Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесі
КІРІСПЕ
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ МАҢЫЗЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың ролі мен орны
2.2 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың құрылымы
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі күтілетін жағдайлар
3.2 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі дамытатын негізгі бағыттар
КОРЫТЫНДЫ
КОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ МАҢЫЗЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың ролі мен орны
2.2 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың құрылымы
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі күтілетін жағдайлар
3.2 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі дамытатын негізгі бағыттар
КОРЫТЫНДЫ
КОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
20 ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың сондай-ақ мемлекеттер арасындағы екі жақты немесе көп жақты қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта бастағаныңың куәсі болып отырмыз. Бұл процестер сыртқы сауданың тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономиканың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағаныңанкөрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қөзғалыс, құбылыстарға толы процестер.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ", "қара" деп жіктеп, оған "капитализм", " социализм" сияқты атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антоғанизмдерде келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес үкіметі тұсында сыртқы саудаға қатыса алмады. Ал қазір өзінің егемендігін алғаннан кейін ол сыртқы саудадағы ролін арттыруға мақсат етіп, оны жан-жақты қамтып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудын қазіргі кезені сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту қажеттігімен айқындалады.
Тәуелсіздік алған жылдар ішінде - тарихи өлшеммен алғанда қас қағым ғана уақыт аралығында елде де әлемде де үлкен өзгерістер болды. Елде нарықтық шаруашылық жүйесіне өтуге бағытталған күрделі экономикалық реформа жүзеге асырылып жатыр. Жана бағытта қиындыктар мен
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың сондай-ақ мемлекеттер арасындағы екі жақты немесе көп жақты қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта бастағаныңың куәсі болып отырмыз. Бұл процестер сыртқы сауданың тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономиканың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағаныңанкөрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қөзғалыс, құбылыстарға толы процестер.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ", "қара" деп жіктеп, оған "капитализм", " социализм" сияқты атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антоғанизмдерде келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес үкіметі тұсында сыртқы саудаға қатыса алмады. Ал қазір өзінің егемендігін алғаннан кейін ол сыртқы саудадағы ролін арттыруға мақсат етіп, оны жан-жақты қамтып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудын қазіргі кезені сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту қажеттігімен айқындалады.
Тәуелсіздік алған жылдар ішінде - тарихи өлшеммен алғанда қас қағым ғана уақыт аралығында елде де әлемде де үлкен өзгерістер болды. Елде нарықтық шаруашылық жүйесіне өтуге бағытталған күрделі экономикалық реформа жүзеге асырылып жатыр. Жана бағытта қиындыктар мен
1. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар,- Алматы, Санат, 1998.-192 бет. .
2. Елемесов Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.- Алматы, Казак университеті, 2002.-389 бет.
3. Аубакиров.Я.А. Экономикалық теория негіздері.- Алматы, 2004.-480 бет.
4. Кереев А. Международная экономика. В 2-х ч,- 4.1 Международная микроэкономика: движение товаров ифакторов пройзводства. Учебное пособие для вузов.- Москва, Международное отношение, 1997.- 416с.
5. Кошербаева А, Есиркеп М, Андрюшина А. Мировая экономика и внешняя торговля Республики Казахстан // Аль Пари.- 3. 2001.-С.125-128.
6. Догалова Халықаралық экономикалық қатынастар.- Алматы, 1998.-
7. Мамыров Н.К., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: /Оку куралы/: - Алматы, Экономика, 1998.- 177с.
8. Самат Муса. Сауд Арабиясы Корольдігімен тиімді байланыс // Егемен Қазақстан.-50.2004.- 1с.
9. Сыртқы саясаттын 2004 жылга арналған негізгі бағыттары Президенттін Қазақстан халкына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. - 79.2003.-1-Збеттер.
10. Рыбалкин В.Е. Международные экономические отношения. - Москва, 1998. -368С.
П.Авдокушин Е. Ф. Международные экономические отношения: Учебное пособие. - Москва. Издательство - книготорговый центр «Маркетинг», -2001.-340 с.
12. Международная торговля: финансовые операции, страхование и другие услуги. Перевод с англиского .- Киев. Торгово - издательское бюро ВНҮ, 1994-480С.
13. Абдиев К.С. Статестическии ежегодник Казахстана. - Алматы, Агенство РК. По статистике, 2003. - 616 С - на русском и англиском языках.
14. Қазақстан - Белорусь қатынасы. // Зан газеті. - 17.2004. - 1С.
15. Вступление Казахстана в ВТО // Каржы -каражат. - 6. 2002. - 15С. Іб.Абдрахманова Г.А. Вступление Казахстана во Всемирную Торговую
Орғанизацию (ВТО): вөзможные последствия для финансового рынка Казахстана // Вестник КазГУ . - 5. 2003. - 77 -79 С
17. Мейрбеков Касіпорын экономикасы - Алматы. - 2001. - 260с.
18. Бұлатов А.С. Мировая экономика. - Москва. Юристь, 2001. - 734 С.
19. Медведев В.А., Абалкин Л.И., Ожерельев О.И. и другие. Политическая экономия : Учебник для вузов. - Москва. Политиздат, 1988. - 735 С.
20. Темирбекова А., докторант Казахского экономического университета им. Т. Рыскулова. Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор // Саясат. - 3. 2004. - 78 - 82 С.
2. Елемесов Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.- Алматы, Казак университеті, 2002.-389 бет.
3. Аубакиров.Я.А. Экономикалық теория негіздері.- Алматы, 2004.-480 бет.
4. Кереев А. Международная экономика. В 2-х ч,- 4.1 Международная микроэкономика: движение товаров ифакторов пройзводства. Учебное пособие для вузов.- Москва, Международное отношение, 1997.- 416с.
5. Кошербаева А, Есиркеп М, Андрюшина А. Мировая экономика и внешняя торговля Республики Казахстан // Аль Пари.- 3. 2001.-С.125-128.
6. Догалова Халықаралық экономикалық қатынастар.- Алматы, 1998.-
7. Мамыров Н.К., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: /Оку куралы/: - Алматы, Экономика, 1998.- 177с.
8. Самат Муса. Сауд Арабиясы Корольдігімен тиімді байланыс // Егемен Қазақстан.-50.2004.- 1с.
9. Сыртқы саясаттын 2004 жылга арналған негізгі бағыттары Президенттін Қазақстан халкына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. - 79.2003.-1-Збеттер.
10. Рыбалкин В.Е. Международные экономические отношения. - Москва, 1998. -368С.
П.Авдокушин Е. Ф. Международные экономические отношения: Учебное пособие. - Москва. Издательство - книготорговый центр «Маркетинг», -2001.-340 с.
12. Международная торговля: финансовые операции, страхование и другие услуги. Перевод с англиского .- Киев. Торгово - издательское бюро ВНҮ, 1994-480С.
13. Абдиев К.С. Статестическии ежегодник Казахстана. - Алматы, Агенство РК. По статистике, 2003. - 616 С - на русском и англиском языках.
14. Қазақстан - Белорусь қатынасы. // Зан газеті. - 17.2004. - 1С.
15. Вступление Казахстана в ВТО // Каржы -каражат. - 6. 2002. - 15С. Іб.Абдрахманова Г.А. Вступление Казахстана во Всемирную Торговую
Орғанизацию (ВТО): вөзможные последствия для финансового рынка Казахстана // Вестник КазГУ . - 5. 2003. - 77 -79 С
17. Мейрбеков Касіпорын экономикасы - Алматы. - 2001. - 260с.
18. Бұлатов А.С. Мировая экономика. - Москва. Юристь, 2001. - 734 С.
19. Медведев В.А., Абалкин Л.И., Ожерельев О.И. и другие. Политическая экономия : Учебник для вузов. - Москва. Политиздат, 1988. - 735 С.
20. Темирбекова А., докторант Казахского экономического университета им. Т. Рыскулова. Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор // Саясат. - 3. 2004. - 78 - 82 С.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ МАҢЫЗЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың ролі мен орны
2.2 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың құрылымы
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУІНЕ
БАЙЛАНЫСТЫ МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
күтілетін жағдайлар
3.2 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
дамытатын негізгі бағыттар
КОРЫТЫНДЫ
КОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
20 ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты немесе көп жақты қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең
тарта бастағаныңың куәсі болып отырмыз. Бұл процестер сыртқы сауданың
тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономиканың
мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың
жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағаныңанкөрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі,
қайшылықты, диалектикалық қөзғалыс, құбылыстарға толы процестер.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ", "қара" деп жіктеп, оған
"капитализм", " социализм" сияқты атты айдар тағушылықпен қоса
жасанды антоғанизмдерде келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты,
экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем.
Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық
байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес үкіметі тұсында сыртқы саудаға
қатыса алмады. Ал қазір өзінің егемендігін алғаннан кейін ол сыртқы
саудадағы ролін арттыруға мақсат етіп, оны жан-жақты қамтып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудын
қазіргі кезені сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады.
Тәуелсіздік алған жылдар ішінде - тарихи өлшеммен алғанда қас қағым
ғана уақыт аралығында елде де әлемде де үлкен өзгерістер болды. Елде
нарықтық шаруашылық жүйесіне өтуге бағытталған күрделі экономикалық реформа
жүзеге асырылып жатыр. Жана бағытта қиындыктар мен қайшылықтар жеткілікті
болатыныңа қарамастан, реформа жаңа экономикалық жүйенің негізін қалады.
Бұл жетістік болашақта халықтың ал аухатын көтеруге үміт сенімін ұлғайтумен
қатар, еліміздің экономикалық жүйесін әлемдік экономиқамен үйлестіруге алып
келеді. Мұның өзі республика муддесіне халықаралық еңбек бөлісудің
артықшылықтарын пайдалануға мүмкіндік береді. Республиқамыз жылдан жылға
дербес экономикалық саясатты сенімді түрде жүргізіп, сыртқы экономикалық
саясатты өзара тиімді халықаралық экономикалық байланыстарды дамыта
жүргізіп келеді.
Осы аз ғана уақытта әлемнің экономикалық құрылымында да көп өзгерістер
болды. Социалистік мемлекеттер блогы ыдырап, сонымен бірге ССРО-ның әскери
күшімен саяси- экономикалық қолдауымен өмір сүрген "әлемдік социалистік
шаруашылық жүйесі" де өмір сүруін тоқтатты. ССРО-ның өзі де тарих
сахынасынан өтті. Оның орныңа жана егеменді мемлекеттер ту көтеріп, қазіргі
заманның өте күрделі әлемдік шаруашылық жүйесінен өз орындарын іздеуде. Бұл
окиғалар халықаралық саудаға өз ықпалын тигізді.
Қазіргі Қазақстан Республикасының экономикасы халықаралық саудада ең
елеулі орынды алып отыр. Қазақстан ендігі халықаралық сауданы дамыту
жолында, сонымен қатар, Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мақсатында көптеген
еңбектер жұмыстар жасауда және сол бағытта көптеген жолдаулары бар.
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
мәселелері қазіргі кезде ең актуалды проблема болып отыр. Өйткені ДСУ-на
кіре отырып Қазақстан қандай жағдайларға ие болады және қандай жеңілдіктер
берілетінін толық біле қойған жоқ. Сондықтан мен осы жұмыссымда қандай да
болсын қиындыктарға кездеспес үшін және экономиканы сол қалпынан түсірмес
үшін не істеу керек екенін айтуға тырыстым.
Осы жазылған жұмыска келетін болсақ мен өзімнің осы жұмысымның ең
бірінші бөлімін халықаралық саудаға толық анықтама беруге арнадым. Толық
айтатын болсақ;
1 бөлім; Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық
сауда туралы болып отыр. Мұнда мен Халықаралық сауданың мәні, маңызы және
атқаратын қызметтері туралы айтып өттім. Сонымен қатар Халықаралық сауданың
құрылымы туралы, яғни оның дамыған, дамушы және дамымаған елдердегі рөлі,
олардағы және Қазақстандағы халықаралық саудадағы ең қаркынды жолмен
экспортталатын және импортталатын тауарлар мен қызметтер туралы,
жазып көрсеттім.
2 бөлім; Қазақстан экономикасындағы халықаралық сауданың маңызы
туралы. Бұл бөлімде мен Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың
орны мен ролі және Қазақстан Республикасындағы халықаралық
сауданың құрылымы туралы жаздым. Қысқа түсініктеме беретін болсам осы
бөлім Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданы дамыту жолдары, оның
қандай қарқынмен дамып келе жатканы, және Қазақстандағы экспортталатын және
импортталатын тауарлар ерекшелігі мен көлемі, оларды экспорттайтын және
импорттайтын елдер туралы айтылады. Қазақстандағы халықаралық сауданың
орны, яғни қандай орында және экономиканы дамытуда қандай ролі бар екені
туралы айтылады.
3 бөлім; Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруге
байланысты мемлекет саясаты туралы. Мұнда Қазақстан Республикасының
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруіне байланысты жүргізіп
жаткан реформалары мен бағыттары туралы, алға қойған мақсаттары
туралы, Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
ішкі жағдайын, яғни ішкі нарықты, халықтын жағдайын жақсартудағы саясаттары
туралы айтылады.
Осы жұмысты оқи отырып қазіргі кездегі халықаралық сауданың жағдайын
біліп сол жағдайларға байланысты жұмыстар жасауға болады.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алғалы бері халықаралық
саудада көптеген өзгерістер болды.
Қазақстан Республикасы халықаралық сауданы дамыту мақсатында алдына
көптеген мақсаттар мен міндеттер қойды. Алдындағы міндеттер, алға қойған
мақсат әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік
кеністікте өз орның табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары
дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, халық шаруашылығы құрылымында жоғары
технологияны пайдалану, халықтын тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас
экономиканы қалыптастыру, және т.б. қол жеткізу.
Қазақстан Республикасында халықаралық сауданың дамуы ежелден келе
жатыр. Оны Жібек жолы бойындағы сауда жолдарының қызметінен көруге болады.
Міне сол уақыттан бері Қазақстандағы халықаралық саудада болып жаткан
өзгерістерді анық көруге болады, яғни ол кезде Қазақстан Республикасы аз
ғана елдермен сауда қатынасына түскен болса, қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы 120 елмен халықаралық сауда қатынастарына түсуде. Сонымен
қатар қазір халықаралық сауда қатынастарын жақсарту жөнінен көптеген зандар
мен жолдаулар қолданылуда, яғни халықаралық сауда саясатын белгілі бір
жүйеде жүргізуге бағытталған .
Халықаралық сауданы реттеп оның еркін дамуы жолындағы кедергілерді
шешуге бағытталған саясаттар жүргізілуде. Олар протекционизм мен еркін
сауда саясаттары болып табылады. Осы саясаттар көмегімен ел өз
өндірушілерін сыртқы тауарлардан қорғау үшін және өндірушілерді ынталандыру
үшін, халықтың жағдайын жақсарту үшін, экспорт пен импортты тұрақтандыру
үшін қолданады.
Осы жұмысты оқи отырып сізде өздерінізге қажетті өте көп жаналықтарды
ашарсыздар деп ойлаймын.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес қызмет атқара
отырып ел өзінің жағдайын барлық елдер арасында жақсарта алады. Осы
көрсетілген бағыттарға байланысты жұмыс аткара отырып Қазақстан
Республикасы өзінің жағдайын дамушы елдер қатарына дейін көтере алады және
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына ене отырып барлық кедергілерден қиындыксыз өте
алуына жағдай жасалады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы.
Халықаралық экономикалық қатынастардын дәстурлі және ең кен дамыған
нысанына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзі елдерінің барлығы үшін сыртқы
сауданың рөлі ерекше маңызды. Американ ғалымы Сакстын пікірінше "қандай да
бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты.
Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып ешқандай ел дені сау, жөні түзу
экономика жасай алмайды". (1 С.27)
Халықаралық сауда - еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілері арасында пайда болатын байланыстардын нысаны және олардың
өзара экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми техникалық прогрестін ықпалымен экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардын қарым- қатынасын күшейтеді. 20 ғасырдың екінші
жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен дамып келеді.
Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдандырудын
дамуы;
2. экономикада жана салалардын пайда болуына және негізгі капиталды
жанартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардын белсенді
қызметі;
4. тарифтер сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы халықаралық
сауданың реттелуі;
5. Көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып кеден бажының
төмендеп еркін экономикалық аймақтардын құрылуы;
6. Сауда экономикалық интеграция процестері дамып жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7. Сыртқы рынокка бейімделген экономикасы бар жаңа индустриялды
елдердің пайда болуы; (1 С.28)
Халықаралық сауда- дүние жузі елдері арасындағы төлемді жиынтық тауар
айналымы.
Халықаралық сауда - халықаралық тауар ақша қатынастарының сферасы, ол
әр түрлі елдердің сатушылары мен матып алушылары арасында жүреді.
Халықаралық сауда әлемнің барлық елдерінің сыртқы саудасының жиынтығы болып
табылады. (2. С.80)
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын қарастыру қажет.
Халықаралық сауданың формалары:
1 Аукциондар және аукциондық сауда;
2 Биржалық сауда;
3 Халықаралық көрмелер мен жәрменкелер;
4 Машиналар мен құрал- жабдықтар арендасы;
5 Қарама- қарсы сауда;
6 Шекаралық сауда;
Аукциондық сауда - нарықтық сауданың түрі, мұнда сатушы барынша пайда
табу мақсатында аукционға қатысқан бірнеше немесе көптеген сатып
алушылардын төлем қабілетінің негізінде өзінің ең жоғарғы денгейіне дейін
көтеріледі. (1. С. 42)
Аукциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып, әлемдік бағаларға
жақын бағалармен сатуды қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге тауарлардын өте
көп мөлшерін сату және көптеген бәсекелес сатып алушыларды қатыстыру арқылы
сатушы мен сатып алушыға қолайлы жағдай жасайды.
Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар
массаларын қатыстырады, осының нәтижесінде шикізаттын жекелеген түрлері
бойынша турақты нарықтар стихиялы түрде пайда бола бастады.
Сауда процесінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға
айналдырды, ең алғашқылары 17 ғасырда Еуропада пайда болды.
Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке
кезінде шырқау шегіне жеткен биржалар өз мәнін жоғалта бастады. Биржалардың
гүлденуі кезінде оларда тауарлардың 200 түрі айналыста жүрді, ал қазіргі
кезде 60 турі ғана айналыста жүр. Биржаларда астық, қант, кофе, какао
сияқты ауылшаруашылық тауарларының саудасы жүргізіледі, сонымен бірге
оларда шикізат саудасының 20%- ке жуығы іске асырылады. Биржалық емес
саудадағы бағалар биржалық бағаларға сәйкес түрде бейнеленеді.
Сонымен, биржалық сауда - биржалардың қатысуымен тауарлар мен бағалы
қағаздардың сатылуы. (1. С. 44)
Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар
келісімдерге қатыспайды, бірақ олардың бекітілуіне ықпал етеді.
Биржалардың бірнеше турі бар:
1 тауар биржасы;
2 қор биржасы;
3 еңбек биржасы;
4 валюта биржасы.
Тауар биржасы- сапасы жағынан стандартқа толықтай сай келетін белгілі
бір тауарларды сатып алу мен сату үшін ұйымдаскан нарықты қамтамасыз ететін
сауда.
Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тауарлардың
бар екенін олардың саны мен сапасын көрсететін құжаттар куәләндырылады.
Қор биржасы- таза іскерлік принципінде жұмыс істейді.
Валюта биржасы- бұл валюта нарығы.
Еңбек биржасы- жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкер мен қызметкерлер
арасындағы делдалдықты жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме.
Халықаралық көрмелер мен жәрменкелер - тауар үлгілерін көрсету нарығы,
бұл жерде іскерлік келіссөздер жүргізіліп, контрактыларға қол қойылады. (1.
С. 45)
Жәрменке- бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын- оқтын отіп тұратын
нарықтың түрі.
Машиналар мен жабдықтардың арендасы
Аренда - бұл жалгерлік шаруашылықты жүргізудің формасы. Мұнда жалға
беруші мен жалгер арасында шарт негізінде жалгерге жерді, табиғат қорларын,
кәсіпорындарды, олардың бөлімшелерін уақытша пайдалануға, сондай-ақ дербес
шаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да мүліктерді белгілі мерзімге тиісті
ақысын төлетіп, иеленуге және пайдалануға береді.
Жалгерлікке халық шаруашылығының барлық саласында рухсат беріледі және
мүлік жөніңде меншіктің барлық формалары мен түрлерінде қолданылады.
Жалға берушілер- меншік иелері атынан мүлікті жалға беруге өкілетті
орындар мен ұйымдар болуы мумкін.
Жалгер - заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар, шетелдік
мемлекеттер, халықаралық ұйымдардың қатысуымен құрылған ұйымдар мен
бірлестіктер және т.б.
Халықаралық саудада аренданың үш түрі қолданылады:
1 лизинг- ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан көп мерзімге дейін)
2 Хайринг- орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан 1 жылға дейінгі
мерзімге)
3 рейтинг- қысқа мерзімдік аренда (бірнеше күннен бірнеше айға дейінгі
мерзімге)
Қарама -қарсы сауда- экспортталған тауардың жартылай немесе толық
құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы туралы қарсы
міндеттемесі. (12. С. 283)
Қарама -қарсы сауданың бірнеше түрлері бар:
1 Бартерлік келісімдер
2 Қарама- қарсы сатып алу келісімдері
3 Клирингтік келісімдер
4 Лицензиялық келісімдер
5 Компенсациялық келісімдер
Шекаралық сауда - сауда, төлем және жыл сайынғы карар туралы
келісімнің негізінде көрші мемлекеттердің шекаралас аудандарының сауда
ұйымдары мен фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу турі.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық
сауда ерекше орын алады.
Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару халықаралық экономикалық
қатынастардың негізгі формасы болып есептелген еді, ал қазіргі кезде
шетелдік инвестициялау халықаралық экономикалық қатынастардын жетекші
формасы болып саналады.
Осыған қарамастан халықаралық сауда өзінің масштабы мен функциялары
бойынша халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы комплексінде манызды
орынга ие болып отыр, яғни баскаша айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық
сауда халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы көлемінің 80% үлесін
алып отыр.
Халықаралық сауда - әртүрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы
байланыс формасы болып табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі
негізінде қалыптасады және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді. (3. С.
86)
Ғылыми-техникалық революцияның, өнеркәсіптік өндіріс специализациясы
мен корпорациясы әсерінен елдер экономикасында болып жатқан құрылымдық
өзгерістер ұлттық экономикалардын өзара әсерлесуін күшейтеді. (2. С. 36)
Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы дүниежүзілік нарықты
құрайды.
Дүниежүзілік нарық әлемдегі тауар - ақшаа қатынастарының даму процесі
кезінде қалыптаса бастады.
Жалпы алғанда дүниежүзілік нарық күрделі түсінік болып табылады.
Бұл түсінікті терең зерттеу үшін оны екі аспектіде қарастыру керек.
- біріншіден, дүниежүзілік нарық абстрактылық түсінік болып табылады,
яғни ол кеңістік аспектіде карастырылады.
- Екіншіден, дүниежүзілік нарық заттық аспектіде карастырылады.
Сыртқы сауда дегеніміз- белгілі бір елдің баска елдермен сауда жасауы.
Сыртқы сауда операцияларының 4 негізгі турі бар:
1 Экспорттық операциялар - шетке шығару арқылы шетелдік контингентке
тауарды сату;
2 Импорттық операциялар - шеттен әкелу арқылы шетелдік контингенттен
тауарды сатып алу;
3 Реэкспорттық операциялар - бұрын импортталған және қайта
өңдеуден өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату.
4 Реимпорттық операциялар - бұрын экспортталған және қайта
өңдеуден өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу. (2. С. 38)
Сыртқы сауданың дамуын анықтайтын факторлар:
1 Тенгенің тұрақтылығы
2 Инфляцияның денгейінің томендеуі
3 Өндірістін құлдырауының тежелуі, макроэкономикалық ахуалдың барынша
тұрақтануы
4 Экспорт өнімдерінің тұрақты түрде ұлғаюы.
Сыртқы саудада негізгі операцияларды бірнеше субьекттер қамтамасыз
етеді. Олар: брокер, дилер. маклер, коммивояжер, комиссионер, бонус,
консорциум және т.б. Осыларға түсініктеме беретін болсақ:
Брокер - сауда делдалы, ол сату-сатып алу келісімдеріне белгілі бір
жақ ретінде қатыспайды, тек ғана қызығушы екі жақ - сатушы және сатып алушы
арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. (1. С. 48)
Брокер бір реттік тапсырма негізінде және өз клиенттерінің
инструкциялары шегінде әрекет жасайды.
Брокердің негізгі артықшылығы - келіссөз жүргізу барысында брокер өз
клиентінің атын жасыруына яғни конфеденциалдылықты сақтауына болады.
Сондықтан кейбір клиент брокерді делдал өтіп алу себебі - олар өз
операцияларының кең таралмауын, яғни жасырын болуын қамтамасыз етеді.
Брокер делдалдыкпен қатар баска қосымша қызметтерді де көрсетеді,
мысалы, нарықты зерттеу жарнама жоніңдегі акпараттар несие беру. Брокер
қызметін жеке адамдар, фирмалар мен ұйымдар жүргізеді.
Дилер- өз атынан және өз есебінен тауарларды кайта сатумен айналысатын
жеке тұлға немесе фирма. (1. С. 49)
Дилердің пайдасы тауарларды саткан және сатып алған багалардын
айырмасынан турады. Тауарларды откізу жүйесінде дилар өз қызметінде сонгы
тутынушыларға жақын болады.
Коммивояжер - бұл сауда окілеттілігін жүзеге асыратын сауда
касіпорныңын қызметкері.
Коммивояжер касіпорынмен жедел немесе жедел емес еңбек квлісімдері
негізінде әрекет етеді. Коммивояжердің функциясы - белгілі бір аймакта
касіпорын тауарларының откізілуін қамтамасыз ету. Коммивояжер өнімге деген
тапсырысты жинап, сатып алушылыр шенберін курады, бұл кезде ол келісім
жасауга өкілетті емес. Ол қызметі үшін коммивояжер не тұрақты еңбекақы
алады, немесе орындалған тапсырыстар сомасынан алынған процент мөлшерінде
сыйақы алады.
Комиссинер - сауда келісіміндегі делдал; белгілі мөлшердегі сыйлық
үшін, комитент пайдасы үшін соның есебінен, бірақ та өз атынан делдалдық
жасайтын адам. (1. С. 50)
Тауар нарығында тауарды сату кезінде комиссионер оның меншік иесі бола
алмайды.
Бонус - бұл көрсетілген комиссиялық қызметтер үшін төленетін
комиссиялық сыйақы. Бонус мөлшері сатылған ( айырбасталған немесе сатып
алынған ) тауарлардын құнына қатысты процентпен - анықталады
және мыналарға қатысты өзгеріп отыруы мумкін;
• Тауарлардын күйіне қатысты;
• Оған деген сұранысқа;
• Сату каналдарына ( дүкен немесе тікелей сату арқылы);
• Комиссиялық келісімдерге деген сұраныс пен ұсыныстын
арақатынасына;
• Комиссионерлер арасындағы бәсеке денгейіне.
Бонустың нақтыы мөлшері мен есептеу жолдары комиссиялық келісімдерде
анықталады.
Консорциум - бірнеше банк немесе өнеркәсіп касіпорындарының арасындағы
бірлесіп заемдарды, акцияларды, облигацияларды орналастыру, кең ауқымдағы
каржылық немесе коммерциялық операцияларды жүргізу, ірі өнеркәсіп құрылысын
жүзеге асыру, өнім өндіруді ұлғайту мақсатындағы уақытша келісім. (1. С.
50)
19 ғасырдың аяғында - 20 ғасырдың басында қосымша пайда табу
мақсатында заемдар мен бағалы кагаздарды тиімді түрде орналастыруды жүзеге
асыратын бірнеше банктердің банкирлер уйінің және каржыландыру когамдарының
бірлестігі турінде әрекет етті. Қазіргі танда халықаралық консорциумдар оте
кен түрде дамуда, оларды ірі шаруашылық жобаларды жүзеге асыру мақсатында
касіпорындар курған.
Консорциум ұйымы қатысушылар арасындағы келіссөз арқылы ашылады.
Консорциумға кіретін қатысушылар өзінің зандылық және шаруашылық
еркіндігін сақтайды, бірақ консорциум мақсатына қатысты қызмет бөлігінде
олар бірлесе отырып сайланған жетекшіге бағынады.
Консорциум лидері басқа мүшелердің оған берген өкілеттілігі шегінде
әрекет етеді. Халықаралық саудада консорциум тапсырыстарды алуда бірлескен
курес жүргізу үшін және оларды бірлесе отырып орындау үшін курылады.
Консорциум тапсырыс беруші адам алдында бірлескен жауапкершілікте
болады.
Консорциумга қатысушы көп жагдайда өзінің тапсырыстағы 10% улесі
шегінде муліктік жауапкершілікте болады, ал қалған сома баска
қатысушылардын тапсырыстағы улесі бойынша өзара пропорционалды түрде
болінеді.
Сауда уйі- курделі кубылыс болып табылады. Сондыктан оның манің ашу
үшін ен алдымен оның ерекшеліктері мен негізгі мақсатына токталып оту
керек: 1. Ірі сауда уйінің типі, оның негізгі ерекшеліктеріне мыналар
жатады:
• Тауар өндірісі сферасына белсенді түрде енуі;
• Өндіріс кооперациясын ұйымдастыру;
• Несие - каржы операцияларына қатысуы.
Дуние жузінде қызмет ететін сауда уйлерінің негізгі мақсаттарына
жататындар:
• Делдалдык операцияларды концентрациялау есебінен сыртқы
экономикалық қызметтІ белсенді түрде жүргізу;
• Дүниежүзілік тауар нарықтарының өзгермелі конъюктурасына жедел
түрде жауап кайтару;
• Өндірісті ұйымдастыру және бәсекелестік кабілеті бар тауарларды
откізу;
• Усак және орташа фирмаларды біріктіру және олардын откізу қызметін
каржыландыру;
• Айналым шығындарын, маркетингтік зерттеу және жарнама
куның томендету.
Сауда уйлері акционерлік когам және жауапкершілігі шектеулі
серіктестік фирмаларында курылады. ( 10. С. 69)
Сауда уйлері және баска шаруашылық субьектілері арасындағы байланыстын
негізгі формаларына мыналар жатады: агенттік келісімдер; ынтымактастық
жоніңдегі келісімдер; сату - сатып алу контрактілері; консигнациялық
келісімдер және т.б.
Сауда уйлері өз қызметін белгілі бір тауар тобы шенберінде шектемейді,
олар тиімділігі және өзара есеп айырсуы бойынша өзара байланыскан
келісімдердің толық кешенің жүзеге асырады.
2. Брокерлік фирма, ол өз есебінен немесе белгілі бір тауарлардын
саудасымен айналысатын өндіруші, тутынушы немесе баска тұлғалар есебінен
нақтыы тауарлар бойынша келісімдер жүргізумен айналысады.
Көптеген сауда уйлері сонымен бірге саудагерлерден тапсырма алады және
фьючерстік биржада өздері келісімдер жүргізеді. (10. С. 70)
Бас жабдыктаушы - өнеркәсіптік, инфрақұрылымдык және баска да
обьектілерді салу кезінде технологиялық Ісурал - жабдыктардын толық
комплесін Ісурылыс ауданыңа жеткізіп беретін фирма тапсырыс берүшінің
тапсырмасы бойынша, ен басты жеткізуші келісім бойынша жеке машиналарды
жеткізіп беру үшін баска касіпорындарды немесе фирмаларды жұмсайды. Ондай
жеткізушілерді субжабдыктаушылар деп атайды.
Субжабдыктаушылардын тапсырмаларды орындаған - орындамағаныңа
карамастан, тапсырыс беруші алдында бас жабдыктаушы жауап береді.
Халықаралық сауда ар ел экономикасы үшін манызды бір элемент деп
айтуымызга болады. Ойткені халықаралық сауданы дамыту үшін ен бірінші ауыл
шаруашылыған, өндірісті, және т.б. дамыту қажет . Ал оларды дамыта отырып
халықаралық аренага шыга алады. Халықаралық сауданың дамуы сонымен қатар
елдер арасындағы достық қатынастарды кушейтуге және елдің экономикасын
жақсартуга ыкпал жасайды.
1.2 Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
Халықаралық сауда - мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы
тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты,
бірақ тек 20 ғасырда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды,
ойткені оған негізінен онеркасібі дамыған елдер ғана қатынасады.
Халықаралық сауда қазіргі дүниежүзілік еңбек болінісіне, ар турлі елдердің
экономикалық даму денгейіне және олардын табиги - географиялық жагдайларына
сайкес тауарлардын белгілі бір турлерін өндіруге маманданудын натижесі
ретіндекөрінеді.(2. С. 36) -
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш куштердің
дамуына, дүниежүзілік өндірістін құрылымына тәуелді. Егер 19 ғасырда
айырбаста кобінесе шикізат, азык - тулік және женіл өнеркәсіп өнімдері ғана
болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының улесі, асіресе машиналар мен
жабдыктардын улесі елеулі түрде ості. Согыстан кейінгі уақытта шикізаттын
дүниежүзілік экспорттағы улесі 35-тен 13- ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп
бұйымдарының улесі 23- ке ості. Курастырмалы бұйымдар мен қосымша
болшектер айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға
машиналардын туйіндерін курастыру және баска да курал - жабдыктар мен халық
тутынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуга болады. (19. С. 670)
Қазіргі уақытта халықаралық айырбас орісіне ғылыми - техникалық
жетістіктер айырбасы косылды (лицензиялар және ноу - хаулар мен сауда
жасау), олардын улесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10% құрайды.
Технологиялық курделі өнімдермен, лицензиялармен сауда - саттық жедел осіп
отыр. Егер 1970 жылы лицензиялардын дуние жузілік экспорттағы колемі 2,4 -
2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардын екінші жартысында бұл сан жылына 17
млрд. доллардан асты.
Халықаралық сауда обьектілерінің қатарына қазіргі уақытта жобалау
жұмыстары, лизинг ( жабдыктарды узак мерзімді жалға алу ), инжиринг
(инженерлік - құрылыс жұмыстарын аткару үшін жасалынған келісімдер )
жатады. (6. С. 43)
Халықаралық саудада жана индустриалды елдер ( Гонконг, Онтүстік
Корея, Сингапур, Тайвань ) үлкен роль аткара бастады. Бұл елдердің
экспортында өнеркәсіптік тауарлардын алатын орны елеулі және олардын
дүниежүзілік экспорттағы улесі 1960-1985 жылдары 2 еседен асып түсті.
Тарихи тургыдан алғанда дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік куресте ұлттық
муддені коргаудын ар турлі мемлекеттік формалары бар.
Ар турлі елдерде жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген
тауар рыноктарында ар турлі орын алады. Халықаралық сауданың арбір
қатысушысы өз мудцелерін коргау мақсатында қандай да бір іс - әрекет
аткаруға тырысады, яғни осы салада белгілі бір саясат жүргізеді.
Халықаралық сауда саласында саясаттын негізгі екі турі бар:
1 Халықаралық сауда саясаты;
2 Сыртқы сауда саясаты.
Халықаралық сауда саясаты - халықаралық сауда саласында жалпылама
кабылданған саясат. (З.С. 88)
Дүниежүзілік сауда ұйымы жүргізеді және ол әлем елдері тарапынан
колдау тауып отыр. Мундай саясатка халықаралық сауданы ырыктандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттін баска елдерімен сауда
қатынасына бағытталған іс - әрекеті түсіндіріледі.Сыртқы сауда саясатының
мақсаттары:
- осы елдің халықаралық еңбек болінісіне кіруінің дарежесі мен
әдісін өзгерту;
- экспорт пен импорт колемдерін өзгерту;
- елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету;
- экспорт пен импорт багаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
1 Еркін сауда саясаты
2 Протекционизм
Еркін сауданы ен алғаш А, Смит өзінің "Салыстырмалы артықшылықтар
теориясында" анықтаған. Ол : "айырбас қандай елге болса да колайлы; арбір
ел одан абсолютті артықшылықтар табады",- деп жазған. (3. С. 89)
Еркін сауда саясаты таза куйінде мемлекеттін сыртқы саудаға тікелей
арала-суынан бас тартып рынокка негізгі реттеуші ролін
жуктеуіненкөрінеді.Бірақ бұл мемлекеттін осы шаруашылық іс-әрекеттерінің
бағытына асер етуден толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық
субьектілеріне максималды еркіндік беру үшін баска елдермен келісім
шарттарга отырады. Еркін сауда он саяси салдарга әкеледі, ойткені елдердің
өзара байланыстылығы кушейіп бір-біріне душпандык әрекеттерінің мумкіндігін
томендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан негурлым көп пайда алуга мумкіндік береді. Іс
жузінде , еркін сауда саясаты таза куйінде ешкашан және еш жерде
колданылған жок.
Протекционизм отандык экономиканы шетелдік бәсекелестерден
коргауга бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен
салыстырғанда протекционизмдегі рыноктық куштердің еркін іс-әрекеті жокка
шыгарылады, ойткені әлемдік рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық
потенциалы мен бәсекеге жарамдылығы ар турлі, осыған байланысты дамуы
жағынан артта қалып отырған елдер үшін рыноктық куштердің еркін іс-
әрекеті пайдасыз болуы мумкін. Кушті шетелдік мемлекеттер жағынан
шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы томенірек елдерде экономикалық
токырауына және осы елде тиімсіз экономикалық құрылымның қалыптасуына
әкелуі мумкін. 2 С.75
Протекционизм елде белгілі бір салалардын дамуына комектеседі. Аграрлы
елдерде протекционизм кобінесе индустрализацияның қажетті шарты
16
болады. Одан баска протекционизм жұмыссыздыктын азаюына асер етеді.
Бірақ бұл саясатты узак мерзім бойына пайдалану экономиканың токырауына
әкеледі, ойткені шетелдік бәсеке болмаса жергілікті касіпкерлердің
техникалық денгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарлатуга ынтасы томендейді.
Өзінің тотенше формасында протекционизм экономикалық автаркия турінде
болады, яғни ел импортты тек өз елінде шыгаруға мумкін болмайтын
тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса импортты қамтамасыз ету денгейінде
ғана руксат етіледі. (4. С. 47)
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде
шиеленіскен бәсекелестік жагдайында ұлттық тауар өндірушілерін коргау үшін
пайдаланылуда.
Протекционизм саясаты негізінде арбір дамушы және дамыған ел өзінің
өндірушілерін ынталандыру мақсатында колданып, баска елден келетін
тауарларға карсы тура отырып экономиканы дамытуга және баска елдермен
тұрақты түрде қатынас жасауга мумкіндік алады.
Протекционизм саясатын жүзеге асыру барысында белгілі бір колемде
кедендік баж салықтары немесе үлкен проценттік қойылым коя отырып жүзеге
асыра алады.
Мамандардын болжауы бойынша 21 ғасырдың алғашкы жылдарында бәсекеге ен
кабілетті елдер саналатыны АҚША пен Азиялық мемлекеттер болады.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауга умтылыстары
онеркасібі дамыған елдер тарапынан қандай нысанда болмасын, карсылықка
кездеседі.
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі куралы болып кедендік
тарифтер саналады.
Кедендік тариф - бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі.
Кедендік баж салығы деп- мемлекеттін шекараны оту кезінде тауарлардын
импорты және экспортына салынатын салығы түсініледі. (6. С. 45)
Тарифтердің багаларға асер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс
колемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсыныска карағанда аз
сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны томендете
алмайды. Ал ішкі бага тарифтін толық сомасына оседі.
Әлемдік багага асер ете алатын үлкен мемлекет жагдайында баж салығы
импорттаушы елде тауар багасын жоғарлатып, экспорттаушы елде томендетеді.
Бага өзгерісінің натижесінде тутынушылар импорттаушы елде утылса,
экспорттаушы елде утады. Өндірушілерге келсек, жагдай керісінше болып,
импорттаушы елде утып, экспорттаушы елде утылады. Кедендік баж салығын
енгізген ел табыс алады.
Дүниежүзілік сауданың ен қарқынды және оскелен дамып келе жаткан
секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды
тауарлар. (5. С. 127)
Халықаралық саудада жедел дамып келе жаткан саланың бірі химиялық
өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатка сұраныстын кобейгенімен
шикізат саудасынмн қарқыны дүниежүзілік сауда қарқыныңан едауір томен.
Муның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайту; екіншіден, өзін утымды пайдалану арқылы қалдыксыз, терен өңдеу
процестерін колдану. (5. С. 127)
Дүниежүзілік азык - тулік саудасының оған деген сұраныстын біршама
азайғаны байқалды. Бұл белгілі дарежеде онеркасібі дамыған елдерде азык
-тулікпен қамтамасыз ету денгейінің жоғарылауымен байланысты.
Дүниежүзілік сауданың 90-жылдардын орта шеніңде жедел осуі АҚША-тын,
Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды осуімен байланысты.
Сонымен қатар бұл процеске ІСиыр Шығыс, Латын Америкасы елдерінің
шаруашылық конъюктурасының жақсарғаны да асер етті.
Егер сауда саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда
халықаралық тауарлар рыногы жыл сайын орта есеппен 6% - ке осері анық.
Жекелеген елдердің дүниежүзілік саудадағы ролін карастырсак, онда
дуние жузіндегі ен ірі экспорттаушы және импорттаушы елге АҚША жатады.
Дүниежүзілік саудада жүріп жаткан процестерді талдасак, оның басты
тенденциясы сыртқы сауданы ырыктандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар
проблемалар да бой көрсетеді. Олардын негізгісі - мемлекетаралық
экономикалық топтар мен сауда экономикалық одактар денгейіндегі
протекционистік тенденциялардын ұлғаюы.
Ен ірі тогыз халықаралық аймактын сауда одактарының курамы мынадай:
1. Еуропалық Одак - Австрия, Алмания, Улыбритания, Италия, Ирландия,
Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург,
Нидерланды, Греция.
2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы - Исландия, Норвегия,
Швейцария, Лихтенштейн.
3. Еркін мауда туралы Солтүстік Америкалық келісім- АҚША, Канада,
Мексика.
4. Азия - Тынык мухит экономикалық ынтымактастығы - Австралия,
Бруней, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Жана Зеландия, Папуа- Жана
Гвинея, Индонезия, Филлипин, Тайвань, Гонконг,Жапония, Онтүстік Корея,
Кытай АҚША, Мексика, Чили.
5. "Меркосур"- Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай.
6. Онтүстік Африкалық даму комитеті - Ангола, Ботсвана, Лесото,
Малави, Мазамбик, Маврикий, Намибия, ЮАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве.
7. Батыс Африкалық экономикалық және валюталық одак - Көт'д Ивуар,
Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин, Мали.
8. Онтүстік Азиялық аймактын ынтымактастық асоциациясы -
Индия, Пакистан, Шриланка, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал.
9. Анд пакті - Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия.
Аталған одактастықтарды курудын негізінде саяси, экономикалық, тарихи
мані бар обьективті.процестер жатыр. Бұл процестердің кушеюі бір жағынан,
халықаралық сауданың дамуына игі асер етеді, екінші жағынан кез - келген
жабык құрылымдарга тан - бірқатар кедергілер де болады. (7. С. 42)
Біртутас, әлемдік рыноктар жүйесінде алі де болса көптеген кедергілер
мен кайшылықтар бар. Еркін сауда немесе протекционизм маселесі кун
тартібінен түскен жок. Сауда - экономикалық одактастықтарына муше елдер
кайшылықты жагдайларды түсіне, ескере отырып, проблемалардын онтайлы
шешімін іздестіру устінде.
Халықаралық сауда - экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық
ұйымдар курыдды. Олардын қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады. (7. С.
57)
ГАТТ - тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардын
сауда қатынастары кабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады.
ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның
шенберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талкылау үшін муше
елдер арасында келіссөздер, консультациялар, кездесулер откізіледі. ГАТТ-
тын толық кукылы мушелерінің саны 1990 жылы 96 - га жетті.
ЕАСТ - Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс
істейді. Бұл ассоциацияга 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ - ның
негізгі мақсаты өзара еркін сауда жагдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД - БУУ - ның сауда және даму конференциясы. Буған 170 - ке жуык
мемлекет, сондай - ак көптеген халықаралық ұйымдар кіреді. ЮНКТАД
-халықаралық экономикалық қатынастардын дамуына және реттелуіне колдау
жасайды.
Осы көрсетілген халықаралық ұйымдар арқылы барлық елдер бір -бірімен
тұрақты қатынас жасай алады және көптеген елдер арасындағы проблемаларды
шешуге мумкіндік береді. Бұл ұйымдардын барлығы елдер арасындағы
қатынастардын жақсы қарқынмен ешбір кедергісіз дамуына жагдай жасап,
ынтымактастықты кушейтуге, дамушы елдерді дамыған елдер қатарына косуга,
елдер арасындағы коре алмаушылықты, менсінбеушілікті жоюга жагдай жасап
отырады.
2 ҚАЗАҚСТАНЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫХАЛЫҚАРАЛЫ Қ
САУДАНЫҢ МАНЫЗЫ 2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық сауданың
ролі мен орны
Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауда саясатын зерттеу
барысында оның 1991 жылга дейін КСРА-ның экономикалық шенберінде терен
интеграция-мен жоспарлаудын орталықтандырылған жүйесі жайында дамығандығын
умытпау қажет. (2 С.85)
Кеңес заманыңда Қазақстанның индустрализациясы жүзеге асырылып,
экономикасы дамыды , бірақ республика КСРО- ның баска республиқаларына отын-
энергетикалық ресурстарды, астық, ауылшаруашылық өнімдерді, баскаша
айтканда шикізатты жеткізуге маманданған еді.
Барлық ішкі, ресаубликааралық және халықаралық сауда мемлекеттік
тапсырыстар жүйесімен реттеледі. Экспорттық лицензиялар мен квоталар
тауарлардын 200-не таралып, стратегиялық тауарлардын экспорты тек
монопольды сыртқы экономикалық құрылымдар арқылы жүзеге асырылды.
Бұрыңғы КСРО елдерімен сауда негізінен екі жақты үкіметаралық
келісімдермен реттеліп, клиринг негізінде жүзеге асырылды. Қазақстанның
сыртқы экономикалық және халықаралық сауда саясаты оның егемендік алуы мен
экономикалық реформаларды жүзеге асыруы барысында қалыптасты. Тәуелсіз
халықаралық сауда саясаты - республиканың әлемдік кауымдастықка кіруінің
қажетті шарты болып табылады. (2 С.86)
Тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, Қазақстан сыртқы экономикалық
ырыктандыру жолына түсті. 1992 жылдын 25 кантарында Қазақстан Республикасы
Президентінің зан куші бар "Экономиканы тұрақтандыру мен экономикалық
реформаларды жүргізу кезеніңде Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық іс-әрекетін ұйымдастыру туралы" жарлығы кабылданды. Сонымен
қатар ар турлі өнімдердің багаларын ырыктандыру туралы бірқатар кужаттар
кабылданды.
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді ырыктандыруда алғашкы манызды кадам
1993 жылы жасалды. Онда квоталар саны 34-ке дейін, ал лицензиялар саны 61-
ге дейін кыскартылды. Республикааралық сауданың үкіметаралық келісімі мен
қамтылуы 60 пайызга томендеді. Экспорттық өнімге деген мемлекеттік тапсырыс
жүйесін келісім багалар жүйесі алмастырды. 145 өнімге орташа мөлшері 15
пайыз болатын экспорттық салықтар енгізілді. Импорттық лицензиялар 5 өнім
туріне беріліп, импорттық салық мөлшері 0,5 пайыздан 21 пайызга дейін
болды.( 2 С.86)
20-дан астам касіпорындар женілдіктерге ие болды. 1994 жылы
лицензиялау мен квоталауга жататын тауарлар саныңын азайтылуы жүргізілді.
1994 жылы 15 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Каулысымен
"Экономикалық дагдарыстан шыгу және реформаны терендету бойынша" Үкімет іс-
әрекетінің багдарламасы кабылданда.
1995 жылы Қазақстан Республикасы халықаралық саудасын ырыктандыруда
мынадай кадамдар жасальгады; ұлттық және жеке кауіпсіздік, денсаулықка
деген көзкарастарга байланысты бірқатар тауарлар тізімінен баска барлық
экспорттық және импорттық квоталар алынып тасталынды; стратегиялық
тауарлардын халықаралық саудасына монополия жойылды; экспортерлердің
-валюталық табысының міндетті сатылуы токтатылды; биржалық және аукциондык
сауда ұлғайтылды.
1995 жылдын кантарында Ресей, Қазақстан , Белорусь Кедендік Одағы
туралы келісімге кол қойылды. Кейін оларға Кыргыстан мен Таджикистан
косылды. Оның басты мақсаты - кедендік кедегілерді жою, адамдар , тауарлар,
капитал мен қызмет көрсетудің еркін ауысуы үшін бірінғай экономикалық
кеністік куру болып табылады.
1995 жылдын 11 кантарында Қазақстан Республикасы Президентінің "Сыртқы
экономикалық іс- әрекетті ырыктандыру" туралы Жарлығы кабылданды.
1995 жылы 23 наурызда Президент Жарлығымен "КР шетелдік
инвестициялар туралы" зан кабылданып, ол Қазақстан
экономикасына тартылған шетелдік инвестициялардын экономикалық және куктық
негіздерін анықтап инвестицияларды коргауга берілетін мемлекеттік
кепілдікті тіркеді.
1996 жылы экспорттық өнімге салынатын барлық кедендік баж салықтар
алынып тасталынды, инвестациялық тауарларға импорттық тауарлар томенде-
тілді.
1997 жылы бәсекелестікті жоғарлату мақсатында тауар импортындағы
шетел инвесторларына берілетін женілдіктер алынып тасталынды.
Тек Қазақстан Республикасының территориясында онделуге арналған
өнімге женілдіктер сакталынды. (2 С.87)
1997 жылдын 20 шілдесінде КР Кеден Комитеті мен Ұлттық банк "КР
экспорт импорттын валюталық бакылауын ұйымдастыру туралы" Ереже кабылдады.
Ол экспорттық - импорттық валюталық бакылау тартібін орнатып, экспорттан
түскен валюталық табыстын дер уақытында келуі мен импорт мақсаттарында
валюта каржыларын пайдаланылуы мен негізделгенің бакылау тартібін
белгіледі.
1997 жылдын 28 акпаныңда КР үкіметі "КР тікелей инвестицияларды
мемлекеттік колдау туралы" заның кабылдады.
Сойтіп коріп отырғанымыздай халықаралық сауданың ырыктандырылуы каржы
секторының ырыктандырылуын ынталандырады.
Халықаралық сауданың ырыктандырылуы Ішкі рынокка ғана асер етіп қойған
жок. Қазақстанның шет елдердің, ОЭСР рыноктарына шыгу мумкіндіктері
кенейді. Біздің республиқамызга қатысты нарықтық емес экономиқалы елдерге
салынатын көптеген кедендік баж салықтар мен санкциялар томендетіліп немесе
алынып тасталынды.
Қазақстан Европа Одағы, АҚША, Канада, Скандинав елдерінің рыноктарында
ен тиімді жагдайлы мартебеге ие болды.
1993 ж- Европа Одағы, 1992 ж.- Канада, 1994ж.- АҚША, Қазақстанды
Генералды преференциялар жүйесіне кабылдаған. (2 С.87)
Алдынгы жылдардағыдай 1998 жылы елдің сауда балансы теріс болды. Оның
құрылымындағы алыс шет елдермен сауда операциясының сальдосы он, ал оны ТМД
елдерімен саудада экспорттын импорттан асып түсуі аукымды етті.
Бірақ бұрыңғы одактас республиқаларға арналған экспорт колемі алыс шет
елдерге арналған экспорт колемінен оте жоғары. 1998 жылдағы экспорттын
томендеуі ТМД елдеріндегі валюта кунсыздануы Қазақстан үшін сауда жагдайын
киындатты.
Қазақстан экономикасының бугінгі жагдайын талдап карасак, онда біз
мынадай онды кубылыстарды байкар едік: (1 С.36)
1 Тенгенің тұрақтылығының нығайуы. Егер 1995 жылы тенге доллармен
салыс-тырғанда 28,8 пайыз томендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана
томендеген. Бұл тенденция 1997 жылы және одан арі де сакталады деп кутуде.
2 Инфляция денгейінің томендеуіне байланысты Ұлттық банктын кайта
каржы-ландыру ставкасы егер 1995 жылдын орта шеніңде жылдык 75 пайыз болса,
сол жылдын аягында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.
3 Өндірістін құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал
барынша тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай куйге жете бастады. Сонгы
жеті жылдын ішінде тунгыш рет Қазақстанда өндірістін құлдырауы токталып
біршама экономикалық осуге кол жеткізілді.
4 Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғайды. Экспорт жылдан жылга осуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда колданылып отырған халықаралық сауда режимі,
бага жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр. Солардын ішінде; (1 С.36)
- Облыстардын лицензиялар беру кукығын жойып, сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігінен мемлекеттік халықаралық
сауда компанияларын боліп олардан монополиялық сауда жасау кукығын алу
керек.
- Барлық лицензиялар мен квоталарды аукциондарда сатуды зандастыру
керек. Муның өзі пайданың бір болігін мемлекет казынасына алуга, меншіктін
ар турлі нысаныңдағы кез келген касіпорының лицензиялар мен квоталарға ашык
және бәсекелесті түрде кол жеткізуіне мумкіндік береді.
- Экспорттық салалар мен өндірістін дамуын жетілдіре беру мен
ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде
талдаулар жасап қажет болған жагдайда оларға өзгерістер енгізу бугінгі
куннің талабы. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар
саласындағы орның
тұрақтандырып, ролін мейлінше арттыру бағыттарында колга алатын
жұмыстар
жеткілікті. Бұл жұмыстардын негізгілерінің ішінде аякталған кешен
курып экспорттағы шикізат бағытын жену үшін сыртқы экономикалық байланыстар
саласын республика экономикасын құрылымдык кайта куру багдарламасына
сайкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аякталған
технологиялық кешендер курып, өндіруі салаларды экстенсивті дамудан
интенсивті дамуга- кошіріп, дүниежүзілік денгейдегі жана технологияларды
пайдалануды мақсат туту керек.
Экспорт мумкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын,
женіл және тамак онеркасібін жан-жақта дамыту жоніңдегі іс-шараларды батыл
колга алу міндеттері тур. ( 5. С. 124)
Аталған салалар мен өндірістерді шугыл дамыту мемлекеттін экспорттық
потенциалын ұлғайтып кана қоймай, жұмыспен толық қамту маселесіне де
колайлы жагдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы
арзандығы мен колда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдыктарды женіл және
тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардын экономикалық тиімділік
денгейі жоғары екендігі түсінікті.
Қазақстанның халықаралық саудадағы ролін кушейту үшін оған тан
ерекшеліктерді байкап, багдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның
дамыған, сондай-ак дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Қазақстанды дамыған елдер қатарына косатын факторларға халкының жаппай
сауаттылығы, ғылыми - зерттеу мекемелерінің кен жүйесі, гарыштық
зерттеулерге қатысу мумкіндіктері жатады.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жана
технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның томен дарежесі
Республиканың дамушы ел екендігінің далелдері.
Ал, дамушы елдердің өз экспортына колайлы база жасау бағытындағы іс-
кимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер
атап айтсак АҚША Таргетинг дегенді пайдаланушы елдерге карсы санкциялар
колданады.
Таргетинг- экспорттық потенциалды негізінен бір мақсатты ғана көздеп
осіре беру.
1997 жылдын басында Маскеуде, Интеграциялық комитетте Белорустін,
Қазақстанның, Кыргызстанның және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының
Букіл Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру маселесі жоніңде жұмыс бабындағы
кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар 1996 жылдын соныңда Сингапурде откен
БСУ-га муше мемлекеттер министрлері конференциясының жұмыс корытындысын
талкылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ МАҢЫЗЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың ролі мен орны
2.2 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың құрылымы
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУІНЕ
БАЙЛАНЫСТЫ МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫ
3.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
күтілетін жағдайлар
3.2 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
дамытатын негізгі бағыттар
КОРЫТЫНДЫ
КОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
20 ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты немесе көп жақты қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең
тарта бастағаныңың куәсі болып отырмыз. Бұл процестер сыртқы сауданың
тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономиканың
мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың
жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағаныңанкөрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі,
қайшылықты, диалектикалық қөзғалыс, құбылыстарға толы процестер.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ", "қара" деп жіктеп, оған
"капитализм", " социализм" сияқты атты айдар тағушылықпен қоса
жасанды антоғанизмдерде келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты,
экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем.
Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық
байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес үкіметі тұсында сыртқы саудаға
қатыса алмады. Ал қазір өзінің егемендігін алғаннан кейін ол сыртқы
саудадағы ролін арттыруға мақсат етіп, оны жан-жақты қамтып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудын
қазіргі кезені сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады.
Тәуелсіздік алған жылдар ішінде - тарихи өлшеммен алғанда қас қағым
ғана уақыт аралығында елде де әлемде де үлкен өзгерістер болды. Елде
нарықтық шаруашылық жүйесіне өтуге бағытталған күрделі экономикалық реформа
жүзеге асырылып жатыр. Жана бағытта қиындыктар мен қайшылықтар жеткілікті
болатыныңа қарамастан, реформа жаңа экономикалық жүйенің негізін қалады.
Бұл жетістік болашақта халықтың ал аухатын көтеруге үміт сенімін ұлғайтумен
қатар, еліміздің экономикалық жүйесін әлемдік экономиқамен үйлестіруге алып
келеді. Мұның өзі республика муддесіне халықаралық еңбек бөлісудің
артықшылықтарын пайдалануға мүмкіндік береді. Республиқамыз жылдан жылға
дербес экономикалық саясатты сенімді түрде жүргізіп, сыртқы экономикалық
саясатты өзара тиімді халықаралық экономикалық байланыстарды дамыта
жүргізіп келеді.
Осы аз ғана уақытта әлемнің экономикалық құрылымында да көп өзгерістер
болды. Социалистік мемлекеттер блогы ыдырап, сонымен бірге ССРО-ның әскери
күшімен саяси- экономикалық қолдауымен өмір сүрген "әлемдік социалистік
шаруашылық жүйесі" де өмір сүруін тоқтатты. ССРО-ның өзі де тарих
сахынасынан өтті. Оның орныңа жана егеменді мемлекеттер ту көтеріп, қазіргі
заманның өте күрделі әлемдік шаруашылық жүйесінен өз орындарын іздеуде. Бұл
окиғалар халықаралық саудаға өз ықпалын тигізді.
Қазіргі Қазақстан Республикасының экономикасы халықаралық саудада ең
елеулі орынды алып отыр. Қазақстан ендігі халықаралық сауданы дамыту
жолында, сонымен қатар, Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мақсатында көптеген
еңбектер жұмыстар жасауда және сол бағытта көптеген жолдаулары бар.
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
мәселелері қазіргі кезде ең актуалды проблема болып отыр. Өйткені ДСУ-на
кіре отырып Қазақстан қандай жағдайларға ие болады және қандай жеңілдіктер
берілетінін толық біле қойған жоқ. Сондықтан мен осы жұмыссымда қандай да
болсын қиындыктарға кездеспес үшін және экономиканы сол қалпынан түсірмес
үшін не істеу керек екенін айтуға тырыстым.
Осы жазылған жұмыска келетін болсақ мен өзімнің осы жұмысымның ең
бірінші бөлімін халықаралық саудаға толық анықтама беруге арнадым. Толық
айтатын болсақ;
1 бөлім; Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық
сауда туралы болып отыр. Мұнда мен Халықаралық сауданың мәні, маңызы және
атқаратын қызметтері туралы айтып өттім. Сонымен қатар Халықаралық сауданың
құрылымы туралы, яғни оның дамыған, дамушы және дамымаған елдердегі рөлі,
олардағы және Қазақстандағы халықаралық саудадағы ең қаркынды жолмен
экспортталатын және импортталатын тауарлар мен қызметтер туралы,
жазып көрсеттім.
2 бөлім; Қазақстан экономикасындағы халықаралық сауданың маңызы
туралы. Бұл бөлімде мен Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың
орны мен ролі және Қазақстан Республикасындағы халықаралық
сауданың құрылымы туралы жаздым. Қысқа түсініктеме беретін болсам осы
бөлім Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданы дамыту жолдары, оның
қандай қарқынмен дамып келе жатканы, және Қазақстандағы экспортталатын және
импортталатын тауарлар ерекшелігі мен көлемі, оларды экспорттайтын және
импорттайтын елдер туралы айтылады. Қазақстандағы халықаралық сауданың
орны, яғни қандай орында және экономиканы дамытуда қандай ролі бар екені
туралы айтылады.
3 бөлім; Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруге
байланысты мемлекет саясаты туралы. Мұнда Қазақстан Республикасының
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруіне байланысты жүргізіп
жаткан реформалары мен бағыттары туралы, алға қойған мақсаттары
туралы, Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі
ішкі жағдайын, яғни ішкі нарықты, халықтын жағдайын жақсартудағы саясаттары
туралы айтылады.
Осы жұмысты оқи отырып қазіргі кездегі халықаралық сауданың жағдайын
біліп сол жағдайларға байланысты жұмыстар жасауға болады.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алғалы бері халықаралық
саудада көптеген өзгерістер болды.
Қазақстан Республикасы халықаралық сауданы дамыту мақсатында алдына
көптеген мақсаттар мен міндеттер қойды. Алдындағы міндеттер, алға қойған
мақсат әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік
кеністікте өз орның табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары
дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, халық шаруашылығы құрылымында жоғары
технологияны пайдалану, халықтын тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас
экономиканы қалыптастыру, және т.б. қол жеткізу.
Қазақстан Республикасында халықаралық сауданың дамуы ежелден келе
жатыр. Оны Жібек жолы бойындағы сауда жолдарының қызметінен көруге болады.
Міне сол уақыттан бері Қазақстандағы халықаралық саудада болып жаткан
өзгерістерді анық көруге болады, яғни ол кезде Қазақстан Республикасы аз
ғана елдермен сауда қатынасына түскен болса, қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы 120 елмен халықаралық сауда қатынастарына түсуде. Сонымен
қатар қазір халықаралық сауда қатынастарын жақсарту жөнінен көптеген зандар
мен жолдаулар қолданылуда, яғни халықаралық сауда саясатын белгілі бір
жүйеде жүргізуге бағытталған .
Халықаралық сауданы реттеп оның еркін дамуы жолындағы кедергілерді
шешуге бағытталған саясаттар жүргізілуде. Олар протекционизм мен еркін
сауда саясаттары болып табылады. Осы саясаттар көмегімен ел өз
өндірушілерін сыртқы тауарлардан қорғау үшін және өндірушілерді ынталандыру
үшін, халықтың жағдайын жақсарту үшін, экспорт пен импортты тұрақтандыру
үшін қолданады.
Осы жұмысты оқи отырып сізде өздерінізге қажетті өте көп жаналықтарды
ашарсыздар деп ойлаймын.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес қызмет атқара
отырып ел өзінің жағдайын барлық елдер арасында жақсарта алады. Осы
көрсетілген бағыттарға байланысты жұмыс аткара отырып Қазақстан
Республикасы өзінің жағдайын дамушы елдер қатарына дейін көтере алады және
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына ене отырып барлық кедергілерден қиындыксыз өте
алуына жағдай жасалады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы.
Халықаралық экономикалық қатынастардын дәстурлі және ең кен дамыған
нысанына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзі елдерінің барлығы үшін сыртқы
сауданың рөлі ерекше маңызды. Американ ғалымы Сакстын пікірінше "қандай да
бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты.
Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып ешқандай ел дені сау, жөні түзу
экономика жасай алмайды". (1 С.27)
Халықаралық сауда - еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілері арасында пайда болатын байланыстардын нысаны және олардың
өзара экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми техникалық прогрестін ықпалымен экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардын қарым- қатынасын күшейтеді. 20 ғасырдың екінші
жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен дамып келеді.
Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдандырудын
дамуы;
2. экономикада жана салалардын пайда болуына және негізгі капиталды
жанартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардын белсенді
қызметі;
4. тарифтер сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы халықаралық
сауданың реттелуі;
5. Көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып кеден бажының
төмендеп еркін экономикалық аймақтардын құрылуы;
6. Сауда экономикалық интеграция процестері дамып жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7. Сыртқы рынокка бейімделген экономикасы бар жаңа индустриялды
елдердің пайда болуы; (1 С.28)
Халықаралық сауда- дүние жузі елдері арасындағы төлемді жиынтық тауар
айналымы.
Халықаралық сауда - халықаралық тауар ақша қатынастарының сферасы, ол
әр түрлі елдердің сатушылары мен матып алушылары арасында жүреді.
Халықаралық сауда әлемнің барлық елдерінің сыртқы саудасының жиынтығы болып
табылады. (2. С.80)
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын қарастыру қажет.
Халықаралық сауданың формалары:
1 Аукциондар және аукциондық сауда;
2 Биржалық сауда;
3 Халықаралық көрмелер мен жәрменкелер;
4 Машиналар мен құрал- жабдықтар арендасы;
5 Қарама- қарсы сауда;
6 Шекаралық сауда;
Аукциондық сауда - нарықтық сауданың түрі, мұнда сатушы барынша пайда
табу мақсатында аукционға қатысқан бірнеше немесе көптеген сатып
алушылардын төлем қабілетінің негізінде өзінің ең жоғарғы денгейіне дейін
көтеріледі. (1. С. 42)
Аукциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып, әлемдік бағаларға
жақын бағалармен сатуды қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге тауарлардын өте
көп мөлшерін сату және көптеген бәсекелес сатып алушыларды қатыстыру арқылы
сатушы мен сатып алушыға қолайлы жағдай жасайды.
Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар
массаларын қатыстырады, осының нәтижесінде шикізаттын жекелеген түрлері
бойынша турақты нарықтар стихиялы түрде пайда бола бастады.
Сауда процесінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға
айналдырды, ең алғашқылары 17 ғасырда Еуропада пайда болды.
Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке
кезінде шырқау шегіне жеткен биржалар өз мәнін жоғалта бастады. Биржалардың
гүлденуі кезінде оларда тауарлардың 200 түрі айналыста жүрді, ал қазіргі
кезде 60 турі ғана айналыста жүр. Биржаларда астық, қант, кофе, какао
сияқты ауылшаруашылық тауарларының саудасы жүргізіледі, сонымен бірге
оларда шикізат саудасының 20%- ке жуығы іске асырылады. Биржалық емес
саудадағы бағалар биржалық бағаларға сәйкес түрде бейнеленеді.
Сонымен, биржалық сауда - биржалардың қатысуымен тауарлар мен бағалы
қағаздардың сатылуы. (1. С. 44)
Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар
келісімдерге қатыспайды, бірақ олардың бекітілуіне ықпал етеді.
Биржалардың бірнеше турі бар:
1 тауар биржасы;
2 қор биржасы;
3 еңбек биржасы;
4 валюта биржасы.
Тауар биржасы- сапасы жағынан стандартқа толықтай сай келетін белгілі
бір тауарларды сатып алу мен сату үшін ұйымдаскан нарықты қамтамасыз ететін
сауда.
Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тауарлардың
бар екенін олардың саны мен сапасын көрсететін құжаттар куәләндырылады.
Қор биржасы- таза іскерлік принципінде жұмыс істейді.
Валюта биржасы- бұл валюта нарығы.
Еңбек биржасы- жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкер мен қызметкерлер
арасындағы делдалдықты жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме.
Халықаралық көрмелер мен жәрменкелер - тауар үлгілерін көрсету нарығы,
бұл жерде іскерлік келіссөздер жүргізіліп, контрактыларға қол қойылады. (1.
С. 45)
Жәрменке- бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын- оқтын отіп тұратын
нарықтың түрі.
Машиналар мен жабдықтардың арендасы
Аренда - бұл жалгерлік шаруашылықты жүргізудің формасы. Мұнда жалға
беруші мен жалгер арасында шарт негізінде жалгерге жерді, табиғат қорларын,
кәсіпорындарды, олардың бөлімшелерін уақытша пайдалануға, сондай-ақ дербес
шаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да мүліктерді белгілі мерзімге тиісті
ақысын төлетіп, иеленуге және пайдалануға береді.
Жалгерлікке халық шаруашылығының барлық саласында рухсат беріледі және
мүлік жөніңде меншіктің барлық формалары мен түрлерінде қолданылады.
Жалға берушілер- меншік иелері атынан мүлікті жалға беруге өкілетті
орындар мен ұйымдар болуы мумкін.
Жалгер - заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар, шетелдік
мемлекеттер, халықаралық ұйымдардың қатысуымен құрылған ұйымдар мен
бірлестіктер және т.б.
Халықаралық саудада аренданың үш түрі қолданылады:
1 лизинг- ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан көп мерзімге дейін)
2 Хайринг- орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан 1 жылға дейінгі
мерзімге)
3 рейтинг- қысқа мерзімдік аренда (бірнеше күннен бірнеше айға дейінгі
мерзімге)
Қарама -қарсы сауда- экспортталған тауардың жартылай немесе толық
құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы туралы қарсы
міндеттемесі. (12. С. 283)
Қарама -қарсы сауданың бірнеше түрлері бар:
1 Бартерлік келісімдер
2 Қарама- қарсы сатып алу келісімдері
3 Клирингтік келісімдер
4 Лицензиялық келісімдер
5 Компенсациялық келісімдер
Шекаралық сауда - сауда, төлем және жыл сайынғы карар туралы
келісімнің негізінде көрші мемлекеттердің шекаралас аудандарының сауда
ұйымдары мен фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу турі.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық
сауда ерекше орын алады.
Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару халықаралық экономикалық
қатынастардың негізгі формасы болып есептелген еді, ал қазіргі кезде
шетелдік инвестициялау халықаралық экономикалық қатынастардын жетекші
формасы болып саналады.
Осыған қарамастан халықаралық сауда өзінің масштабы мен функциялары
бойынша халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы комплексінде манызды
орынга ие болып отыр, яғни баскаша айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық
сауда халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы көлемінің 80% үлесін
алып отыр.
Халықаралық сауда - әртүрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы
байланыс формасы болып табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі
негізінде қалыптасады және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді. (3. С.
86)
Ғылыми-техникалық революцияның, өнеркәсіптік өндіріс специализациясы
мен корпорациясы әсерінен елдер экономикасында болып жатқан құрылымдық
өзгерістер ұлттық экономикалардын өзара әсерлесуін күшейтеді. (2. С. 36)
Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы дүниежүзілік нарықты
құрайды.
Дүниежүзілік нарық әлемдегі тауар - ақшаа қатынастарының даму процесі
кезінде қалыптаса бастады.
Жалпы алғанда дүниежүзілік нарық күрделі түсінік болып табылады.
Бұл түсінікті терең зерттеу үшін оны екі аспектіде қарастыру керек.
- біріншіден, дүниежүзілік нарық абстрактылық түсінік болып табылады,
яғни ол кеңістік аспектіде карастырылады.
- Екіншіден, дүниежүзілік нарық заттық аспектіде карастырылады.
Сыртқы сауда дегеніміз- белгілі бір елдің баска елдермен сауда жасауы.
Сыртқы сауда операцияларының 4 негізгі турі бар:
1 Экспорттық операциялар - шетке шығару арқылы шетелдік контингентке
тауарды сату;
2 Импорттық операциялар - шеттен әкелу арқылы шетелдік контингенттен
тауарды сатып алу;
3 Реэкспорттық операциялар - бұрын импортталған және қайта
өңдеуден өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату.
4 Реимпорттық операциялар - бұрын экспортталған және қайта
өңдеуден өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу. (2. С. 38)
Сыртқы сауданың дамуын анықтайтын факторлар:
1 Тенгенің тұрақтылығы
2 Инфляцияның денгейінің томендеуі
3 Өндірістін құлдырауының тежелуі, макроэкономикалық ахуалдың барынша
тұрақтануы
4 Экспорт өнімдерінің тұрақты түрде ұлғаюы.
Сыртқы саудада негізгі операцияларды бірнеше субьекттер қамтамасыз
етеді. Олар: брокер, дилер. маклер, коммивояжер, комиссионер, бонус,
консорциум және т.б. Осыларға түсініктеме беретін болсақ:
Брокер - сауда делдалы, ол сату-сатып алу келісімдеріне белгілі бір
жақ ретінде қатыспайды, тек ғана қызығушы екі жақ - сатушы және сатып алушы
арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. (1. С. 48)
Брокер бір реттік тапсырма негізінде және өз клиенттерінің
инструкциялары шегінде әрекет жасайды.
Брокердің негізгі артықшылығы - келіссөз жүргізу барысында брокер өз
клиентінің атын жасыруына яғни конфеденциалдылықты сақтауына болады.
Сондықтан кейбір клиент брокерді делдал өтіп алу себебі - олар өз
операцияларының кең таралмауын, яғни жасырын болуын қамтамасыз етеді.
Брокер делдалдыкпен қатар баска қосымша қызметтерді де көрсетеді,
мысалы, нарықты зерттеу жарнама жоніңдегі акпараттар несие беру. Брокер
қызметін жеке адамдар, фирмалар мен ұйымдар жүргізеді.
Дилер- өз атынан және өз есебінен тауарларды кайта сатумен айналысатын
жеке тұлға немесе фирма. (1. С. 49)
Дилердің пайдасы тауарларды саткан және сатып алған багалардын
айырмасынан турады. Тауарларды откізу жүйесінде дилар өз қызметінде сонгы
тутынушыларға жақын болады.
Коммивояжер - бұл сауда окілеттілігін жүзеге асыратын сауда
касіпорныңын қызметкері.
Коммивояжер касіпорынмен жедел немесе жедел емес еңбек квлісімдері
негізінде әрекет етеді. Коммивояжердің функциясы - белгілі бір аймакта
касіпорын тауарларының откізілуін қамтамасыз ету. Коммивояжер өнімге деген
тапсырысты жинап, сатып алушылыр шенберін курады, бұл кезде ол келісім
жасауга өкілетті емес. Ол қызметі үшін коммивояжер не тұрақты еңбекақы
алады, немесе орындалған тапсырыстар сомасынан алынған процент мөлшерінде
сыйақы алады.
Комиссинер - сауда келісіміндегі делдал; белгілі мөлшердегі сыйлық
үшін, комитент пайдасы үшін соның есебінен, бірақ та өз атынан делдалдық
жасайтын адам. (1. С. 50)
Тауар нарығында тауарды сату кезінде комиссионер оның меншік иесі бола
алмайды.
Бонус - бұл көрсетілген комиссиялық қызметтер үшін төленетін
комиссиялық сыйақы. Бонус мөлшері сатылған ( айырбасталған немесе сатып
алынған ) тауарлардын құнына қатысты процентпен - анықталады
және мыналарға қатысты өзгеріп отыруы мумкін;
• Тауарлардын күйіне қатысты;
• Оған деген сұранысқа;
• Сату каналдарына ( дүкен немесе тікелей сату арқылы);
• Комиссиялық келісімдерге деген сұраныс пен ұсыныстын
арақатынасына;
• Комиссионерлер арасындағы бәсеке денгейіне.
Бонустың нақтыы мөлшері мен есептеу жолдары комиссиялық келісімдерде
анықталады.
Консорциум - бірнеше банк немесе өнеркәсіп касіпорындарының арасындағы
бірлесіп заемдарды, акцияларды, облигацияларды орналастыру, кең ауқымдағы
каржылық немесе коммерциялық операцияларды жүргізу, ірі өнеркәсіп құрылысын
жүзеге асыру, өнім өндіруді ұлғайту мақсатындағы уақытша келісім. (1. С.
50)
19 ғасырдың аяғында - 20 ғасырдың басында қосымша пайда табу
мақсатында заемдар мен бағалы кагаздарды тиімді түрде орналастыруды жүзеге
асыратын бірнеше банктердің банкирлер уйінің және каржыландыру когамдарының
бірлестігі турінде әрекет етті. Қазіргі танда халықаралық консорциумдар оте
кен түрде дамуда, оларды ірі шаруашылық жобаларды жүзеге асыру мақсатында
касіпорындар курған.
Консорциум ұйымы қатысушылар арасындағы келіссөз арқылы ашылады.
Консорциумға кіретін қатысушылар өзінің зандылық және шаруашылық
еркіндігін сақтайды, бірақ консорциум мақсатына қатысты қызмет бөлігінде
олар бірлесе отырып сайланған жетекшіге бағынады.
Консорциум лидері басқа мүшелердің оған берген өкілеттілігі шегінде
әрекет етеді. Халықаралық саудада консорциум тапсырыстарды алуда бірлескен
курес жүргізу үшін және оларды бірлесе отырып орындау үшін курылады.
Консорциум тапсырыс беруші адам алдында бірлескен жауапкершілікте
болады.
Консорциумга қатысушы көп жагдайда өзінің тапсырыстағы 10% улесі
шегінде муліктік жауапкершілікте болады, ал қалған сома баска
қатысушылардын тапсырыстағы улесі бойынша өзара пропорционалды түрде
болінеді.
Сауда уйі- курделі кубылыс болып табылады. Сондыктан оның манің ашу
үшін ен алдымен оның ерекшеліктері мен негізгі мақсатына токталып оту
керек: 1. Ірі сауда уйінің типі, оның негізгі ерекшеліктеріне мыналар
жатады:
• Тауар өндірісі сферасына белсенді түрде енуі;
• Өндіріс кооперациясын ұйымдастыру;
• Несие - каржы операцияларына қатысуы.
Дуние жузінде қызмет ететін сауда уйлерінің негізгі мақсаттарына
жататындар:
• Делдалдык операцияларды концентрациялау есебінен сыртқы
экономикалық қызметтІ белсенді түрде жүргізу;
• Дүниежүзілік тауар нарықтарының өзгермелі конъюктурасына жедел
түрде жауап кайтару;
• Өндірісті ұйымдастыру және бәсекелестік кабілеті бар тауарларды
откізу;
• Усак және орташа фирмаларды біріктіру және олардын откізу қызметін
каржыландыру;
• Айналым шығындарын, маркетингтік зерттеу және жарнама
куның томендету.
Сауда уйлері акционерлік когам және жауапкершілігі шектеулі
серіктестік фирмаларында курылады. ( 10. С. 69)
Сауда уйлері және баска шаруашылық субьектілері арасындағы байланыстын
негізгі формаларына мыналар жатады: агенттік келісімдер; ынтымактастық
жоніңдегі келісімдер; сату - сатып алу контрактілері; консигнациялық
келісімдер және т.б.
Сауда уйлері өз қызметін белгілі бір тауар тобы шенберінде шектемейді,
олар тиімділігі және өзара есеп айырсуы бойынша өзара байланыскан
келісімдердің толық кешенің жүзеге асырады.
2. Брокерлік фирма, ол өз есебінен немесе белгілі бір тауарлардын
саудасымен айналысатын өндіруші, тутынушы немесе баска тұлғалар есебінен
нақтыы тауарлар бойынша келісімдер жүргізумен айналысады.
Көптеген сауда уйлері сонымен бірге саудагерлерден тапсырма алады және
фьючерстік биржада өздері келісімдер жүргізеді. (10. С. 70)
Бас жабдыктаушы - өнеркәсіптік, инфрақұрылымдык және баска да
обьектілерді салу кезінде технологиялық Ісурал - жабдыктардын толық
комплесін Ісурылыс ауданыңа жеткізіп беретін фирма тапсырыс берүшінің
тапсырмасы бойынша, ен басты жеткізуші келісім бойынша жеке машиналарды
жеткізіп беру үшін баска касіпорындарды немесе фирмаларды жұмсайды. Ондай
жеткізушілерді субжабдыктаушылар деп атайды.
Субжабдыктаушылардын тапсырмаларды орындаған - орындамағаныңа
карамастан, тапсырыс беруші алдында бас жабдыктаушы жауап береді.
Халықаралық сауда ар ел экономикасы үшін манызды бір элемент деп
айтуымызга болады. Ойткені халықаралық сауданы дамыту үшін ен бірінші ауыл
шаруашылыған, өндірісті, және т.б. дамыту қажет . Ал оларды дамыта отырып
халықаралық аренага шыга алады. Халықаралық сауданың дамуы сонымен қатар
елдер арасындағы достық қатынастарды кушейтуге және елдің экономикасын
жақсартуга ыкпал жасайды.
1.2 Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
Халықаралық сауда - мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы
тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты,
бірақ тек 20 ғасырда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды,
ойткені оған негізінен онеркасібі дамыған елдер ғана қатынасады.
Халықаралық сауда қазіргі дүниежүзілік еңбек болінісіне, ар турлі елдердің
экономикалық даму денгейіне және олардын табиги - географиялық жагдайларына
сайкес тауарлардын белгілі бір турлерін өндіруге маманданудын натижесі
ретіндекөрінеді.(2. С. 36) -
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш куштердің
дамуына, дүниежүзілік өндірістін құрылымына тәуелді. Егер 19 ғасырда
айырбаста кобінесе шикізат, азык - тулік және женіл өнеркәсіп өнімдері ғана
болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының улесі, асіресе машиналар мен
жабдыктардын улесі елеулі түрде ості. Согыстан кейінгі уақытта шикізаттын
дүниежүзілік экспорттағы улесі 35-тен 13- ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп
бұйымдарының улесі 23- ке ості. Курастырмалы бұйымдар мен қосымша
болшектер айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға
машиналардын туйіндерін курастыру және баска да курал - жабдыктар мен халық
тутынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуга болады. (19. С. 670)
Қазіргі уақытта халықаралық айырбас орісіне ғылыми - техникалық
жетістіктер айырбасы косылды (лицензиялар және ноу - хаулар мен сауда
жасау), олардын улесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10% құрайды.
Технологиялық курделі өнімдермен, лицензиялармен сауда - саттық жедел осіп
отыр. Егер 1970 жылы лицензиялардын дуние жузілік экспорттағы колемі 2,4 -
2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардын екінші жартысында бұл сан жылына 17
млрд. доллардан асты.
Халықаралық сауда обьектілерінің қатарына қазіргі уақытта жобалау
жұмыстары, лизинг ( жабдыктарды узак мерзімді жалға алу ), инжиринг
(инженерлік - құрылыс жұмыстарын аткару үшін жасалынған келісімдер )
жатады. (6. С. 43)
Халықаралық саудада жана индустриалды елдер ( Гонконг, Онтүстік
Корея, Сингапур, Тайвань ) үлкен роль аткара бастады. Бұл елдердің
экспортында өнеркәсіптік тауарлардын алатын орны елеулі және олардын
дүниежүзілік экспорттағы улесі 1960-1985 жылдары 2 еседен асып түсті.
Тарихи тургыдан алғанда дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік куресте ұлттық
муддені коргаудын ар турлі мемлекеттік формалары бар.
Ар турлі елдерде жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген
тауар рыноктарында ар турлі орын алады. Халықаралық сауданың арбір
қатысушысы өз мудцелерін коргау мақсатында қандай да бір іс - әрекет
аткаруға тырысады, яғни осы салада белгілі бір саясат жүргізеді.
Халықаралық сауда саласында саясаттын негізгі екі турі бар:
1 Халықаралық сауда саясаты;
2 Сыртқы сауда саясаты.
Халықаралық сауда саясаты - халықаралық сауда саласында жалпылама
кабылданған саясат. (З.С. 88)
Дүниежүзілік сауда ұйымы жүргізеді және ол әлем елдері тарапынан
колдау тауып отыр. Мундай саясатка халықаралық сауданы ырыктандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттін баска елдерімен сауда
қатынасына бағытталған іс - әрекеті түсіндіріледі.Сыртқы сауда саясатының
мақсаттары:
- осы елдің халықаралық еңбек болінісіне кіруінің дарежесі мен
әдісін өзгерту;
- экспорт пен импорт колемдерін өзгерту;
- елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету;
- экспорт пен импорт багаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
1 Еркін сауда саясаты
2 Протекционизм
Еркін сауданы ен алғаш А, Смит өзінің "Салыстырмалы артықшылықтар
теориясында" анықтаған. Ол : "айырбас қандай елге болса да колайлы; арбір
ел одан абсолютті артықшылықтар табады",- деп жазған. (3. С. 89)
Еркін сауда саясаты таза куйінде мемлекеттін сыртқы саудаға тікелей
арала-суынан бас тартып рынокка негізгі реттеуші ролін
жуктеуіненкөрінеді.Бірақ бұл мемлекеттін осы шаруашылық іс-әрекеттерінің
бағытына асер етуден толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық
субьектілеріне максималды еркіндік беру үшін баска елдермен келісім
шарттарга отырады. Еркін сауда он саяси салдарга әкеледі, ойткені елдердің
өзара байланыстылығы кушейіп бір-біріне душпандык әрекеттерінің мумкіндігін
томендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан негурлым көп пайда алуга мумкіндік береді. Іс
жузінде , еркін сауда саясаты таза куйінде ешкашан және еш жерде
колданылған жок.
Протекционизм отандык экономиканы шетелдік бәсекелестерден
коргауга бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен
салыстырғанда протекционизмдегі рыноктық куштердің еркін іс-әрекеті жокка
шыгарылады, ойткені әлемдік рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық
потенциалы мен бәсекеге жарамдылығы ар турлі, осыған байланысты дамуы
жағынан артта қалып отырған елдер үшін рыноктық куштердің еркін іс-
әрекеті пайдасыз болуы мумкін. Кушті шетелдік мемлекеттер жағынан
шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы томенірек елдерде экономикалық
токырауына және осы елде тиімсіз экономикалық құрылымның қалыптасуына
әкелуі мумкін. 2 С.75
Протекционизм елде белгілі бір салалардын дамуына комектеседі. Аграрлы
елдерде протекционизм кобінесе индустрализацияның қажетті шарты
16
болады. Одан баска протекционизм жұмыссыздыктын азаюына асер етеді.
Бірақ бұл саясатты узак мерзім бойына пайдалану экономиканың токырауына
әкеледі, ойткені шетелдік бәсеке болмаса жергілікті касіпкерлердің
техникалық денгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарлатуга ынтасы томендейді.
Өзінің тотенше формасында протекционизм экономикалық автаркия турінде
болады, яғни ел импортты тек өз елінде шыгаруға мумкін болмайтын
тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса импортты қамтамасыз ету денгейінде
ғана руксат етіледі. (4. С. 47)
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде
шиеленіскен бәсекелестік жагдайында ұлттық тауар өндірушілерін коргау үшін
пайдаланылуда.
Протекционизм саясаты негізінде арбір дамушы және дамыған ел өзінің
өндірушілерін ынталандыру мақсатында колданып, баска елден келетін
тауарларға карсы тура отырып экономиканы дамытуга және баска елдермен
тұрақты түрде қатынас жасауга мумкіндік алады.
Протекционизм саясатын жүзеге асыру барысында белгілі бір колемде
кедендік баж салықтары немесе үлкен проценттік қойылым коя отырып жүзеге
асыра алады.
Мамандардын болжауы бойынша 21 ғасырдың алғашкы жылдарында бәсекеге ен
кабілетті елдер саналатыны АҚША пен Азиялық мемлекеттер болады.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауга умтылыстары
онеркасібі дамыған елдер тарапынан қандай нысанда болмасын, карсылықка
кездеседі.
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі куралы болып кедендік
тарифтер саналады.
Кедендік тариф - бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі.
Кедендік баж салығы деп- мемлекеттін шекараны оту кезінде тауарлардын
импорты және экспортына салынатын салығы түсініледі. (6. С. 45)
Тарифтердің багаларға асер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс
колемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсыныска карағанда аз
сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны томендете
алмайды. Ал ішкі бага тарифтін толық сомасына оседі.
Әлемдік багага асер ете алатын үлкен мемлекет жагдайында баж салығы
импорттаушы елде тауар багасын жоғарлатып, экспорттаушы елде томендетеді.
Бага өзгерісінің натижесінде тутынушылар импорттаушы елде утылса,
экспорттаушы елде утады. Өндірушілерге келсек, жагдай керісінше болып,
импорттаушы елде утып, экспорттаушы елде утылады. Кедендік баж салығын
енгізген ел табыс алады.
Дүниежүзілік сауданың ен қарқынды және оскелен дамып келе жаткан
секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды
тауарлар. (5. С. 127)
Халықаралық саудада жедел дамып келе жаткан саланың бірі химиялық
өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатка сұраныстын кобейгенімен
шикізат саудасынмн қарқыны дүниежүзілік сауда қарқыныңан едауір томен.
Муның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайту; екіншіден, өзін утымды пайдалану арқылы қалдыксыз, терен өңдеу
процестерін колдану. (5. С. 127)
Дүниежүзілік азык - тулік саудасының оған деген сұраныстын біршама
азайғаны байқалды. Бұл белгілі дарежеде онеркасібі дамыған елдерде азык
-тулікпен қамтамасыз ету денгейінің жоғарылауымен байланысты.
Дүниежүзілік сауданың 90-жылдардын орта шеніңде жедел осуі АҚША-тын,
Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды осуімен байланысты.
Сонымен қатар бұл процеске ІСиыр Шығыс, Латын Америкасы елдерінің
шаруашылық конъюктурасының жақсарғаны да асер етті.
Егер сауда саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда
халықаралық тауарлар рыногы жыл сайын орта есеппен 6% - ке осері анық.
Жекелеген елдердің дүниежүзілік саудадағы ролін карастырсак, онда
дуние жузіндегі ен ірі экспорттаушы және импорттаушы елге АҚША жатады.
Дүниежүзілік саудада жүріп жаткан процестерді талдасак, оның басты
тенденциясы сыртқы сауданы ырыктандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар
проблемалар да бой көрсетеді. Олардын негізгісі - мемлекетаралық
экономикалық топтар мен сауда экономикалық одактар денгейіндегі
протекционистік тенденциялардын ұлғаюы.
Ен ірі тогыз халықаралық аймактын сауда одактарының курамы мынадай:
1. Еуропалық Одак - Австрия, Алмания, Улыбритания, Италия, Ирландия,
Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург,
Нидерланды, Греция.
2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы - Исландия, Норвегия,
Швейцария, Лихтенштейн.
3. Еркін мауда туралы Солтүстік Америкалық келісім- АҚША, Канада,
Мексика.
4. Азия - Тынык мухит экономикалық ынтымактастығы - Австралия,
Бруней, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Жана Зеландия, Папуа- Жана
Гвинея, Индонезия, Филлипин, Тайвань, Гонконг,Жапония, Онтүстік Корея,
Кытай АҚША, Мексика, Чили.
5. "Меркосур"- Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай.
6. Онтүстік Африкалық даму комитеті - Ангола, Ботсвана, Лесото,
Малави, Мазамбик, Маврикий, Намибия, ЮАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве.
7. Батыс Африкалық экономикалық және валюталық одак - Көт'д Ивуар,
Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин, Мали.
8. Онтүстік Азиялық аймактын ынтымактастық асоциациясы -
Индия, Пакистан, Шриланка, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал.
9. Анд пакті - Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия.
Аталған одактастықтарды курудын негізінде саяси, экономикалық, тарихи
мані бар обьективті.процестер жатыр. Бұл процестердің кушеюі бір жағынан,
халықаралық сауданың дамуына игі асер етеді, екінші жағынан кез - келген
жабык құрылымдарга тан - бірқатар кедергілер де болады. (7. С. 42)
Біртутас, әлемдік рыноктар жүйесінде алі де болса көптеген кедергілер
мен кайшылықтар бар. Еркін сауда немесе протекционизм маселесі кун
тартібінен түскен жок. Сауда - экономикалық одактастықтарына муше елдер
кайшылықты жагдайларды түсіне, ескере отырып, проблемалардын онтайлы
шешімін іздестіру устінде.
Халықаралық сауда - экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық
ұйымдар курыдды. Олардын қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады. (7. С.
57)
ГАТТ - тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардын
сауда қатынастары кабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады.
ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның
шенберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талкылау үшін муше
елдер арасында келіссөздер, консультациялар, кездесулер откізіледі. ГАТТ-
тын толық кукылы мушелерінің саны 1990 жылы 96 - га жетті.
ЕАСТ - Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс
істейді. Бұл ассоциацияга 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ - ның
негізгі мақсаты өзара еркін сауда жагдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД - БУУ - ның сауда және даму конференциясы. Буған 170 - ке жуык
мемлекет, сондай - ак көптеген халықаралық ұйымдар кіреді. ЮНКТАД
-халықаралық экономикалық қатынастардын дамуына және реттелуіне колдау
жасайды.
Осы көрсетілген халықаралық ұйымдар арқылы барлық елдер бір -бірімен
тұрақты қатынас жасай алады және көптеген елдер арасындағы проблемаларды
шешуге мумкіндік береді. Бұл ұйымдардын барлығы елдер арасындағы
қатынастардын жақсы қарқынмен ешбір кедергісіз дамуына жагдай жасап,
ынтымактастықты кушейтуге, дамушы елдерді дамыған елдер қатарына косуга,
елдер арасындағы коре алмаушылықты, менсінбеушілікті жоюга жагдай жасап
отырады.
2 ҚАЗАҚСТАНЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫХАЛЫҚАРАЛЫ Қ
САУДАНЫҢ МАНЫЗЫ 2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық сауданың
ролі мен орны
Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауда саясатын зерттеу
барысында оның 1991 жылга дейін КСРА-ның экономикалық шенберінде терен
интеграция-мен жоспарлаудын орталықтандырылған жүйесі жайында дамығандығын
умытпау қажет. (2 С.85)
Кеңес заманыңда Қазақстанның индустрализациясы жүзеге асырылып,
экономикасы дамыды , бірақ республика КСРО- ның баска республиқаларына отын-
энергетикалық ресурстарды, астық, ауылшаруашылық өнімдерді, баскаша
айтканда шикізатты жеткізуге маманданған еді.
Барлық ішкі, ресаубликааралық және халықаралық сауда мемлекеттік
тапсырыстар жүйесімен реттеледі. Экспорттық лицензиялар мен квоталар
тауарлардын 200-не таралып, стратегиялық тауарлардын экспорты тек
монопольды сыртқы экономикалық құрылымдар арқылы жүзеге асырылды.
Бұрыңғы КСРО елдерімен сауда негізінен екі жақты үкіметаралық
келісімдермен реттеліп, клиринг негізінде жүзеге асырылды. Қазақстанның
сыртқы экономикалық және халықаралық сауда саясаты оның егемендік алуы мен
экономикалық реформаларды жүзеге асыруы барысында қалыптасты. Тәуелсіз
халықаралық сауда саясаты - республиканың әлемдік кауымдастықка кіруінің
қажетті шарты болып табылады. (2 С.86)
Тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, Қазақстан сыртқы экономикалық
ырыктандыру жолына түсті. 1992 жылдын 25 кантарында Қазақстан Республикасы
Президентінің зан куші бар "Экономиканы тұрақтандыру мен экономикалық
реформаларды жүргізу кезеніңде Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық іс-әрекетін ұйымдастыру туралы" жарлығы кабылданды. Сонымен
қатар ар турлі өнімдердің багаларын ырыктандыру туралы бірқатар кужаттар
кабылданды.
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді ырыктандыруда алғашкы манызды кадам
1993 жылы жасалды. Онда квоталар саны 34-ке дейін, ал лицензиялар саны 61-
ге дейін кыскартылды. Республикааралық сауданың үкіметаралық келісімі мен
қамтылуы 60 пайызга томендеді. Экспорттық өнімге деген мемлекеттік тапсырыс
жүйесін келісім багалар жүйесі алмастырды. 145 өнімге орташа мөлшері 15
пайыз болатын экспорттық салықтар енгізілді. Импорттық лицензиялар 5 өнім
туріне беріліп, импорттық салық мөлшері 0,5 пайыздан 21 пайызга дейін
болды.( 2 С.86)
20-дан астам касіпорындар женілдіктерге ие болды. 1994 жылы
лицензиялау мен квоталауга жататын тауарлар саныңын азайтылуы жүргізілді.
1994 жылы 15 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Каулысымен
"Экономикалық дагдарыстан шыгу және реформаны терендету бойынша" Үкімет іс-
әрекетінің багдарламасы кабылданда.
1995 жылы Қазақстан Республикасы халықаралық саудасын ырыктандыруда
мынадай кадамдар жасальгады; ұлттық және жеке кауіпсіздік, денсаулықка
деген көзкарастарга байланысты бірқатар тауарлар тізімінен баска барлық
экспорттық және импорттық квоталар алынып тасталынды; стратегиялық
тауарлардын халықаралық саудасына монополия жойылды; экспортерлердің
-валюталық табысының міндетті сатылуы токтатылды; биржалық және аукциондык
сауда ұлғайтылды.
1995 жылдын кантарында Ресей, Қазақстан , Белорусь Кедендік Одағы
туралы келісімге кол қойылды. Кейін оларға Кыргыстан мен Таджикистан
косылды. Оның басты мақсаты - кедендік кедегілерді жою, адамдар , тауарлар,
капитал мен қызмет көрсетудің еркін ауысуы үшін бірінғай экономикалық
кеністік куру болып табылады.
1995 жылдын 11 кантарында Қазақстан Республикасы Президентінің "Сыртқы
экономикалық іс- әрекетті ырыктандыру" туралы Жарлығы кабылданды.
1995 жылы 23 наурызда Президент Жарлығымен "КР шетелдік
инвестициялар туралы" зан кабылданып, ол Қазақстан
экономикасына тартылған шетелдік инвестициялардын экономикалық және куктық
негіздерін анықтап инвестицияларды коргауга берілетін мемлекеттік
кепілдікті тіркеді.
1996 жылы экспорттық өнімге салынатын барлық кедендік баж салықтар
алынып тасталынды, инвестациялық тауарларға импорттық тауарлар томенде-
тілді.
1997 жылы бәсекелестікті жоғарлату мақсатында тауар импортындағы
шетел инвесторларына берілетін женілдіктер алынып тасталынды.
Тек Қазақстан Республикасының территориясында онделуге арналған
өнімге женілдіктер сакталынды. (2 С.87)
1997 жылдын 20 шілдесінде КР Кеден Комитеті мен Ұлттық банк "КР
экспорт импорттын валюталық бакылауын ұйымдастыру туралы" Ереже кабылдады.
Ол экспорттық - импорттық валюталық бакылау тартібін орнатып, экспорттан
түскен валюталық табыстын дер уақытында келуі мен импорт мақсаттарында
валюта каржыларын пайдаланылуы мен негізделгенің бакылау тартібін
белгіледі.
1997 жылдын 28 акпаныңда КР үкіметі "КР тікелей инвестицияларды
мемлекеттік колдау туралы" заның кабылдады.
Сойтіп коріп отырғанымыздай халықаралық сауданың ырыктандырылуы каржы
секторының ырыктандырылуын ынталандырады.
Халықаралық сауданың ырыктандырылуы Ішкі рынокка ғана асер етіп қойған
жок. Қазақстанның шет елдердің, ОЭСР рыноктарына шыгу мумкіндіктері
кенейді. Біздің республиқамызга қатысты нарықтық емес экономиқалы елдерге
салынатын көптеген кедендік баж салықтар мен санкциялар томендетіліп немесе
алынып тасталынды.
Қазақстан Европа Одағы, АҚША, Канада, Скандинав елдерінің рыноктарында
ен тиімді жагдайлы мартебеге ие болды.
1993 ж- Европа Одағы, 1992 ж.- Канада, 1994ж.- АҚША, Қазақстанды
Генералды преференциялар жүйесіне кабылдаған. (2 С.87)
Алдынгы жылдардағыдай 1998 жылы елдің сауда балансы теріс болды. Оның
құрылымындағы алыс шет елдермен сауда операциясының сальдосы он, ал оны ТМД
елдерімен саудада экспорттын импорттан асып түсуі аукымды етті.
Бірақ бұрыңғы одактас республиқаларға арналған экспорт колемі алыс шет
елдерге арналған экспорт колемінен оте жоғары. 1998 жылдағы экспорттын
томендеуі ТМД елдеріндегі валюта кунсыздануы Қазақстан үшін сауда жагдайын
киындатты.
Қазақстан экономикасының бугінгі жагдайын талдап карасак, онда біз
мынадай онды кубылыстарды байкар едік: (1 С.36)
1 Тенгенің тұрақтылығының нығайуы. Егер 1995 жылы тенге доллармен
салыс-тырғанда 28,8 пайыз томендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана
томендеген. Бұл тенденция 1997 жылы және одан арі де сакталады деп кутуде.
2 Инфляция денгейінің томендеуіне байланысты Ұлттық банктын кайта
каржы-ландыру ставкасы егер 1995 жылдын орта шеніңде жылдык 75 пайыз болса,
сол жылдын аягында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.
3 Өндірістін құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал
барынша тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай куйге жете бастады. Сонгы
жеті жылдын ішінде тунгыш рет Қазақстанда өндірістін құлдырауы токталып
біршама экономикалық осуге кол жеткізілді.
4 Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғайды. Экспорт жылдан жылга осуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда колданылып отырған халықаралық сауда режимі,
бага жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр. Солардын ішінде; (1 С.36)
- Облыстардын лицензиялар беру кукығын жойып, сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігінен мемлекеттік халықаралық
сауда компанияларын боліп олардан монополиялық сауда жасау кукығын алу
керек.
- Барлық лицензиялар мен квоталарды аукциондарда сатуды зандастыру
керек. Муның өзі пайданың бір болігін мемлекет казынасына алуга, меншіктін
ар турлі нысаныңдағы кез келген касіпорының лицензиялар мен квоталарға ашык
және бәсекелесті түрде кол жеткізуіне мумкіндік береді.
- Экспорттық салалар мен өндірістін дамуын жетілдіре беру мен
ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде
талдаулар жасап қажет болған жагдайда оларға өзгерістер енгізу бугінгі
куннің талабы. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар
саласындағы орның
тұрақтандырып, ролін мейлінше арттыру бағыттарында колга алатын
жұмыстар
жеткілікті. Бұл жұмыстардын негізгілерінің ішінде аякталған кешен
курып экспорттағы шикізат бағытын жену үшін сыртқы экономикалық байланыстар
саласын республика экономикасын құрылымдык кайта куру багдарламасына
сайкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аякталған
технологиялық кешендер курып, өндіруі салаларды экстенсивті дамудан
интенсивті дамуга- кошіріп, дүниежүзілік денгейдегі жана технологияларды
пайдалануды мақсат туту керек.
Экспорт мумкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын,
женіл және тамак онеркасібін жан-жақта дамыту жоніңдегі іс-шараларды батыл
колга алу міндеттері тур. ( 5. С. 124)
Аталған салалар мен өндірістерді шугыл дамыту мемлекеттін экспорттық
потенциалын ұлғайтып кана қоймай, жұмыспен толық қамту маселесіне де
колайлы жагдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы
арзандығы мен колда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдыктарды женіл және
тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардын экономикалық тиімділік
денгейі жоғары екендігі түсінікті.
Қазақстанның халықаралық саудадағы ролін кушейту үшін оған тан
ерекшеліктерді байкап, багдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның
дамыған, сондай-ак дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Қазақстанды дамыған елдер қатарына косатын факторларға халкының жаппай
сауаттылығы, ғылыми - зерттеу мекемелерінің кен жүйесі, гарыштық
зерттеулерге қатысу мумкіндіктері жатады.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жана
технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның томен дарежесі
Республиканың дамушы ел екендігінің далелдері.
Ал, дамушы елдердің өз экспортына колайлы база жасау бағытындағы іс-
кимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер
атап айтсак АҚША Таргетинг дегенді пайдаланушы елдерге карсы санкциялар
колданады.
Таргетинг- экспорттық потенциалды негізінен бір мақсатты ғана көздеп
осіре беру.
1997 жылдын басында Маскеуде, Интеграциялық комитетте Белорустін,
Қазақстанның, Кыргызстанның және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының
Букіл Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру маселесі жоніңде жұмыс бабындағы
кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар 1996 жылдын соныңда Сингапурде откен
БСУ-га муше мемлекеттер министрлері конференциясының жұмыс корытындысын
талкылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz