Валюталық тәуекелдер: бағалау және басқару әдістері
1 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Валюталық тәуекел ұғымы және оның түрлері
1.2 Валюталық операциялар ұғымы және оның түрлері
1.3 Валюта операцияларындағы есептеулер
2 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ
2.1 Валюталық тәуекелді басқарудың кезеңдері мен әдістері
2.2 Валюталық тәуекелдерден сақтандыру әдістері
2.3 Валюталық тәуекелді басқару кезіндегі кездесетін проблемалар
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУ
3.1 Қазақстан республикасындағы коммерциялық банктардың валюталық операцияларын мемлекеттік реттеу
3.2 Қазақстан Республикасының валюта нарығының ерекшелігі
1.1 Валюталық тәуекел ұғымы және оның түрлері
1.2 Валюталық операциялар ұғымы және оның түрлері
1.3 Валюта операцияларындағы есептеулер
2 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ
2.1 Валюталық тәуекелді басқарудың кезеңдері мен әдістері
2.2 Валюталық тәуекелдерден сақтандыру әдістері
2.3 Валюталық тәуекелді басқару кезіндегі кездесетін проблемалар
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУ
3.1 Қазақстан республикасындағы коммерциялық банктардың валюталық операцияларын мемлекеттік реттеу
3.2 Қазақстан Республикасының валюта нарығының ерекшелігі
Валюта нарығы әр уақытта да өзінің тұрақсыздығымен және нақты болжамдар жасаудың қиындығымен сипатталған. Бұл жайт, нарықтың әлемдегі саяси және экономикалық өзгерістеріне тез бейімделуімен және көп жағдайларда,спекуляцияның орын алғандығымен түсіндіріледі.
Валюта тәуекелі дегеніміз—шетел валютасын әртүрлі бағамдармен сатып алу-сату кезінде шығынға ұшырау қаупі.
Валюта тәуекелі немесе бағамдық жоғалтулар қаупі банктік операциялар нарығының интернационализациясымен, трансұлттық (біріккен) кәсіпорындар мен банктардың құрылуымен және де олардың қызметінің диверсификациялануымен байланысты болып келеді де, валюта бағамдарының ауытқуы нәтижесінде ақша жоғалту қаупі пайда болады.
Валюта бағамдарының арақатынасының өзгеруі көптеген факторлардың әсерінен пайда болады, мысалы: валюталардың өз құнының өзгеруі, ақша ағымдарының бір мемлекеттен екінші мемлекетке ағылуы, спекуляция ж.т.б.факторлар. Кез-келген валютаның бағамына қатты әсер ететін басты фактор—резиденттер мен резидент емес азаматтардың валютаға сенім арту деңгейі болып табылады. Валютаға сенім—күрделі көпфакторлы критерий, ол бірнеше көрсеткіштерден құралады. Мысалы, мемлекеттің саяси режимінің ашықтылық деңгейіне сенімділік көрсеткіші, экономиканың либерализациясы және айырбас бағамы режиміне, мемлекеттің экспорттық-импорттық балансы, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер және болашақта мемлекеттің дамуының тұрақтылығына инвесторлардың сенімі [1].
Валюталық тәуекелдер – сыртқы саудада, несиелік, валюталық операциялардың тауар және қор биржасында ашық валюта позициясының болуы шетел валютасы бағамының ұлттық валютаға арақатысының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалтулар қаупі. Экспортерлер мен импортерлер қызметінде валюталық тәуекел түсінігімен кездеседі. Егер де мәмілені жасау мен ол бойынша төлемдер жүргізу периодының ортасында ұлттық валютаның бағамы төмендесе экспортер шығынға ұшырайды.
Валюта тәуекелі дегеніміз—шетел валютасын әртүрлі бағамдармен сатып алу-сату кезінде шығынға ұшырау қаупі.
Валюта тәуекелі немесе бағамдық жоғалтулар қаупі банктік операциялар нарығының интернационализациясымен, трансұлттық (біріккен) кәсіпорындар мен банктардың құрылуымен және де олардың қызметінің диверсификациялануымен байланысты болып келеді де, валюта бағамдарының ауытқуы нәтижесінде ақша жоғалту қаупі пайда болады.
Валюта бағамдарының арақатынасының өзгеруі көптеген факторлардың әсерінен пайда болады, мысалы: валюталардың өз құнының өзгеруі, ақша ағымдарының бір мемлекеттен екінші мемлекетке ағылуы, спекуляция ж.т.б.факторлар. Кез-келген валютаның бағамына қатты әсер ететін басты фактор—резиденттер мен резидент емес азаматтардың валютаға сенім арту деңгейі болып табылады. Валютаға сенім—күрделі көпфакторлы критерий, ол бірнеше көрсеткіштерден құралады. Мысалы, мемлекеттің саяси режимінің ашықтылық деңгейіне сенімділік көрсеткіші, экономиканың либерализациясы және айырбас бағамы режиміне, мемлекеттің экспорттық-импорттық балансы, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер және болашақта мемлекеттің дамуының тұрақтылығына инвесторлардың сенімі [1].
Валюталық тәуекелдер – сыртқы саудада, несиелік, валюталық операциялардың тауар және қор биржасында ашық валюта позициясының болуы шетел валютасы бағамының ұлттық валютаға арақатысының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалтулар қаупі. Экспортерлер мен импортерлер қызметінде валюталық тәуекел түсінігімен кездеседі. Егер де мәмілені жасау мен ол бойынша төлемдер жүргізу периодының ортасында ұлттық валютаның бағамы төмендесе экспортер шығынға ұшырайды.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министірлігі
әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факильтеті
“Қаржы” кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы: “Валюталық тәуекелдер: бағалау және басқару әдістері”
Қаржы мамандығы, 2 курс күндізгі
магистратура бөлімінің магистранты
Темирбаев Ж.С.
Сын – пікір беруші:
э.ғ.к., доцент Жүнісбеков С.Б.
Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі
_________________
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент Мақыш С.Б.
_________________
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
э.ғ.к.., Ермекбаева Б.Ж.
хаттама № ____ қаулымен “___” _________ 2006 ж.
Алматы, 2006
1 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Валюталық тәуекел ұғымы және оның түрлері
Валюта нарығы әр уақытта да өзінің тұрақсыздығымен және нақты
болжамдар жасаудың қиындығымен сипатталған. Бұл жайт, нарықтың әлемдегі
саяси және экономикалық өзгерістеріне тез бейімделуімен және көп
жағдайларда,спекуляцияның орын алғандығымен түсіндіріледі.
Валюта тәуекелі дегеніміз—шетел валютасын әртүрлі бағамдармен сатып
алу-сату кезінде шығынға ұшырау қаупі.
Валюта тәуекелі немесе бағамдық жоғалтулар қаупі банктік операциялар
нарығының интернационализациясымен, трансұлттық (біріккен) кәсіпорындар мен
банктардың құрылуымен және де олардың қызметінің диверсификациялануымен
байланысты болып келеді де, валюта бағамдарының ауытқуы нәтижесінде ақша
жоғалту қаупі пайда болады.
Валюта бағамдарының арақатынасының өзгеруі көптеген факторлардың
әсерінен пайда болады, мысалы: валюталардың өз құнының өзгеруі, ақша
ағымдарының бір мемлекеттен екінші мемлекетке ағылуы, спекуляция
ж.т.б.факторлар. Кез-келген валютаның бағамына қатты әсер ететін басты
фактор—резиденттер мен резидент емес азаматтардың валютаға сенім арту
деңгейі болып табылады. Валютаға сенім—күрделі көпфакторлы критерий, ол
бірнеше көрсеткіштерден құралады. Мысалы, мемлекеттің саяси режимінің
ашықтылық деңгейіне сенімділік көрсеткіші, экономиканың либерализациясы
және айырбас бағамы режиміне, мемлекеттің экспорттық-импорттық балансы,
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер және болашақта мемлекеттің дамуының
тұрақтылығына инвесторлардың сенімі [1].
Валюталық тәуекелдер – сыртқы саудада, несиелік, валюталық
операциялардың тауар және қор биржасында ашық валюта позициясының болуы
шетел валютасы бағамының ұлттық валютаға арақатысының өзгеруімен байланысты
валюталық жоғалтулар қаупі. Экспортерлер мен импортерлер қызметінде
валюталық тәуекел түсінігімен кездеседі. Егер де мәмілені жасау мен ол
бойынша төлемдер жүргізу периодының ортасында ұлттық валютаның бағамы
төмендесе экспортер шығынға ұшырайды.
Ал, импортер үшін бағам жоғарылауы шығынға ұшыратады. Екі жағдайда да
импортер мен экспортер үшін мәміледе келіскен ақша сомасынан кем ақша
сомасы шығады.
Кредитор мен несие беруші де қарызды шетел валютасында беретін болса,
онда валюталық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Валюталық тәуекелге мемлекеттік ұйымдар, банктар, мемлекеттік ресми
және валюталық резервтері де ұшырайды [2].
Алтын стандарты кезінде валюталық тәуекелдер минималды, әрі
халықаралық экономикалық қатынастарға өздерінің ықпалын тигізбейтін,
өйткені валюта бағамдары салыстырмалы түрде тұрақты және жиі өзгерістерге
ұшырамайтын.
Ал, қазіргі монополиялы капитализм жағдайларында валюта сферасында
валюта тәуекелдері күшейіп кеткен. Брэттон-Вудс валюталық жүйесінің
режиміндегі тіркелген паритеттер (тепе-теңдік) мен бағамдар кезінде
валюталық тәуекелдер ресми периодты девальвация және ревальвация
жүргізілген. Еркін қалқымалы валюта бағамдары режиміне өткеннен кейін
валюта тәуекелдері өсті, олар халықаралық сауда және несие қатынастарын
қиындатады.
Экономистер валюта бағамына ұзақ мерзімде әсер етуші барлық
факторлардың ішінен екі негізгі факторды бөліп көрсетеді:
Инфляция қарқыны. Оның заңдылығы бойынша жоғары қарқынды инфляциясы
бар елдің ұлттық валютасының бағамы, инфляция қарқыны төмен елдердің валюта
бағамына қарағанда айтарлықтай төмен болады. Мысалы, жоғары инфляция
қарқыны байқалатын елдерде (Ұлыбритания, Италия, Франция, АҚШ, Канада)
валюта бағамы төмендеген, ал төмен елдерде (Жапония, Бельгия, Нидерланд
корольдігі, Германия, Швейцария) жоғарлады. Соңғы 20 жыл ішіндегі уақыт
интервалындағы бағамдар динамикасы мен бағасында осындай ұзақ мерзімді
тенденция пайда болған [3].
Бағамдардың жылдам ауытқулары экономикалық, саяси және спекулятивті
себептерден болуы мүмкін. Валюта нарығы экономикалық көрсеткіштердің
өзгеруіне, мамандардың болжамдарына, саяси кризистерге өте сезімтал болып
келеді. Спекулянттар мұндай жағдайды бос жібермейді.
Валюталық тәуекелдің келесі түрлері болады:
1)Валюталық-бағамдық;
2)аккаунтингтік;
3)трансляциондық;
4)валюталық-экономикалық;
5)операциондық немесе контрактілік тәуекел.
Валюталық бағамдық тәуекел валюта бағамының өзгерісі фирманың
(банктің) нетто құнына кері әсер етеді. Валюта бағамының тербелісі
фирманың (банктің) бухгалтерлік есебінде көрінеді немесе ақша
қаражаттарының қалдықтары жайлы ақпараттарда көрінеді, ал кең мағынада
–олардың бәсеке қабілеттілігінде байқалады.
Аккаунтингтік тәуекел шетел валютасын ұлттық валютаға қаржы есеп беру
мақсатында айырбастағанда пайда болады.
Жалпы, ағымдағы бағам бойынша есепке алынған активтер мен
міндеттемелер шетел валюта бағамының ауытқуы әсерінен өзінің ұлттық
валютамен есептелгендегі құнын өзгертеді. Мұндай есептік шамалар қауіпті
деп есептеледі [4].
Керісінше, егер де валюталық активтер мен міндеттемелер бастапқыда
есептелген бағам бойынша есептелсе, онда олар өзінің құнын ұлттық валютада
сақтап қалады, сондықтан да олар қауіпсіз позиция деп саналмайды, өйткені
айырбас бағамдарының қолайсыз өзгерісі құнның жоғалуына әкелмейді.
Трансляциондық валюта тәуекелі деп активтер мен міндеттемелердің
валюта бағамы өзгерісі нәтижесіндегі құнын жоғалту тәуекелі. Сонымен қатар,
банктар (фирмалар) өздерінің ақша қорларын ағымдағы валюталық шоттарында
қандай да шетел валютасында жатса, валюта бағамының қолайсыз өзгеруінің
қаупін –валюталық-экономикалық тәуекел дейміз. Кең мағынада, бұл тәуекелдің
түрі ұзақ мерзімді әрі тұрақты валюта бағамының өзгерісі кезінде фирманың
(банктің) бәсекелестік позициясына теріс әсерін тигізуімен байланысты[4].
Валюталық-контрактілік тәуекел
Банк (фирма) үшін валюталық-контрактілік тәуекел шетел валютасында
келісілген контракт бойынша қолайсыз айырбас бағамының өзгерісінің
нәтижесінде болашақта шығынға ұшырау қаупі болып табылады. Мысалы, А
мемлекетінің Х фирмасы В мемлекетіндегі Ү фирмасына өз тауарын сатады.
Мұндай контракт бойынша бір күні төлем жүргізілуі тиіс. Егер де бұл сатылым
бойынша төлемдер сатып алушының валютасында жасалса, онда фирма-сатушы бұл
контрактіге өзіне валюта бағамы тәуекелін алу қаупін тудырады. Ал, егер
төлемдер сатушы валютасында жасалса, онда тәуекелді сатып алушы фирма
тәуекелге барады [5].
Келесідей валюта бағамының тәуекелін тудыратын келісімдерді атап
көрсетейік:
а) халықаралық несие келісімінің шеңберінде (бір тарап үшін шетел
валютасында) кредитор мен несие алушы;
б) халықаралық банктык емес қаржыландыру мәмілесінің шеңберінде
инвестор (банк,фирма, институционалдық инвестор, жеке тұлғалар) және қарыз
алушы-эмитент (банк,фирма,үкіметтік агентстволар).
Мұндай түрдегі валюталық бағамдық тәуекелдің банктегі ақша ағымдары
өзгерісінде байқалатын аккаунтингтік және нақты салдарлары болады.
Сондықтан да валюта бағамы тәуекелінің осы түрін аккаунтингтік және
валюталық-экономикалық тәуекел деп те қарастырамыз.
Сонымен, банктың валюталық-контрактілік тәуекелі әр жеке шетел
валютасында өлшенеді. Сандық мағынада ол болашақ ақша түсімдері мен
жылыстардың (оттоки) әртүрлі контрактілердегі тіркелген валютасындағы
айырмасына тең (яғни банктың нетто-валюталық ағымына тең).
Осылайша, валюталық-контрактілік тәуекел түсінігі көбінде ашық
валюталық позиция түсінігімен сәйкес келеді, яғни банктың қаржылық-
валюталық жағдайы шетел валютасы міндеттемелеріне сай (тең) емес. Егерде
шетел валютасындағы талаптар міндеттемелерден көп болатын болса,онда
банктың валюталық позициясы ашық және “ұзақ” болады. Бұл экономикалық
субъектінің шетел валюта бағамының төмендеу тәуекеліне ұшыратады (бұл
жағдайда аккаунтингтік тәуекел). Керісінше, егер талаптар міндеттерден аз
болатын болса, онда банктің валюталық позициясы ”қысқа” болады. Бұл
экономикалық субъектінің шетел валютасы бағамының жоғарылау қаупіне әкеліп
соғады [6].
Валюталық-экономикалық тәуекел
Валюталық тәуекелдің аккаунтингтік анықтамасында валюта бағамы
өзгерістерінің банктің қаржылық есеп беруіне басты назар аударылады. Ал
валюталық тәуекелдің экономикалық туекелінің экономикалық концепциясында
валюта бағамы өзгерісінің болашақтағы банктың ақша ағымына әсерін
қарастырамыз.
Сонымен, болашақтағы банктың күтілетін ақша ағымдарының келтірілген
құны—оның ағымдағы құны болып есептеледі. Келтірілген құн өсімінің валюта
бағамы өсіміне арақатысы нөлге тең болмаса, онда фирма экономикалық
тәуекелге ұшырайды. Валюталық тәуекелін – валюта бағамының өзгеру
белгісіздігімен сипатталатын фирма құнының ауытқуы деп қарастыруға болады.
Сонымен, валюталық-экономикалық тәуекелді –валюталық бағамының
ауытқуларының фирманың болашақтағы ақша ағымдарының шамасын өзгерту
ықтималдығы деп айтуға болады.
Валюталық-экономикалық тәуекел 2 компоненттен тұрады: контрактілі және
бәсекелестік тәуекел.
Бәсекелестік тәуекелі валюта бағамының өзгеруі себебінен фирманың
болашақ табысы мен шығысының өзгеруі болып табылады, яғни оның жалпы ақша
ағымдары жеке мәмілелермен байланысы жоқ. Тәуекелдің бұл түрін өлшеу үшін
банктың нарықтық позицияларын ұзақ уақыт бойында талқылау қажет. Сонымен,
қорыта келгенде фирма өз қаражаттарын бәсекелестері көп шетел нарығында
инвестициялайтын болса, бәсекелестік тәуекелімен кездеседі [7].
50 Валюталық операциялар ұғымы және оның түрлері
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы заңында
"валюталық операцияларға" төмендегідей түсінік берілген:
меншік құқығының жөне өзге де құқықтардың валюталық
құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, соның ішінде төлем құралы
рстінде шетел вашотасын және шетел валютасындағы өзге де төлем құралдарын
пайдаланумен байланысты мәмілелер;
валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына
әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және
жөнелту;
Мүндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады;
шетел валютасы;
номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар жөне төлем
құралдары;
тазартылған құйма алтын;
ұлтгық валюта, резиденттер мен бейрезиденттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетілген бағалы
қағаздар және телем құжаттары.
Мұндағы резиденттерге жататындар:
ҚР-ның тұрақты тұрғыны, соның ішінде уакытша шетелде немесе
республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке
тұлға;
ҚР-ның зандылыктарына сәйкес құрылған барлық занды тұлғалар,
олардың республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде
орналасқан филиалдары мен өкілеттігі;
ҚР-нан тысқары жердегі орпаласқан дипломатиялық, сауда жене
өзге де өкілетгіктер жатады.
Ал, бейрезидентерге резидент құрылымында көрсетілмеген КР-Н барлық
заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары жсрлердегі олардың филиалдары
мсн өкілеггіктері жатады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылыктар қатарына бағалы
металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз, рубин,
изумруд, сапфир, александрит жене жемчуг) жатқызады.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен
байланысты операцияларға бөлінеді.
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін толемның не аванс төлемінің
мерзімін 120 күннен аспайтын мерзімгс ұзартуды көздейтін экспорт-
импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзсге асыруға арналган
аударымдар;
120 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
салымдар (депозитгер), инвестициялар, заем және өзге
операциялар бойынша дивиденттерді, сыйақыларды және өзгс де табысстарды
алу жәнс аудару;
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын
аударымдар, мүрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді
және басқа сомаларды аудару;
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
2. Капитал қозғалысына байланысты операцияларга жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру;
интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді
коздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған
аударымдар;
мүліктік құқықка және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге
аударымдар;
тауарлар, жұмыстар жөне қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 120 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналган аударымдар;
120 күннен асатын мерзімге несиелер беру және алу;
өздері тіркелгсн мемлекеттердің зандары бойынша банк
операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де
қаржылық ұйымдарда салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер
бойынша халықаралық аударымдар;
жинақтау сипатындағы сақтандыру жөне қайта сақтандыру шартгары
бойынша халықаралық аударымдар.
Валюталық операцшшарды біздің елімізде шетел валютасымен банктіх
операциялар жүргізуге ҚР Үлтгык банкінен алған ліщензиясы бар окілетті
банктср ғана орындай алады. Сонымен қатар, ҚР Үлтгық банк валюталық
реттеуді жене валюталық бакылауды жүргізеді.
Валюталык ретгеу — норматавтік құқықтық актілерді жасау жөне бскіту,
ақпаратгар жинау, валюталық завдылықтардың орындалуына бакылау жасау,
заңмен кезделген санкцияларды қолдану шараларын білдіреді.
Экономикалық әдебиеттерде банктер жүргізетін валюталық операциялардың
өзіндік белгілеріне байланысты жіктелуін керсетеді (9-сызба).
Валюталық операциялардың жіктелуі
ИНКАССО БАНКТІК АУДАҒЫМ АККРЕДИТИВ
1.Клиентгердіц шотгарын ашу және жүргізу
Бул операция мынандай турлерден турады
занды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге)
валюталық шот ашу;
шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше
кляентгерге) несиелерін беру;
операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
кез келген уақыт аралығына шот архивін рөсімдеу;
клиенттердің тапсырмалары бойыниіа операцияларды орындау (юшенггер
ессбінен шетел валютасын сатып алу және сату);
экспорттық-импорттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар
Сауда емес опсрацияларға ющеттерге тауарлар және қызметтср экспорты
мен импорты жөне капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп
айрысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцшшарды жасауы
мүмкін:
қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжатгарын
сатып алу және сату;
шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем
құжаггарын нкассациялау;
шетел банктерінің жол чектерін сатып алу (төлеу);
- акшалай аккредитивтерді төлеу.
3. Шетел банктерімен корреспоңцентгік қатынас орнату
Халықаралық есеп айрысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел
банктерінде өздерінің корреспондентгік шотгарын ашады. Ондай шоттар екі
түрлі болып келеді:
1. НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) — банк-корреспондентте
коммерциялық банктің атына ашылған ағымдық шот;
2. ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз біздс) - коммерциялық банкте банк-
корреспонденттің атына ашылған. ағымдық шот.
4. Конверсиондық операдиялар
Конверсиондық операциялар — сол елдің қолма-қод және қолма-хрлсыз
ұлттық валюталарына қарсы қолма-қол жәме қолма-колсыз шетел валюталарын
сатып алу және сату момілелерін білдіреді.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер хатады:
- СПОТ мөмілесі бір валютаға қарсы екінпіі валютаны сатып
алу және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші
банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- ФОРВАРД (мерзімді, аутрайт) мөмілесі - бір валютаға карсы скішні
валютаны сатып алу және сатуға байланысты мэміле жасалған күннен кейінгі 2
банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- СВОП мәмілесі - бір валютаға қарсы екінші валготаны сатып
алу және сатуға байланысты осы валютаны бояашақта қайта сатып
алу және сатууа сейксс, яғни екі қарама-қарсы операциядан туратан
банктік мөмілс.
Спот нарығы
Спот нарығы – валютаны шұғыл жеткізу нарығы болып табылады. Оның басты
қатысушылары – нарықта әр түрлі серіктестермен жұмыс жасайтын коммерциялық
банктар.Олар келесі серіктестермен қызмет жасайды:
Тікелей мемлекеттік және жеке сектордағы мекемелер;
Банкаралық нарықта, яғни тікелей басқа банктармен;
Брокерлер арқылы банктармен және жеке тұлғалармен;
Мемлекеттердің орталық банктарымен.
Спот нарығының ғұрыптары арнайы халықаралық конвенцияларда
тіркелмеген,бірақ-та нарыққа қатысушылар оларға мүлтіксіз бағынады.Спот
нарығының ғұрыптары келесідей:
Валюта соммасына пайыздық қойылымның есептеуінсіз төлемдердің 2 жұмыс
күні ішінде жүргізілуі;
Мәмілелер компьютер саудасының негізінде,электронды растаумен(авизо)
келесі күні жасалады;
Міндетті бағамдардың болуы:егер де ірі банктың дилері басқа банктың
котировкаларын білгісі келсе,онда дилерге котировкаларды көрсету–валютаны
сатып алу-сату мәмілесінде міндетті болып саналады.
Спот нарығының негізгі инструменті – SWIFT жүйесінің арналарымен
жеткізілетін электронды аудармалары [8].
Спот нарығында валюта саудасы тіркелген айырбас бағамының негізінде
жүзеге асады. Валюта бағамын белгілеу процесі – валюта котировкасы деп
аталады( валюта құнын белгілеу). Валюта котировкалары тікелей және кері
болып бөлінеді.
Шетел валютасының тікелей котировкасы дегеніміз – шетел валютасының
құнын ұлттық валюта бірліктерінде көрсету. Көптеген валюта бағамдары АҚШ
долларымен салыстырғандағы өздерінің бағамын белгілейді.
Кері(жанама) котировка – ұлттық валюта құнын шетел валютасы
бірліктерінде көрсету.
Дилерлер айырбас бағамдарының ағымдағы өзгерістері туралы электронды
ақпарат көздерінен, яғни “Reuters”, “Telerate”, “Bloomberg”, “Knight -
ridder” және де басқа банктардың дилерлерімен телефон арқылы хабарласып
біледі [9].
Валюта нарығында кросс-бағам анықтау кеңінен пайдаланылады, яғни 2
валюта бағамдарының арақатынасынан 3-ші валюта бағамын есептеп шығару.
Мысалы, евроны ағылшын фунт стерлингіне кросс бағамын анықтасақ, ағылшын
фунт стерлингінің АҚШ долларына және евроның долларға бағамдары арқылы
есептейміз:
$1 – 1.5657 £
$1 – 1.3540 € 1 £ = 1.1577 €
Спот нарығында банктар сатылым бағасын (ask rate - AR) және сатып
алу бағамын анықтайды(bid rate - BR).
Сонымен, егер евро - АҚШ доллары котировкасы 1.4120 – 1.4125 болса,
онда 1.4120 – BR, ал 1.4125 – AR. Мұның мағынасы евроны-1.4120$ сатып алып
оны 1.4125$ сату. Бұл операциядағы спред келесі жолмен табылады:
Спред = AR – BR
Валютаның сатып алу және сату бағамдарының абсолютті айырмасынан басқа
спредтің (маржа) салыстырмалы мөлшерін есептейміз:
BAS^ =
мұндағы, AR- сатып алу бағамы;
BR – сату бағамы;
BAS^ – сату спреді;
Спред, немесе маржа, банктың операцияға кеткен шығындарын ақтап,
пайда әкелуі тиіс.
Халықаралық практикада валюта бағамын нақты көрсетеді, яғни нүктеден
кейін төрт бірлікке шейін көрсетеді. Мысалы, 1 € = 1.1678$, мұндағы 1.16 –
үлкен фигура деп аталады, ол өте сирек өзгереді. Валюта дилерлері белгілі
бір валюталар шеңберінде жұмыс істегендіктен, үлкен фигура күнделікті
жұмыс күнінде өте жақсы таныс болып, котировка пункттері ғана өзгеріп
отырады. Мысалы, 1 € = 1.1678 $ болып 1.1689 болып өзгерсе АҚШ доллары 11
пунктке өзгерді дейді.
Валюта нарығында қолма-қол валюта (банкноталар) және қолма – қол
ақшасыз валюталар (форекс) саудасы орын алады [10].
Сонымен, банктардың валюта бөлімшесіндегі қолма-қол ақшасыз валюталар
дегеніміз – шоттарда шетел валютасы түрінде жатқан қалдықтар.Мұндағы
қажетті төлемдер бір шоттан екінші шотқа бухгалтерлік жазулар арқылы
көшіріледі. Банкноталар саудасында валюта физикалық түрде кеңістікте орын
ауыстырады. Ол тасымалдау, қорғау, сақтандыру және сақтауға кететін
шығындарға әкеледі, соның себебінен шетел банкноталарының котировкалары
бойынша спред өседі [10].
Валюта мен банкнота саудасының айырмашылығы
Критерий Валюта саудасы Банкнота саудасы
1. Мәміле жасау тәсілі Телефон арқылы немесе Телефон арқылы немесе
жазбаша түрдегі бұйрық кассада
негізінде
2. Жеткізілуі Шотты несиелеу Банкноталарды кассаға
(электронды аударым) жеткізу немесе арнайы
курьер, экспресс – пошта
көмегімен
3. Тексеріс Экранда көрсетіледі Банкноталарды санау
4. Сақтау Шетел валютасындағы % Арнайысақтау
әкелетін депозит қоймасында,%
есептелмейді
Мерзімдік мәмілелер
Валюта нарығында валюта операциясының жеткізілу мерзімі 3 күннен
асатын болса, онда ол – мерзімдік мәміле деп аталады. Мерзімдік
операциялардың төрт түрі бар – форвард, фьючерс опцион, своп. Форвард және
своп операциялары негізінен банктар арасында, ал опцион және фьючерс
саудасы көбінесе валюта нарығының биржалық сегментінде іске асады.
Мерзімдік мәмілелер бағамы әдетте спот бағамдарынан өзгеше болады,
яғни спот бағамына дисконт немесе премия мөлшері қосылып отырады (басқаша
айтсақ, спот бағамы шегерім немесе үстеме мөлшеріне өзгереді). Бұл болашақ
спот бағамын болжамдау қажеттілігінен туындайды. Ол үшін валюта бағамының
көлеміне әсер ететін факторларға анализ жасап, болашақтағы шамамен алынған
валюта бағамын жасап шығарамыз. Ол бағамдарды банктар нарықтағы жағдайларға
байланысты реттеп, өзгертіп отырады.
Форвард валюта келісім-шарты деп – болашақта белгіленген күні шетел
валютасының белгілі бір сомасын сатып алу немесе сату жөніндегі банктар
арасында жасалынатын келісім [10].
Валюта сомасы, айырбас бағамы және төлем датасы келісім шартқа отыру
кезінде белгіленеді. Форвард мәмілесінің мерзімі 3 күннен 5 жылға шейін
болуы мүмкін, алайда ең жиі қолданылатын мерзімдер 1, 3, 6, 12 айға шейін
болып созылады.
Форвард келісім-шарты – банктік мәміле болғандықтан, белгілі бір
стандартқа бағынбайды, сондықтан да оны нақты операцияға ыңғайлап
пайдалануға болады.
Форвард нарығы – 6 айға шейін тұрақты, ал 6 айдан кейін тұрақсыз болуы
мүмкін,соның арасында кейбір жеке операциялар кезінде валюта бағамының
ауытқулары болуы мүмкін.
Форвард – своп мәмілесінің бір бөлігі болып жиі кездеседі. Егер жалғыз
форвард операциясы туралы сөз қозғалатын болса(бір уақытта спот
керімәмілесімен түйіндеспейтін),онда бұл операцияны – аутрайт(outright)
мәмілесі деп атайды.
Форвард және спот бағамдары бірімен-бірі тығыз байланысты.Теориялық
тұрғыдан қарағанда, валютаның форвардтық базасы (FR) спот бағасына тең
болуы мүмкін(SR).Алайда, практикада мұндай сәйкестік өте сирек кездеседі
[10].
Форвард операциясындағы валютаның дисконтын немесе премиясын келесі
жолмен есептеуге болады:
FD (Pm;Dis) =
мұндағы, FD(Pm;Dis)—форвард дифференциялы(премия немесе дисконт);
FR—форвард бағамы;
SR—спот бағамы;
t—келісім-шарт мерзімі.
Валюта бойынша премия немесе дисконтты жылдық базисте есептеу
себебі—валютаны форвард операциясына салғандағы пайда мен басқа да ақша
рыногынің инструментіне салғандағы пайдамен салыстыру мақсатында.
Күнделікті халықаралық қаржы басылымдары (The Wall Street Journal,
Financial Times, Reuters агенттігі) ағымдағы спот және форвард бағамдарын
30,90,180 күнге алға болжамдап басып шығарады.
Форвард бағамын анықтайтын 2 негізгі әдіс бар: аутрайт және своп-
мөлшерлеме әдісі.
Аутрайт тәсілі бойынша бағамды анықтағанда банктар өз клиенттеріне
толық спот бағамын,толық форвард бағамын және жеткізілу мерзімі мен
мөлшерін көрсетеді.
Алайда, көп жағдайда банкаралық нарықта форвард бағамы своп-
мөлшерлемесі көмегімен анықталады.Оның себебі, дилерлер форвард маржасымен
жұмыс істейді, ал ол маржа бірліктерімен көрсетіліп, своп немесе своп-
мөлшерлемесі деп аталады. Форвард маржасының (своп-мөлшерлемесі) басымды
түрде таралуы келесі себептерге байланысты:
а) ол көбінесе өзгермеген қалпында қала береді, ал спот бағамдары
үлкен өзгерістерге ұшырап отырады, соның себебінен премия немесе дисконт
бағаларына аз өзгерту енгізу қажет;
б)көптеген келісім-шарттарда толық форвард бағамын емес, тек маржаның
көлемін білу жеткілікті [10].
Своп операциялары
Своп операциялары – спот және форвард операцияларының
комбинацияларынан тұрады. Своп операциясын кейде валюта бартері деп те
атайды.(1 сурет)
Своп мәмілесі – 2 валютаның сатылуы мен сатып алынуы уақытымен бір
мезгілде, сол валюталармен белгіленген мерзімге кері мәміле(контрсделка)
жасалынатын валюта операциясы.
Своп операциясы бойынша нақты мәміле спот бағамы бойынша жасалады, ол
кері мәміледе премия немесе дисконт көлеміне өзгеріп отырады (валюта бағамы
өзгеру тенденциясына тәуелді). Мәміленің бұл түрінде клиент сатып алу мен
сату айырмасы, маржадан үнемдейді. Банктар үшін де мұндай операциялардың
белгілі артықшылқтары бар, өйткені своп операциясында ашық валюталық
позиция болмайды, ол бағам өзгеру тәуекелінен сақтайды [11].
Своп мәмілелері әдетте 1 күннен 6 айға дейінгі мерзімге жасалынады, ал
5 жылға дейінгі мәмілелер өте аз кездеседі.
Своп операциялары коммерциялық банктар арасында, коммерциялық банктар
мен орталық банктар арасында, және де орталық банктардың өздерінің арасында
жасалынады. Орталық банктар арасында своп операциялары – ұлттық валютадағы
бірін-бірі өзара несиелеу келісімдері негізінде болады.
Своп операцияларын қолданудың көптеген түрлері бар.
Сонымен, своп операциясы шетел валютасын шектелген периодқа,
бекітілген айырбас бағамымен сатып алу құралы бола алады, және де своп
контрактілерінің мерзімін қысқарта отырып, немесе ұзарту арқылы күтілетін
шығыс және кіріс валюта ағымдарындағы өзгерістерге жылдам жауап қайтаруға
болады [16].
Своп операцияларын жүргізгендегі құжаттар процесі салыстырмалы түрде
бір жүйеге келтірілген. Егер де төлем қабылданбаса, операцияны тоқтату
шарттары, міндеттері мен айырбастың техникалық шарттары, және де жай
несиелеу келісімінің пункттері қарастырылған. Бұл шарттар қажетті валютаны
алу мүмкіндігін береді және мемлекет иелігінен уақытша шығып кеткен
капиталдар ағымын компенсациялауға және валюталық резервтер құрылымын
реттеуге көмектеседі.
Своп операциялары келесі мақсаттарға пайдаланылады:
коммерциялық мәмілелер жасау мақсатында: бір банк шетел валютасын
шұғыл жеткізілім шарттары бойынша сатып, оны бір белгілі мерзімге қайта
сатып алады. Мысалы, бір коммерциялық банкке 6 ай ішінде доллар қажет
болмаса, онда ол спот бағамымен сатып, орнына ұлттық валюта сатып алады.
Долларды сату уақытысымен бір мезгілде банк долларды 6 айдан соң форвард
бағамымен қайта сатып алады, өйткені 6 айдан кейін доллар қажеттілігі
туындайды. Осы операцияны жасау кезінде банк бағам айырмасынан шығынға
ұшырауы мүмкін, бірақ-та ақырында банк ұлттық валютаны несиеге беріп пайда
табады;
халықаралық есеп айырысу операцияларын жасау және де
валюта авуарларын диверсификациялау үшін банк қажетті валютаны
тәуекелсіз сатып алады (кері операциямен жабу арқылы).
Егер де клиент, белгілі бір валютамен берілетін несиеге сұраныс
білдірсе (мысалы, шв.франкі), ал банк ресурстары басқа валютада болса (АҚШ
доллары), банк долларды франкке своп арқылы айырбастап клиенттің несие
талабын қанағаттандырады [18].
Фьючерс операциялары
Фьючерс операциясының мәні форвард операциясына ұқсас. Фьючерс
операциясында валюта жеткізілімі 3 күннен асады және келісім-шарттың
болашақтағы бағасы мәміле жасалған күні белгіленеді. Алайда форвард
операцияларынан айырмашылықтары да кездеседі:
Фьючерс операциясы, негізінде, биржа нарықтарында, ал форвард банк
аралық нарықта жасалады. Бұл деген сөз, фьючерс мәмілесінің орындалу
мерзімі белгіленген күндерге байлаулы (мысалы, әр 3-ші айдың 3-ші
сәрсенбісінде) және де мерзімдері, көлемі, және жеткізілу шарттары
стандартталған. Ал форвард мәмілесінің көлемі және мерзімі 2 тараптың
келісімі бойынша болады.
Фьючерс операциялары тек шектеулі валюта түрлерімен ғана жұмыс жасайды
(АҚШ доллары, евро, йена, фунт стерлинг т.б). Ал форвард мәмілесінде валюта
түрлері айтарлықтай көп.
Фьючерс нарығы ірі инвесторларды қоса жеке және кіші институционалдық
инвесторларға ашық. Ал форвард нарығында кіші фирмалар саны шектеулі
(мәміле жасаудың минималды сомасы – 500 мың доллар).
Фьючерс операцияларының 95 пайызы офсетті (кері) мәміле жасалумен
бітеді, яғни нақты валюта жеткізілімі болмайды, ал операцияға қатысушылар
тек мәміле жасағандағы бастапқы баға мен кері мәміле жасаған күнгі
бағалардың айырмасына ие болады. Ал форвард операциясының 95 пайызы валюта
жеткізілумен аяқталады.
Мәмілелердің стандартизациясы.
Форвард келісім -шартының жасалу тәртібі
Сатып алушы Сатушы
Фьючерс келісім-шартының жасалу тәртібі
Сатып алушылар Биржа Сатушылар
Фьючерс мәмілесінде клиенттің серіктесі болып – фьючерстік биржаның
клирингілік палатасы болады. Фьючерстік биржалар ондағы айналымдағы
мәмілелер көлемдері мен мәміле жасау тәртібі бойынша бөлінеді. Валюталық
фьючерстік контрактілерімен жұмыс жасайтын негізгі биржалар болып – Чикаго
тауар биржасы(Chicago Mercantile Exchange – CME),Филадельфия тауар
биржасы(Philadelphia Board of Trade – PBOT), Сингапурдегі халықаралық ақша
биржасы (Singapore International Monetary Exchange – SIMEX). Ал Европада:
Амстердамдағы Европалық опциондар биржасы (European Option Exchange – EOE),
Лондондағы халықаралық қаржы фьючерстік биржасы (LIFFE), Швейцариядағы
(SOFFEX) [20].
Банктар мен брокерлер келісім-шарттың тараптары болмайды, олар жай
ғана клиенттер мен биржаның клирингілік палатасының делдалдары ролін
атқарады.
Клиент клирингілік палатадағы бастапқы маржаны белгілеуі қажет. Өткен
периодтағы контрактілерде көрсетілген активтің күндізгі байқалған
ауытқуларына қарап клирингілік палата маржаны мөлшерін белгілейді. Сонымен
қатар, ең төменгі маржа деңгейін де клирингілік палата белгілейді, яғни
клиенттің маржалық шотындағы ақша сомасы белгіленген деңгейден төмен
түспеуі қажет. Әдетте, маржаның төменгі деңгейі бастапқы маржаның 75
пайызын құрайды.
Клирингілік палата күн сайын контрактілерді ағымдағы нарықтық
бағалармен салыстырып, бағалап отырады. Егер де контракт шығынға ұшырайтын
болса, онда маржа минималды деңгейден төмен болмауы үшін қосымша қамтамасыз
ететін сома салу туралы міндеттеме пайда болады. Егер маржа шотында төмен
деңгейден жоғары сома жиналса, онда инвестор сол артық соманы шешіп алып,
пайдалануына болады [20].
Опцион
Опцион келісім шарты – форвард және фьючерс операцияларынан өте
ерекше. Опциондардың негізгі мінездемесі – опцион ұстаушысының таңдау құқы
болады: опционды алдын ала белгіленген баға бойынша сату немесе оның
орындалуынан бас тарту. Сонымен, опцион ұстаушысының белгілі әрекет жасауға
міндеті емес құқы бар; өйткені опционда мәміле жасауға құқық сатылады, ал
нақты валюта сатып алынады.
Опцион - - ол болашақта валютаның белгілі бір мөлшерін мәміле жасалған
кездегі тіркелген бағамен иесіне сату (сатып алу) құқығын беретін бағалы
қағаз. Опцион келісім шартын жасау кезінде опцион сатушысы (опцион
жазбагері) және сатып алушы (ұстаушы) қатысады. Опционды ұстаушы болашақта
белілі бір активті тіркелген бағамен сату немесе сатып алу құқығын сатып
алады, ал опцион жазбагері мәміледегі активті сату немесе сатып алу
міндетін алады. Опцион жазбагерінің валюта бағамының өзгеруіне байланысты
шығынға ұшырау тәуекелі, опционды ұстаушы тәуекелінен әлдеқайда үлкен
болғандықтан ұстаушы жазбагерге премия төлейді.
Опцион мерзімі деп – опцион сатып алушының валюта сату (сатып алу)
құқығынан айрылуы, және де опцион сатушысының өзінің контракт шарттарынан
босатылу уақтысын айтамыз. Базисті құн түсінігінің астында сатып алушының
контрактті өткізген жағдайдағы валютаны сатып алу (сату) құқығының бағасын
айтамыз. Базистік құн контрактіні жасаған уақыттан бастап оның мерзім
соңына дейін тұрақты болып қала береді. Опциондық премия дегеніміз – сатып
алушының төлейтін ақша сомасы.
Опцион мәмілесінің жасалу негізінде базистік активтің валюта бағамының
ауытқуы жатыр. Нарыққа қатысушылар контрактінің валюта бағамының өзгеру
бағыты мен жылдамдығын әрқалай бағалайды, сондықтан да контрактілерді сату
мен сатып алу операциялары іске асады [21].
Премия көлемін анықтау – оңай шаруаға жатпайды.Опцион сатушысының
шығынға ұшырау тәуекелі аз болуы үшін премия жоғары болуы керек, ал сатып
алушыны қызықтыруы үшін оны төмендетуі керек.
Премия көлемі келесі факторлармен анықталады:
а)опционның құндылығы—опционның иегері оны іске асырғанда пайда табуы
тиіс;
б) опцион мерзімі - - опцион контрактісінің келісілген мерзімі;
в) валюталардың өзгермелілігі;
г) пайыздық шығындар - - пайыздық қойылымдардың валютада өзгеруі.
Валюталық опциондар биржаларда сатылады.
Опциондар 2-ге: сатып алушы (колл - опционы) және сатушы опционы (пут -
опционы) болып бөлінеді.
Сонымен қатар, еуропалық опциондар (тек мерзімі өткен кезде ғана
орындалады), американдық опциондар (базистік активті мерзім уақтысына дейін
сату немесе сатып алу құқығын береді). Американдық опциондар кезінде сатушы
үлесінде өте үлкен тәуекел болады, сондықтан соған сәйкес үлкен премия
төленеді. Еуропалық мемлекеттерде және Ресейде еуропалық опциондар
қолданылады.
Форвард және фьючерс контрактілерімен салыстырғанда валюталық опцион
валюта бағамдарының қолайсыз өзгеруіне байланысты тәуекелді шектеуге
мүмкіндік береді. Ал қолайлы жағдай туса пайда табуға мүмкіндік туады. Осы
себептен опциондар валюта нарығының жаңа құралы бола отырып, биржа
алаңдарында кең таралып кетті [22].
Валюталық арбитраж
Валюталық арбитраж – ерекше валюталық мәміле және де оны өткізудің
басты мақсаты болып – валюталық нарықтардың қолайлы конъюнктурасын
пайдалана отырып пайда табу және мүмкін валюталық шығындардан кету болып
табылады. Негізгі принципі – валютаның арзан бағамен сатып алып, үстіне
қосып сату. Мұндай операциялар жасаудың шарты – әртүрлі валюталық
нарықтардағы валюта бағамдарының және де әртүрлі төлем құралдары
бағамдарының сәйкессіздігі.
Мысал: 15 ақпанда Нью-Йорк – Лондон бағамы келесідей:
1 фунт стерлинг = 1.6853 АҚШ доллары
Лондон –Нью-Йорк бағамы:
1 фунт стерлинг = 1.6935 АҚШ доллары
АҚШ банкі Нью-Йорк-те 100 мың ф.ст. сатып алды делік, ондағы валюта
бағамы төмен, оған 1.6853 $ төледі. Бір мезгілде банк өзінің Лондондағы
филиалына 100 мың ф.ст. сатып алу жөнінде тапсырады. Өйткені, ондағы $
бағамы жоғары. Солай арбитражист пайда болады.
Күрделі валюталық арбитраж операциясында бірнеше валюталар және
әртүрлі валюта нарықтары пайдаланылады. Бірақ, бұл жағдайда да арбитражист
мәмілені ең бірінші жасаған валютамен аяқтауы тиіс. Соңғы валюта
котировкасын бастапқыдан жоғары болуы – осы мәміленің мақсаты болып
табылады. Мұндай валюталық арбитраж спекулятивті деп аталады.
Алайда, қазіргі жағдайда барлық банктар валюта нарығының қатысушылары
болғандықтан, олар бірімен-бірі тығыз байланыста және ақпарат алмасу өте
тез жүреді [23].
Әр түрлі валюта нарықтарында бағамдар жылдам өзгеріп отырады. Бұл
конверсионды немесе айырбас арбитражын пайдалануға мәжбүрлейді. Мұндай
валюта операциясын жүргізгендегі арбитражисттің мақсаты – шетел валютасын
тиімді сатып алу (мысалы, кредитор қарызынан құтылу үшін). Бұл жағдайда
бағамдар айырмасы негізінде пайда табу банктың негізгі мақсаты. Өйткені,
банк өз клиентінің тапсырмасын орындай отырып қажетті валютаны ең тиімді
нарықта сатып алады (бастапқы мен соңғы валюталар бірдей болмауы мүмкін).
Валюта арбитражы басқа операциялармен салыстырғанда әртүрлі нарықтарда
валюта бағамдарына қысқа мерзімді теңестіру жүргізеді. Сонымен, валюта
бағамы төмен болса, арбитраждық операциялар оған сұранысты көбейтеді,
сөйтіп валюта бағамы өседі және керісінше – оған ұсынысты көбейтеді де,
баға төмендей бастайды.
Мұнда субъективті фактор басты роль ойнайды – дилер психологиясы, оның
есебінің, болжамдарының нақтылығы және оның нарық ұсынысы мен сұранысына
реакциясына байланысты.
Валюталық арбитраждың келесі түрлері бар:
Теңестіруші арбитраж. Тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей
арбитраж – қарыз алушы мен қарыз берушінің валюта бағамының айырмасын
пайдалануы.Ал, жанама теңестіруші арбитражда 3 – ші валюта қатысады, ол өте
төмен бағамен сатылып алынады да, төлем орнына сатылады.
Пайыздық арбитраж – жоғары пайыздық қойлымы бар елдерге капитал
тартылады. Ол ссудалық капитал нарығындағы операциялармен байланысты және
екі түрлі мәміледен тұрады: пайыздық қойылымы төмен шетелдік ссудалы
капиталдар нарығынан несие алу; шетел валютасындағы несиені пайыздық
қойылымы жоғары ұлттық капиталдар нарығында орналастыру [24].
Мысал қарастырып өтейік:
Француз банкі 3 айлық депозит бойынша Парижге қарағанда Нью-Йоркте
пайыздық қойылымның жоғары екенін біледі. Нью-Йоркке ақшаны аударады. Бұл
операция тәуекелге ұшырауы мүмкін. Өйткені, 3 айдан кейін айырбас бағамы
келісім бағамынан төмендеп кететін болса. Айталық, банк 3 айдан соң 1 млн
евроны 1,250 млн АҚШ долларына айырбастады делік. АҚШ-та жылдық пайыздық
қойылым мөлшері – 16 %, ал Францияда – 8 %. Онда 3 айға 4%, яғни 10000 €
немесе 14000 $ болады. Ал Францияда – 2000 € немесе 2200 $.
3 айдан кейін валюта бағамы 1 € - 1.27$ (3 ай бұрын 1.25$ болған).
Айырбас кезінде француз банкі 1250000$ орнына 925926 евро алды, сөйтіп банк
74074 евро шығынға ұшырады.
Егер де банк соманы Францияда қалдырғанда 1020000 франк алатын еді.
Валюта – пайыздық арбитраж – пайыздық арбитраждың бір түрі, ол
банктің әртүрлі кезеңдерде орындалуы тиіс пайыздық қойылым айырмаларын
пайдалануына негізделген.
Жалпы, валюта саудасындағы шығындар арбитраж операциясында шешуші роль
атқарады, өйткені, соңында пайда соған тәуелді болып табылады. Мұндай
шығындарға байланыс (телефон, телеграф) шығындары, биржадағы алымдар, банк
жұмысшыларының жалақысы, капиталды шетелге салғандағы ел ішіндегі болуы
мүмкін пайыздық жоғалтулар жатады [25].
Арбитраждың мағынасы—бір жерден арзан сатып алып, оны екінші жерде
қымбат сату болғандықтан,бұл жерден шығатын нәрсе—сатып алған жерде
сұраныстың өсуі және сатылған жерде ұсыныстың көбейуі байқалады.Жоғарыда
айтылғандай,мұндай операциялар валюта бағамын түзейді. Бірақ-та осымен
арбитраж жоқ болып кетпейді, өйткені дилерлер қызметі нәтижесінде үнемі
теңсіздіктер пайда болып отырады.
Валюталық спекуляциядан валюталық арбитраждың айырмашылығы—арбитражда
дилер операцияның қысқа мерзімді сипатына бағыт жасайды және мәмілелер
арасындағы қысқа мерзімдердегі бағамдардың ауытқуына қарап өзінің
тактикасын өзгертіп отырады.Ал валюта спекуляциясының мақсаты—валютаның
ұзақ позициясын көп уақыт қолдау арқылы оның бағасын төмендету.
1.3 Валюта операцияларындағы есептеулер
Операциялардағы кросс-бағамды есептеу.
Келесідей котировкалар берілген:
Ағылшын фунты АҚШ доллары — 1,7973-1,7983
Евро АҚШ доллары — 1,2617-1,2627
Клиент Швейцария банкінен Ағылшын фунтын алуға ұсыныс білдірді. Осы
себептен Швейцария банкі фунтты ағылшын банкінен АҚШ долларына келесі
бағаммен сатып алады:
1£ -- 1.7973 $
Швейцария банкі ағылшын банкіне төлеген АҚШ долларын қайтару үшін
клиенттен алған евроны АҚШ долларына айырбастайды:
1 €--1.2627 $
Х евро — фунт
1€ -- 1,2627 $
1,7973 $ = 1 £
1 евро = 0,7026 фунт ---- сатушы бағамы
Егер клиент өз маркаларын Швейцария банкіне сататын боллса,
Х евро = 1 фунт
1,7983 $ = 1£
1$ = 1.2617 €
1 фунт = 0,7016 евро --- сатып алушы бағамы.
2)Швейцар банкінің Цюрихтегі клиенті евроға фунт стерлинг сатып алғысы
келді. Валюта бағамдары келесідей:
Фунт ст. доллар — 1,6427-1,6437
Евро Доллар — 1,2617-1,2627
Банк Цюрихте евроны АҚШ долларына сатады:
1€ = 1.2627 $ және Лондонда долларға фунт стерлинг сатып алады:
1 ф.ст. = 1,6437 $
X евро = 1ф.ст.
1ф.ст.=1,6437$
1$ = 1.2627
X=1.6437*1.2627=2.0754
1ф.ст.=2,0754 евро
Егер клиент фунт стерлингті Швейцар банкіне сатқысы келсе:
Х евро = 1ф.ст.
1 ф.ст. = 1,6427$
1$ = 1.2617 шв.фр.
Х = 1.6427*1.2617 = 2.0725
1 £ = 2.5664 € ---сатып алушы бағамы.
АҚШ долларына қарсы валюта позицияларын қарастырайық.
Валюта Ұзақ позиция Қысқа позиция АҚШ $-на бағамы
Фунт стерлинг 3.286.400$ 2.000.000 1.6432
Евро 2.361.827$ 1.943.571 1,2115
Жапон иенасы 244.800.710 1.784.652$ 137.17
АҚШ $ қорытындысы бойынша—4.096.195
2) Мерзімді операциялары кезіндегі есептеулер.
мерзімі Ф.ст.доллар
СПОТ 1.5060-1.5070
1 ай 35-30
2 ай 67-62
3 ай 94-89
6 ай 168-153
12 ай 270-240
Берілген көрсеткіштер бойынша фунт стерлингті долларға қарағанда
дисконтпен алуға болады.
Сатушының бағамы әр уақытта да сатып алушы бағамынан жоғары болатынын
естен шығармаған дұрыс. Форвард операциясында бұл айырма СПОТ операциясына
қарағанда жоғары болады. Сатып алушы бағамының пункттері астына үлкен
сандар жазып,ал сатушы бағамы астында кіші сандар жазу арқылы (дисконт
кезінде) және премия кезінде керісінше болады.
Форвард бағамы бойынша дисконт немесе премияны анықтағанда пайыздық
қойылымдар айырмасы шешуші рольді атқарады. Премия немесе дисконт келесі
формуламен есептеледі:
ПД=(ПҚв*СБ-ПҚДа*ФКБ)*ФМ100*360
П—премия (+таңбасымен)
Д—дисконт(-таңбасымен)
ПҚв—В валютасындағы пайыздық қойылым;
ПҚДа—А валютасындағы депозиттің пайыздық қойылымы;
СБ—спот бағамы;
ФКБ—форвардтың келтірілген бағамы,келесі формуламен есептелінеді:
ФКБ=(ПҚв-ПҚДа)*ФБ*ФМ100*360
ФМ—форвард мерзімі;
3 наурызда дисконтты есептеу қажет (25 сәуірде премия есептеу қажет)
Дисконтпремия 1 айға 0,0101
Дисконтпремия 2 айға 0,00203
СПОТ бойынша жеткізілу күні 303=7 наурыз
Мерзімі 1 ай 32 күн,жеткізілу күні=7 сәуір
Мерзімі 2 ай,жеткізілу күні =9 мамыр
25 сәуір—9 мамыр 14 күн
0,0203
- 0,0045
0,0158 --- есептелген дисконтпремия 3 наурыздан 25
сәуірге дейін,яғни 14 күн ішінде.
Дисконт есептеу қажет24 наурыздан премияныжеткізілім күні 28
наурызда28 сәуірге.
1 айға дисконт(31 күн)—0,0097
Айдың соңғы күніне премия(1 күн)—(+0,0015)
30 жай күнге дисконт -0,0112
1 жай күнге дисконт -0,011230=0,00037
28 наурыздан 29 сәуірге дейінгі периодта
-0,0097(28 наурыз—28 сәуір)
+(-0,00037)(28 сәуір--29 сәуір)
-0,01007
Ажио және дисконттың есептелуі
Мысалы,2005 жылы 4 маусымда экспортер 1 млн. евроны 3 айға АҚШ
долларына сатқысы келді.
Берілгені:
АҚШ $евро (6 маусымға спот-бағасы) 1.8410 -1.8425
3 айға евродоллар
7% - 7 1,8%
Евро 3 айға
4 5,8% - 4 7,8%
Мерзімі
94 күн
Техникалық реті келесідей:
1)Банк клиенттен шв.франкіне 1 млн. доллар сатып алады(валюталау
датасы – 1999 жылдың 8 қыркүйек). Евро бағасын табу керек (а).
Валюталық тәуекелден құтылу мақсатында банк спот нарығында (б) 1 млн.
евроны АҚШ долларына нарық бағасымен сатады, яғни 1.8410.
Өтімсіздік тәуекелінен құтылу үшін (мерзімдерді гармонизациялау) 1
млн. евроны 3 айға 7 18% қойылыммен қарызға алып, бұл соманы долларға
(1.841.000) 3 айға 4 58% инвестициялайды(в).
Осылайша бұл мәміле банк үшін жылына 21.2% - 1 евроға 1.8410 АҚШ
доллары яғни 3 айлық мерзімге жеткізілген 0.0460 евро.
Мұның бізге беретіні базисті пункттер.
(Доллар түріндегі займды төлеу пайыздарын хеджілеуді есептегенде).
1999 жылдың 8 қыркүйегінде доллар түріндегі займ доллармен өтеледі,
және де шв.фр. жеткізу – депозит мерзімінің соңында (г).
Валюталық тәуекелді толығымен хеджілеу үшін, доллар түріндегі займның
пайыздарын тағы да мерзімге сатып алынады, мысалы 1.8285 бағамымен
(шамамен: спот бағасынан пайыздық қойылым түріндегі айырмасын алып тастасақ
125 пункт болады). (Тек 120 ғана емес 125, алдын ала банк қызметіне маржа
есептеу үшін). АҚШ долларының капитал салымдарының пайыздары және
эквиваленттік құн ретіндегі евродағы зайымдардың төленген пайыздары – АҚШ
долларындағы шоттардың кредиттері мен дебеттерінде кіргізіледі. Сонда
дисконт:
Спот бағамы АҚШ долл. 1.8410
Форвард бағамы АҚШ долл. 1.8292
Дисконт АҚШ долл.
0.0118=118 пункт
Бухгалтерлік жазулар:
Спот
Евро
АҚШ доллары
+ -
+ -
(в) 1000000 1000000 (б) (б)1.841.000
1.841.000 (в)
1000000 1000000
1.841.000 1.841.000
Форвард
Евро
АҚШ доллары + -
+
-
(а) 1.000.000 1.000.000 (г) (г)
1.841.000 ? (а)
+18.604,17
+22.232,63 1.829.214,91
94 күн
3 айлық
төленетін 1,8285
алынатын
пайыздар
пайыздар
-34.017,72 1,8292
1.000.000 1.018.604,70
1.829.214,91 1.829.214,91
Банк хеджілеуден кейін 1 млн. евроға (1.841.000 емес) 1.829.214,91 АҚШ
долларын төлейді. (Спот бағамы бойынша евроАҚШ долл. 1.8410). Бұл сомма
форвардық бағамды көрсетеді 1.8292. спот және форвард бағамдарының айырмасы
118 пунктке тең және ол дисконт екенін байқау қиын емес.
2-мысал: Егер де импортер мерзімге 1 млн. долларды тура осындай
шарттармен сатып алатын болса, онда сәйкес валюта бағамы келесі есептеулер
нетижесі болады:
Форвард
1 млн. Евроны мерзімге сату.
94 күннен кейін банк импортерге долларды жеткізіп, өзінің салымдарын
қайтара алады.
Импортер АҚШ долл. төлеген кезде, банк онымен қарызын жабады. Банк
импортердің несиесіне пайыздарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факильтеті
“Қаржы” кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы: “Валюталық тәуекелдер: бағалау және басқару әдістері”
Қаржы мамандығы, 2 курс күндізгі
магистратура бөлімінің магистранты
Темирбаев Ж.С.
Сын – пікір беруші:
э.ғ.к., доцент Жүнісбеков С.Б.
Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі
_________________
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент Мақыш С.Б.
_________________
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
э.ғ.к.., Ермекбаева Б.Ж.
хаттама № ____ қаулымен “___” _________ 2006 ж.
Алматы, 2006
1 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Валюталық тәуекел ұғымы және оның түрлері
Валюта нарығы әр уақытта да өзінің тұрақсыздығымен және нақты
болжамдар жасаудың қиындығымен сипатталған. Бұл жайт, нарықтың әлемдегі
саяси және экономикалық өзгерістеріне тез бейімделуімен және көп
жағдайларда,спекуляцияның орын алғандығымен түсіндіріледі.
Валюта тәуекелі дегеніміз—шетел валютасын әртүрлі бағамдармен сатып
алу-сату кезінде шығынға ұшырау қаупі.
Валюта тәуекелі немесе бағамдық жоғалтулар қаупі банктік операциялар
нарығының интернационализациясымен, трансұлттық (біріккен) кәсіпорындар мен
банктардың құрылуымен және де олардың қызметінің диверсификациялануымен
байланысты болып келеді де, валюта бағамдарының ауытқуы нәтижесінде ақша
жоғалту қаупі пайда болады.
Валюта бағамдарының арақатынасының өзгеруі көптеген факторлардың
әсерінен пайда болады, мысалы: валюталардың өз құнының өзгеруі, ақша
ағымдарының бір мемлекеттен екінші мемлекетке ағылуы, спекуляция
ж.т.б.факторлар. Кез-келген валютаның бағамына қатты әсер ететін басты
фактор—резиденттер мен резидент емес азаматтардың валютаға сенім арту
деңгейі болып табылады. Валютаға сенім—күрделі көпфакторлы критерий, ол
бірнеше көрсеткіштерден құралады. Мысалы, мемлекеттің саяси режимінің
ашықтылық деңгейіне сенімділік көрсеткіші, экономиканың либерализациясы
және айырбас бағамы режиміне, мемлекеттің экспорттық-импорттық балансы,
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер және болашақта мемлекеттің дамуының
тұрақтылығына инвесторлардың сенімі [1].
Валюталық тәуекелдер – сыртқы саудада, несиелік, валюталық
операциялардың тауар және қор биржасында ашық валюта позициясының болуы
шетел валютасы бағамының ұлттық валютаға арақатысының өзгеруімен байланысты
валюталық жоғалтулар қаупі. Экспортерлер мен импортерлер қызметінде
валюталық тәуекел түсінігімен кездеседі. Егер де мәмілені жасау мен ол
бойынша төлемдер жүргізу периодының ортасында ұлттық валютаның бағамы
төмендесе экспортер шығынға ұшырайды.
Ал, импортер үшін бағам жоғарылауы шығынға ұшыратады. Екі жағдайда да
импортер мен экспортер үшін мәміледе келіскен ақша сомасынан кем ақша
сомасы шығады.
Кредитор мен несие беруші де қарызды шетел валютасында беретін болса,
онда валюталық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Валюталық тәуекелге мемлекеттік ұйымдар, банктар, мемлекеттік ресми
және валюталық резервтері де ұшырайды [2].
Алтын стандарты кезінде валюталық тәуекелдер минималды, әрі
халықаралық экономикалық қатынастарға өздерінің ықпалын тигізбейтін,
өйткені валюта бағамдары салыстырмалы түрде тұрақты және жиі өзгерістерге
ұшырамайтын.
Ал, қазіргі монополиялы капитализм жағдайларында валюта сферасында
валюта тәуекелдері күшейіп кеткен. Брэттон-Вудс валюталық жүйесінің
режиміндегі тіркелген паритеттер (тепе-теңдік) мен бағамдар кезінде
валюталық тәуекелдер ресми периодты девальвация және ревальвация
жүргізілген. Еркін қалқымалы валюта бағамдары режиміне өткеннен кейін
валюта тәуекелдері өсті, олар халықаралық сауда және несие қатынастарын
қиындатады.
Экономистер валюта бағамына ұзақ мерзімде әсер етуші барлық
факторлардың ішінен екі негізгі факторды бөліп көрсетеді:
Инфляция қарқыны. Оның заңдылығы бойынша жоғары қарқынды инфляциясы
бар елдің ұлттық валютасының бағамы, инфляция қарқыны төмен елдердің валюта
бағамына қарағанда айтарлықтай төмен болады. Мысалы, жоғары инфляция
қарқыны байқалатын елдерде (Ұлыбритания, Италия, Франция, АҚШ, Канада)
валюта бағамы төмендеген, ал төмен елдерде (Жапония, Бельгия, Нидерланд
корольдігі, Германия, Швейцария) жоғарлады. Соңғы 20 жыл ішіндегі уақыт
интервалындағы бағамдар динамикасы мен бағасында осындай ұзақ мерзімді
тенденция пайда болған [3].
Бағамдардың жылдам ауытқулары экономикалық, саяси және спекулятивті
себептерден болуы мүмкін. Валюта нарығы экономикалық көрсеткіштердің
өзгеруіне, мамандардың болжамдарына, саяси кризистерге өте сезімтал болып
келеді. Спекулянттар мұндай жағдайды бос жібермейді.
Валюталық тәуекелдің келесі түрлері болады:
1)Валюталық-бағамдық;
2)аккаунтингтік;
3)трансляциондық;
4)валюталық-экономикалық;
5)операциондық немесе контрактілік тәуекел.
Валюталық бағамдық тәуекел валюта бағамының өзгерісі фирманың
(банктің) нетто құнына кері әсер етеді. Валюта бағамының тербелісі
фирманың (банктің) бухгалтерлік есебінде көрінеді немесе ақша
қаражаттарының қалдықтары жайлы ақпараттарда көрінеді, ал кең мағынада
–олардың бәсеке қабілеттілігінде байқалады.
Аккаунтингтік тәуекел шетел валютасын ұлттық валютаға қаржы есеп беру
мақсатында айырбастағанда пайда болады.
Жалпы, ағымдағы бағам бойынша есепке алынған активтер мен
міндеттемелер шетел валюта бағамының ауытқуы әсерінен өзінің ұлттық
валютамен есептелгендегі құнын өзгертеді. Мұндай есептік шамалар қауіпті
деп есептеледі [4].
Керісінше, егер де валюталық активтер мен міндеттемелер бастапқыда
есептелген бағам бойынша есептелсе, онда олар өзінің құнын ұлттық валютада
сақтап қалады, сондықтан да олар қауіпсіз позиция деп саналмайды, өйткені
айырбас бағамдарының қолайсыз өзгерісі құнның жоғалуына әкелмейді.
Трансляциондық валюта тәуекелі деп активтер мен міндеттемелердің
валюта бағамы өзгерісі нәтижесіндегі құнын жоғалту тәуекелі. Сонымен қатар,
банктар (фирмалар) өздерінің ақша қорларын ағымдағы валюталық шоттарында
қандай да шетел валютасында жатса, валюта бағамының қолайсыз өзгеруінің
қаупін –валюталық-экономикалық тәуекел дейміз. Кең мағынада, бұл тәуекелдің
түрі ұзақ мерзімді әрі тұрақты валюта бағамының өзгерісі кезінде фирманың
(банктің) бәсекелестік позициясына теріс әсерін тигізуімен байланысты[4].
Валюталық-контрактілік тәуекел
Банк (фирма) үшін валюталық-контрактілік тәуекел шетел валютасында
келісілген контракт бойынша қолайсыз айырбас бағамының өзгерісінің
нәтижесінде болашақта шығынға ұшырау қаупі болып табылады. Мысалы, А
мемлекетінің Х фирмасы В мемлекетіндегі Ү фирмасына өз тауарын сатады.
Мұндай контракт бойынша бір күні төлем жүргізілуі тиіс. Егер де бұл сатылым
бойынша төлемдер сатып алушының валютасында жасалса, онда фирма-сатушы бұл
контрактіге өзіне валюта бағамы тәуекелін алу қаупін тудырады. Ал, егер
төлемдер сатушы валютасында жасалса, онда тәуекелді сатып алушы фирма
тәуекелге барады [5].
Келесідей валюта бағамының тәуекелін тудыратын келісімдерді атап
көрсетейік:
а) халықаралық несие келісімінің шеңберінде (бір тарап үшін шетел
валютасында) кредитор мен несие алушы;
б) халықаралық банктык емес қаржыландыру мәмілесінің шеңберінде
инвестор (банк,фирма, институционалдық инвестор, жеке тұлғалар) және қарыз
алушы-эмитент (банк,фирма,үкіметтік агентстволар).
Мұндай түрдегі валюталық бағамдық тәуекелдің банктегі ақша ағымдары
өзгерісінде байқалатын аккаунтингтік және нақты салдарлары болады.
Сондықтан да валюта бағамы тәуекелінің осы түрін аккаунтингтік және
валюталық-экономикалық тәуекел деп те қарастырамыз.
Сонымен, банктың валюталық-контрактілік тәуекелі әр жеке шетел
валютасында өлшенеді. Сандық мағынада ол болашақ ақша түсімдері мен
жылыстардың (оттоки) әртүрлі контрактілердегі тіркелген валютасындағы
айырмасына тең (яғни банктың нетто-валюталық ағымына тең).
Осылайша, валюталық-контрактілік тәуекел түсінігі көбінде ашық
валюталық позиция түсінігімен сәйкес келеді, яғни банктың қаржылық-
валюталық жағдайы шетел валютасы міндеттемелеріне сай (тең) емес. Егерде
шетел валютасындағы талаптар міндеттемелерден көп болатын болса,онда
банктың валюталық позициясы ашық және “ұзақ” болады. Бұл экономикалық
субъектінің шетел валюта бағамының төмендеу тәуекеліне ұшыратады (бұл
жағдайда аккаунтингтік тәуекел). Керісінше, егер талаптар міндеттерден аз
болатын болса, онда банктің валюталық позициясы ”қысқа” болады. Бұл
экономикалық субъектінің шетел валютасы бағамының жоғарылау қаупіне әкеліп
соғады [6].
Валюталық-экономикалық тәуекел
Валюталық тәуекелдің аккаунтингтік анықтамасында валюта бағамы
өзгерістерінің банктің қаржылық есеп беруіне басты назар аударылады. Ал
валюталық тәуекелдің экономикалық туекелінің экономикалық концепциясында
валюта бағамы өзгерісінің болашақтағы банктың ақша ағымына әсерін
қарастырамыз.
Сонымен, болашақтағы банктың күтілетін ақша ағымдарының келтірілген
құны—оның ағымдағы құны болып есептеледі. Келтірілген құн өсімінің валюта
бағамы өсіміне арақатысы нөлге тең болмаса, онда фирма экономикалық
тәуекелге ұшырайды. Валюталық тәуекелін – валюта бағамының өзгеру
белгісіздігімен сипатталатын фирма құнының ауытқуы деп қарастыруға болады.
Сонымен, валюталық-экономикалық тәуекелді –валюталық бағамының
ауытқуларының фирманың болашақтағы ақша ағымдарының шамасын өзгерту
ықтималдығы деп айтуға болады.
Валюталық-экономикалық тәуекел 2 компоненттен тұрады: контрактілі және
бәсекелестік тәуекел.
Бәсекелестік тәуекелі валюта бағамының өзгеруі себебінен фирманың
болашақ табысы мен шығысының өзгеруі болып табылады, яғни оның жалпы ақша
ағымдары жеке мәмілелермен байланысы жоқ. Тәуекелдің бұл түрін өлшеу үшін
банктың нарықтық позицияларын ұзақ уақыт бойында талқылау қажет. Сонымен,
қорыта келгенде фирма өз қаражаттарын бәсекелестері көп шетел нарығында
инвестициялайтын болса, бәсекелестік тәуекелімен кездеседі [7].
50 Валюталық операциялар ұғымы және оның түрлері
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы заңында
"валюталық операцияларға" төмендегідей түсінік берілген:
меншік құқығының жөне өзге де құқықтардың валюталық
құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, соның ішінде төлем құралы
рстінде шетел вашотасын және шетел валютасындағы өзге де төлем құралдарын
пайдаланумен байланысты мәмілелер;
валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына
әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және
жөнелту;
Мүндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады;
шетел валютасы;
номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар жөне төлем
құралдары;
тазартылған құйма алтын;
ұлтгық валюта, резиденттер мен бейрезиденттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетілген бағалы
қағаздар және телем құжаттары.
Мұндағы резиденттерге жататындар:
ҚР-ның тұрақты тұрғыны, соның ішінде уакытша шетелде немесе
республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке
тұлға;
ҚР-ның зандылыктарына сәйкес құрылған барлық занды тұлғалар,
олардың республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде
орналасқан филиалдары мен өкілеттігі;
ҚР-нан тысқары жердегі орпаласқан дипломатиялық, сауда жене
өзге де өкілетгіктер жатады.
Ал, бейрезидентерге резидент құрылымында көрсетілмеген КР-Н барлық
заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары жсрлердегі олардың филиалдары
мсн өкілеггіктері жатады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылыктар қатарына бағалы
металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз, рубин,
изумруд, сапфир, александрит жене жемчуг) жатқызады.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен
байланысты операцияларға бөлінеді.
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін толемның не аванс төлемінің
мерзімін 120 күннен аспайтын мерзімгс ұзартуды көздейтін экспорт-
импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзсге асыруға арналган
аударымдар;
120 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
салымдар (депозитгер), инвестициялар, заем және өзге
операциялар бойынша дивиденттерді, сыйақыларды және өзгс де табысстарды
алу жәнс аудару;
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын
аударымдар, мүрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді
және басқа сомаларды аудару;
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
2. Капитал қозғалысына байланысты операцияларга жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру;
интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді
коздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған
аударымдар;
мүліктік құқықка және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге
аударымдар;
тауарлар, жұмыстар жөне қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 120 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналган аударымдар;
120 күннен асатын мерзімге несиелер беру және алу;
өздері тіркелгсн мемлекеттердің зандары бойынша банк
операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де
қаржылық ұйымдарда салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер
бойынша халықаралық аударымдар;
жинақтау сипатындағы сақтандыру жөне қайта сақтандыру шартгары
бойынша халықаралық аударымдар.
Валюталық операцшшарды біздің елімізде шетел валютасымен банктіх
операциялар жүргізуге ҚР Үлтгык банкінен алған ліщензиясы бар окілетті
банктср ғана орындай алады. Сонымен қатар, ҚР Үлтгық банк валюталық
реттеуді жене валюталық бакылауды жүргізеді.
Валюталык ретгеу — норматавтік құқықтық актілерді жасау жөне бскіту,
ақпаратгар жинау, валюталық завдылықтардың орындалуына бакылау жасау,
заңмен кезделген санкцияларды қолдану шараларын білдіреді.
Экономикалық әдебиеттерде банктер жүргізетін валюталық операциялардың
өзіндік белгілеріне байланысты жіктелуін керсетеді (9-сызба).
Валюталық операциялардың жіктелуі
ИНКАССО БАНКТІК АУДАҒЫМ АККРЕДИТИВ
1.Клиентгердіц шотгарын ашу және жүргізу
Бул операция мынандай турлерден турады
занды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге)
валюталық шот ашу;
шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше
кляентгерге) несиелерін беру;
операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
кез келген уақыт аралығына шот архивін рөсімдеу;
клиенттердің тапсырмалары бойыниіа операцияларды орындау (юшенггер
ессбінен шетел валютасын сатып алу және сату);
экспорттық-импорттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар
Сауда емес опсрацияларға ющеттерге тауарлар және қызметтср экспорты
мен импорты жөне капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп
айрысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцшшарды жасауы
мүмкін:
қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжатгарын
сатып алу және сату;
шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем
құжаггарын нкассациялау;
шетел банктерінің жол чектерін сатып алу (төлеу);
- акшалай аккредитивтерді төлеу.
3. Шетел банктерімен корреспоңцентгік қатынас орнату
Халықаралық есеп айрысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел
банктерінде өздерінің корреспондентгік шотгарын ашады. Ондай шоттар екі
түрлі болып келеді:
1. НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) — банк-корреспондентте
коммерциялық банктің атына ашылған ағымдық шот;
2. ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз біздс) - коммерциялық банкте банк-
корреспонденттің атына ашылған. ағымдық шот.
4. Конверсиондық операдиялар
Конверсиондық операциялар — сол елдің қолма-қод және қолма-хрлсыз
ұлттық валюталарына қарсы қолма-қол жәме қолма-колсыз шетел валюталарын
сатып алу және сату момілелерін білдіреді.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер хатады:
- СПОТ мөмілесі бір валютаға қарсы екінпіі валютаны сатып
алу және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші
банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- ФОРВАРД (мерзімді, аутрайт) мөмілесі - бір валютаға карсы скішні
валютаны сатып алу және сатуға байланысты мэміле жасалған күннен кейінгі 2
банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- СВОП мәмілесі - бір валютаға қарсы екінші валготаны сатып
алу және сатуға байланысты осы валютаны бояашақта қайта сатып
алу және сатууа сейксс, яғни екі қарама-қарсы операциядан туратан
банктік мөмілс.
Спот нарығы
Спот нарығы – валютаны шұғыл жеткізу нарығы болып табылады. Оның басты
қатысушылары – нарықта әр түрлі серіктестермен жұмыс жасайтын коммерциялық
банктар.Олар келесі серіктестермен қызмет жасайды:
Тікелей мемлекеттік және жеке сектордағы мекемелер;
Банкаралық нарықта, яғни тікелей басқа банктармен;
Брокерлер арқылы банктармен және жеке тұлғалармен;
Мемлекеттердің орталық банктарымен.
Спот нарығының ғұрыптары арнайы халықаралық конвенцияларда
тіркелмеген,бірақ-та нарыққа қатысушылар оларға мүлтіксіз бағынады.Спот
нарығының ғұрыптары келесідей:
Валюта соммасына пайыздық қойылымның есептеуінсіз төлемдердің 2 жұмыс
күні ішінде жүргізілуі;
Мәмілелер компьютер саудасының негізінде,электронды растаумен(авизо)
келесі күні жасалады;
Міндетті бағамдардың болуы:егер де ірі банктың дилері басқа банктың
котировкаларын білгісі келсе,онда дилерге котировкаларды көрсету–валютаны
сатып алу-сату мәмілесінде міндетті болып саналады.
Спот нарығының негізгі инструменті – SWIFT жүйесінің арналарымен
жеткізілетін электронды аудармалары [8].
Спот нарығында валюта саудасы тіркелген айырбас бағамының негізінде
жүзеге асады. Валюта бағамын белгілеу процесі – валюта котировкасы деп
аталады( валюта құнын белгілеу). Валюта котировкалары тікелей және кері
болып бөлінеді.
Шетел валютасының тікелей котировкасы дегеніміз – шетел валютасының
құнын ұлттық валюта бірліктерінде көрсету. Көптеген валюта бағамдары АҚШ
долларымен салыстырғандағы өздерінің бағамын белгілейді.
Кері(жанама) котировка – ұлттық валюта құнын шетел валютасы
бірліктерінде көрсету.
Дилерлер айырбас бағамдарының ағымдағы өзгерістері туралы электронды
ақпарат көздерінен, яғни “Reuters”, “Telerate”, “Bloomberg”, “Knight -
ridder” және де басқа банктардың дилерлерімен телефон арқылы хабарласып
біледі [9].
Валюта нарығында кросс-бағам анықтау кеңінен пайдаланылады, яғни 2
валюта бағамдарының арақатынасынан 3-ші валюта бағамын есептеп шығару.
Мысалы, евроны ағылшын фунт стерлингіне кросс бағамын анықтасақ, ағылшын
фунт стерлингінің АҚШ долларына және евроның долларға бағамдары арқылы
есептейміз:
$1 – 1.5657 £
$1 – 1.3540 € 1 £ = 1.1577 €
Спот нарығында банктар сатылым бағасын (ask rate - AR) және сатып
алу бағамын анықтайды(bid rate - BR).
Сонымен, егер евро - АҚШ доллары котировкасы 1.4120 – 1.4125 болса,
онда 1.4120 – BR, ал 1.4125 – AR. Мұның мағынасы евроны-1.4120$ сатып алып
оны 1.4125$ сату. Бұл операциядағы спред келесі жолмен табылады:
Спред = AR – BR
Валютаның сатып алу және сату бағамдарының абсолютті айырмасынан басқа
спредтің (маржа) салыстырмалы мөлшерін есептейміз:
BAS^ =
мұндағы, AR- сатып алу бағамы;
BR – сату бағамы;
BAS^ – сату спреді;
Спред, немесе маржа, банктың операцияға кеткен шығындарын ақтап,
пайда әкелуі тиіс.
Халықаралық практикада валюта бағамын нақты көрсетеді, яғни нүктеден
кейін төрт бірлікке шейін көрсетеді. Мысалы, 1 € = 1.1678$, мұндағы 1.16 –
үлкен фигура деп аталады, ол өте сирек өзгереді. Валюта дилерлері белгілі
бір валюталар шеңберінде жұмыс істегендіктен, үлкен фигура күнделікті
жұмыс күнінде өте жақсы таныс болып, котировка пункттері ғана өзгеріп
отырады. Мысалы, 1 € = 1.1678 $ болып 1.1689 болып өзгерсе АҚШ доллары 11
пунктке өзгерді дейді.
Валюта нарығында қолма-қол валюта (банкноталар) және қолма – қол
ақшасыз валюталар (форекс) саудасы орын алады [10].
Сонымен, банктардың валюта бөлімшесіндегі қолма-қол ақшасыз валюталар
дегеніміз – шоттарда шетел валютасы түрінде жатқан қалдықтар.Мұндағы
қажетті төлемдер бір шоттан екінші шотқа бухгалтерлік жазулар арқылы
көшіріледі. Банкноталар саудасында валюта физикалық түрде кеңістікте орын
ауыстырады. Ол тасымалдау, қорғау, сақтандыру және сақтауға кететін
шығындарға әкеледі, соның себебінен шетел банкноталарының котировкалары
бойынша спред өседі [10].
Валюта мен банкнота саудасының айырмашылығы
Критерий Валюта саудасы Банкнота саудасы
1. Мәміле жасау тәсілі Телефон арқылы немесе Телефон арқылы немесе
жазбаша түрдегі бұйрық кассада
негізінде
2. Жеткізілуі Шотты несиелеу Банкноталарды кассаға
(электронды аударым) жеткізу немесе арнайы
курьер, экспресс – пошта
көмегімен
3. Тексеріс Экранда көрсетіледі Банкноталарды санау
4. Сақтау Шетел валютасындағы % Арнайысақтау
әкелетін депозит қоймасында,%
есептелмейді
Мерзімдік мәмілелер
Валюта нарығында валюта операциясының жеткізілу мерзімі 3 күннен
асатын болса, онда ол – мерзімдік мәміле деп аталады. Мерзімдік
операциялардың төрт түрі бар – форвард, фьючерс опцион, своп. Форвард және
своп операциялары негізінен банктар арасында, ал опцион және фьючерс
саудасы көбінесе валюта нарығының биржалық сегментінде іске асады.
Мерзімдік мәмілелер бағамы әдетте спот бағамдарынан өзгеше болады,
яғни спот бағамына дисконт немесе премия мөлшері қосылып отырады (басқаша
айтсақ, спот бағамы шегерім немесе үстеме мөлшеріне өзгереді). Бұл болашақ
спот бағамын болжамдау қажеттілігінен туындайды. Ол үшін валюта бағамының
көлеміне әсер ететін факторларға анализ жасап, болашақтағы шамамен алынған
валюта бағамын жасап шығарамыз. Ол бағамдарды банктар нарықтағы жағдайларға
байланысты реттеп, өзгертіп отырады.
Форвард валюта келісім-шарты деп – болашақта белгіленген күні шетел
валютасының белгілі бір сомасын сатып алу немесе сату жөніндегі банктар
арасында жасалынатын келісім [10].
Валюта сомасы, айырбас бағамы және төлем датасы келісім шартқа отыру
кезінде белгіленеді. Форвард мәмілесінің мерзімі 3 күннен 5 жылға шейін
болуы мүмкін, алайда ең жиі қолданылатын мерзімдер 1, 3, 6, 12 айға шейін
болып созылады.
Форвард келісім-шарты – банктік мәміле болғандықтан, белгілі бір
стандартқа бағынбайды, сондықтан да оны нақты операцияға ыңғайлап
пайдалануға болады.
Форвард нарығы – 6 айға шейін тұрақты, ал 6 айдан кейін тұрақсыз болуы
мүмкін,соның арасында кейбір жеке операциялар кезінде валюта бағамының
ауытқулары болуы мүмкін.
Форвард – своп мәмілесінің бір бөлігі болып жиі кездеседі. Егер жалғыз
форвард операциясы туралы сөз қозғалатын болса(бір уақытта спот
керімәмілесімен түйіндеспейтін),онда бұл операцияны – аутрайт(outright)
мәмілесі деп атайды.
Форвард және спот бағамдары бірімен-бірі тығыз байланысты.Теориялық
тұрғыдан қарағанда, валютаның форвардтық базасы (FR) спот бағасына тең
болуы мүмкін(SR).Алайда, практикада мұндай сәйкестік өте сирек кездеседі
[10].
Форвард операциясындағы валютаның дисконтын немесе премиясын келесі
жолмен есептеуге болады:
FD (Pm;Dis) =
мұндағы, FD(Pm;Dis)—форвард дифференциялы(премия немесе дисконт);
FR—форвард бағамы;
SR—спот бағамы;
t—келісім-шарт мерзімі.
Валюта бойынша премия немесе дисконтты жылдық базисте есептеу
себебі—валютаны форвард операциясына салғандағы пайда мен басқа да ақша
рыногынің инструментіне салғандағы пайдамен салыстыру мақсатында.
Күнделікті халықаралық қаржы басылымдары (The Wall Street Journal,
Financial Times, Reuters агенттігі) ағымдағы спот және форвард бағамдарын
30,90,180 күнге алға болжамдап басып шығарады.
Форвард бағамын анықтайтын 2 негізгі әдіс бар: аутрайт және своп-
мөлшерлеме әдісі.
Аутрайт тәсілі бойынша бағамды анықтағанда банктар өз клиенттеріне
толық спот бағамын,толық форвард бағамын және жеткізілу мерзімі мен
мөлшерін көрсетеді.
Алайда, көп жағдайда банкаралық нарықта форвард бағамы своп-
мөлшерлемесі көмегімен анықталады.Оның себебі, дилерлер форвард маржасымен
жұмыс істейді, ал ол маржа бірліктерімен көрсетіліп, своп немесе своп-
мөлшерлемесі деп аталады. Форвард маржасының (своп-мөлшерлемесі) басымды
түрде таралуы келесі себептерге байланысты:
а) ол көбінесе өзгермеген қалпында қала береді, ал спот бағамдары
үлкен өзгерістерге ұшырап отырады, соның себебінен премия немесе дисконт
бағаларына аз өзгерту енгізу қажет;
б)көптеген келісім-шарттарда толық форвард бағамын емес, тек маржаның
көлемін білу жеткілікті [10].
Своп операциялары
Своп операциялары – спот және форвард операцияларының
комбинацияларынан тұрады. Своп операциясын кейде валюта бартері деп те
атайды.(1 сурет)
Своп мәмілесі – 2 валютаның сатылуы мен сатып алынуы уақытымен бір
мезгілде, сол валюталармен белгіленген мерзімге кері мәміле(контрсделка)
жасалынатын валюта операциясы.
Своп операциясы бойынша нақты мәміле спот бағамы бойынша жасалады, ол
кері мәміледе премия немесе дисконт көлеміне өзгеріп отырады (валюта бағамы
өзгеру тенденциясына тәуелді). Мәміленің бұл түрінде клиент сатып алу мен
сату айырмасы, маржадан үнемдейді. Банктар үшін де мұндай операциялардың
белгілі артықшылқтары бар, өйткені своп операциясында ашық валюталық
позиция болмайды, ол бағам өзгеру тәуекелінен сақтайды [11].
Своп мәмілелері әдетте 1 күннен 6 айға дейінгі мерзімге жасалынады, ал
5 жылға дейінгі мәмілелер өте аз кездеседі.
Своп операциялары коммерциялық банктар арасында, коммерциялық банктар
мен орталық банктар арасында, және де орталық банктардың өздерінің арасында
жасалынады. Орталық банктар арасында своп операциялары – ұлттық валютадағы
бірін-бірі өзара несиелеу келісімдері негізінде болады.
Своп операцияларын қолданудың көптеген түрлері бар.
Сонымен, своп операциясы шетел валютасын шектелген периодқа,
бекітілген айырбас бағамымен сатып алу құралы бола алады, және де своп
контрактілерінің мерзімін қысқарта отырып, немесе ұзарту арқылы күтілетін
шығыс және кіріс валюта ағымдарындағы өзгерістерге жылдам жауап қайтаруға
болады [16].
Своп операцияларын жүргізгендегі құжаттар процесі салыстырмалы түрде
бір жүйеге келтірілген. Егер де төлем қабылданбаса, операцияны тоқтату
шарттары, міндеттері мен айырбастың техникалық шарттары, және де жай
несиелеу келісімінің пункттері қарастырылған. Бұл шарттар қажетті валютаны
алу мүмкіндігін береді және мемлекет иелігінен уақытша шығып кеткен
капиталдар ағымын компенсациялауға және валюталық резервтер құрылымын
реттеуге көмектеседі.
Своп операциялары келесі мақсаттарға пайдаланылады:
коммерциялық мәмілелер жасау мақсатында: бір банк шетел валютасын
шұғыл жеткізілім шарттары бойынша сатып, оны бір белгілі мерзімге қайта
сатып алады. Мысалы, бір коммерциялық банкке 6 ай ішінде доллар қажет
болмаса, онда ол спот бағамымен сатып, орнына ұлттық валюта сатып алады.
Долларды сату уақытысымен бір мезгілде банк долларды 6 айдан соң форвард
бағамымен қайта сатып алады, өйткені 6 айдан кейін доллар қажеттілігі
туындайды. Осы операцияны жасау кезінде банк бағам айырмасынан шығынға
ұшырауы мүмкін, бірақ-та ақырында банк ұлттық валютаны несиеге беріп пайда
табады;
халықаралық есеп айырысу операцияларын жасау және де
валюта авуарларын диверсификациялау үшін банк қажетті валютаны
тәуекелсіз сатып алады (кері операциямен жабу арқылы).
Егер де клиент, белгілі бір валютамен берілетін несиеге сұраныс
білдірсе (мысалы, шв.франкі), ал банк ресурстары басқа валютада болса (АҚШ
доллары), банк долларды франкке своп арқылы айырбастап клиенттің несие
талабын қанағаттандырады [18].
Фьючерс операциялары
Фьючерс операциясының мәні форвард операциясына ұқсас. Фьючерс
операциясында валюта жеткізілімі 3 күннен асады және келісім-шарттың
болашақтағы бағасы мәміле жасалған күні белгіленеді. Алайда форвард
операцияларынан айырмашылықтары да кездеседі:
Фьючерс операциясы, негізінде, биржа нарықтарында, ал форвард банк
аралық нарықта жасалады. Бұл деген сөз, фьючерс мәмілесінің орындалу
мерзімі белгіленген күндерге байлаулы (мысалы, әр 3-ші айдың 3-ші
сәрсенбісінде) және де мерзімдері, көлемі, және жеткізілу шарттары
стандартталған. Ал форвард мәмілесінің көлемі және мерзімі 2 тараптың
келісімі бойынша болады.
Фьючерс операциялары тек шектеулі валюта түрлерімен ғана жұмыс жасайды
(АҚШ доллары, евро, йена, фунт стерлинг т.б). Ал форвард мәмілесінде валюта
түрлері айтарлықтай көп.
Фьючерс нарығы ірі инвесторларды қоса жеке және кіші институционалдық
инвесторларға ашық. Ал форвард нарығында кіші фирмалар саны шектеулі
(мәміле жасаудың минималды сомасы – 500 мың доллар).
Фьючерс операцияларының 95 пайызы офсетті (кері) мәміле жасалумен
бітеді, яғни нақты валюта жеткізілімі болмайды, ал операцияға қатысушылар
тек мәміле жасағандағы бастапқы баға мен кері мәміле жасаған күнгі
бағалардың айырмасына ие болады. Ал форвард операциясының 95 пайызы валюта
жеткізілумен аяқталады.
Мәмілелердің стандартизациясы.
Форвард келісім -шартының жасалу тәртібі
Сатып алушы Сатушы
Фьючерс келісім-шартының жасалу тәртібі
Сатып алушылар Биржа Сатушылар
Фьючерс мәмілесінде клиенттің серіктесі болып – фьючерстік биржаның
клирингілік палатасы болады. Фьючерстік биржалар ондағы айналымдағы
мәмілелер көлемдері мен мәміле жасау тәртібі бойынша бөлінеді. Валюталық
фьючерстік контрактілерімен жұмыс жасайтын негізгі биржалар болып – Чикаго
тауар биржасы(Chicago Mercantile Exchange – CME),Филадельфия тауар
биржасы(Philadelphia Board of Trade – PBOT), Сингапурдегі халықаралық ақша
биржасы (Singapore International Monetary Exchange – SIMEX). Ал Европада:
Амстердамдағы Европалық опциондар биржасы (European Option Exchange – EOE),
Лондондағы халықаралық қаржы фьючерстік биржасы (LIFFE), Швейцариядағы
(SOFFEX) [20].
Банктар мен брокерлер келісім-шарттың тараптары болмайды, олар жай
ғана клиенттер мен биржаның клирингілік палатасының делдалдары ролін
атқарады.
Клиент клирингілік палатадағы бастапқы маржаны белгілеуі қажет. Өткен
периодтағы контрактілерде көрсетілген активтің күндізгі байқалған
ауытқуларына қарап клирингілік палата маржаны мөлшерін белгілейді. Сонымен
қатар, ең төменгі маржа деңгейін де клирингілік палата белгілейді, яғни
клиенттің маржалық шотындағы ақша сомасы белгіленген деңгейден төмен
түспеуі қажет. Әдетте, маржаның төменгі деңгейі бастапқы маржаның 75
пайызын құрайды.
Клирингілік палата күн сайын контрактілерді ағымдағы нарықтық
бағалармен салыстырып, бағалап отырады. Егер де контракт шығынға ұшырайтын
болса, онда маржа минималды деңгейден төмен болмауы үшін қосымша қамтамасыз
ететін сома салу туралы міндеттеме пайда болады. Егер маржа шотында төмен
деңгейден жоғары сома жиналса, онда инвестор сол артық соманы шешіп алып,
пайдалануына болады [20].
Опцион
Опцион келісім шарты – форвард және фьючерс операцияларынан өте
ерекше. Опциондардың негізгі мінездемесі – опцион ұстаушысының таңдау құқы
болады: опционды алдын ала белгіленген баға бойынша сату немесе оның
орындалуынан бас тарту. Сонымен, опцион ұстаушысының белгілі әрекет жасауға
міндеті емес құқы бар; өйткені опционда мәміле жасауға құқық сатылады, ал
нақты валюта сатып алынады.
Опцион - - ол болашақта валютаның белгілі бір мөлшерін мәміле жасалған
кездегі тіркелген бағамен иесіне сату (сатып алу) құқығын беретін бағалы
қағаз. Опцион келісім шартын жасау кезінде опцион сатушысы (опцион
жазбагері) және сатып алушы (ұстаушы) қатысады. Опционды ұстаушы болашақта
белілі бір активті тіркелген бағамен сату немесе сатып алу құқығын сатып
алады, ал опцион жазбагері мәміледегі активті сату немесе сатып алу
міндетін алады. Опцион жазбагерінің валюта бағамының өзгеруіне байланысты
шығынға ұшырау тәуекелі, опционды ұстаушы тәуекелінен әлдеқайда үлкен
болғандықтан ұстаушы жазбагерге премия төлейді.
Опцион мерзімі деп – опцион сатып алушының валюта сату (сатып алу)
құқығынан айрылуы, және де опцион сатушысының өзінің контракт шарттарынан
босатылу уақтысын айтамыз. Базисті құн түсінігінің астында сатып алушының
контрактті өткізген жағдайдағы валютаны сатып алу (сату) құқығының бағасын
айтамыз. Базистік құн контрактіні жасаған уақыттан бастап оның мерзім
соңына дейін тұрақты болып қала береді. Опциондық премия дегеніміз – сатып
алушының төлейтін ақша сомасы.
Опцион мәмілесінің жасалу негізінде базистік активтің валюта бағамының
ауытқуы жатыр. Нарыққа қатысушылар контрактінің валюта бағамының өзгеру
бағыты мен жылдамдығын әрқалай бағалайды, сондықтан да контрактілерді сату
мен сатып алу операциялары іске асады [21].
Премия көлемін анықтау – оңай шаруаға жатпайды.Опцион сатушысының
шығынға ұшырау тәуекелі аз болуы үшін премия жоғары болуы керек, ал сатып
алушыны қызықтыруы үшін оны төмендетуі керек.
Премия көлемі келесі факторлармен анықталады:
а)опционның құндылығы—опционның иегері оны іске асырғанда пайда табуы
тиіс;
б) опцион мерзімі - - опцион контрактісінің келісілген мерзімі;
в) валюталардың өзгермелілігі;
г) пайыздық шығындар - - пайыздық қойылымдардың валютада өзгеруі.
Валюталық опциондар биржаларда сатылады.
Опциондар 2-ге: сатып алушы (колл - опционы) және сатушы опционы (пут -
опционы) болып бөлінеді.
Сонымен қатар, еуропалық опциондар (тек мерзімі өткен кезде ғана
орындалады), американдық опциондар (базистік активті мерзім уақтысына дейін
сату немесе сатып алу құқығын береді). Американдық опциондар кезінде сатушы
үлесінде өте үлкен тәуекел болады, сондықтан соған сәйкес үлкен премия
төленеді. Еуропалық мемлекеттерде және Ресейде еуропалық опциондар
қолданылады.
Форвард және фьючерс контрактілерімен салыстырғанда валюталық опцион
валюта бағамдарының қолайсыз өзгеруіне байланысты тәуекелді шектеуге
мүмкіндік береді. Ал қолайлы жағдай туса пайда табуға мүмкіндік туады. Осы
себептен опциондар валюта нарығының жаңа құралы бола отырып, биржа
алаңдарында кең таралып кетті [22].
Валюталық арбитраж
Валюталық арбитраж – ерекше валюталық мәміле және де оны өткізудің
басты мақсаты болып – валюталық нарықтардың қолайлы конъюнктурасын
пайдалана отырып пайда табу және мүмкін валюталық шығындардан кету болып
табылады. Негізгі принципі – валютаның арзан бағамен сатып алып, үстіне
қосып сату. Мұндай операциялар жасаудың шарты – әртүрлі валюталық
нарықтардағы валюта бағамдарының және де әртүрлі төлем құралдары
бағамдарының сәйкессіздігі.
Мысал: 15 ақпанда Нью-Йорк – Лондон бағамы келесідей:
1 фунт стерлинг = 1.6853 АҚШ доллары
Лондон –Нью-Йорк бағамы:
1 фунт стерлинг = 1.6935 АҚШ доллары
АҚШ банкі Нью-Йорк-те 100 мың ф.ст. сатып алды делік, ондағы валюта
бағамы төмен, оған 1.6853 $ төледі. Бір мезгілде банк өзінің Лондондағы
филиалына 100 мың ф.ст. сатып алу жөнінде тапсырады. Өйткені, ондағы $
бағамы жоғары. Солай арбитражист пайда болады.
Күрделі валюталық арбитраж операциясында бірнеше валюталар және
әртүрлі валюта нарықтары пайдаланылады. Бірақ, бұл жағдайда да арбитражист
мәмілені ең бірінші жасаған валютамен аяқтауы тиіс. Соңғы валюта
котировкасын бастапқыдан жоғары болуы – осы мәміленің мақсаты болып
табылады. Мұндай валюталық арбитраж спекулятивті деп аталады.
Алайда, қазіргі жағдайда барлық банктар валюта нарығының қатысушылары
болғандықтан, олар бірімен-бірі тығыз байланыста және ақпарат алмасу өте
тез жүреді [23].
Әр түрлі валюта нарықтарында бағамдар жылдам өзгеріп отырады. Бұл
конверсионды немесе айырбас арбитражын пайдалануға мәжбүрлейді. Мұндай
валюта операциясын жүргізгендегі арбитражисттің мақсаты – шетел валютасын
тиімді сатып алу (мысалы, кредитор қарызынан құтылу үшін). Бұл жағдайда
бағамдар айырмасы негізінде пайда табу банктың негізгі мақсаты. Өйткені,
банк өз клиентінің тапсырмасын орындай отырып қажетті валютаны ең тиімді
нарықта сатып алады (бастапқы мен соңғы валюталар бірдей болмауы мүмкін).
Валюта арбитражы басқа операциялармен салыстырғанда әртүрлі нарықтарда
валюта бағамдарына қысқа мерзімді теңестіру жүргізеді. Сонымен, валюта
бағамы төмен болса, арбитраждық операциялар оған сұранысты көбейтеді,
сөйтіп валюта бағамы өседі және керісінше – оған ұсынысты көбейтеді де,
баға төмендей бастайды.
Мұнда субъективті фактор басты роль ойнайды – дилер психологиясы, оның
есебінің, болжамдарының нақтылығы және оның нарық ұсынысы мен сұранысына
реакциясына байланысты.
Валюталық арбитраждың келесі түрлері бар:
Теңестіруші арбитраж. Тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей
арбитраж – қарыз алушы мен қарыз берушінің валюта бағамының айырмасын
пайдалануы.Ал, жанама теңестіруші арбитражда 3 – ші валюта қатысады, ол өте
төмен бағамен сатылып алынады да, төлем орнына сатылады.
Пайыздық арбитраж – жоғары пайыздық қойлымы бар елдерге капитал
тартылады. Ол ссудалық капитал нарығындағы операциялармен байланысты және
екі түрлі мәміледен тұрады: пайыздық қойылымы төмен шетелдік ссудалы
капиталдар нарығынан несие алу; шетел валютасындағы несиені пайыздық
қойылымы жоғары ұлттық капиталдар нарығында орналастыру [24].
Мысал қарастырып өтейік:
Француз банкі 3 айлық депозит бойынша Парижге қарағанда Нью-Йоркте
пайыздық қойылымның жоғары екенін біледі. Нью-Йоркке ақшаны аударады. Бұл
операция тәуекелге ұшырауы мүмкін. Өйткені, 3 айдан кейін айырбас бағамы
келісім бағамынан төмендеп кететін болса. Айталық, банк 3 айдан соң 1 млн
евроны 1,250 млн АҚШ долларына айырбастады делік. АҚШ-та жылдық пайыздық
қойылым мөлшері – 16 %, ал Францияда – 8 %. Онда 3 айға 4%, яғни 10000 €
немесе 14000 $ болады. Ал Францияда – 2000 € немесе 2200 $.
3 айдан кейін валюта бағамы 1 € - 1.27$ (3 ай бұрын 1.25$ болған).
Айырбас кезінде француз банкі 1250000$ орнына 925926 евро алды, сөйтіп банк
74074 евро шығынға ұшырады.
Егер де банк соманы Францияда қалдырғанда 1020000 франк алатын еді.
Валюта – пайыздық арбитраж – пайыздық арбитраждың бір түрі, ол
банктің әртүрлі кезеңдерде орындалуы тиіс пайыздық қойылым айырмаларын
пайдалануына негізделген.
Жалпы, валюта саудасындағы шығындар арбитраж операциясында шешуші роль
атқарады, өйткені, соңында пайда соған тәуелді болып табылады. Мұндай
шығындарға байланыс (телефон, телеграф) шығындары, биржадағы алымдар, банк
жұмысшыларының жалақысы, капиталды шетелге салғандағы ел ішіндегі болуы
мүмкін пайыздық жоғалтулар жатады [25].
Арбитраждың мағынасы—бір жерден арзан сатып алып, оны екінші жерде
қымбат сату болғандықтан,бұл жерден шығатын нәрсе—сатып алған жерде
сұраныстың өсуі және сатылған жерде ұсыныстың көбейуі байқалады.Жоғарыда
айтылғандай,мұндай операциялар валюта бағамын түзейді. Бірақ-та осымен
арбитраж жоқ болып кетпейді, өйткені дилерлер қызметі нәтижесінде үнемі
теңсіздіктер пайда болып отырады.
Валюталық спекуляциядан валюталық арбитраждың айырмашылығы—арбитражда
дилер операцияның қысқа мерзімді сипатына бағыт жасайды және мәмілелер
арасындағы қысқа мерзімдердегі бағамдардың ауытқуына қарап өзінің
тактикасын өзгертіп отырады.Ал валюта спекуляциясының мақсаты—валютаның
ұзақ позициясын көп уақыт қолдау арқылы оның бағасын төмендету.
1.3 Валюта операцияларындағы есептеулер
Операциялардағы кросс-бағамды есептеу.
Келесідей котировкалар берілген:
Ағылшын фунты АҚШ доллары — 1,7973-1,7983
Евро АҚШ доллары — 1,2617-1,2627
Клиент Швейцария банкінен Ағылшын фунтын алуға ұсыныс білдірді. Осы
себептен Швейцария банкі фунтты ағылшын банкінен АҚШ долларына келесі
бағаммен сатып алады:
1£ -- 1.7973 $
Швейцария банкі ағылшын банкіне төлеген АҚШ долларын қайтару үшін
клиенттен алған евроны АҚШ долларына айырбастайды:
1 €--1.2627 $
Х евро — фунт
1€ -- 1,2627 $
1,7973 $ = 1 £
1 евро = 0,7026 фунт ---- сатушы бағамы
Егер клиент өз маркаларын Швейцария банкіне сататын боллса,
Х евро = 1 фунт
1,7983 $ = 1£
1$ = 1.2617 €
1 фунт = 0,7016 евро --- сатып алушы бағамы.
2)Швейцар банкінің Цюрихтегі клиенті евроға фунт стерлинг сатып алғысы
келді. Валюта бағамдары келесідей:
Фунт ст. доллар — 1,6427-1,6437
Евро Доллар — 1,2617-1,2627
Банк Цюрихте евроны АҚШ долларына сатады:
1€ = 1.2627 $ және Лондонда долларға фунт стерлинг сатып алады:
1 ф.ст. = 1,6437 $
X евро = 1ф.ст.
1ф.ст.=1,6437$
1$ = 1.2627
X=1.6437*1.2627=2.0754
1ф.ст.=2,0754 евро
Егер клиент фунт стерлингті Швейцар банкіне сатқысы келсе:
Х евро = 1ф.ст.
1 ф.ст. = 1,6427$
1$ = 1.2617 шв.фр.
Х = 1.6427*1.2617 = 2.0725
1 £ = 2.5664 € ---сатып алушы бағамы.
АҚШ долларына қарсы валюта позицияларын қарастырайық.
Валюта Ұзақ позиция Қысқа позиция АҚШ $-на бағамы
Фунт стерлинг 3.286.400$ 2.000.000 1.6432
Евро 2.361.827$ 1.943.571 1,2115
Жапон иенасы 244.800.710 1.784.652$ 137.17
АҚШ $ қорытындысы бойынша—4.096.195
2) Мерзімді операциялары кезіндегі есептеулер.
мерзімі Ф.ст.доллар
СПОТ 1.5060-1.5070
1 ай 35-30
2 ай 67-62
3 ай 94-89
6 ай 168-153
12 ай 270-240
Берілген көрсеткіштер бойынша фунт стерлингті долларға қарағанда
дисконтпен алуға болады.
Сатушының бағамы әр уақытта да сатып алушы бағамынан жоғары болатынын
естен шығармаған дұрыс. Форвард операциясында бұл айырма СПОТ операциясына
қарағанда жоғары болады. Сатып алушы бағамының пункттері астына үлкен
сандар жазып,ал сатушы бағамы астында кіші сандар жазу арқылы (дисконт
кезінде) және премия кезінде керісінше болады.
Форвард бағамы бойынша дисконт немесе премияны анықтағанда пайыздық
қойылымдар айырмасы шешуші рольді атқарады. Премия немесе дисконт келесі
формуламен есептеледі:
ПД=(ПҚв*СБ-ПҚДа*ФКБ)*ФМ100*360
П—премия (+таңбасымен)
Д—дисконт(-таңбасымен)
ПҚв—В валютасындағы пайыздық қойылым;
ПҚДа—А валютасындағы депозиттің пайыздық қойылымы;
СБ—спот бағамы;
ФКБ—форвардтың келтірілген бағамы,келесі формуламен есептелінеді:
ФКБ=(ПҚв-ПҚДа)*ФБ*ФМ100*360
ФМ—форвард мерзімі;
3 наурызда дисконтты есептеу қажет (25 сәуірде премия есептеу қажет)
Дисконтпремия 1 айға 0,0101
Дисконтпремия 2 айға 0,00203
СПОТ бойынша жеткізілу күні 303=7 наурыз
Мерзімі 1 ай 32 күн,жеткізілу күні=7 сәуір
Мерзімі 2 ай,жеткізілу күні =9 мамыр
25 сәуір—9 мамыр 14 күн
0,0203
- 0,0045
0,0158 --- есептелген дисконтпремия 3 наурыздан 25
сәуірге дейін,яғни 14 күн ішінде.
Дисконт есептеу қажет24 наурыздан премияныжеткізілім күні 28
наурызда28 сәуірге.
1 айға дисконт(31 күн)—0,0097
Айдың соңғы күніне премия(1 күн)—(+0,0015)
30 жай күнге дисконт -0,0112
1 жай күнге дисконт -0,011230=0,00037
28 наурыздан 29 сәуірге дейінгі периодта
-0,0097(28 наурыз—28 сәуір)
+(-0,00037)(28 сәуір--29 сәуір)
-0,01007
Ажио және дисконттың есептелуі
Мысалы,2005 жылы 4 маусымда экспортер 1 млн. евроны 3 айға АҚШ
долларына сатқысы келді.
Берілгені:
АҚШ $евро (6 маусымға спот-бағасы) 1.8410 -1.8425
3 айға евродоллар
7% - 7 1,8%
Евро 3 айға
4 5,8% - 4 7,8%
Мерзімі
94 күн
Техникалық реті келесідей:
1)Банк клиенттен шв.франкіне 1 млн. доллар сатып алады(валюталау
датасы – 1999 жылдың 8 қыркүйек). Евро бағасын табу керек (а).
Валюталық тәуекелден құтылу мақсатында банк спот нарығында (б) 1 млн.
евроны АҚШ долларына нарық бағасымен сатады, яғни 1.8410.
Өтімсіздік тәуекелінен құтылу үшін (мерзімдерді гармонизациялау) 1
млн. евроны 3 айға 7 18% қойылыммен қарызға алып, бұл соманы долларға
(1.841.000) 3 айға 4 58% инвестициялайды(в).
Осылайша бұл мәміле банк үшін жылына 21.2% - 1 евроға 1.8410 АҚШ
доллары яғни 3 айлық мерзімге жеткізілген 0.0460 евро.
Мұның бізге беретіні базисті пункттер.
(Доллар түріндегі займды төлеу пайыздарын хеджілеуді есептегенде).
1999 жылдың 8 қыркүйегінде доллар түріндегі займ доллармен өтеледі,
және де шв.фр. жеткізу – депозит мерзімінің соңында (г).
Валюталық тәуекелді толығымен хеджілеу үшін, доллар түріндегі займның
пайыздарын тағы да мерзімге сатып алынады, мысалы 1.8285 бағамымен
(шамамен: спот бағасынан пайыздық қойылым түріндегі айырмасын алып тастасақ
125 пункт болады). (Тек 120 ғана емес 125, алдын ала банк қызметіне маржа
есептеу үшін). АҚШ долларының капитал салымдарының пайыздары және
эквиваленттік құн ретіндегі евродағы зайымдардың төленген пайыздары – АҚШ
долларындағы шоттардың кредиттері мен дебеттерінде кіргізіледі. Сонда
дисконт:
Спот бағамы АҚШ долл. 1.8410
Форвард бағамы АҚШ долл. 1.8292
Дисконт АҚШ долл.
0.0118=118 пункт
Бухгалтерлік жазулар:
Спот
Евро
АҚШ доллары
+ -
+ -
(в) 1000000 1000000 (б) (б)1.841.000
1.841.000 (в)
1000000 1000000
1.841.000 1.841.000
Форвард
Евро
АҚШ доллары + -
+
-
(а) 1.000.000 1.000.000 (г) (г)
1.841.000 ? (а)
+18.604,17
+22.232,63 1.829.214,91
94 күн
3 айлық
төленетін 1,8285
алынатын
пайыздар
пайыздар
-34.017,72 1,8292
1.000.000 1.018.604,70
1.829.214,91 1.829.214,91
Банк хеджілеуден кейін 1 млн. евроға (1.841.000 емес) 1.829.214,91 АҚШ
долларын төлейді. (Спот бағамы бойынша евроАҚШ долл. 1.8410). Бұл сомма
форвардық бағамды көрсетеді 1.8292. спот және форвард бағамдарының айырмасы
118 пунктке тең және ол дисконт екенін байқау қиын емес.
2-мысал: Егер де импортер мерзімге 1 млн. долларды тура осындай
шарттармен сатып алатын болса, онда сәйкес валюта бағамы келесі есептеулер
нетижесі болады:
Форвард
1 млн. Евроны мерзімге сату.
94 күннен кейін банк импортерге долларды жеткізіп, өзінің салымдарын
қайтара алады.
Импортер АҚШ долл. төлеген кезде, банк онымен қарызын жабады. Банк
импортердің несиесіне пайыздарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz