықаралық құқықтық мәртебесі.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 Арнайы миссиялар туралы 1969 жылғы Вена Конвенциясының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Арнайы миссиялардың иммунитеттері мен артықшылықтары ... ... ... ...30
2.3 Арнайы миссиялардың бір түрі ретіндегі халықаралық кездесулер мен конференциялардағы делегаттардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... 34
2.4 Халықаралық ұйымдардың немесе олардың маманданған мекемелерінің тікелей ұйымдастыруымен шақырылған халықаралық конференциялардағы бақылаушылар мен делегаттардың құқықтық мәртебесі . арнайы миссиялардың кең ауқымды категорияларының бірі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
I. Арнайы миссиялар дипломатиясының халықаралық.құқықтық негіздері ... .8
1.1 Мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы..8
1.2 Сыртқы байланыстар қүқығы аясындағы арнайы миссиялар институтының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен олардың қызметін халықаралық.құқықтык реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
II. Арнайы миссиялардьң қазіргі замаңғы халықаралық құқықтық мәртебесі.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 Арнайы миссиялар туралы 1969 жылғы Вена Конвенциясының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Арнайы миссиялардың иммунитеттері мен артықшылықтары ... ... ... ...30
2.3 Арнайы миссиялардың бір түрі ретіндегі халықаралық кездесулер мен конференциялардағы делегаттардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... 34
2.4 Халықаралық ұйымдардың немесе олардың маманданған мекемелерінің тікелей ұйымдастыруымен шақырылған халықаралық конференциялардағы бақылаушылар мен делегаттардың құқықтық мәртебесі . арнайы миссиялардың кең ауқымды категорияларының бірі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық қатынастардың маңызды және өзекті мәселелерінің бірі болып - дипломатиялық байланыстар және оларды халықаралық реттеу табылады. Дипломатиялық қатынастар-халықаралық қатынастардың бүкіл жүйесінің сыртқы қыры болып табылады және оларды реттейтін дипломатиялық құқық нормалары халықаралық ынтымақтастық пен достық қарым-қатынасты дамытудың жалпы саяси және құқықтық негізін құрайды.
Мемлекетаралық қатынас және бірінші кезекте әртүрлі мемлекеттер арасындағы барлық қатынастар негізі болып табылатын-олардың бейбіт қатар өмір сүру қағидасы - дипломатияның әртүрлі нысандарын қолдану арқылы жүзеге асады. Дипломатия халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидалар мен нормаларға сәйкес жүзеге асырылғанда ғана мемлекеттердің ынтымақтастығы мен бейбіт қатар өмір сүруінің шынайы құралына айналады.
Дипломатиялық қатынастарды дамытудың мақсаты мемлекеттердің қауіпсіздігі мен бейбіт қатар өмір сүру жағдайында олардың арасындағы саяси, экономикалық және мәдени байланыстарды нығайту және ұлғайту, ал мемлекеттер арасындағы ресми қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу қызметі ретіндегі дипломатияның өзі қазіргі халықаралық құқықпен күш қолдануға тыйым салынған жағдайда, мемлекеттердің сыртқы саясатын жүзеге асырудың маңызды құралы болып табылады. 1960-1980 жылдары БҰҰ-ның жетекшілігімен мемлекеттердің сыртқы байланысына қатысты халықаралық құқық нормаларын жүйелеу мен жедел дамыту бойынша орасан зор жұмыс жұргізілді. Осы жұмыс нәтижесінде қабылданған 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы, 1963 жылғы консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясы, 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы конвенция, 1973 жылғы дипломатиялық агенттерді қоса алғанда халықаралық қорғауға ие түлғаларға қарсы жасалған қылмыстардың алдын-алу және жазалау туралы конвенция, 1975 жылғы мемлекетттердің әмбебап сипаттағы халықаралық ұйымдармен қатынастардағы өкілдік етуі туралы Вена конвенциясы тиісті сыртқы қатынас органдарының көмегімен жүзеге асырылатын мемлекеттер арасындағы ресми қатынастардың берік халықаралық негізін құрады.
Дегенмен аталған конвенцияларды қабылдағаннан кейін де негізінен нормативтік реттелгендігіне қарамастан ұлттық және шетелдік халықаралық құқық әдебиеттерінде жеткіліксіз зерттелген дипломатиялық қызмет саласы бар. Бұл - арнайы миссиялардың дипломатиясы саласы.
Халықаралық құқықта арнайы миссия деп бір мемлекетпен екіншісіне арнайы мемлекеттер арасындағы келісім бойынша анықталатын міндеттерді орындау үшін жіберілетін өкілдерден тұратын сыртқы қатынастың уақытша органын түсінеміз. Халықаралық құқық ілімімен мемлекеттер тәжірибесінде дипломатияның осы нысанын белгілеу үшін ертеден "аd hoc " дипломатиясы атауы, яғни мемлекеттердің шетелдегі әрбір
Мемлекетаралық қатынас және бірінші кезекте әртүрлі мемлекеттер арасындағы барлық қатынастар негізі болып табылатын-олардың бейбіт қатар өмір сүру қағидасы - дипломатияның әртүрлі нысандарын қолдану арқылы жүзеге асады. Дипломатия халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидалар мен нормаларға сәйкес жүзеге асырылғанда ғана мемлекеттердің ынтымақтастығы мен бейбіт қатар өмір сүруінің шынайы құралына айналады.
Дипломатиялық қатынастарды дамытудың мақсаты мемлекеттердің қауіпсіздігі мен бейбіт қатар өмір сүру жағдайында олардың арасындағы саяси, экономикалық және мәдени байланыстарды нығайту және ұлғайту, ал мемлекеттер арасындағы ресми қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу қызметі ретіндегі дипломатияның өзі қазіргі халықаралық құқықпен күш қолдануға тыйым салынған жағдайда, мемлекеттердің сыртқы саясатын жүзеге асырудың маңызды құралы болып табылады. 1960-1980 жылдары БҰҰ-ның жетекшілігімен мемлекеттердің сыртқы байланысына қатысты халықаралық құқық нормаларын жүйелеу мен жедел дамыту бойынша орасан зор жұмыс жұргізілді. Осы жұмыс нәтижесінде қабылданған 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы, 1963 жылғы консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясы, 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы конвенция, 1973 жылғы дипломатиялық агенттерді қоса алғанда халықаралық қорғауға ие түлғаларға қарсы жасалған қылмыстардың алдын-алу және жазалау туралы конвенция, 1975 жылғы мемлекетттердің әмбебап сипаттағы халықаралық ұйымдармен қатынастардағы өкілдік етуі туралы Вена конвенциясы тиісті сыртқы қатынас органдарының көмегімен жүзеге асырылатын мемлекеттер арасындағы ресми қатынастардың берік халықаралық негізін құрады.
Дегенмен аталған конвенцияларды қабылдағаннан кейін де негізінен нормативтік реттелгендігіне қарамастан ұлттық және шетелдік халықаралық құқық әдебиеттерінде жеткіліксіз зерттелген дипломатиялық қызмет саласы бар. Бұл - арнайы миссиялардың дипломатиясы саласы.
Халықаралық құқықта арнайы миссия деп бір мемлекетпен екіншісіне арнайы мемлекеттер арасындағы келісім бойынша анықталатын міндеттерді орындау үшін жіберілетін өкілдерден тұратын сыртқы қатынастың уақытша органын түсінеміз. Халықаралық құқық ілімімен мемлекеттер тәжірибесінде дипломатияның осы нысанын белгілеу үшін ертеден "аd hoc " дипломатиясы атауы, яғни мемлекеттердің шетелдегі әрбір
Монографиялар мен ғылыми мақалалар
1.1 Ф.М. Бурлацский. О системном подходе к исследованию внешней
политики.- В книге: Мех.отношения, политика и личность. М.,
«Наука», 1976. с.29.
1.2 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев. «В
школа». 1977.с.15.
1.3 Д.Б.Левин. Принцип невмешательства в современном мире. Н. «
международной жизни» 1966. №11 с.31.
1.4 Курс международного права. В шести томах, т.І. М., " Наука", 1967.
1.5 К.К.Сандровский. Дипломатическое право. Киев: В школа, 1981,-34
бет.
1.6 Л. Оппенгейм. Международное право, т.І. М., ИЛ, 1949, с.311.
1.7 Мысалы: Д. Анцилотти. Курс международного право, т.1. М., 1961,
с.242., А.В.Гефтер. Европейское международное право. Спб, 1880, с-
376.
1.8 М.Нагdу. Моdеrn dірlоmаtіс law. Маnchester University Ргеs,1968, р 13-
14.
1.9 Международное публичное право: Учебник. под. ред. К.А. Бекяшева,
М. "Проспект", - 2003 г. 237 бет.
1.10 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев:
"Вицца школа", 1977.С.ЗЗ.
1.11 курс международного права. В томах. Т.ІІ, с.52.
1.12 "Во имя мира, безопасности и сотрудничества". К итогам совещания
по безопасности и сотрудничеству Европе.
1.13 Э.Сатоу. Руководство по дипломатической практике.М,
ИМОД961.С.53.
1.14 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии.Киев:Вища
школа. 1977.С.91.
1.15 Үеагbоок of the International law Comission,vоl. П.Dос7 А (с №4) 129,
1960.
1.16 Report of the International law Comission on the Work of its nineteen session. Dос.А/6709Rev.1,р.5.
1.17 Official Recorcis of the general Assemby.Twenty second session. Suppl..№9.А/6709 rew.1,р.5.
1.18 Л. Олленгейн. Международное право, т.1, полутом 2. М, ИЛ, 1949.
с.ЗП.
1.19 Э.де Ваттель. Право народов. Кн.ІУ. М, Гонюриздат, 1960, с.636,637.
1.20 Persona non grata- латын тілінен аударғанда " жағымсыз тұлға"
дегенді білдіреді.
1.21 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев:
Вища школа, 1977.с.91.
1.22 БҰҰ басшылығымен өткізілетін конференцияларға, әдетте, Бас
Ассамблеядағы іс жүргізу ережелері қолданылады. Мысалы, бұл ережелерге 1958 жылғы теңіз құқығы жөніндегі Женева конференциясы мен 1961, 1963 жылдардағы дипломатиялық және консулдық қатынастар туралы Вена конференцияларын және т.б. өткізу кезінде жүгінген.
1.23 Мысалы: Кеңес Одағы 1970 жылы ИКАО-ға мүше болғанға дейін
оның органдарының отырысына өз бақылаушыларын жіберіп отырған.
ЭӨКК органдарының отырысына бақылаушылар ретінде ҚХДР, Куба,
ВДР қатысқан.
1.24 Курс международного право, т. 5, М., 1969, стр. 8.
2. Халықаралық шарттар мен құжаттар.
2.1 1945 жылғы БҮҮ жарғысы.
2.2 1815 жылғы Вена регламенті.
2.3 1916 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы.
2.4 1961 жылғы Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясы.
2.5 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы Вена конвенциясы.
2.6 1975 жылғы әмбебап сипаттағы халықаралық ұйымдардағы
мемлекеттердің өкілдігі туралы конвенция.
1.1 Ф.М. Бурлацский. О системном подходе к исследованию внешней
политики.- В книге: Мех.отношения, политика и личность. М.,
«Наука», 1976. с.29.
1.2 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев. «В
школа». 1977.с.15.
1.3 Д.Б.Левин. Принцип невмешательства в современном мире. Н. «
международной жизни» 1966. №11 с.31.
1.4 Курс международного права. В шести томах, т.І. М., " Наука", 1967.
1.5 К.К.Сандровский. Дипломатическое право. Киев: В школа, 1981,-34
бет.
1.6 Л. Оппенгейм. Международное право, т.І. М., ИЛ, 1949, с.311.
1.7 Мысалы: Д. Анцилотти. Курс международного право, т.1. М., 1961,
с.242., А.В.Гефтер. Европейское международное право. Спб, 1880, с-
376.
1.8 М.Нагdу. Моdеrn dірlоmаtіс law. Маnchester University Ргеs,1968, р 13-
14.
1.9 Международное публичное право: Учебник. под. ред. К.А. Бекяшева,
М. "Проспект", - 2003 г. 237 бет.
1.10 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев:
"Вицца школа", 1977.С.ЗЗ.
1.11 курс международного права. В томах. Т.ІІ, с.52.
1.12 "Во имя мира, безопасности и сотрудничества". К итогам совещания
по безопасности и сотрудничеству Европе.
1.13 Э.Сатоу. Руководство по дипломатической практике.М,
ИМОД961.С.53.
1.14 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии.Киев:Вища
школа. 1977.С.91.
1.15 Үеагbоок of the International law Comission,vоl. П.Dос7 А (с №4) 129,
1960.
1.16 Report of the International law Comission on the Work of its nineteen session. Dос.А/6709Rev.1,р.5.
1.17 Official Recorcis of the general Assemby.Twenty second session. Suppl..№9.А/6709 rew.1,р.5.
1.18 Л. Олленгейн. Международное право, т.1, полутом 2. М, ИЛ, 1949.
с.ЗП.
1.19 Э.де Ваттель. Право народов. Кн.ІУ. М, Гонюриздат, 1960, с.636,637.
1.20 Persona non grata- латын тілінен аударғанда " жағымсыз тұлға"
дегенді білдіреді.
1.21 К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев:
Вища школа, 1977.с.91.
1.22 БҰҰ басшылығымен өткізілетін конференцияларға, әдетте, Бас
Ассамблеядағы іс жүргізу ережелері қолданылады. Мысалы, бұл ережелерге 1958 жылғы теңіз құқығы жөніндегі Женева конференциясы мен 1961, 1963 жылдардағы дипломатиялық және консулдық қатынастар туралы Вена конференцияларын және т.б. өткізу кезінде жүгінген.
1.23 Мысалы: Кеңес Одағы 1970 жылы ИКАО-ға мүше болғанға дейін
оның органдарының отырысына өз бақылаушыларын жіберіп отырған.
ЭӨКК органдарының отырысына бақылаушылар ретінде ҚХДР, Куба,
ВДР қатысқан.
1.24 Курс международного право, т. 5, М., 1969, стр. 8.
2. Халықаралық шарттар мен құжаттар.
2.1 1945 жылғы БҮҮ жарғысы.
2.2 1815 жылғы Вена регламенті.
2.3 1916 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы.
2.4 1961 жылғы Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясы.
2.5 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы Вена конвенциясы.
2.6 1975 жылғы әмбебап сипаттағы халықаралық ұйымдардағы
мемлекеттердің өкілдігі туралы конвенция.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Арнайы миссиялар дипломатиясының халықаралық-құқықтық негіздері ... .8
1.1 Мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы..8
1.2 Сыртқы байланыстар қүқығы аясындағы арнайы миссиялар институтының
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен олардың қызметін
халықаралық-құқықтык реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
II. Арнайы миссиялардьң қазіргі замаңғы халықаралық құқықтық мәртебесі..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1. Арнайы миссиялар туралы 1969 жылғы Вена Конвенциясының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1. Арнайы миссиялардың иммунитеттері мен артықшылықтары ... ... ... ...30
2. Арнайы миссиялардың бір түрі ретіндегі халықаралық кездесулер мен
конференциялардағы делегаттардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... 34
3. Халықаралық ұйымдардың немесе олардың маманданған мекемелерінің
тікелей ұйымдастыруымен шақырылған халықаралық конференциялардағы
бақылаушылар мен делегаттардың құқықтық мәртебесі -
арнайы миссиялардың кең ауқымды категорияларының бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық қатынастардың маңызды және өзекті
мәселелерінің бірі болып - дипломатиялық байланыстар және оларды
халықаралық реттеу табылады. Дипломатиялық қатынастар-халықаралық
қатынастардың бүкіл жүйесінің сыртқы қыры болып табылады және оларды
реттейтін дипломатиялық құқық нормалары халықаралық ынтымақтастық пен
достық қарым-қатынасты дамытудың жалпы саяси және құқықтық негізін құрайды.
Мемлекетаралық қатынас және бірінші кезекте әртүрлі мемлекеттер арасындағы
барлық қатынастар негізі болып табылатын-олардың бейбіт қатар өмір сүру
қағидасы - дипломатияның әртүрлі нысандарын қолдану арқылы жүзеге асады.
Дипломатия халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидалар мен нормаларға
сәйкес жүзеге асырылғанда ғана мемлекеттердің ынтымақтастығы мен бейбіт
қатар өмір сүруінің шынайы құралына айналады.
Дипломатиялық қатынастарды дамытудың мақсаты мемлекеттердің қауіпсіздігі
мен бейбіт қатар өмір сүру жағдайында олардың арасындағы саяси,
экономикалық және мәдени байланыстарды нығайту және ұлғайту, ал мемлекеттер
арасындағы ресми қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу қызметі ретіндегі
дипломатияның өзі қазіргі халықаралық құқықпен күш қолдануға тыйым салынған
жағдайда, мемлекеттердің сыртқы саясатын жүзеге асырудың маңызды құралы
болып табылады. 1960-1980 жылдары БҰҰ-ның жетекшілігімен мемлекеттердің
сыртқы байланысына қатысты халықаралық құқық нормаларын жүйелеу мен жедел
дамыту бойынша орасан зор жұмыс жұргізілді. Осы жұмыс нәтижесінде
қабылданған 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы,
1963 жылғы консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясы, 1969 жылғы арнайы
миссиялар туралы конвенция, 1973 жылғы дипломатиялық агенттерді қоса
алғанда халықаралық қорғауға ие түлғаларға қарсы жасалған қылмыстардың
алдын-алу және жазалау туралы конвенция, 1975 жылғы мемлекетттердің әмбебап
сипаттағы халықаралық ұйымдармен қатынастардағы өкілдік етуі туралы Вена
конвенциясы тиісті сыртқы қатынас органдарының көмегімен жүзеге асырылатын
мемлекеттер арасындағы ресми қатынастардың берік халықаралық негізін
құрады.
Дегенмен аталған конвенцияларды қабылдағаннан кейін де негізінен
нормативтік реттелгендігіне қарамастан ұлттық және шетелдік халықаралық
құқық әдебиеттерінде жеткіліксіз зерттелген дипломатиялық қызмет саласы
бар. Бұл - арнайы миссиялардың дипломатиясы саласы.
Халықаралық құқықта арнайы миссия деп бір мемлекетпен екіншісіне арнайы
мемлекеттер арасындағы келісім бойынша анықталатын міндеттерді орындау үшін
жіберілетін өкілдерден тұратын сыртқы қатынастың уақытша органын түсінеміз.
Халықаралық құқық ілімімен мемлекеттер тәжірибесінде дипломатияның осы
нысанын белгілеу үшін ертеден "аd hoc " дипломатиясы атауы, яғни
мемлекеттердің шетелдегі әрбір жеке жағдайы бойынша құрылатын уақытша
дипломатиялық органдар қалыптасқан.
Халықаралық құқықта ежелден келе жатқан институттарының бірі - арнайы
миссиялардың болуымен кейбір авторлар дипломатияның барлық тарихының
негізгі екі кезеңге бөлінуін байланыстырады: біріншісі - ХVғ. аяқталатын
ежелгі және орта ғасырларға тән аd hoс миссиясы сипатындағы тұрақсыз
елшіліктер кезеңі, екіншісі - алғашқы кезде Италиядағы ХVғ. қала-
мемлекеттер арасындағы қатынастарда пайда болған тұрақты миссиялар кезеңі
(сноска).
Бірақ тұрақты дипломатия кезеңінің пайда болуына қарамастан (ХVІ-ХVIII
ғ.ғ.) арнайы миссиялар өзінің өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Дегенмен, ерте
және орта ғасырларда олар мемлекеттер арасындағы дипломатиялық байланыстың
бірден-бір нысаны болып табылса, қазіргі кезде арнайы миссиялар тұрақты
елшіліктермен қатар қызмет атқарады.
Дипломатияның классикалық деп аталатын кезеңінде (ХІХ-ХХ ғ.ғ. басы) арнайы
миссиялар өздерінің функциялары бойынша тұрақты елшіліктерді ауыстырған
жоқ, тек ерекше жағдайларда жіберіліп отырды. Толық негізде тек арнайы
миссияларды ғана төтенше миссиялар деп атауға болады. Бұл мұндай
миссиялардың аз болғандығын білдірмейді, дегенмен олардың саны қазіргі
кезде байқалып жүргендей арнайы миссиялар дипломатиясына жаңа сипат
бермейді. Арнайы миссиялардың бір жолғы, аморфтық сипаты ұзақ уақыт бойы
дипломатияның осы нысанына қатысты қандай да бір тұрақты, нақты аталған
халықаралық-құқықтық нормалар кешенін жасауға кедергі болып келді. Бұрынғы
кездерде мемлекеттер тәжірибесінің әртүрлігіне байланысты сол кезеңге тән
қандай-да бір жалпы заңдылықтар болған жоқ және осыған байланысты арнайы
миссияларға қатысты халықаралық құқықта берік қалыптасқан нормалар жоқ.
Қазіргі кезде халықаралық өмірдің қажеттіліктері мен оның даму
перспективалары арнайы миссиялардың теориялық мәселеріне, оған қатысты
нормаларды жүйелеуге байланысты қызығушылық тудыруда.
Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін барлық
халықтардың теңдік және өзара тиімділігі негізінде кең халықаралық
ынтымақтастығы қажет. Бұл әдеттегі дипломатиялық жолдармен қатар саяси,
экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени және т.б. сипаттағы мәселелерді
шешуді қамтамасыз ететін дипломатия нысандарын кең қолдануға алып келеді.
Бұған көптеген жағдайда, шынымен, "мамандар дипломатиясы" болып табылатын
арнайы миссиялар дипломатиясы көбірек деңгейде сай келеді, дегенмен бүл
институттың негізінде басқа негізгі белгі - бұл миссиялардың уақытша
табиғаты жатыр.
Осыған қарамастан дипломатияның бұл нысанының ерекшелігі дипломатиялық
қатынастардың дамыған кезеңіндегі сыртқы саяси қызметінің ұлғайған көлемін
реттеу де септігін тигізіп қана қоймайды, "ең жоғарғы -бағдарламасын"
орындай отырып олар қалыпты дипломатиялық қатынастар болмаған жағдайда,
сонымен қатар мемлекеттерді танымаған жағдайда да өз қызметін атқара алады.
Бұл жағдайда арнайы миссиялар тек дипломатияның "ең төмеңгі -
бағдарламасын" орындай отырып егеменді мемлекеттің халықаралық қарым-
қатынасқа түсудегі құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Қазіргі
жағдайда арнайы миссиялардың "жоғары дипломатия", жоғары деңгейдегі
дипломатия сияқты түрі аса маңызды роль атқарады. Олардың ішінде
мемлекеттік визиттер, ресми кездесулер, тікелей келіссөздер жүргізу мен қол
қоюдың мәні зор.
Дегенмен, арнайы миссияларды ұйымдастыру мен олардың қызметін құқықтық
реттеумен байланысты көптеген сұрақтар жеткілікті зерттелген жоқ. Бұл
біріншіден, арнайы миссиялардың мемлекеттің сыртқы қатынастарын жұзеге
асыру құралдарының жалпы жүйесіндегі ролі мен орны, осы қызмет түрінің
халықаралық қарым-қатынас негізі, екіншіден, осы институттың мүмкіндіктері
анықталған жоқ.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Арнайы миссиялардың құқықтық табиғатына,
халықаралық-құқықтық мәртебесіне арналған әдебиеттердің басым көпшілігі
кеңес дәуірінде жарық көрген. Бұл, осы тақырыптың негізінен кеңестік заңгер-
ғалымдармен зерттелгендігін білдіреді. Атап айтқанда, К.К. Сандровский,
Л.Б. Левин, И.П. Блищенко, В.В. Ганюшкин, Л.А. Моджорян, А.В. Сабакин, Г.И.
Тункин, С.В. Черниченко, Ю.Г. Демин және т.б.
Ал Қазақстандық заң ғылымына келер болсақ, арнайы миссиялардың халықаралық-
құқықтық мәртебесіне тікелей қатысты жазылған және жарық көрген еңбектер
жоқ. Бірақ, жалпы дипломатиялық құқыққа қатысты МА.Сарсембаевтың еңбегі
бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысының мақсаты болып-
тиісті халықаралық-құқықтық құжаттар мен шарттарды зерттеу мен жинақтаудың
негізінде халықаралық құқықтағы арнайы миссиялардың құқықтық табиғатын,
құқықтық мәртебесін айқындайтын нормаларды талдау және оның негізінде
оларды жетілдіру бойынша өзіміздің ұсыныстарымызды жасап шығару табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін автордың алдына төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Қазіргі халықаралық құқықтағы мемлекеттердің сыртқы байланыстар
құқығының түсінігі мен жалпы сипаттамасын анықтау.
2. Сыртқы байланыстар құқығы аясындағы арнайы
миссиялар институтының жалпы сипаттамасын көрсету.
3. Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен
олардың қызметін халықаралық-құқықтық реттеудің жай-күйін анықтау.
4. Арнайы миссиялар туралы 1969 жылғы Вена
Конвенциясының ережелеріне талдау жасау.
5. Арнайы миссиялардың иммунитеттері мен артықшылықтарын сипаттап,
қазіргі жай-күйін талдау.
6. Арнайы миссиялардың бір түрі ретіндегі халықаралық кездесулер мен
конференциялардағы делегаттардың кұқықтық жағдайын анықтау.
7. Халықаралық ұйымдар жанындағы мемлекеттердің тұрақты өкілдері мен
тұрақты бақылаушылары арнайы миссиялардың кең ауқымдағы бір
категориясы екенін талдап көрсету.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні. Осы зерттеу жұмысының негізгі
объектісі болып категория ретіндегі арнайы миссиялардың халықаралық
мәртебесі және оның саяси-құқықтық қырлары табылады.
Диплом жүмысының нақты пәні ретінде арнайы миссиялардың халықаралық-
құқықтық мәртебесін анықтаумен байланысты теориялық мәселелер танылады.
Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында автор мынадай
танымдық зерттеу әдістері мен тәсілдерін қолданды:
диалектикалық, формальды-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, жүйелі саралау
және т.б. Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
1. Арнайы миссиялар институтын мемлекетаралық қатынастардың
әртүрлі жағдайларында кеңінен қолданудың себебі, олардың жіберілуі мен
қабылдануын де-юре нысанында тануға қатысты конклюдентті
фактілер ретінде қарастырылмайтындығымен түсіндіріледі деп ойлаймыз.
Мемлекеттер мұнда арнайы миссиямен байланыстыларын қоспағанда, қандай
да бір өзге міндеттемелерге тәуелді емес. Сол себептен, біз арнайы
миссиялар туралы конвенцияға "арнайы миссияларды жіберу немесе
қабылдау мемлекетті тануды білдірмейді" деген ережені енгізген жөн деп
есептейміз.
2. Арнайы миссиялардың халықаралық-құқықтық мәртебесін айқындауда тек
әмбебап сипаттағы нормалар мен ережелерді ғана емес, сондай-ақ
аймақтық сипаттағы халықаралық-құқықтық нормаларды да ескерген
жөн. Өйткені аймақтық сипаттағы нормалар мен ережелер,
тарих көрсеткендей, тек аймақтық деңгейде қалып қоймай, әмбәбаптық
сипатқа айналған жағдайлар жиі кездеседі. Тіпті,
қазіргі дипломатиялық құқықтағы институттар мен кейбір ережелер
алдымен аймақтық деңгейде
пайда болып, дамыған десек артық айтқандай болмас деп ойлаймыз.
3. Қазіргі дипломатиялық қарым-қатынастарда арнайы миссиялар
институтын одан әрі жетілдіру мен соған қатысты
нормаларды прогрессивті түрде дамыту әмбебап сипаттағы және аймақтық
деңгейдегі халықаралық ұйымдар шегінде жүзеге асырылуға
тиіс. Өйткені халықаралық ұйымдар қазіргі уақытта тек
дипломатиялық құқыққа қатысты емес, сондай-ақ жалпы
халықаралық құқықтың одан ары кодификациялануы мен
прогрессивті түрде дамытылуының негізгі орталығы болып отыр.
4. 1969 жылғы Арнайы миссиялар туралы Вена конвенциясындағы арнайы
миссияның анықтамасын өзгерткен жөн. Себебі, қазіргі кезде арнайы
миссияларды мемлекеттермен қатар халықаралық құқықтың басқа да
субъектілері, атап айтсақ, халықаралық ұйымдар мен өз тәуелсіздігі
үшін күресіп жатқан ұлттар да, жібере алатындығын тәжірибе көрсетіп
отыр. Яғни, арнайы миссияның анықтамасында мемлекеттермен
бірге халықаралық құқықтың басқа да субъектілері ескерілуге тиіс.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысының құрылымы
кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі **** бет.
I. Арнайы миссиялар дипломатиясының халықаралық негіздері
1.1 Мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы
Мемлекетаралық қарым-қатынастарды реттейтін халықаралық құқық
мемлекеттердің өздерімен жасалады және ол өздерінің сыртқы функцияларын
жүзеге асыру жөніндегі осы мемлекеттердің қызметтері нәтижесінде
дамытылатыны белгілі. Сыртқы функциялар мемлекеттің сыртқы байланыс
органдарымен жүзеге асырылады және ол тиісті мемлекеттің халықаралық
аренада қызметінің басты бағыттарының мазмұнын құрайды. Сыртқы функцияларды
жүзеге асыру жөніндегі қызметті былай анықтауға болады: мемлекеттер
өздерінің өмір сүруі барысында халықаралық деңгейде әртүрлі
қатынастарға,соның ішінде – саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық
және т.б қатынастарға түседі, олар өз кезегінде халықаралық құқық
нормаларымен реттеледі.¹
Кез-келген дербес,тәуелсіз мемлекет белгілі бір деңгейде даму үшін басқа
мемлекеттермен қарым-қатынасқа түсекді. Онсыз мемлекеттің дамуы ,өсіп
өркендеуі, белгілі бір экономикалық мәдени ғылыми-техникалық табыстарға
жетуі мүмкін емес. Басқаша айтсақ,сыртқы байланыстар орнатпай,сыртқы
функцияларды жүзеге асырмай,бір де бір мемлекет мемлекет ретінде өмір сүре
алмайды. Яғни,мемлекеттердің бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуі объективті
қажетті сипатқа ие деуге болады. Салыстырмалы түрде мынадай формула
келтіруге болады: Адамдар мемлекетте өмір сүреді, ал әрбір мемлекет
мемлекеттер жүйесінде өмір сүреді.Халықаралық қатынастардың басты алғы
шарты болып экономикалық тәртіп факторлары табылады. Соның ішінде,еңбек пен
әлемдік нарықтың халықаралық бөлініске түсуін жатқызуға болады.Көп жағдайда
халықаралық экономикалық қажеттіліктер түбінде мемлекеттердің халықаралық
ынтымақтастығы саяси, ғылыми техникалық, мәдени мүдделерін
анықтайды.Экономикалық өмірдің одан ары интернациялануы,сонымен қатар
ғылыми-техникалық қарқынды дамуы мен жалпы әлеуметтік прогрес мемлекеттер
арасындағы байланыстар мен қатынастардың көпқырлы және жан-жақты сипатқа ие
болуына алып келеді.
Мемлекеттердің кез-келген сыртқы байланыстарында саяси астар болады
деп күмәнсыз айтуға болады.Яғни мемлекетаралық қатынас қай салада болмасын
(экономикалық,мәдени,ғылыми-техника лық және т.б)өзінің саяси сипатын, саяси
мүддесін жоғалтпайды.Кезінде кеңестік бір ғалым айтқандай саяси қарым-
қатынастар арасында ынтымақтастық элементіне қарағанда конфликтіге түсу
элементі басым тұрады¹
¹Ф.М. Бурлацкий. О системном подходе к исследованию внешней политики.-
Мех.отношения,политика и личность.Наука,1976.с.29.
Мемлекеттердің сыртқы байланыстары осы мақсатта құрылған тиісті сырқы
байланыс органдарымен белгіленіп, жүзеге асырылады.Сыртқы байланыстардың
түпкі мақсаты болып тиісті мемлекеттің экономикалық,саяси және басқа да
қажетіліктерін неғұрлым толық жүзеге асыруға ұмтылуы табылады. Осыдан
келіп, сыртқы байланыстарды былайша анықтауға болады: -бүл өздерінің сыртқы
функцияларын бейбіт құралдармен жүзеге асыру мақсатында мемелекеттер
арасындағы және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері арасында ерекше
мемлекеттік органдармен орнатылып , жүргізілетін ресми байланыстар мен
қатынастарды қамтитын мемлекеттердің халықаралық қызметінің бір бөлігі.
Сипаты бойынша дипломатиялық нысандар мен әдістер арқылы жүзеге асырылатын,
мемлекеттердің сыртқы байланыстар аясындағы қызметі әрқашан да халықаралық
маңызға ие екені сөзсіз. Сыртқы байланыстар процесі барысында ғана тиісті
мемлекеттер арасында ресми қарым-қатынастар бекітіліп, ресімделеді. Ал
сыртқы байланыстар органдарының іс-әрекеттері заңдық тұрғыдан тиісті
мемлекеттердің өздерінің іс-әрекеттері ретінде бағаланады және оларға
халықаралық-құқықтық мағынада сәйкесінше міндеттер жүктеп, құқықтар береді.
Бүл қатынастарға құқықтық нормалардың белгілі-бір кешені сай келеді,
өйткені солардың негізінде осындай ресми қатынастар жүзеге асырылады.
Сыртқы байланыс органдарының қарауына жататын мәселелер аясы мемлекетаралық
сипатқа ие. Сол себептен бірінші кезекте бұл жерде халықаралық құқық
нормалары тұрады, бірақ сыртқы байланыс органдарын құру туралы және олардың
өкілеттіктерінің көлемі туралы мәселелер әр мемлекеттің ішкі құқығымен
шешіледі. Сыртқы байланыстарды құқықтық реттеудегі халықаралық құқық
нормаларының басты рөлін көрсете отырып, белгілі кеңестік ғалым-заңгер Д.
В. Левин былай деген: "Мемлекеттердің сыртқы байланыстары, әдетте,
халықаралық құқық нормаларымен реттеледі"²
Мемлекеттердің сыртқы байланыстар аясындағы қызметі - бұл оның
халықаралық аренадағы барлық байланыстары мен қатынастарын қамтитын кең
мағынадағы дипломатиялық қызметі. Осы қызметті мемлекеттер арасындағы
келісімдер негізінде реттейтін құқықты қазіргі таңдағы әдебиеттерде,
әдетте, дипломатиялық және консулдық қызмет деп атайды, ол өз кезегінде
жалпы халықаралық құқықтың бір саласы болып табылады. Дипломатиялық құқықты
екі мағынада түсінуге болады. Кең мағынада дипломатиялық құқық барлық
сыртқы байланыс органдарының (атап айтқанда, елшіліктер, консулдық
мекемелер, арнайы мисииялар, халықаралық ұйымдар жанындағы өкілдіктер,
сауда өкілдіктері және т.б.) қызметін қамтиды.³ Ал, тар мағынадағы
дипломатиялық құқық тек дипломатиялық өкілдіктер мен олардың
персоналдарының құқықтық жағдайы мен мәртебесіне қатысты нормаларды
қамтиды.
²Д.Б.Левин. Принцип невмешательства в современном мире. Н. международной
жизни 1966. №11 с.31.³ Курс международного права. В шести томах, т.І. М.,
" Наука", 1967.
Әдебиеттерде халықаралық құқық пен дипломатиялық қызметтің ара
қатынасына қатысты мынадай ой бар: "халықаралық құқық мемлекеттің бүкіл
дипломатиялық қызметінің құқықтық негізі болып табылады" Қазіргі заманғы
халықаралық құқық мемлекеттердің дипломатиялық қызметін жүзеге асыру үшін
кең мүмкіндіктер береді және олардың қорғалуына барлық көзделген
құралдармен кепілдік бере алады.
Дипломатиядағы кұқықтык бастаулар тек жалпы көпжақты шарттармен ғана
емес, сондай-ақ екі жақты (мемлекеттер арасындағы) және арнайы шарттармен
де (мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы) қолдау тауып отырады.
Сыртқы байланыстар аясындағы арнайы шарттарға мыналарды жатқызуға болады
деп ойлаймыз: 26 маусым 1947 ж. БҰҰ мен АҚШ арасындағы келісім және сол
сияқты әмбебап ұйымдар мен жекелеген мемлекеттер арасындағы тиісті ұйымның
штаб-пәтерінің орналасуы мен оның мәртебесі туралы келісімдер. Сыртқы
байланыстар құқығы аясында халықаралық әдет-ғұрып нормаларының да маңызы
өте зор. Жалпы, егер тарихқа көз жүгіртсек, сыртқы байланыстар құқығы ,
соның ішінде дипломатиялық кұкьіқ, консулдық құқық, арнайы миссиялар құқығы
мен халықаралық ұйымдар жанындағы тұрақты өкілдіктер құқығы, XX ғасырдың
ортасына дейін негізінен халықаралық әдет-ғұрып нормалары ретінде пайда
болып өмір сүрді. Яғни, сыртқы байланыстар құқығының негізгі қайнар көзі
әдет-ғұрып нормаларымен байланысты болған. Бұл байланыс бүгінгі таңда да
сақталып отыр. Дегенмен, бұл салада көптеген нормалар кодификацияланып,
халықаралық-шарттық нысанға айналғаны белгілі. Нақты айтар болсақ, осы
саладағы халықаралық-құқықтық нормалардың кодификациялануы мен прогрессивті
дамуының нәтижесінде төмендегідей әмбебап сипаттағы халықаралық-құқықтың
құжаттар дүниеге келді.
* 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы;
* 1963 жылғы консульдық қатынастар туралы Вена конвенциясы;
* 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы Вена конвенциясы;
* 1975 жылғы мемлекеттердің әмбебап сипаттағы халықаралық ұйымдармен
қарым-қатынастағы өкілдігі туралы Вена конвенциясы.
Осы жоғарыда аталған актілермен біріктірілген құқықтық нормалардың тобы,
сондай-ақ соларға қатысты әдет-ғұрып нормалары, өз жиынтығында халықаралық
құқықтың бір саласы ретіндегі сыртқы байланыстар құқығын құрайды деуге
толық негіз бар. Сыртқы байланыстар құқығының әрбір аталған құрамдас
бөліктеріне тән ортақ құқықтық реттеу пәні бар- ол тиісті сыртқы байланыс
органдарымен жүзеге асырылатын мемлекеттердің халықаралық қатынастардағы
ресми қызметі. Алайда, аталған төрт аядағы сыртқы байланыс органдарының
құқықтық-мәртебелері, артықшылықтары мен иммуниттері бір-біріне сәйкес
келмейді, сол себептен олар жекелеген конвенциялармен реттеледі. Дипломатия
деп кең мағынада, жоғарыда атап өткеніміздей, сырткы байланыстар аясындағы
барлық ресми қызметті, ал дипломатиялық құқық деп тиісінше соған қатысты
барлық халықаралық нормалардың жиынтығын түсінгенмен, біздің ойымызша, "
сыртқы байланыстар кұқығы" деген түсінік пен термин бүкіл осы қызметтің
мазмүны мен оның құқықтық реттелуін нақтырақ сипаттайды.
Осы диплом жұмысының аясында сыртқы байланыстардағы қызметтің бір ғана
саласы- арнайы миссиялардың дипломатиясы мен оның құқықтық реттелуі
зерттеліп, қарастырылады. Бірақ, бүл мәселелерді сыртқы байланыстар мен
соларға қатысты халықаралық құқық нормаларына жатқызылатын жалпы ережелер
контексінде ғана қарастырған жөн болып табылады.
Кез-келген қоғамдық құбылыстарды зерттеу мен талдау барысында ең алдымен
жалпы мәселелерді анықтап алу қажет. Содан кейін, сол жалпы мәселелердің
тікелей зерттеу объектісімен байланысын қарастыру керек. Дәл осы сияқты
арнайы миссиялар институтын қарастырмас бұрын біз көп мағынада
дипломатиялық құқыққа тоқталып, оның халықаралық құқықтың бір саласы
ретіндегі жалпы сипатын қарастырдық.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта мемлекеттер арасындағы жоғары
деңгейдегі контактілер, өзінің принципиалды маңыздылығын сақтай отырып,
арнайы миссиялардың бір түрі ретінде қарастырылатындығын атап өткен жөн.
Арнайы миссиялар институты мен оның түрлеріне толығырақ келесі тарауларда
тоқталатындығымызды айта отырып, осы тарауға қатысты төмендегідей қорытынды
ойға тоқталайық.
Сонымен, мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы
қазіргі заманғы халықаралық қүқықтың ажырамас бір саласы болып табылады.
Халықаралық қатынастар мен халықаралық құқықта мемлекеттердің сыртқы
байланыстарын жүзеге асыратын орындардың белгілі бір жүйесі қалыптасқан.
Оны былай сипаттауға болады: Сыртқы байланыстар органы екіге бөлінеді:
1) мемлекет ішіндегі сыртқы байланыс органдары: президент, парламент,
үкімет, үкімет басшысы ( бұлар конституциялық органдар) және арнайы
органдар (сыртқы істер министрлігі мен оның құрылымдық бөлімшелері
және әрбір министрліктер мен ведомостволардағы сыртқы байланыс
бөлімдері).
2) Шетелдік сыртқы байланыс органдары. Бұлар түрақты және уақытша деп
бөлінеді. Тұрақты шетелдік сыртқы байланыс органдарына мыналар
жатады: елшіліктер, консулдық мекемелер, сауда
өкілдіктері, халықаралық ұйымдар жанындағы тұрақты
өкілдіктер. Уақытша шетелдік сыртқы байланыс органдарына
мыналар жатады: арнайы миссиялар, халықаралық конференциялар мен
кездесулерге жіберілетін миссиялар және т.б.
Сыртқы байланыстар қүқығы осы аталған органдардың қүқықтық мәртебесін
анықтауға бағытталған құқық нормаларының жиынтығынан тұрады. Бұл құқықтың
бір ерекшелігі- сыртқы байланыстар органдарын, әрбір мемлекет дербес
анықтап құруы мен басқаруында деп ойлаймыз. Бірақ олар халықаралық құқық
аясында жүзеге асырылады.
1.2 Сыртқы байланыстар құқығы аясындағы арнайы
миссиялар институтының жалпы сипаттамасы.
Жалпы құқық теориясы тұрғысынан алып қарағанда кез-келген құқықтық жүйе
(немесе әрбір мемлекеттің құқығы, не халықаралық құқық) тиісті құқық
салаларынан құралады. Құқық салалары белгілі бір топтағы
қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдық нормалардың жиынтығынан тұрады. Олар
сол тиісті құқық саласына ғана тән болады. Өз кезегінде, әрбір кұқық саласы
құқық институттарынан, яғни, біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты
қатынастарды реттейтін нормалар жиынынан түрады.
Осындай институттарға халықаралық құкықтың саласы ретіндегі сыртқы
байланыстар құқығы аясында арнайы миссиялар институты да жатады, оны шартты
түрде "арнайы миссиялар құқығы" деп те атайды. Арнайы миссиялар
мемлекеттердің дипломатиялык қызметін жүзеге асыру құралдарының катарына
жатады. Сыртқы байланыстар құқығы (объективтік мағынадағы құқық) сыртқы
байланыстарға қатысу құқығымен тығыз байланысты. Сыртқы байланыстар құқығы,
мемлекеттердің негізгі құқықтарының бірі бола отырып, өз кезегінде бірқатар
элементтерден түрады. Оған жалпы сыртқы байланыстарға қатысу құқығының бір
бөлігі болып табылатын елшілік құқығы кіреді. Елшілік кұқық деп халықаралық
құкықта мемлекеттің дипломатиялық және консулдық өкілдерді жіберу (белсенді
елшілік кұқьқ) және қабылдау (пассивті елшілік құқығы) құқығын айтады. 4
Елшілік құқығы кез-келген егеменді мемлекетке тиесілі және ол
мемлекеттердің сыртқы байланыстарға қатысуының аса маңызды нысандарының
бірі болып табылады. "Мемлекет дипломатиялық өкілдерді жіберумен тұрақты
өкілдерді қабылдауға міндетті емес екені айқын"5. Доктринада бұл туралы
көптеген ой-пікірлер айтылған. Мемлекет (тіпті дипломатиялық қатынастар
орнату туралы келісімнің болғанында да) тек уақытша, арнайы миссиялар
жіберумен шектеліп, тұрақты дипломатиялық өкілдіктер ашпауға құқылы.
Тәжірибе жүзінде де осы ереженің рас екеніне көзіміз анық жетеді. Шынында
да мемлекеттер дипломатиялық өкілдіктермен алмасқанда өз еріктерімен, өз
мүдделері үшін әрекет етеді. Кез-келген дипломатиялық өкілдікті жіберетін
мемлекет бұл өкілдікті "міндет" ретінде емес өз құқығын жүзеге асыру
сипатында іске асырады. Сонымен, әрбір егеменді мемлекетке, оның
халықаралық аренадағы өмір сүріп отырған фактісіне орай, тиесілі ажырамас
құкық ретіндегі елшілік құқық өзінің жүзеге асырылу процесінде сонымен
бірге екі міндетті шартқа тәуелді: біріншіден, өздеріне тиесілі елшілік-
құқығын пайлануға деген контрагент-мемлекеттердің өзара екі жақты келісімі
қажет; екіншіден, олардың арасында екі мемлекет үшін өзара құқықтар мен
міндеттердің туындайтынына алып келетін дипломатиялық агентті жіберу
(қабылдау) туралы өзара келісімге қол жеткізілуі тиіс.
4К.К.Сандровский. Дипломатическое право. Киев: В школа, 1981,-4бет. 5
Л. Оппенгейм. Международное право, т.І. М., ИЛ, 1949, с.311.
Мемлекет өзінің халықаралық қүкық субъектілігін, өз іс-әрекетін
халықаралық құқықтың өзге қандайда бір субъектісімен ақылдаспай жүзеге
асыру нысанын таңдайды. Бірақ халықаралық субъектіліктің құрамдас бөлігі
ретіндегі елшілік құқығын жүзеге асыру міндетті түрде тиісті мемлекеттердің
арасында келісімге қол жеткізуге байланысты, өйткені олардың бірде біреуі
барлық мемлекеттер сияқты егемендікке ие бола отырып, заңдық тұрғыдан өз
еркіне қарсы басқа мемлекеттің дипломатиялық өкілдігін қабылдауға міндетті
емес.
Сонымен, бір жағынан, халықаралык құқықтың әрбір субъектісі ажырамас
елшілік құқықка ие болады, ал екінші жағынан- бұл құқықты жүзеге асыру
белгілі бір шамада контрагент мемлекетке тәуелді, өйткені қазіргі заманғы
халықаралық кұкық тұрғысынан дипломатиялық миссияны жіберу үшін (тұрақты
немесе уақытша) мүдделі тараптар арасында әруақытта бір жақты сипаттағы акт
емес, келісім қажет. Мемлекеттердің елшілік құқығымен қатар заңнамада
халықаралық қатынастарға қатысу құқығы бар екендігі туралы айтылады.7
Халықаралық қатынастарға қатысу құқығы елшілік құқығына қарағанда анағүрлым
кең болып табылады, және ол соңғысын да қамтиды. Басқаша сөзбен айтар
болсақ мемлекеттердің халықаралық қатынастарға қатысуы тек елшілік
құкьіғына ғана сайып келмейді. Халықаралық қатынастарға қатысудың бірнеше
нысандарын атауға болады: а) елшілік құқығы, б) мемлекеттердің халықаралық
ұйымдарға мүшелігі в) мемлекеттердің мемлекеттік конференциялардың жұмысына
қатысуы; г) мемлекеттердің аd hос ( бір жағдайға катысты немесе бір реттік)
халықаралық органдарға кіруі және кейбір әдебиеттерде бүған төмендегідей
құқықтарды да қосады:
* халықаралық құқық нормаларын жасауға қатысу құкығы;
* жалпыға ортақ көпжақты шарттарға қатысу құқығы;
* үкіметтің сыртқы саяси мәлімдемелері;
* ноталар мен әртүрлі мәселелер бойынша дипломатиялық акциялар.
Мемлекеттердің елшілік құқығын жүзеге асыруы дипломатиялық қатынастардың
болуына (егер сөз түрақты дипломатиялық өкілдіктер туралы болып отырса)
немесе мемлекеттер арасындағы келісімнің болуына (егер сөз уақытша, арнайы
миссиялар туралы болып отырса) тәуелді. Елшілік құқығына қарағанда
халықаралық қатынастарға қатысу құқығы, немесе сыртқы байланыстарға түсу
құқығы негізгі егеменді кұқық бола отырып, тиісті мемлекеттер мен
халықаралық қатынастардың басқа да қатысушылары арасында дишгоматиялық
қатынастардың болу болмауына тәуелді емес. Бұған қоса, ол мүлдем мемлекетті
халықаралык құкықтық танудан да, не сондай халықаралық қатынастарға қатысу
үшін басқа мемлекеттер тарапынан келісім болуына тәуелді емес. Ағылшын
заңгері М.Харди атап өткендей " елшілік құқығы" сірә мемлекетке берілген
ерік ретінде қарастырған жөн.8
7 Мысалы: Д. Анцилотти. Курс международного право, т.1. М., 1961, с.242.,
А.В.Гефтер. Европейское
международное право. Спб, 1880, с-376.
8М.Нагdу. Моdern dірlоmаtіс 1аw. Маnchester University Ргеs,1968, р 13-14.
Халықаралық құқықта арнайы миссия деп уақытша шетелдік сыртқы байланыс
органы түсініледі. Ол бір мемлекетпен екінші мемлекетке тиісті мемлекеттер
арасындағы келісіммен анықталатын нақты міндеттерді шешу үшін жіберілетін
өкілдерден құралады. Халықаралык құкықтык ғылым мен мемлекеттер
тәжірибесінде сыртқы байланыстарды жүзеге асырудың бүл нысаны бүрындары "
аd hос дипломатиясы" деп аталған, яғни уақытша, әрбір жекелеген жағдайда
және белгілі бір нақты себеп бойынша құрылатын мемлекеттің шетелдегі
дипломатиялық органы. Әдетте, халықаралык құқық ғылымында арнайы миссиялар
халықаралық конференцияларға және екі жақты кездесулерге жіберілетін
делегациялармен бірге аталады. Бұл делегацияға оның басшысы, мушелері,
кеңесшілері мен мамандар кіреді. Арнайы миссиялардың уәкілеттіктері
мемлекет басшысымен, үкімет басшысымен, сыртқы саяси ведомоство мен оның
басшысымен анықталады. Яғни, бүл арнайы миссияның деңгейі мен оның алдына
қойылатын міндеттердің сипатына байланысты. Барлығы 20-ға жуық арнайы
миссиялардың түрі бар (екі жақты келіссөздердегі делегациялар, әртүрлі
церемонияларға жіберілетін делегациялар, мысалы-мемлекет басшысының таққа
отыру рәсімі, юбилейлер, жерлеу рәсімдері және т.6.).
Дипломатиялық өкілдіктерге қарағанда арнайы миссиялардың өзіндік
ерекшеліктері бар:
1) олардың функциялары уақыт жағынан шектелген және мақсатты
сипатқа ие;
2) миссия басшысы мен оның мүшелері ретінде бүрын дипломатиялық
мәртебесі болмаған тұлғалар тағайындала алады;
3) арнайы миссияны бір ғана тұлға жүзеге асыра алады.
Тарихқа көз жіберсек дипломатия дәл арнайы миссиялар дипломатиясы ретінде
пайда болғанын көруге болады, және ХVІ-ХVП ғ.ғ. дейін тұрақты елшіліктер
көбейгеннен кейін, арнайы миссиялар дипломатиялық өмірдің қалыпты нормасы
болған, олар эпизодты немесе анда-санда жіберіліп отыратын болды. Жалпы,
тұрақты елшіліктер ашу үрдісі ХІV-ХV ғ.ғ. пайда болғаны белгілі. Оның отаны
болып Италия жері табылады. Алғашқы рет түрақты елшіліктер Италия қалалары
Флоренция, Венеция, Милан араларында пайда болған екен. Осыдан келіп
Европаның басқа да мемлекеттері бір-біріне тұрақты елшіліктер жіберетін
болған. Көріп отырғанымыздай, мемлекеттер арасындағы саяси байланыстар о
баста арнайы миссиялардың көмегімен бекітіліп орнатылған екен. Олардың ролі
мен маңызы бүгінгі таңда да ерекше екені даусыз. Көп қырлы нысандарымен
және түрлерімен ерекшеленетін арнайы миссиялар казіргі заманғы кезеңде
ерекше тиімді деп ойлаймыз.
9Международное публичное право; Учебник. под. ред. К.А. Бекяшева, М.
"Проспект", - 2003 г. 237 бет.
Өйткені мемлекеттер арасындағы байланыстардың күрделенуі мен дамуының
әсерінен және олардың мамандандырылуына байланысты тұрақты елшіліктер
барлык жағдайда мемлекетаралық қатынастардың мәселелерін толық көлемде
қамти алмау мүмкін. Соған орай арнайы миссиялар тұрақты елшіліктерді сәтті
толықтыратын, тіпті кейбір жағдайларда оларды алмастыратын органдар ретінде
көрініс табады. Арнайы миссиялар жоғарыда атап өткеніміздей, қалыпты
дипломатиялық қатынастар болмаған кезде де қызмет ете алады. Сондай-ақ,
олар мемлекеттер бір-бірін танымаған кезде де жіберіле алады. Тарихта
арнайы миссиялардың мемлекетті халықаралық қауымдастық тарапынан де-юре
таныту үшін нақты міндеттермен мәселелерді атқара отырып қол жеткізген
кездері де болған.
Сонымен, арнайы миссиялар институтының жалпы сипаттамасын қорытындылай
келсе, бүл институттың қазіргі дипломатиялық құқықтың (елшілік құқығының)
бір саласы ретінде сипаттауға болады. Қазіргі заман халықаралық құқық
бойынша арнайы миссияларға ерекше режим беріледі. Арнайы миссия - бұл өз
сипаты бойынша мемлекеттің атынан шығатын уақытша миссия. Ол бір
мемлекетпен басқа мемлекеттің келісімі бойынша белгілі бір мәселелерді
бірлесе қарастыру үшін немесе соған қатысты білгілі бір міндеттерді атқару
үшін жіберіледі. 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы конвенцияға сәйкес бір
арнайы миссияны екі немесе одан да көп мемлекеттерге жіберуге болады және
керісінше екі немесе одан да көп мемлекеттер ортақ бір арнайы миссия жібере
алады. Бұл орайда олардың арасында миссияға қатысты ортақ мүдделерінің
қызығушылықтары болуға тиіс. Арнайы миссия дипломатиялық немесе басқа да
жолдар бойынша алдын ала алынған өзара екі жақты келісім бойынша
жіберіледі. Арнайы миссияның функциялары миссияны жіберген мемлекет пен оны
қабылдайтын мемлекет арасында өзара екі жақты келісім бойынша анықталады.
Дипломатиялық немесе консулдық қатынастардың болуы арнайы миссияның жіберу
немесе қабылдау үшін қажетті алғы шарты болып табылмайды. Арнайы миссияға
дипломатиялық, әкімшілік-техникалық және қызмет көрсетуші персонал кіреді.
Дипломатиялық персонал дипломатиялық дәрежелері бар тұлғалардан түрады.
Олар тікелей арнайы миссияның міндеттерін атқаратын лауазымды тұлғалар
болып табылады. Әкімшілік-техникалық персонал арнайы миссияның әкімшілік-
техникалық қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұлғалардан құрылады. Оларға:
аудармашы, машинист, тілші, хатшы т.б. кіреді. Қызмет көрсетуші персоналдың
басты міндеті арнайы миссияның күнделікті түрмыстық қажеттіліктерін
қанағаттандыру болып табылады. Оларға мыналар жатады: күзетші, жүргізуші,
аула сыпырушы, үй жинаушы және т.б.
Қабылдаушы мемлекет арнайы миссияға өз функцияларын атқару үшін қажет
болатын мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге тиіс. Бүл бұрыннан әдет-ғұрып
нормасы ретінде қалыптасып келе жатқан дәстүр. Арнайы миссия режимінің
өзіндік белгілі бір ерекшеліктері бар. Миссияның орналасқан жері болып,
мүдделі мемлекеттер арасында келісім бойынша белгіленген жер табылады. Егер
ондай келісім болмаса онда миссияның орналасқан жері болып қабылдаушы
мемлекеттің сыртқы істер министрлігі орналасқан жер (әдетте бүл тиісті
мемлекеттің астанасы болады) табылады. Егер арнайы миссия өз функцияларын
әртүрлі жерлерде атқаратын болса, онда мүдделі мемлекеттер бірнеше жерді
миссияның штаб-пәтері ретінде белгілей алады. Солардың ішінен біреуі басты
жер ретінде таңдап алынады. Қабылдаушы мемлекеттің өкілдері арнайы миссия
орналасатын ғимараттарға рұқсатсыз кіре алмайды. Жалпы, арнайы миссияның
артықшылықтары мен имунитеттері туралы толығырақ келесі тарауларда
тоқталамыз.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықтың бір саласы болып табылатын сыртқы
байланыстар құқығының бір бөлігі арнайы миссиялар институтының жалпы
сипаттамасы жоғарыда аталып өткен ережелермен анықталады. Бұл институт
халықаралық құқықтың ертеден келе жатқан институтарының бірі болып
табылады. Оның қалыптасуы мен дамуы мемлекеттер арасында арнайы миссиялар
жіберуге деген қажеттіліктің болуына тікелей байланысты екені сөзсіз.
1.3 Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен олардың қызметін
халықаралық-құқықтық реттеу.
Арнайы миссиялар- бұл дипломатияның бір бөлігі, әрбір мемлекетке тиесілі
болатын, қарым-қатынасқа тұсу, сыртқы байланыстарды жұргізуге деген негізгі
құқықты жүзеге асырудың бір нысаны болып табылады. Сол себептен бұл жерде
елшілік құқықпен халықаралық қарым-қатынастарға тұсу құқығы арасындағы
ерекшелікті арнайы миссиялардың құқықтық табиғатын талдау барысында да
ескеру қажет екенін атап өткен жөн. Бірақ алдымен арнайы миссиялардың ерте
және орта ғасырлардағы тарихына қысқаша тоқталып өткен жөн деп ойлаймыз.
Ерте және орта ғасырларда арнайы миссиялар дипломатиясынан басқа
дипломатия нысандары болған жоқ. Бұл адамзат қоғамының сол замандағы
объективті-стихиялы дамуына толық сай келген еді, өйткені сол кезде тұрақты
байланыста болу қажеттілігі не әлі пісіп жетілген, не заңдылық ретінде
қабылданып, түсінілген жоқ еді. Мемлекетаралық байланыстар мен жалпы қарым-
қатынастардың дамымауы, соның ішінде бірінші кезекте сауда және
экономикалық байланыстардың дамымауы, мемлекеттердің сыртқы саясатын жұзеге
асырудың ресми бейбіт құралдарының жиынтығы ретіндегі дипломатияның
салыстырмалы түрде алғандағы аз ұлесінің болуы және онда мәжбұрлеу
шараларының басым болуы әрине дипломатиялық қатынастардың тұрақты жүйесі
үшін жағдайлар жасай алмады.
Осындай жағдайда барлық қажетті және мүмкін болатын дипломатиялық
қызметтің көлемі уақытша, шетелге эпизодты түрде жіберілетін арнайы
елшіліктердің көмегімен атқарылған еді. Бүл арнайы елшіліктерге нақты
міндеттер жүктелетін және олар өз алдарына тиісті мемлекеттер арасында
жалпы дипломатиялық қатынастарды бекітіп, қолдау мақсатын қоймайтын.
Халықаралық қатынастардың тұрақты жүйесі қалыптаса қоймаған жағдайларда
дипломатияның қызмет ету аясы өте тар болып қала берді. Іс жүзінде мүндай
жүйе туралы тек XVII ғ. ортасынан бастап қана айтуға болады. Осы уақытта
мемлекеттер арасында тұрақты дипломатиялық байланыстарды бір ретке келтіру,
мемлекеттер ішінде арнайы сыртқы саяси ведомостволар мен шетелдерде тұрақты
дипломатиялық өкілдіктерді құру орын алады. Бұл процесс, тарихи деректерге
сүйенсек, XV ғ.ортасынан бастап XVI ғ.ортасы мен XVII ғ.басына дейін, тіпті
кейбір жекелеген елдерде- XVIII ғ.басына дейін жалғасып жатты.10 Бірте-
бірте дипломатия кәсіпке айналады, ерекше сыртқы істер ведомоствосына
кіретін мемлекеттік қызметшілердің белгілі-бір категориясы-дипломаттардың
күнделікті қызметіне айналады. Тұрақты елшіліктер құрылғанға дейін және
дипломатиялық қызметтің ерекше аппараты құрылғанға дейін дипломатиялық
миссияларды атқару өзінің күнделікті өмірімен жұмысында мемлекеттердің
сыртқы байланыстар мәселесімен айналыспайтын тұлғаларға жүктелетін болған.
Мүндай тағайындаулар көбіне дипломатиялық байланыстардың кездейсоқтығымен
түсіндірілетін. Байланыс пен қарым-қатынасқа тұсу құралдарының жеткілікті
түрде дамымауы, тұрақты экономикалық, сауда, мәдени және өзге де
мемлекетаралық байланыстардың болмауы уақытша және эпизодты елшіліктерден
басқа дипломатияны дамытуды қажет етпеді.
Жаңа уақытпен жаңа заманның дипломатиясы- бүл, ең алдымен, мемлекет
ішіндегі арнайы сыртқы істер ведомоствосының және түрақты дипломатиялық
өкілдіктердің шетелдегі кызметі болып табылады. Мемлекеттер арасындағы
дипломатиялық байланыстардың орта ғасырдағы жалғыз және жалпыға ортақ
нысаны болған аd hос дипломатиясы екінші кезекке түскені анық. Оған көмекші
рөл тиесілі деуге де болады. Өйткені ол сыртқы саясатты жүргізудің
эпизодтық түрде қолданылатын нысаны аd hос дипломатиясына қарағанда енді
көп жағдайларда арнайы миссиялардың міндеттері мен функциялары қатаң
шектелген және алдын-ала анықталған болып табылады. Олар көбінесе
церемониалдық функциялармен шектеледі, және кейде-аса маңызды дипломатиялық
тапсырыстарды орындау үшін жіберіледі.
Осылайша, халықаралық өмірдің қалыпты нормасы болып тұрақты елшіліктердің
қызметтері танылады, ал аd hос дипломатиясы ерекшелік ретінде өмір сүреді.
Дипломатиялық қызметті жүзеге асыру нысандары қайта бөлініске түсіп,
негізгі салмақ тұақты дипломатияға жүктелінді. Аd hoc дипломатиясының
дипломатиялық қатынастардың жалпы жүйесіндегі үлестік салмағы күрт
төмендегені анық. Бірақ дипломатия нысандарының өз жалғасын табуы
өзгеріссіз қалуы, дәл осы арнайы миссиялар өзіндік ерекшеліктеріне
қарамастан тұақты елшіліктер институтының қалыптасуына тікелей ықпал еткені
де рас.
10К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев: "Вицца
школа", 1977.с.33.
Әдебиеттерде арнайы миссиялардың екі категориясы аталады:
а) церемониалдық (рәсімдік) сипаттағы арнайы миссиялар;
б) келіссөздер жүргізу, шарттар бекіту және саяси дипломатиялық сипаттағы
баска да акцияларды атқару үшін жіберілетін арнайы миссиялар.
Осы орайда бүл екі категорияның тек тұрақты миссиялар әрекет ете бастаған
кезде ғана анық ерекшеленетінін атап өткен жөн, және керісінше, тұрақты
дипломатия кезеңінде тұрақты миссиялармен алмаспаған елдер арасындағы
қатынастарда аталған екі функциялар- церемониалдық пен саяси- көбіне бірге
жүретін. Басқаша айтқанда, тұрақты елшіліктермен алмасқан мемлекеттер
арасында арнайы миссиялар негізінен церемониалдық (рәсімдік) сипаттағы
мәселелер бойынша жіберілетін болды. Ал, тұрақты миссиялар жоқ жерде арнайы
миссиялар дипломатиялық қатынастардың негізгі құралы ретінде қала берді
және олар барлық мәселелер бойынша (соның ішінде саяси, сауда экономикалық
және церемониялық) жіберілетін болды. Осы функциялар қазіргі таңдағы арнайы
миссияларға тән қасиет болып табылады және олар мәселелерді тұрақты
елшіліктер арқылы шешуге мүмкіндік болғанның өзінде де пайдаланылады. Бұл
сыртқы қатынастарды жүзеге асыратын мемлекеттердің өздеріне байланысты.
Арнайы миссиялардың өзіндік орны мен рөлі бар екені айқын.
Дипломатияның икемді, әрі оңтайлы нысаны бола отырып, арнайы миссиялар
мемлекеттің халықаралық қүқық субъектілігін жүзеге асырудың аса маңызды
құралдарының бірі болып табылады. Бұл ең бастысы мынадай жағдаймен
түсіндіріледі: дипломатияның бүл нысаны міндетті шарт ретінде мемлекеттік
халықаралық қүқықтық түрғыдан тануды қажет етпейді, соған орай тиесілі
мемлекеттердің арасында дипломатиялық қарым-қатынастардың болу-болмауы да
есепке алынбайды.
Қалыпты дипломатиялық қатынастары жоқ мемлекеттер арасында байланыстар
орнату мен дамыту мақсатында арнайы миссияларды пайдалану екі тарап үшін де
аса қолайлы. Танылмаған, мойындалмаған мемлекетке арнайы миссия жіберу
халықаралық қатынасқа түсуге мүмкіндік береді. Сол бір немесе өзге
себептерге байланысты қандай да бір мемлекетті де-юре ретінде танудан
тартынып отырған мемлекеттер үшін де арнайы миссия сияқты дипломатия нысаны
аса ыңғайлы болып табылады. Өйткені ол оларды танылмаған мемлекетке қатысты
өздерінің ресми ұстанымын жария ету кажеттілігінен босатады.
Мемлекеттердің бірін-бірі танымауы жағдайында арнайы миссияларды
пайдаланудың артықшылықтары айқын екенін көріп отырмыз, танылмаған
жағдайларда арнайы миссиялар мемлекеттер арасындағы қатынастарды мойындау
мен тұрақтандыруға жол салатын қажетті және тиімді кезең ретінде көрініс
табады. Алайда бүл жерде арнайы миссиялардың қолданылу аясы тек танылмаған
жағдайлармен ғана шектеледі, не олар дипломатиялық байланыстар мен
қатынастардың жетілмегендігін көрсетеді деп қабылдауға болмайды. Арнайы
миссиялар өз алдына дербес дипломатия нысаны болып табылады. Дипломатияның
сол бір немесе өзге нысанын қолдану, соның ішінде, тұрақты немесе арнайы,
уақытша дипломатиялық миссияларды пайдалану- бүл іс-жүзіндегі мүмкіндік пен
мақсаттылық мәселесі. Халықаралық құқық тек тұрақты елшіліктердің көмегімен
жүзеге асырылатын дипломатиялық қатынастардың ғана заңдылығын көздейтін
нормаларды ғана қамтымайды. Керісінше, егемендік қағидасына сүйене отырып,
ол мемлекеттердің егеменді құқықтарын жүзеге асырудың нысандарын алдын-ала
анықталмайды және алдын-ала анықтай алмайды. Халықаралық аренада өзінің
егемендігін, халықаралық құқық субъектілігін жүзеге асыра отырып, мемлекет
тиісті сәтте өзі үшін дипломатиялық қызметті жүзеге асырудың қай нысаны
тиімді болатынын өзі шешеді. Бұл әрбір мемлекеттің ішкі құзірет аясына
кіретін мәселелердің бірі болып табылады. Сонымен бірге бұл жерде
мемлекеттің дипломатиялық қызметі мен оның нысандары халықаралық құқықпен
анықталып, реттелетіндігінде ешқандай қайшылық жоқ, өйткені халықаралық
құқықтың өзі мемлекеттердің егеменді теңдігін сақтау мен құрметтеу
қағидасына, ішкі істерге жататын мәселелерге араласпау қағидаларына
сүйенеді.
Осы айтылған ойларды түйіндей келе былай деуге болады- елшілік құқығын
жүзеге асырудың екі нысаны да- тұрақты, уақытша және арнайы миссиялар- тең
құқылы және заңдық түрғыдан бірдей маңызға ие. Олардың негізі болып ортақ
қайнар көз - мемлекеттің халықаралық қарым-қатынасқа түсуге деген егеменді
құқығы табылады. Аталған екі нысан да оның құрамдас бөліктері ретінде
шығады. Бірақ, бұл орайда, олардың арасындағы ерекшеліктер туралы да
үмытпаған жөн. Яғни, жоғарыда атап өткеніміздей, тұрақты елшіліктер тек
қалыпты дипломатиялық қатынастар болған кезде ғана қызмет ете алады, ал
арнайы миссиялардың қызметі үшін мұндай жағдай талап етілмейді. Бұған қоса,
арнайы миссиялар мемлекеттер арасында достық емес күрделі қатынастар болған
күннің өзінде де жіберіле алады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, арнайы
миссиялар тиісті мемлекеттер арасында дипломатиялық қатынастарды қолдап
отырудың жалғыз мүмкіндігі болып табылады. Дәл осы ерекшелік арнайы
миссияларды халықаралық қарым-қатынастарға қатысу құқығын жүзеге асырудың
басқа құралдары мен ( мысалы, халықаралық ұйымдармен жалпыға ортақ
халықаралық шарттарға қатысу, өйткені онда мүшелікпен қатысу үшін басқа
мүше мемлекеттер тарапынан де-юре түрінде тану талап етілмейді)
жақындастырады. Осыдан келіп мынадай қорытынды шығаруға болады, арнайы
миссиялар елшілік құқығын жүзеге асыру нысаны ретінде қала отырып, сонымен
бірге қарым-қатынасқа түсуге деген негізгі қүқықты жүзеге асыру аясына өз
алдына дербес компонент ретінде кіреді. 11 Керісінше, тұрақты дипломатиялық
өкілдіктер, біздің ойымызша, халықаралық қарым-қатынастарға түсу құқығын
жүзеге асыру жүйесіне дербес емес, тек елшілік құқығы арқылы ғана кіреді.
¹¹ курс международного права. В томах. Т.ІІ, с.52.
Халықаралық құқықтың осы институтына тән ерекшеліктерге орай, арнайы
миссиялар бір уақытта елшілік құқығын жүзеге асыруға да және халықаралық
қарым-қатынастарға қатысуға деген негізгі егеменді құқықты іске асыруға
жатқызылуы мүмкін. Бірақ, кез-келген жағдайда, арнайы миссиялардың
дипломатиясы, мемлекеттердің сыртқы қатынастарының барлық түрлері сияқты -
бұл халықаралық құқықпен реттелетін қызмет. Кеңестік (Ресейлік) халықаралық
құқық доктринасында бұл ереже кеңінен танылған болып табылады: "
мемлекеттердің сыртқы саяси қызметі, олардың халықаралық қатынастары
халықаралық құқық нормаларымен реттеледі". Бұл халықаралық құқықтық және
дипломатиялық тәжірибемен дәлелденіп отыр деуге болады. Мәселен, егеменді
теңдік, егемендікке тән құқықтарды құрметтеу қағидалары Хельсинкінде
өткен қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі жалпы
Еуропалық Кеңестің қорытынды актісінде көрініс тапқаны белгілі. Онда
мемлекеттердің өз сыртқы байланыстарын жүзеге асыруға қатысты ережеде
көрініс тапқан. "Халықаралық құқық аясында барлық мүше мемлекеттер... бір-
бірінің өз еркі бойынша халықаралық құқыққа сәйкес басқа мемлекеттер мен
қарым-қатынасқа түсу құқығын қүрметтейді... Олар сондай-ақ халықаралық
ұйымдарға кіру немесе кірмеу құқығын өздері анықтауға құқылы, екі жақты
немесе көпжақты шарттарға, соның ішінде одақтық шарттарға мүше болу-
болмауды: олар сондай-ақ бейтараптылыққа деген құқыкка ие, өздері анықтауға
құқылы".¹²
Дипломатияны халықаралық-кұқықтық реттеу талабы толығымен осы жұмыстың
реттеу пәні болып табылатын- арнайы миссияларға да қатысты. Дипломатияның
ажырамас бөлігі бола отырып, арнайы миссияларда тиісті халықаралық-құқықтық
базаны (негізді) кажет етеді. Дипломатиялық қызметтің жалпы қағидалары,
соның ішінде арнайы миссияларға да қатыстылары, дипломатиялық құқықтың
көптеген жалпы нормалары мен реттелетін болса, арнайы миссиялар
институтының өзіндік ерекшелігі тікелей осы дипломатиялық қызмет аясына
"қызмет ететін" нормалардың жасалуы мен пайда болуын талап етеді. Бұл
орайда айта кететін бір жәйт, XX ғ.екінші жартысына дейін халықаралық
құқықта осындай нормалардың нақтыланған белгілі-бір жүйесі болған жоқ деуге
болады. Іс-жүзінде 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы Вена Конвенциясы
қабылданғанға дейін арнайы миссияларға қатысты, жекелеген нормалар тек 19
наурыз 1815 жылы Вена регламентінде және 20 ақпан 1928 жылы дипломатиялық
шенеуніктер туралы Гавана Конвенциясында ғана көрініс тапқан. Халықаралық
құқық доктринасында да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Арнайы миссиялар дипломатиясының халықаралық-құқықтық негіздері ... .8
1.1 Мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы..8
1.2 Сыртқы байланыстар қүқығы аясындағы арнайы миссиялар институтының
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен олардың қызметін
халықаралық-құқықтык реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
II. Арнайы миссиялардьң қазіргі замаңғы халықаралық құқықтық мәртебесі..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1. Арнайы миссиялар туралы 1969 жылғы Вена Конвенциясының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1. Арнайы миссиялардың иммунитеттері мен артықшылықтары ... ... ... ...30
2. Арнайы миссиялардың бір түрі ретіндегі халықаралық кездесулер мен
конференциялардағы делегаттардың құқықтық жағдайы ... ... ... ... 34
3. Халықаралық ұйымдардың немесе олардың маманданған мекемелерінің
тікелей ұйымдастыруымен шақырылған халықаралық конференциялардағы
бақылаушылар мен делегаттардың құқықтық мәртебесі -
арнайы миссиялардың кең ауқымды категорияларының бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық қатынастардың маңызды және өзекті
мәселелерінің бірі болып - дипломатиялық байланыстар және оларды
халықаралық реттеу табылады. Дипломатиялық қатынастар-халықаралық
қатынастардың бүкіл жүйесінің сыртқы қыры болып табылады және оларды
реттейтін дипломатиялық құқық нормалары халықаралық ынтымақтастық пен
достық қарым-қатынасты дамытудың жалпы саяси және құқықтық негізін құрайды.
Мемлекетаралық қатынас және бірінші кезекте әртүрлі мемлекеттер арасындағы
барлық қатынастар негізі болып табылатын-олардың бейбіт қатар өмір сүру
қағидасы - дипломатияның әртүрлі нысандарын қолдану арқылы жүзеге асады.
Дипломатия халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидалар мен нормаларға
сәйкес жүзеге асырылғанда ғана мемлекеттердің ынтымақтастығы мен бейбіт
қатар өмір сүруінің шынайы құралына айналады.
Дипломатиялық қатынастарды дамытудың мақсаты мемлекеттердің қауіпсіздігі
мен бейбіт қатар өмір сүру жағдайында олардың арасындағы саяси,
экономикалық және мәдени байланыстарды нығайту және ұлғайту, ал мемлекеттер
арасындағы ресми қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу қызметі ретіндегі
дипломатияның өзі қазіргі халықаралық құқықпен күш қолдануға тыйым салынған
жағдайда, мемлекеттердің сыртқы саясатын жүзеге асырудың маңызды құралы
болып табылады. 1960-1980 жылдары БҰҰ-ның жетекшілігімен мемлекеттердің
сыртқы байланысына қатысты халықаралық құқық нормаларын жүйелеу мен жедел
дамыту бойынша орасан зор жұмыс жұргізілді. Осы жұмыс нәтижесінде
қабылданған 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы,
1963 жылғы консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясы, 1969 жылғы арнайы
миссиялар туралы конвенция, 1973 жылғы дипломатиялық агенттерді қоса
алғанда халықаралық қорғауға ие түлғаларға қарсы жасалған қылмыстардың
алдын-алу және жазалау туралы конвенция, 1975 жылғы мемлекетттердің әмбебап
сипаттағы халықаралық ұйымдармен қатынастардағы өкілдік етуі туралы Вена
конвенциясы тиісті сыртқы қатынас органдарының көмегімен жүзеге асырылатын
мемлекеттер арасындағы ресми қатынастардың берік халықаралық негізін
құрады.
Дегенмен аталған конвенцияларды қабылдағаннан кейін де негізінен
нормативтік реттелгендігіне қарамастан ұлттық және шетелдік халықаралық
құқық әдебиеттерінде жеткіліксіз зерттелген дипломатиялық қызмет саласы
бар. Бұл - арнайы миссиялардың дипломатиясы саласы.
Халықаралық құқықта арнайы миссия деп бір мемлекетпен екіншісіне арнайы
мемлекеттер арасындағы келісім бойынша анықталатын міндеттерді орындау үшін
жіберілетін өкілдерден тұратын сыртқы қатынастың уақытша органын түсінеміз.
Халықаралық құқық ілімімен мемлекеттер тәжірибесінде дипломатияның осы
нысанын белгілеу үшін ертеден "аd hoc " дипломатиясы атауы, яғни
мемлекеттердің шетелдегі әрбір жеке жағдайы бойынша құрылатын уақытша
дипломатиялық органдар қалыптасқан.
Халықаралық құқықта ежелден келе жатқан институттарының бірі - арнайы
миссиялардың болуымен кейбір авторлар дипломатияның барлық тарихының
негізгі екі кезеңге бөлінуін байланыстырады: біріншісі - ХVғ. аяқталатын
ежелгі және орта ғасырларға тән аd hoс миссиясы сипатындағы тұрақсыз
елшіліктер кезеңі, екіншісі - алғашқы кезде Италиядағы ХVғ. қала-
мемлекеттер арасындағы қатынастарда пайда болған тұрақты миссиялар кезеңі
(сноска).
Бірақ тұрақты дипломатия кезеңінің пайда болуына қарамастан (ХVІ-ХVIII
ғ.ғ.) арнайы миссиялар өзінің өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Дегенмен, ерте
және орта ғасырларда олар мемлекеттер арасындағы дипломатиялық байланыстың
бірден-бір нысаны болып табылса, қазіргі кезде арнайы миссиялар тұрақты
елшіліктермен қатар қызмет атқарады.
Дипломатияның классикалық деп аталатын кезеңінде (ХІХ-ХХ ғ.ғ. басы) арнайы
миссиялар өздерінің функциялары бойынша тұрақты елшіліктерді ауыстырған
жоқ, тек ерекше жағдайларда жіберіліп отырды. Толық негізде тек арнайы
миссияларды ғана төтенше миссиялар деп атауға болады. Бұл мұндай
миссиялардың аз болғандығын білдірмейді, дегенмен олардың саны қазіргі
кезде байқалып жүргендей арнайы миссиялар дипломатиясына жаңа сипат
бермейді. Арнайы миссиялардың бір жолғы, аморфтық сипаты ұзақ уақыт бойы
дипломатияның осы нысанына қатысты қандай да бір тұрақты, нақты аталған
халықаралық-құқықтық нормалар кешенін жасауға кедергі болып келді. Бұрынғы
кездерде мемлекеттер тәжірибесінің әртүрлігіне байланысты сол кезеңге тән
қандай-да бір жалпы заңдылықтар болған жоқ және осыған байланысты арнайы
миссияларға қатысты халықаралық құқықта берік қалыптасқан нормалар жоқ.
Қазіргі кезде халықаралық өмірдің қажеттіліктері мен оның даму
перспективалары арнайы миссиялардың теориялық мәселеріне, оған қатысты
нормаларды жүйелеуге байланысты қызығушылық тудыруда.
Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін барлық
халықтардың теңдік және өзара тиімділігі негізінде кең халықаралық
ынтымақтастығы қажет. Бұл әдеттегі дипломатиялық жолдармен қатар саяси,
экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени және т.б. сипаттағы мәселелерді
шешуді қамтамасыз ететін дипломатия нысандарын кең қолдануға алып келеді.
Бұған көптеген жағдайда, шынымен, "мамандар дипломатиясы" болып табылатын
арнайы миссиялар дипломатиясы көбірек деңгейде сай келеді, дегенмен бүл
институттың негізінде басқа негізгі белгі - бұл миссиялардың уақытша
табиғаты жатыр.
Осыған қарамастан дипломатияның бұл нысанының ерекшелігі дипломатиялық
қатынастардың дамыған кезеңіндегі сыртқы саяси қызметінің ұлғайған көлемін
реттеу де септігін тигізіп қана қоймайды, "ең жоғарғы -бағдарламасын"
орындай отырып олар қалыпты дипломатиялық қатынастар болмаған жағдайда,
сонымен қатар мемлекеттерді танымаған жағдайда да өз қызметін атқара алады.
Бұл жағдайда арнайы миссиялар тек дипломатияның "ең төмеңгі -
бағдарламасын" орындай отырып егеменді мемлекеттің халықаралық қарым-
қатынасқа түсудегі құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Қазіргі
жағдайда арнайы миссиялардың "жоғары дипломатия", жоғары деңгейдегі
дипломатия сияқты түрі аса маңызды роль атқарады. Олардың ішінде
мемлекеттік визиттер, ресми кездесулер, тікелей келіссөздер жүргізу мен қол
қоюдың мәні зор.
Дегенмен, арнайы миссияларды ұйымдастыру мен олардың қызметін құқықтық
реттеумен байланысты көптеген сұрақтар жеткілікті зерттелген жоқ. Бұл
біріншіден, арнайы миссиялардың мемлекеттің сыртқы қатынастарын жұзеге
асыру құралдарының жалпы жүйесіндегі ролі мен орны, осы қызмет түрінің
халықаралық қарым-қатынас негізі, екіншіден, осы институттың мүмкіндіктері
анықталған жоқ.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Арнайы миссиялардың құқықтық табиғатына,
халықаралық-құқықтық мәртебесіне арналған әдебиеттердің басым көпшілігі
кеңес дәуірінде жарық көрген. Бұл, осы тақырыптың негізінен кеңестік заңгер-
ғалымдармен зерттелгендігін білдіреді. Атап айтқанда, К.К. Сандровский,
Л.Б. Левин, И.П. Блищенко, В.В. Ганюшкин, Л.А. Моджорян, А.В. Сабакин, Г.И.
Тункин, С.В. Черниченко, Ю.Г. Демин және т.б.
Ал Қазақстандық заң ғылымына келер болсақ, арнайы миссиялардың халықаралық-
құқықтық мәртебесіне тікелей қатысты жазылған және жарық көрген еңбектер
жоқ. Бірақ, жалпы дипломатиялық құқыққа қатысты МА.Сарсембаевтың еңбегі
бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысының мақсаты болып-
тиісті халықаралық-құқықтық құжаттар мен шарттарды зерттеу мен жинақтаудың
негізінде халықаралық құқықтағы арнайы миссиялардың құқықтық табиғатын,
құқықтық мәртебесін айқындайтын нормаларды талдау және оның негізінде
оларды жетілдіру бойынша өзіміздің ұсыныстарымызды жасап шығару табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін автордың алдына төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Қазіргі халықаралық құқықтағы мемлекеттердің сыртқы байланыстар
құқығының түсінігі мен жалпы сипаттамасын анықтау.
2. Сыртқы байланыстар құқығы аясындағы арнайы
миссиялар институтының жалпы сипаттамасын көрсету.
3. Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен
олардың қызметін халықаралық-құқықтық реттеудің жай-күйін анықтау.
4. Арнайы миссиялар туралы 1969 жылғы Вена
Конвенциясының ережелеріне талдау жасау.
5. Арнайы миссиялардың иммунитеттері мен артықшылықтарын сипаттап,
қазіргі жай-күйін талдау.
6. Арнайы миссиялардың бір түрі ретіндегі халықаралық кездесулер мен
конференциялардағы делегаттардың кұқықтық жағдайын анықтау.
7. Халықаралық ұйымдар жанындағы мемлекеттердің тұрақты өкілдері мен
тұрақты бақылаушылары арнайы миссиялардың кең ауқымдағы бір
категориясы екенін талдап көрсету.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні. Осы зерттеу жұмысының негізгі
объектісі болып категория ретіндегі арнайы миссиялардың халықаралық
мәртебесі және оның саяси-құқықтық қырлары табылады.
Диплом жүмысының нақты пәні ретінде арнайы миссиялардың халықаралық-
құқықтық мәртебесін анықтаумен байланысты теориялық мәселелер танылады.
Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында автор мынадай
танымдық зерттеу әдістері мен тәсілдерін қолданды:
диалектикалық, формальды-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, жүйелі саралау
және т.б. Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
1. Арнайы миссиялар институтын мемлекетаралық қатынастардың
әртүрлі жағдайларында кеңінен қолданудың себебі, олардың жіберілуі мен
қабылдануын де-юре нысанында тануға қатысты конклюдентті
фактілер ретінде қарастырылмайтындығымен түсіндіріледі деп ойлаймыз.
Мемлекеттер мұнда арнайы миссиямен байланыстыларын қоспағанда, қандай
да бір өзге міндеттемелерге тәуелді емес. Сол себептен, біз арнайы
миссиялар туралы конвенцияға "арнайы миссияларды жіберу немесе
қабылдау мемлекетті тануды білдірмейді" деген ережені енгізген жөн деп
есептейміз.
2. Арнайы миссиялардың халықаралық-құқықтық мәртебесін айқындауда тек
әмбебап сипаттағы нормалар мен ережелерді ғана емес, сондай-ақ
аймақтық сипаттағы халықаралық-құқықтық нормаларды да ескерген
жөн. Өйткені аймақтық сипаттағы нормалар мен ережелер,
тарих көрсеткендей, тек аймақтық деңгейде қалып қоймай, әмбәбаптық
сипатқа айналған жағдайлар жиі кездеседі. Тіпті,
қазіргі дипломатиялық құқықтағы институттар мен кейбір ережелер
алдымен аймақтық деңгейде
пайда болып, дамыған десек артық айтқандай болмас деп ойлаймыз.
3. Қазіргі дипломатиялық қарым-қатынастарда арнайы миссиялар
институтын одан әрі жетілдіру мен соған қатысты
нормаларды прогрессивті түрде дамыту әмбебап сипаттағы және аймақтық
деңгейдегі халықаралық ұйымдар шегінде жүзеге асырылуға
тиіс. Өйткені халықаралық ұйымдар қазіргі уақытта тек
дипломатиялық құқыққа қатысты емес, сондай-ақ жалпы
халықаралық құқықтың одан ары кодификациялануы мен
прогрессивті түрде дамытылуының негізгі орталығы болып отыр.
4. 1969 жылғы Арнайы миссиялар туралы Вена конвенциясындағы арнайы
миссияның анықтамасын өзгерткен жөн. Себебі, қазіргі кезде арнайы
миссияларды мемлекеттермен қатар халықаралық құқықтың басқа да
субъектілері, атап айтсақ, халықаралық ұйымдар мен өз тәуелсіздігі
үшін күресіп жатқан ұлттар да, жібере алатындығын тәжірибе көрсетіп
отыр. Яғни, арнайы миссияның анықтамасында мемлекеттермен
бірге халықаралық құқықтың басқа да субъектілері ескерілуге тиіс.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысының құрылымы
кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі **** бет.
I. Арнайы миссиялар дипломатиясының халықаралық негіздері
1.1 Мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы
Мемлекетаралық қарым-қатынастарды реттейтін халықаралық құқық
мемлекеттердің өздерімен жасалады және ол өздерінің сыртқы функцияларын
жүзеге асыру жөніндегі осы мемлекеттердің қызметтері нәтижесінде
дамытылатыны белгілі. Сыртқы функциялар мемлекеттің сыртқы байланыс
органдарымен жүзеге асырылады және ол тиісті мемлекеттің халықаралық
аренада қызметінің басты бағыттарының мазмұнын құрайды. Сыртқы функцияларды
жүзеге асыру жөніндегі қызметті былай анықтауға болады: мемлекеттер
өздерінің өмір сүруі барысында халықаралық деңгейде әртүрлі
қатынастарға,соның ішінде – саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық
және т.б қатынастарға түседі, олар өз кезегінде халықаралық құқық
нормаларымен реттеледі.¹
Кез-келген дербес,тәуелсіз мемлекет белгілі бір деңгейде даму үшін басқа
мемлекеттермен қарым-қатынасқа түсекді. Онсыз мемлекеттің дамуы ,өсіп
өркендеуі, белгілі бір экономикалық мәдени ғылыми-техникалық табыстарға
жетуі мүмкін емес. Басқаша айтсақ,сыртқы байланыстар орнатпай,сыртқы
функцияларды жүзеге асырмай,бір де бір мемлекет мемлекет ретінде өмір сүре
алмайды. Яғни,мемлекеттердің бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуі объективті
қажетті сипатқа ие деуге болады. Салыстырмалы түрде мынадай формула
келтіруге болады: Адамдар мемлекетте өмір сүреді, ал әрбір мемлекет
мемлекеттер жүйесінде өмір сүреді.Халықаралық қатынастардың басты алғы
шарты болып экономикалық тәртіп факторлары табылады. Соның ішінде,еңбек пен
әлемдік нарықтың халықаралық бөлініске түсуін жатқызуға болады.Көп жағдайда
халықаралық экономикалық қажеттіліктер түбінде мемлекеттердің халықаралық
ынтымақтастығы саяси, ғылыми техникалық, мәдени мүдделерін
анықтайды.Экономикалық өмірдің одан ары интернациялануы,сонымен қатар
ғылыми-техникалық қарқынды дамуы мен жалпы әлеуметтік прогрес мемлекеттер
арасындағы байланыстар мен қатынастардың көпқырлы және жан-жақты сипатқа ие
болуына алып келеді.
Мемлекеттердің кез-келген сыртқы байланыстарында саяси астар болады
деп күмәнсыз айтуға болады.Яғни мемлекетаралық қатынас қай салада болмасын
(экономикалық,мәдени,ғылыми-техника лық және т.б)өзінің саяси сипатын, саяси
мүддесін жоғалтпайды.Кезінде кеңестік бір ғалым айтқандай саяси қарым-
қатынастар арасында ынтымақтастық элементіне қарағанда конфликтіге түсу
элементі басым тұрады¹
¹Ф.М. Бурлацкий. О системном подходе к исследованию внешней политики.-
Мех.отношения,политика и личность.Наука,1976.с.29.
Мемлекеттердің сыртқы байланыстары осы мақсатта құрылған тиісті сырқы
байланыс органдарымен белгіленіп, жүзеге асырылады.Сыртқы байланыстардың
түпкі мақсаты болып тиісті мемлекеттің экономикалық,саяси және басқа да
қажетіліктерін неғұрлым толық жүзеге асыруға ұмтылуы табылады. Осыдан
келіп, сыртқы байланыстарды былайша анықтауға болады: -бүл өздерінің сыртқы
функцияларын бейбіт құралдармен жүзеге асыру мақсатында мемелекеттер
арасындағы және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері арасында ерекше
мемлекеттік органдармен орнатылып , жүргізілетін ресми байланыстар мен
қатынастарды қамтитын мемлекеттердің халықаралық қызметінің бір бөлігі.
Сипаты бойынша дипломатиялық нысандар мен әдістер арқылы жүзеге асырылатын,
мемлекеттердің сыртқы байланыстар аясындағы қызметі әрқашан да халықаралық
маңызға ие екені сөзсіз. Сыртқы байланыстар процесі барысында ғана тиісті
мемлекеттер арасында ресми қарым-қатынастар бекітіліп, ресімделеді. Ал
сыртқы байланыстар органдарының іс-әрекеттері заңдық тұрғыдан тиісті
мемлекеттердің өздерінің іс-әрекеттері ретінде бағаланады және оларға
халықаралық-құқықтық мағынада сәйкесінше міндеттер жүктеп, құқықтар береді.
Бүл қатынастарға құқықтық нормалардың белгілі-бір кешені сай келеді,
өйткені солардың негізінде осындай ресми қатынастар жүзеге асырылады.
Сыртқы байланыс органдарының қарауына жататын мәселелер аясы мемлекетаралық
сипатқа ие. Сол себептен бірінші кезекте бұл жерде халықаралық құқық
нормалары тұрады, бірақ сыртқы байланыс органдарын құру туралы және олардың
өкілеттіктерінің көлемі туралы мәселелер әр мемлекеттің ішкі құқығымен
шешіледі. Сыртқы байланыстарды құқықтық реттеудегі халықаралық құқық
нормаларының басты рөлін көрсете отырып, белгілі кеңестік ғалым-заңгер Д.
В. Левин былай деген: "Мемлекеттердің сыртқы байланыстары, әдетте,
халықаралық құқық нормаларымен реттеледі"²
Мемлекеттердің сыртқы байланыстар аясындағы қызметі - бұл оның
халықаралық аренадағы барлық байланыстары мен қатынастарын қамтитын кең
мағынадағы дипломатиялық қызметі. Осы қызметті мемлекеттер арасындағы
келісімдер негізінде реттейтін құқықты қазіргі таңдағы әдебиеттерде,
әдетте, дипломатиялық және консулдық қызмет деп атайды, ол өз кезегінде
жалпы халықаралық құқықтың бір саласы болып табылады. Дипломатиялық құқықты
екі мағынада түсінуге болады. Кең мағынада дипломатиялық құқық барлық
сыртқы байланыс органдарының (атап айтқанда, елшіліктер, консулдық
мекемелер, арнайы мисииялар, халықаралық ұйымдар жанындағы өкілдіктер,
сауда өкілдіктері және т.б.) қызметін қамтиды.³ Ал, тар мағынадағы
дипломатиялық құқық тек дипломатиялық өкілдіктер мен олардың
персоналдарының құқықтық жағдайы мен мәртебесіне қатысты нормаларды
қамтиды.
²Д.Б.Левин. Принцип невмешательства в современном мире. Н. международной
жизни 1966. №11 с.31.³ Курс международного права. В шести томах, т.І. М.,
" Наука", 1967.
Әдебиеттерде халықаралық құқық пен дипломатиялық қызметтің ара
қатынасына қатысты мынадай ой бар: "халықаралық құқық мемлекеттің бүкіл
дипломатиялық қызметінің құқықтық негізі болып табылады" Қазіргі заманғы
халықаралық құқық мемлекеттердің дипломатиялық қызметін жүзеге асыру үшін
кең мүмкіндіктер береді және олардың қорғалуына барлық көзделген
құралдармен кепілдік бере алады.
Дипломатиядағы кұқықтык бастаулар тек жалпы көпжақты шарттармен ғана
емес, сондай-ақ екі жақты (мемлекеттер арасындағы) және арнайы шарттармен
де (мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы) қолдау тауып отырады.
Сыртқы байланыстар аясындағы арнайы шарттарға мыналарды жатқызуға болады
деп ойлаймыз: 26 маусым 1947 ж. БҰҰ мен АҚШ арасындағы келісім және сол
сияқты әмбебап ұйымдар мен жекелеген мемлекеттер арасындағы тиісті ұйымның
штаб-пәтерінің орналасуы мен оның мәртебесі туралы келісімдер. Сыртқы
байланыстар құқығы аясында халықаралық әдет-ғұрып нормаларының да маңызы
өте зор. Жалпы, егер тарихқа көз жүгіртсек, сыртқы байланыстар құқығы ,
соның ішінде дипломатиялық кұкьіқ, консулдық құқық, арнайы миссиялар құқығы
мен халықаралық ұйымдар жанындағы тұрақты өкілдіктер құқығы, XX ғасырдың
ортасына дейін негізінен халықаралық әдет-ғұрып нормалары ретінде пайда
болып өмір сүрді. Яғни, сыртқы байланыстар құқығының негізгі қайнар көзі
әдет-ғұрып нормаларымен байланысты болған. Бұл байланыс бүгінгі таңда да
сақталып отыр. Дегенмен, бұл салада көптеген нормалар кодификацияланып,
халықаралық-шарттық нысанға айналғаны белгілі. Нақты айтар болсақ, осы
саладағы халықаралық-құқықтық нормалардың кодификациялануы мен прогрессивті
дамуының нәтижесінде төмендегідей әмбебап сипаттағы халықаралық-құқықтың
құжаттар дүниеге келді.
* 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы;
* 1963 жылғы консульдық қатынастар туралы Вена конвенциясы;
* 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы Вена конвенциясы;
* 1975 жылғы мемлекеттердің әмбебап сипаттағы халықаралық ұйымдармен
қарым-қатынастағы өкілдігі туралы Вена конвенциясы.
Осы жоғарыда аталған актілермен біріктірілген құқықтық нормалардың тобы,
сондай-ақ соларға қатысты әдет-ғұрып нормалары, өз жиынтығында халықаралық
құқықтың бір саласы ретіндегі сыртқы байланыстар құқығын құрайды деуге
толық негіз бар. Сыртқы байланыстар құқығының әрбір аталған құрамдас
бөліктеріне тән ортақ құқықтық реттеу пәні бар- ол тиісті сыртқы байланыс
органдарымен жүзеге асырылатын мемлекеттердің халықаралық қатынастардағы
ресми қызметі. Алайда, аталған төрт аядағы сыртқы байланыс органдарының
құқықтық-мәртебелері, артықшылықтары мен иммуниттері бір-біріне сәйкес
келмейді, сол себептен олар жекелеген конвенциялармен реттеледі. Дипломатия
деп кең мағынада, жоғарыда атап өткеніміздей, сырткы байланыстар аясындағы
барлық ресми қызметті, ал дипломатиялық құқық деп тиісінше соған қатысты
барлық халықаралық нормалардың жиынтығын түсінгенмен, біздің ойымызша, "
сыртқы байланыстар кұқығы" деген түсінік пен термин бүкіл осы қызметтің
мазмүны мен оның құқықтық реттелуін нақтырақ сипаттайды.
Осы диплом жұмысының аясында сыртқы байланыстардағы қызметтің бір ғана
саласы- арнайы миссиялардың дипломатиясы мен оның құқықтық реттелуі
зерттеліп, қарастырылады. Бірақ, бүл мәселелерді сыртқы байланыстар мен
соларға қатысты халықаралық құқық нормаларына жатқызылатын жалпы ережелер
контексінде ғана қарастырған жөн болып табылады.
Кез-келген қоғамдық құбылыстарды зерттеу мен талдау барысында ең алдымен
жалпы мәселелерді анықтап алу қажет. Содан кейін, сол жалпы мәселелердің
тікелей зерттеу объектісімен байланысын қарастыру керек. Дәл осы сияқты
арнайы миссиялар институтын қарастырмас бұрын біз көп мағынада
дипломатиялық құқыққа тоқталып, оның халықаралық құқықтың бір саласы
ретіндегі жалпы сипатын қарастырдық.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта мемлекеттер арасындағы жоғары
деңгейдегі контактілер, өзінің принципиалды маңыздылығын сақтай отырып,
арнайы миссиялардың бір түрі ретінде қарастырылатындығын атап өткен жөн.
Арнайы миссиялар институты мен оның түрлеріне толығырақ келесі тарауларда
тоқталатындығымызды айта отырып, осы тарауға қатысты төмендегідей қорытынды
ойға тоқталайық.
Сонымен, мемлекеттердің сыртқы байланыстары мен сыртқы байланыстар құқығы
қазіргі заманғы халықаралық қүқықтың ажырамас бір саласы болып табылады.
Халықаралық қатынастар мен халықаралық құқықта мемлекеттердің сыртқы
байланыстарын жүзеге асыратын орындардың белгілі бір жүйесі қалыптасқан.
Оны былай сипаттауға болады: Сыртқы байланыстар органы екіге бөлінеді:
1) мемлекет ішіндегі сыртқы байланыс органдары: президент, парламент,
үкімет, үкімет басшысы ( бұлар конституциялық органдар) және арнайы
органдар (сыртқы істер министрлігі мен оның құрылымдық бөлімшелері
және әрбір министрліктер мен ведомостволардағы сыртқы байланыс
бөлімдері).
2) Шетелдік сыртқы байланыс органдары. Бұлар түрақты және уақытша деп
бөлінеді. Тұрақты шетелдік сыртқы байланыс органдарына мыналар
жатады: елшіліктер, консулдық мекемелер, сауда
өкілдіктері, халықаралық ұйымдар жанындағы тұрақты
өкілдіктер. Уақытша шетелдік сыртқы байланыс органдарына
мыналар жатады: арнайы миссиялар, халықаралық конференциялар мен
кездесулерге жіберілетін миссиялар және т.б.
Сыртқы байланыстар қүқығы осы аталған органдардың қүқықтық мәртебесін
анықтауға бағытталған құқық нормаларының жиынтығынан тұрады. Бұл құқықтың
бір ерекшелігі- сыртқы байланыстар органдарын, әрбір мемлекет дербес
анықтап құруы мен басқаруында деп ойлаймыз. Бірақ олар халықаралық құқық
аясында жүзеге асырылады.
1.2 Сыртқы байланыстар құқығы аясындағы арнайы
миссиялар институтының жалпы сипаттамасы.
Жалпы құқық теориясы тұрғысынан алып қарағанда кез-келген құқықтық жүйе
(немесе әрбір мемлекеттің құқығы, не халықаралық құқық) тиісті құқық
салаларынан құралады. Құқық салалары белгілі бір топтағы
қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдық нормалардың жиынтығынан тұрады. Олар
сол тиісті құқық саласына ғана тән болады. Өз кезегінде, әрбір кұқық саласы
құқық институттарынан, яғни, біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты
қатынастарды реттейтін нормалар жиынынан түрады.
Осындай институттарға халықаралық құкықтың саласы ретіндегі сыртқы
байланыстар құқығы аясында арнайы миссиялар институты да жатады, оны шартты
түрде "арнайы миссиялар құқығы" деп те атайды. Арнайы миссиялар
мемлекеттердің дипломатиялык қызметін жүзеге асыру құралдарының катарына
жатады. Сыртқы байланыстар құқығы (объективтік мағынадағы құқық) сыртқы
байланыстарға қатысу құқығымен тығыз байланысты. Сыртқы байланыстар құқығы,
мемлекеттердің негізгі құқықтарының бірі бола отырып, өз кезегінде бірқатар
элементтерден түрады. Оған жалпы сыртқы байланыстарға қатысу құқығының бір
бөлігі болып табылатын елшілік құқығы кіреді. Елшілік кұқық деп халықаралық
құкықта мемлекеттің дипломатиялық және консулдық өкілдерді жіберу (белсенді
елшілік кұқьқ) және қабылдау (пассивті елшілік құқығы) құқығын айтады. 4
Елшілік құқығы кез-келген егеменді мемлекетке тиесілі және ол
мемлекеттердің сыртқы байланыстарға қатысуының аса маңызды нысандарының
бірі болып табылады. "Мемлекет дипломатиялық өкілдерді жіберумен тұрақты
өкілдерді қабылдауға міндетті емес екені айқын"5. Доктринада бұл туралы
көптеген ой-пікірлер айтылған. Мемлекет (тіпті дипломатиялық қатынастар
орнату туралы келісімнің болғанында да) тек уақытша, арнайы миссиялар
жіберумен шектеліп, тұрақты дипломатиялық өкілдіктер ашпауға құқылы.
Тәжірибе жүзінде де осы ереженің рас екеніне көзіміз анық жетеді. Шынында
да мемлекеттер дипломатиялық өкілдіктермен алмасқанда өз еріктерімен, өз
мүдделері үшін әрекет етеді. Кез-келген дипломатиялық өкілдікті жіберетін
мемлекет бұл өкілдікті "міндет" ретінде емес өз құқығын жүзеге асыру
сипатында іске асырады. Сонымен, әрбір егеменді мемлекетке, оның
халықаралық аренадағы өмір сүріп отырған фактісіне орай, тиесілі ажырамас
құкық ретіндегі елшілік құқық өзінің жүзеге асырылу процесінде сонымен
бірге екі міндетті шартқа тәуелді: біріншіден, өздеріне тиесілі елшілік-
құқығын пайлануға деген контрагент-мемлекеттердің өзара екі жақты келісімі
қажет; екіншіден, олардың арасында екі мемлекет үшін өзара құқықтар мен
міндеттердің туындайтынына алып келетін дипломатиялық агентті жіберу
(қабылдау) туралы өзара келісімге қол жеткізілуі тиіс.
4К.К.Сандровский. Дипломатическое право. Киев: В школа, 1981,-4бет. 5
Л. Оппенгейм. Международное право, т.І. М., ИЛ, 1949, с.311.
Мемлекет өзінің халықаралық қүкық субъектілігін, өз іс-әрекетін
халықаралық құқықтың өзге қандайда бір субъектісімен ақылдаспай жүзеге
асыру нысанын таңдайды. Бірақ халықаралық субъектіліктің құрамдас бөлігі
ретіндегі елшілік құқығын жүзеге асыру міндетті түрде тиісті мемлекеттердің
арасында келісімге қол жеткізуге байланысты, өйткені олардың бірде біреуі
барлық мемлекеттер сияқты егемендікке ие бола отырып, заңдық тұрғыдан өз
еркіне қарсы басқа мемлекеттің дипломатиялық өкілдігін қабылдауға міндетті
емес.
Сонымен, бір жағынан, халықаралык құқықтың әрбір субъектісі ажырамас
елшілік құқықка ие болады, ал екінші жағынан- бұл құқықты жүзеге асыру
белгілі бір шамада контрагент мемлекетке тәуелді, өйткені қазіргі заманғы
халықаралық кұкық тұрғысынан дипломатиялық миссияны жіберу үшін (тұрақты
немесе уақытша) мүдделі тараптар арасында әруақытта бір жақты сипаттағы акт
емес, келісім қажет. Мемлекеттердің елшілік құқығымен қатар заңнамада
халықаралық қатынастарға қатысу құқығы бар екендігі туралы айтылады.7
Халықаралық қатынастарға қатысу құқығы елшілік құқығына қарағанда анағүрлым
кең болып табылады, және ол соңғысын да қамтиды. Басқаша сөзбен айтар
болсақ мемлекеттердің халықаралық қатынастарға қатысуы тек елшілік
құкьіғына ғана сайып келмейді. Халықаралық қатынастарға қатысудың бірнеше
нысандарын атауға болады: а) елшілік құқығы, б) мемлекеттердің халықаралық
ұйымдарға мүшелігі в) мемлекеттердің мемлекеттік конференциялардың жұмысына
қатысуы; г) мемлекеттердің аd hос ( бір жағдайға катысты немесе бір реттік)
халықаралық органдарға кіруі және кейбір әдебиеттерде бүған төмендегідей
құқықтарды да қосады:
* халықаралық құқық нормаларын жасауға қатысу құкығы;
* жалпыға ортақ көпжақты шарттарға қатысу құқығы;
* үкіметтің сыртқы саяси мәлімдемелері;
* ноталар мен әртүрлі мәселелер бойынша дипломатиялық акциялар.
Мемлекеттердің елшілік құқығын жүзеге асыруы дипломатиялық қатынастардың
болуына (егер сөз түрақты дипломатиялық өкілдіктер туралы болып отырса)
немесе мемлекеттер арасындағы келісімнің болуына (егер сөз уақытша, арнайы
миссиялар туралы болып отырса) тәуелді. Елшілік құқығына қарағанда
халықаралық қатынастарға қатысу құқығы, немесе сыртқы байланыстарға түсу
құқығы негізгі егеменді кұқық бола отырып, тиісті мемлекеттер мен
халықаралық қатынастардың басқа да қатысушылары арасында дишгоматиялық
қатынастардың болу болмауына тәуелді емес. Бұған қоса, ол мүлдем мемлекетті
халықаралык құкықтық танудан да, не сондай халықаралық қатынастарға қатысу
үшін басқа мемлекеттер тарапынан келісім болуына тәуелді емес. Ағылшын
заңгері М.Харди атап өткендей " елшілік құқығы" сірә мемлекетке берілген
ерік ретінде қарастырған жөн.8
7 Мысалы: Д. Анцилотти. Курс международного право, т.1. М., 1961, с.242.,
А.В.Гефтер. Европейское
международное право. Спб, 1880, с-376.
8М.Нагdу. Моdern dірlоmаtіс 1аw. Маnchester University Ргеs,1968, р 13-14.
Халықаралық құқықта арнайы миссия деп уақытша шетелдік сыртқы байланыс
органы түсініледі. Ол бір мемлекетпен екінші мемлекетке тиісті мемлекеттер
арасындағы келісіммен анықталатын нақты міндеттерді шешу үшін жіберілетін
өкілдерден құралады. Халықаралык құкықтык ғылым мен мемлекеттер
тәжірибесінде сыртқы байланыстарды жүзеге асырудың бүл нысаны бүрындары "
аd hос дипломатиясы" деп аталған, яғни уақытша, әрбір жекелеген жағдайда
және белгілі бір нақты себеп бойынша құрылатын мемлекеттің шетелдегі
дипломатиялық органы. Әдетте, халықаралык құқық ғылымында арнайы миссиялар
халықаралық конференцияларға және екі жақты кездесулерге жіберілетін
делегациялармен бірге аталады. Бұл делегацияға оның басшысы, мушелері,
кеңесшілері мен мамандар кіреді. Арнайы миссиялардың уәкілеттіктері
мемлекет басшысымен, үкімет басшысымен, сыртқы саяси ведомоство мен оның
басшысымен анықталады. Яғни, бүл арнайы миссияның деңгейі мен оның алдына
қойылатын міндеттердің сипатына байланысты. Барлығы 20-ға жуық арнайы
миссиялардың түрі бар (екі жақты келіссөздердегі делегациялар, әртүрлі
церемонияларға жіберілетін делегациялар, мысалы-мемлекет басшысының таққа
отыру рәсімі, юбилейлер, жерлеу рәсімдері және т.6.).
Дипломатиялық өкілдіктерге қарағанда арнайы миссиялардың өзіндік
ерекшеліктері бар:
1) олардың функциялары уақыт жағынан шектелген және мақсатты
сипатқа ие;
2) миссия басшысы мен оның мүшелері ретінде бүрын дипломатиялық
мәртебесі болмаған тұлғалар тағайындала алады;
3) арнайы миссияны бір ғана тұлға жүзеге асыра алады.
Тарихқа көз жіберсек дипломатия дәл арнайы миссиялар дипломатиясы ретінде
пайда болғанын көруге болады, және ХVІ-ХVП ғ.ғ. дейін тұрақты елшіліктер
көбейгеннен кейін, арнайы миссиялар дипломатиялық өмірдің қалыпты нормасы
болған, олар эпизодты немесе анда-санда жіберіліп отыратын болды. Жалпы,
тұрақты елшіліктер ашу үрдісі ХІV-ХV ғ.ғ. пайда болғаны белгілі. Оның отаны
болып Италия жері табылады. Алғашқы рет түрақты елшіліктер Италия қалалары
Флоренция, Венеция, Милан араларында пайда болған екен. Осыдан келіп
Европаның басқа да мемлекеттері бір-біріне тұрақты елшіліктер жіберетін
болған. Көріп отырғанымыздай, мемлекеттер арасындағы саяси байланыстар о
баста арнайы миссиялардың көмегімен бекітіліп орнатылған екен. Олардың ролі
мен маңызы бүгінгі таңда да ерекше екені даусыз. Көп қырлы нысандарымен
және түрлерімен ерекшеленетін арнайы миссиялар казіргі заманғы кезеңде
ерекше тиімді деп ойлаймыз.
9Международное публичное право; Учебник. под. ред. К.А. Бекяшева, М.
"Проспект", - 2003 г. 237 бет.
Өйткені мемлекеттер арасындағы байланыстардың күрделенуі мен дамуының
әсерінен және олардың мамандандырылуына байланысты тұрақты елшіліктер
барлык жағдайда мемлекетаралық қатынастардың мәселелерін толық көлемде
қамти алмау мүмкін. Соған орай арнайы миссиялар тұрақты елшіліктерді сәтті
толықтыратын, тіпті кейбір жағдайларда оларды алмастыратын органдар ретінде
көрініс табады. Арнайы миссиялар жоғарыда атап өткеніміздей, қалыпты
дипломатиялық қатынастар болмаған кезде де қызмет ете алады. Сондай-ақ,
олар мемлекеттер бір-бірін танымаған кезде де жіберіле алады. Тарихта
арнайы миссиялардың мемлекетті халықаралық қауымдастық тарапынан де-юре
таныту үшін нақты міндеттермен мәселелерді атқара отырып қол жеткізген
кездері де болған.
Сонымен, арнайы миссиялар институтының жалпы сипаттамасын қорытындылай
келсе, бүл институттың қазіргі дипломатиялық құқықтың (елшілік құқығының)
бір саласы ретінде сипаттауға болады. Қазіргі заман халықаралық құқық
бойынша арнайы миссияларға ерекше режим беріледі. Арнайы миссия - бұл өз
сипаты бойынша мемлекеттің атынан шығатын уақытша миссия. Ол бір
мемлекетпен басқа мемлекеттің келісімі бойынша белгілі бір мәселелерді
бірлесе қарастыру үшін немесе соған қатысты білгілі бір міндеттерді атқару
үшін жіберіледі. 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы конвенцияға сәйкес бір
арнайы миссияны екі немесе одан да көп мемлекеттерге жіберуге болады және
керісінше екі немесе одан да көп мемлекеттер ортақ бір арнайы миссия жібере
алады. Бұл орайда олардың арасында миссияға қатысты ортақ мүдделерінің
қызығушылықтары болуға тиіс. Арнайы миссия дипломатиялық немесе басқа да
жолдар бойынша алдын ала алынған өзара екі жақты келісім бойынша
жіберіледі. Арнайы миссияның функциялары миссияны жіберген мемлекет пен оны
қабылдайтын мемлекет арасында өзара екі жақты келісім бойынша анықталады.
Дипломатиялық немесе консулдық қатынастардың болуы арнайы миссияның жіберу
немесе қабылдау үшін қажетті алғы шарты болып табылмайды. Арнайы миссияға
дипломатиялық, әкімшілік-техникалық және қызмет көрсетуші персонал кіреді.
Дипломатиялық персонал дипломатиялық дәрежелері бар тұлғалардан түрады.
Олар тікелей арнайы миссияның міндеттерін атқаратын лауазымды тұлғалар
болып табылады. Әкімшілік-техникалық персонал арнайы миссияның әкімшілік-
техникалық қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұлғалардан құрылады. Оларға:
аудармашы, машинист, тілші, хатшы т.б. кіреді. Қызмет көрсетуші персоналдың
басты міндеті арнайы миссияның күнделікті түрмыстық қажеттіліктерін
қанағаттандыру болып табылады. Оларға мыналар жатады: күзетші, жүргізуші,
аула сыпырушы, үй жинаушы және т.б.
Қабылдаушы мемлекет арнайы миссияға өз функцияларын атқару үшін қажет
болатын мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге тиіс. Бүл бұрыннан әдет-ғұрып
нормасы ретінде қалыптасып келе жатқан дәстүр. Арнайы миссия режимінің
өзіндік белгілі бір ерекшеліктері бар. Миссияның орналасқан жері болып,
мүдделі мемлекеттер арасында келісім бойынша белгіленген жер табылады. Егер
ондай келісім болмаса онда миссияның орналасқан жері болып қабылдаушы
мемлекеттің сыртқы істер министрлігі орналасқан жер (әдетте бүл тиісті
мемлекеттің астанасы болады) табылады. Егер арнайы миссия өз функцияларын
әртүрлі жерлерде атқаратын болса, онда мүдделі мемлекеттер бірнеше жерді
миссияның штаб-пәтері ретінде белгілей алады. Солардың ішінен біреуі басты
жер ретінде таңдап алынады. Қабылдаушы мемлекеттің өкілдері арнайы миссия
орналасатын ғимараттарға рұқсатсыз кіре алмайды. Жалпы, арнайы миссияның
артықшылықтары мен имунитеттері туралы толығырақ келесі тарауларда
тоқталамыз.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықтың бір саласы болып табылатын сыртқы
байланыстар құқығының бір бөлігі арнайы миссиялар институтының жалпы
сипаттамасы жоғарыда аталып өткен ережелермен анықталады. Бұл институт
халықаралық құқықтың ертеден келе жатқан институтарының бірі болып
табылады. Оның қалыптасуы мен дамуы мемлекеттер арасында арнайы миссиялар
жіберуге деген қажеттіліктің болуына тікелей байланысты екені сөзсіз.
1.3 Қазіргі дипломатиядағы арнайы миссиялардың орны мен олардың қызметін
халықаралық-құқықтық реттеу.
Арнайы миссиялар- бұл дипломатияның бір бөлігі, әрбір мемлекетке тиесілі
болатын, қарым-қатынасқа тұсу, сыртқы байланыстарды жұргізуге деген негізгі
құқықты жүзеге асырудың бір нысаны болып табылады. Сол себептен бұл жерде
елшілік құқықпен халықаралық қарым-қатынастарға тұсу құқығы арасындағы
ерекшелікті арнайы миссиялардың құқықтық табиғатын талдау барысында да
ескеру қажет екенін атап өткен жөн. Бірақ алдымен арнайы миссиялардың ерте
және орта ғасырлардағы тарихына қысқаша тоқталып өткен жөн деп ойлаймыз.
Ерте және орта ғасырларда арнайы миссиялар дипломатиясынан басқа
дипломатия нысандары болған жоқ. Бұл адамзат қоғамының сол замандағы
объективті-стихиялы дамуына толық сай келген еді, өйткені сол кезде тұрақты
байланыста болу қажеттілігі не әлі пісіп жетілген, не заңдылық ретінде
қабылданып, түсінілген жоқ еді. Мемлекетаралық байланыстар мен жалпы қарым-
қатынастардың дамымауы, соның ішінде бірінші кезекте сауда және
экономикалық байланыстардың дамымауы, мемлекеттердің сыртқы саясатын жұзеге
асырудың ресми бейбіт құралдарының жиынтығы ретіндегі дипломатияның
салыстырмалы түрде алғандағы аз ұлесінің болуы және онда мәжбұрлеу
шараларының басым болуы әрине дипломатиялық қатынастардың тұрақты жүйесі
үшін жағдайлар жасай алмады.
Осындай жағдайда барлық қажетті және мүмкін болатын дипломатиялық
қызметтің көлемі уақытша, шетелге эпизодты түрде жіберілетін арнайы
елшіліктердің көмегімен атқарылған еді. Бүл арнайы елшіліктерге нақты
міндеттер жүктелетін және олар өз алдарына тиісті мемлекеттер арасында
жалпы дипломатиялық қатынастарды бекітіп, қолдау мақсатын қоймайтын.
Халықаралық қатынастардың тұрақты жүйесі қалыптаса қоймаған жағдайларда
дипломатияның қызмет ету аясы өте тар болып қала берді. Іс жүзінде мүндай
жүйе туралы тек XVII ғ. ортасынан бастап қана айтуға болады. Осы уақытта
мемлекеттер арасында тұрақты дипломатиялық байланыстарды бір ретке келтіру,
мемлекеттер ішінде арнайы сыртқы саяси ведомостволар мен шетелдерде тұрақты
дипломатиялық өкілдіктерді құру орын алады. Бұл процесс, тарихи деректерге
сүйенсек, XV ғ.ортасынан бастап XVI ғ.ортасы мен XVII ғ.басына дейін, тіпті
кейбір жекелеген елдерде- XVIII ғ.басына дейін жалғасып жатты.10 Бірте-
бірте дипломатия кәсіпке айналады, ерекше сыртқы істер ведомоствосына
кіретін мемлекеттік қызметшілердің белгілі-бір категориясы-дипломаттардың
күнделікті қызметіне айналады. Тұрақты елшіліктер құрылғанға дейін және
дипломатиялық қызметтің ерекше аппараты құрылғанға дейін дипломатиялық
миссияларды атқару өзінің күнделікті өмірімен жұмысында мемлекеттердің
сыртқы байланыстар мәселесімен айналыспайтын тұлғаларға жүктелетін болған.
Мүндай тағайындаулар көбіне дипломатиялық байланыстардың кездейсоқтығымен
түсіндірілетін. Байланыс пен қарым-қатынасқа тұсу құралдарының жеткілікті
түрде дамымауы, тұрақты экономикалық, сауда, мәдени және өзге де
мемлекетаралық байланыстардың болмауы уақытша және эпизодты елшіліктерден
басқа дипломатияны дамытуды қажет етпеді.
Жаңа уақытпен жаңа заманның дипломатиясы- бүл, ең алдымен, мемлекет
ішіндегі арнайы сыртқы істер ведомоствосының және түрақты дипломатиялық
өкілдіктердің шетелдегі кызметі болып табылады. Мемлекеттер арасындағы
дипломатиялық байланыстардың орта ғасырдағы жалғыз және жалпыға ортақ
нысаны болған аd hос дипломатиясы екінші кезекке түскені анық. Оған көмекші
рөл тиесілі деуге де болады. Өйткені ол сыртқы саясатты жүргізудің
эпизодтық түрде қолданылатын нысаны аd hос дипломатиясына қарағанда енді
көп жағдайларда арнайы миссиялардың міндеттері мен функциялары қатаң
шектелген және алдын-ала анықталған болып табылады. Олар көбінесе
церемониалдық функциялармен шектеледі, және кейде-аса маңызды дипломатиялық
тапсырыстарды орындау үшін жіберіледі.
Осылайша, халықаралық өмірдің қалыпты нормасы болып тұрақты елшіліктердің
қызметтері танылады, ал аd hос дипломатиясы ерекшелік ретінде өмір сүреді.
Дипломатиялық қызметті жүзеге асыру нысандары қайта бөлініске түсіп,
негізгі салмақ тұақты дипломатияға жүктелінді. Аd hoc дипломатиясының
дипломатиялық қатынастардың жалпы жүйесіндегі үлестік салмағы күрт
төмендегені анық. Бірақ дипломатия нысандарының өз жалғасын табуы
өзгеріссіз қалуы, дәл осы арнайы миссиялар өзіндік ерекшеліктеріне
қарамастан тұақты елшіліктер институтының қалыптасуына тікелей ықпал еткені
де рас.
10К.К.Сандровский. Специальные дипломатические миссии. Киев: "Вицца
школа", 1977.с.33.
Әдебиеттерде арнайы миссиялардың екі категориясы аталады:
а) церемониалдық (рәсімдік) сипаттағы арнайы миссиялар;
б) келіссөздер жүргізу, шарттар бекіту және саяси дипломатиялық сипаттағы
баска да акцияларды атқару үшін жіберілетін арнайы миссиялар.
Осы орайда бүл екі категорияның тек тұрақты миссиялар әрекет ете бастаған
кезде ғана анық ерекшеленетінін атап өткен жөн, және керісінше, тұрақты
дипломатия кезеңінде тұрақты миссиялармен алмаспаған елдер арасындағы
қатынастарда аталған екі функциялар- церемониалдық пен саяси- көбіне бірге
жүретін. Басқаша айтқанда, тұрақты елшіліктермен алмасқан мемлекеттер
арасында арнайы миссиялар негізінен церемониалдық (рәсімдік) сипаттағы
мәселелер бойынша жіберілетін болды. Ал, тұрақты миссиялар жоқ жерде арнайы
миссиялар дипломатиялық қатынастардың негізгі құралы ретінде қала берді
және олар барлық мәселелер бойынша (соның ішінде саяси, сауда экономикалық
және церемониялық) жіберілетін болды. Осы функциялар қазіргі таңдағы арнайы
миссияларға тән қасиет болып табылады және олар мәселелерді тұрақты
елшіліктер арқылы шешуге мүмкіндік болғанның өзінде де пайдаланылады. Бұл
сыртқы қатынастарды жүзеге асыратын мемлекеттердің өздеріне байланысты.
Арнайы миссиялардың өзіндік орны мен рөлі бар екені айқын.
Дипломатияның икемді, әрі оңтайлы нысаны бола отырып, арнайы миссиялар
мемлекеттің халықаралық қүқық субъектілігін жүзеге асырудың аса маңызды
құралдарының бірі болып табылады. Бұл ең бастысы мынадай жағдаймен
түсіндіріледі: дипломатияның бүл нысаны міндетті шарт ретінде мемлекеттік
халықаралық қүқықтық түрғыдан тануды қажет етпейді, соған орай тиесілі
мемлекеттердің арасында дипломатиялық қарым-қатынастардың болу-болмауы да
есепке алынбайды.
Қалыпты дипломатиялық қатынастары жоқ мемлекеттер арасында байланыстар
орнату мен дамыту мақсатында арнайы миссияларды пайдалану екі тарап үшін де
аса қолайлы. Танылмаған, мойындалмаған мемлекетке арнайы миссия жіберу
халықаралық қатынасқа түсуге мүмкіндік береді. Сол бір немесе өзге
себептерге байланысты қандай да бір мемлекетті де-юре ретінде танудан
тартынып отырған мемлекеттер үшін де арнайы миссия сияқты дипломатия нысаны
аса ыңғайлы болып табылады. Өйткені ол оларды танылмаған мемлекетке қатысты
өздерінің ресми ұстанымын жария ету кажеттілігінен босатады.
Мемлекеттердің бірін-бірі танымауы жағдайында арнайы миссияларды
пайдаланудың артықшылықтары айқын екенін көріп отырмыз, танылмаған
жағдайларда арнайы миссиялар мемлекеттер арасындағы қатынастарды мойындау
мен тұрақтандыруға жол салатын қажетті және тиімді кезең ретінде көрініс
табады. Алайда бүл жерде арнайы миссиялардың қолданылу аясы тек танылмаған
жағдайлармен ғана шектеледі, не олар дипломатиялық байланыстар мен
қатынастардың жетілмегендігін көрсетеді деп қабылдауға болмайды. Арнайы
миссиялар өз алдына дербес дипломатия нысаны болып табылады. Дипломатияның
сол бір немесе өзге нысанын қолдану, соның ішінде, тұрақты немесе арнайы,
уақытша дипломатиялық миссияларды пайдалану- бүл іс-жүзіндегі мүмкіндік пен
мақсаттылық мәселесі. Халықаралық құқық тек тұрақты елшіліктердің көмегімен
жүзеге асырылатын дипломатиялық қатынастардың ғана заңдылығын көздейтін
нормаларды ғана қамтымайды. Керісінше, егемендік қағидасына сүйене отырып,
ол мемлекеттердің егеменді құқықтарын жүзеге асырудың нысандарын алдын-ала
анықталмайды және алдын-ала анықтай алмайды. Халықаралық аренада өзінің
егемендігін, халықаралық құқық субъектілігін жүзеге асыра отырып, мемлекет
тиісті сәтте өзі үшін дипломатиялық қызметті жүзеге асырудың қай нысаны
тиімді болатынын өзі шешеді. Бұл әрбір мемлекеттің ішкі құзірет аясына
кіретін мәселелердің бірі болып табылады. Сонымен бірге бұл жерде
мемлекеттің дипломатиялық қызметі мен оның нысандары халықаралық құқықпен
анықталып, реттелетіндігінде ешқандай қайшылық жоқ, өйткені халықаралық
құқықтың өзі мемлекеттердің егеменді теңдігін сақтау мен құрметтеу
қағидасына, ішкі істерге жататын мәселелерге араласпау қағидаларына
сүйенеді.
Осы айтылған ойларды түйіндей келе былай деуге болады- елшілік құқығын
жүзеге асырудың екі нысаны да- тұрақты, уақытша және арнайы миссиялар- тең
құқылы және заңдық түрғыдан бірдей маңызға ие. Олардың негізі болып ортақ
қайнар көз - мемлекеттің халықаралық қарым-қатынасқа түсуге деген егеменді
құқығы табылады. Аталған екі нысан да оның құрамдас бөліктері ретінде
шығады. Бірақ, бұл орайда, олардың арасындағы ерекшеліктер туралы да
үмытпаған жөн. Яғни, жоғарыда атап өткеніміздей, тұрақты елшіліктер тек
қалыпты дипломатиялық қатынастар болған кезде ғана қызмет ете алады, ал
арнайы миссиялардың қызметі үшін мұндай жағдай талап етілмейді. Бұған қоса,
арнайы миссиялар мемлекеттер арасында достық емес күрделі қатынастар болған
күннің өзінде де жіберіле алады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, арнайы
миссиялар тиісті мемлекеттер арасында дипломатиялық қатынастарды қолдап
отырудың жалғыз мүмкіндігі болып табылады. Дәл осы ерекшелік арнайы
миссияларды халықаралық қарым-қатынастарға қатысу құқығын жүзеге асырудың
басқа құралдары мен ( мысалы, халықаралық ұйымдармен жалпыға ортақ
халықаралық шарттарға қатысу, өйткені онда мүшелікпен қатысу үшін басқа
мүше мемлекеттер тарапынан де-юре түрінде тану талап етілмейді)
жақындастырады. Осыдан келіп мынадай қорытынды шығаруға болады, арнайы
миссиялар елшілік құқығын жүзеге асыру нысаны ретінде қала отырып, сонымен
бірге қарым-қатынасқа түсуге деген негізгі қүқықты жүзеге асыру аясына өз
алдына дербес компонент ретінде кіреді. 11 Керісінше, тұрақты дипломатиялық
өкілдіктер, біздің ойымызша, халықаралық қарым-қатынастарға түсу құқығын
жүзеге асыру жүйесіне дербес емес, тек елшілік құқығы арқылы ғана кіреді.
¹¹ курс международного права. В томах. Т.ІІ, с.52.
Халықаралық құқықтың осы институтына тән ерекшеліктерге орай, арнайы
миссиялар бір уақытта елшілік құқығын жүзеге асыруға да және халықаралық
қарым-қатынастарға қатысуға деген негізгі егеменді құқықты іске асыруға
жатқызылуы мүмкін. Бірақ, кез-келген жағдайда, арнайы миссиялардың
дипломатиясы, мемлекеттердің сыртқы қатынастарының барлық түрлері сияқты -
бұл халықаралық құқықпен реттелетін қызмет. Кеңестік (Ресейлік) халықаралық
құқық доктринасында бұл ереже кеңінен танылған болып табылады: "
мемлекеттердің сыртқы саяси қызметі, олардың халықаралық қатынастары
халықаралық құқық нормаларымен реттеледі". Бұл халықаралық құқықтық және
дипломатиялық тәжірибемен дәлелденіп отыр деуге болады. Мәселен, егеменді
теңдік, егемендікке тән құқықтарды құрметтеу қағидалары Хельсинкінде
өткен қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі жалпы
Еуропалық Кеңестің қорытынды актісінде көрініс тапқаны белгілі. Онда
мемлекеттердің өз сыртқы байланыстарын жүзеге асыруға қатысты ережеде
көрініс тапқан. "Халықаралық құқық аясында барлық мүше мемлекеттер... бір-
бірінің өз еркі бойынша халықаралық құқыққа сәйкес басқа мемлекеттер мен
қарым-қатынасқа түсу құқығын қүрметтейді... Олар сондай-ақ халықаралық
ұйымдарға кіру немесе кірмеу құқығын өздері анықтауға құқылы, екі жақты
немесе көпжақты шарттарға, соның ішінде одақтық шарттарға мүше болу-
болмауды: олар сондай-ақ бейтараптылыққа деген құқыкка ие, өздері анықтауға
құқылы".¹²
Дипломатияны халықаралық-кұқықтық реттеу талабы толығымен осы жұмыстың
реттеу пәні болып табылатын- арнайы миссияларға да қатысты. Дипломатияның
ажырамас бөлігі бола отырып, арнайы миссияларда тиісті халықаралық-құқықтық
базаны (негізді) кажет етеді. Дипломатиялық қызметтің жалпы қағидалары,
соның ішінде арнайы миссияларға да қатыстылары, дипломатиялық құқықтың
көптеген жалпы нормалары мен реттелетін болса, арнайы миссиялар
институтының өзіндік ерекшелігі тікелей осы дипломатиялық қызмет аясына
"қызмет ететін" нормалардың жасалуы мен пайда болуын талап етеді. Бұл
орайда айта кететін бір жәйт, XX ғ.екінші жартысына дейін халықаралық
құқықта осындай нормалардың нақтыланған белгілі-бір жүйесі болған жоқ деуге
болады. Іс-жүзінде 1969 жылғы арнайы миссиялар туралы Вена Конвенциясы
қабылданғанға дейін арнайы миссияларға қатысты, жекелеген нормалар тек 19
наурыз 1815 жылы Вена регламентінде және 20 ақпан 1928 жылы дипломатиялық
шенеуніктер туралы Гавана Конвенциясында ғана көрініс тапқан. Халықаралық
құқық доктринасында да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz