Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының даму ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
1 САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ ДЕМОКРАТИЯНЫҢ НЕГІЗІН АНЫҚТАУШЫ ФАКТОР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.49
1.1 Сайлау институты және оның технологиялары: мәні мен мазмұны ... ... ...11
1.2 Сайлау технологияларының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... 36
1.3 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің сайлау науқаны мен технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.73
2.1 Қазақстан Республикасы саяси жүйесіндегі сайлау институты мен технологияларының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2 Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының қолданылуы мен дамуының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.79
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80.83
1 САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ ДЕМОКРАТИЯНЫҢ НЕГІЗІН АНЫҚТАУШЫ ФАКТОР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.49
1.1 Сайлау институты және оның технологиялары: мәні мен мазмұны ... ... ...11
1.2 Сайлау технологияларының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... 36
1.3 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің сайлау науқаны мен технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.73
2.1 Қазақстан Республикасы саяси жүйесіндегі сайлау институты мен технологияларының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2 Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының қолданылуы мен дамуының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.79
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80.83
Қоғамдық саяси өмірде жетпіс жылдан аса үстемдік құрған кеңестік идеология,алып саяси жүйе КСРО ның ХХ ғасырдың аяғына қарай саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа дағдарыстарды, тоқырауды бастан кешіп нәтижесінде оның қоғамның бетінен кетуіне әкеліп соқты. Әлемның саяси сахнасынын жоғалуына әкеліп соқты. Бұл оқиға қоғамдағы болып өткен соңғы ірі оқиғалардың бірі болып тарих бетінен орын алды. Кеңестік жүйенің ыдырауы нәтижесінде қоғамдық саяси өмірдің бос қалған кеңістігінде жаңа саяси тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Жаңа қоғамдар тарих сахнасынан орын алды. Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттердің алдында бұрынғы кеңестік жүйеден мұраға қалған саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа салаларды қамтитын проблемаларды шешу міндеті тұрды.
Қордаланып қалған проблемаларды шешу жолында бұрынғы кеңестік елдер қоғамда түрлі бағыттарды қамтитын реформалар жүргізе бастады. Бұрынғы кеңестік мемлекеттердің басым көпшілігі қазіргі қоғам дамуының озық үлгісі, адамзаттың дамуының мақтанышына айналған идеялар жиынтығы болып есептелінетін «демократиялық қоғам» құру жолына қарай бұрылды. Бұрынғы кеңестік саяси жүйелер демократиялық саяси даму, нарықтық қатынастар жолын қалап алды. Басқа да елдер секілді, жалпы әлемдегі өз тәуелсіздіктерін алған мемлекеттердің көпшілігі секілді Қазақстан Республикасы да өркениетті даму жолына апаратын, негіздейтін демократиялық даму бағытын елдің, қоғамның болашақ дамуының кепілі ретінде басым бағыт деп таңдап алды. Демократиялық даму жолына түскен Қазақстан мемлекеті бұл жолда үлкен кедергілер мен қиыншылықтарға тап болды. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйеден қалған саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мәселелер, идеология, психология демократиялық мақсат жолына түскен Қазақстанның жолына кедергі болып табылды. Және кеңестік идеологиядан, психологиядан әлі де арыла алмаған халықтың мәселесі тағы да алдымыздан шықты. Кеңестік жүйеден қалыптасып, тамырын тереңге жайған рухани өмір, тұрмыстық ақуал, ауа -райы Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуіне үлкен кедергілердің бірі болып табылды. Жалпы алар болсақ кеңестік мұра басқа посткеңестік елдер секілді Қазақстанда да тамырын аса тереңге жайған еменге айналған болатын.
Дегенмен мұндай қиыншылықтар мен кедергілерге, ауыртпалықтарға қарамастан Қазақстан қоғамында барлық сфераны қамтитын үлкен ауқымдағы реформалар тізбегі басталды. Қазақ қоғамында демократия дәндері себіле басталды, демократия механизмдері орныға бастады. Социалистік базар нарқынан нарықтық қатынастарға біртіндеп көшу процесі басталды. Қазақстанның қоғамдық саяси жүйесінде демократияның принциптері, нормалары, ережелері болып табылатын көппартиялық жүйе, көппікірлік, түрлі ұйымдар мен қозғалыстардың жұмыс істеу еркіндігі, ой-пікір білдіру бостандығы, ар-ұждан бостандығы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес ұйымдар, сайлау жүйесі, Парламент, тәуелсіз Сот билігі, адам құқықтарының қорғалуы, еркіндік, теңдік принципіне негізделген азаматтық қоғам институттары тағы басқа механизмдер орныға бастады. Сонымен
Қордаланып қалған проблемаларды шешу жолында бұрынғы кеңестік елдер қоғамда түрлі бағыттарды қамтитын реформалар жүргізе бастады. Бұрынғы кеңестік мемлекеттердің басым көпшілігі қазіргі қоғам дамуының озық үлгісі, адамзаттың дамуының мақтанышына айналған идеялар жиынтығы болып есептелінетін «демократиялық қоғам» құру жолына қарай бұрылды. Бұрынғы кеңестік саяси жүйелер демократиялық саяси даму, нарықтық қатынастар жолын қалап алды. Басқа да елдер секілді, жалпы әлемдегі өз тәуелсіздіктерін алған мемлекеттердің көпшілігі секілді Қазақстан Республикасы да өркениетті даму жолына апаратын, негіздейтін демократиялық даму бағытын елдің, қоғамның болашақ дамуының кепілі ретінде басым бағыт деп таңдап алды. Демократиялық даму жолына түскен Қазақстан мемлекеті бұл жолда үлкен кедергілер мен қиыншылықтарға тап болды. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйеден қалған саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мәселелер, идеология, психология демократиялық мақсат жолына түскен Қазақстанның жолына кедергі болып табылды. Және кеңестік идеологиядан, психологиядан әлі де арыла алмаған халықтың мәселесі тағы да алдымыздан шықты. Кеңестік жүйеден қалыптасып, тамырын тереңге жайған рухани өмір, тұрмыстық ақуал, ауа -райы Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуіне үлкен кедергілердің бірі болып табылды. Жалпы алар болсақ кеңестік мұра басқа посткеңестік елдер секілді Қазақстанда да тамырын аса тереңге жайған еменге айналған болатын.
Дегенмен мұндай қиыншылықтар мен кедергілерге, ауыртпалықтарға қарамастан Қазақстан қоғамында барлық сфераны қамтитын үлкен ауқымдағы реформалар тізбегі басталды. Қазақ қоғамында демократия дәндері себіле басталды, демократия механизмдері орныға бастады. Социалистік базар нарқынан нарықтық қатынастарға біртіндеп көшу процесі басталды. Қазақстанның қоғамдық саяси жүйесінде демократияның принциптері, нормалары, ережелері болып табылатын көппартиялық жүйе, көппікірлік, түрлі ұйымдар мен қозғалыстардың жұмыс істеу еркіндігі, ой-пікір білдіру бостандығы, ар-ұждан бостандығы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес ұйымдар, сайлау жүйесі, Парламент, тәуелсіз Сот билігі, адам құқықтарының қорғалуы, еркіндік, теңдік принципіне негізделген азаматтық қоғам институттары тағы басқа механизмдер орныға бастады. Сонымен
1 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында
сайлау технологияларының дамуы.-Алматы 2002.-4-8б.
2 Саясаттану қысқаша ОКСФОРД сөздігі. -Алматы: Қазақстан, 2001.-168б.
3 Саясаттану қысқаша ОКСФОРД сөздігі. -Алматы: Қазақстан, 2001.-168б.
4 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-77б.
5 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы 2002.-127б.
6 Скворцов В.В. Демократический процесс становления основных структур гражданского общества.-Алматы: 2001.-86с.
7 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-77б.
8 Гаджиев К.С. Введению в политическую науку.-Москва: 1997.-92с.
9 Гаджиев К.С. Введение в политическую науку.-Москва: 1997.-127-128с.
10 Скворцов В.В. Демократический процесс становления основных структур гражданского общества.-Алматы: 2001.-88с.
11 Қуандықов Е. Саясаттану негіздері.-Алматы: 2000,-59б
12 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-88б.
13 Байділдинов Л.Ә. Теориялық саясаттану Оқулық. -Алматы: Интерлигал,
2005.-96б.
14 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-74б.
15 Қуандықов Е. Саясаттану негіздері.-Алматы: 2000.-67б.
16 Гаджиев К.С. Введению в политическую науку.-Москва: 1997.-126с.
17 Марченко М.Н. Политология.-Москва: МГУ, 1993.-78с.
18 Салықжанов Р. Сайлаушылардың сайлау алдындағы көңіл күйлері.
//Саясат-2003.- №7.
19 Коновалов С. Соотношение выборного механизма и института общественного мнения.//Саясат-2001.-№1
20 Дмитриев А.В. Конфликтология.-Москва: 2001.-58с.
21 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-248б.
22 Мощенко А.В. Курс. Конфликтология.-Москва: 2000.-97с.
23 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-183б.
24 Казахстанская политическая энциклопедия.-Алматы: Қазақстан Даму институты, 1998.-137с.
25 Холмская М.Р. Политическая участие как обьект исследования. //Полис-1999.-№5.
26 Нұрымбетова Г.Р. Ел азаматтарының саяси қатысу ерекшеліктері.
//Саясат-2005.-№9.
27 Bill Coxall and Lynton Robins. Political participation and communication.-Oxford: 1999.-89p.
28 Bill Coxall and Lynton Robins. Political participation and communication.-Oxbord: 1999.-68p.
29 Bill Coxall and Lynton Robins. Political participation and communication.-Oxford: 1999.-64p.
30 Пугачев В.П. Выборы общая теория в Российских иллюстрациях. //Вестник Московского Университета-1997. Серия 12-№4.
31. Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық.-Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-188б.
32 Таагепер Р. Шугарт С. Описание избирательных систем. //Современная сравнительная политология. Хрестоматия.-Москва: 1997.-163с.
33 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-67б.
34 Казахстанская политологическая энциклопедия.-Алматы: Қазақстан даму институты, 1998.-88с.
35 Құрманбаева Ш. Әлемдік қолданыстағы сайлау жүйелері: қолайлы және
осал тұстары. //Саясат-2002.-№6.
36. Құрманбаева Ш. Әлемдік қолданыстағы сайлау жүйелері: қолайлы және осал тұстары. //Саясат.-2002.-№6.
37 Устименко С.В. Выборы в органы политической власти: общая и прикладная политология.-Москва: 1997.-69с.
38 Большой Энциклопедическая словарь. 2-том.-Москва: 1991.-768с.
39 Соловьев А.И. Политология: политическая теория, политические технологии.-Москва: 2001.-559с.
40 Джаббасов А.А. Политические технологии избирательных кампании: проблемы категориального осмысления // Вестник Московского Университета. Серия 12.-2000.-56с.
41 Ковлер А.И. Избирательные технологии: Российский и зарубежный опыт.-Москва: 1995.-114с.
42 Джаббасов А.А. Политические технологии избирательных кампании: проблемы категориального осмысление //Вестник Московского Университета. Серия 12.-2000.-59с.
43 Афанасьев В. Современные технологии овладения властью //Электронный вариант: www. meteor.ru
44 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-68б.
45 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-98б.
46 Костенко Н. Медиа в выборах ценностные ориентиры Украинской политической прессы //Полис-№6.-1999.-81с.
47 Тучков С.М. Особенности применения технологий паблик рилейшнз в региональной избирательной кампании //Вестник –МГУ. Серия 12.№4.-2000.-83с.
48. Почепсов Г. Коммуникативные технологии ХХ века.-Москва: Рефл-бук, 1999.-352с.
49 Политическая реклама.-Москва: Никколло М, 2002.-290с.
50 Тучков С.М. Особенности применение технологий паблик рилейшнз в региональной избирательной кампании //Вестник.-МГУ. Серия 12.№4.-2000.-83с.
51 Соловьев А.И. Политология: политическая теория и политические технологии.-Москва: Аспект Пресс, 2001.-519с.
52 Почепсов Г. Коммуникативные технологии ХХ века.-Москва: Рефл-бук, 1999.-358с.
53 //Саясат.- 2003.-№2.
54 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат.-2004.-№1.
55 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі езіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат.-2004.-№1.
56 Почепсов Г.Г. Имиджеология.-Москва: Ваклер, 2000.-694с.
57 Кошмарев А.Ю, Кузнецов Г.С. Новые подходы в избирательных технологиях //Материалы Всероссийского семинара конференции общество-выборы 1999 и СМИ. //Электронный вариант: www.ist.md
58 Балашова А.Н. Технология избирательной кампании в западной политической науке //Вестник Московского Университета-№2.-2000.-62-79с.
59 Балашова А.Н. Технология избирательной кампании в западной политической науке //Вестник Московского Университета-№2.-2000.-62-79с.
60. Брюс Б. Маркетинг власти.-Москва: 1998.-69с.
61 Арато А. Концепсия гражданского общество. //Полис. №3. 1995.-50с.
62 Балашова А.Н. Технология избирательной кампании в западной политической науке //Вестник Московского Университета-№2.-2000.-62с.
63 Арато А. Концепсия гражданского общество. //Полис. №3. 1995.-48с.
64 Аристотель. Политика. Сочинении. 4 том.-Москва: Мысль, 1984.-512с.
65 Тит Ливий. История Рима от основания города.-Москва: Наука, 1989.-77с.
66 Аристотель. Политика. Сочинении. 4 том.-Москва: Наука, 1989.-78с.
67 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технолгияларының дамуы.-Алматы: 2002.-115б.
68 Құрманбаева Ш. Қазақстан саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-87б.
69 Радунскии П. Ведение избирательной кампании-форма политической коммуникации //Политические партии в условиях демократии.-1995.-557с.
70 Радунски П. Ведение избирательной кампании-форма политической коммуникации //Политические партии в условиях демократии.-1995.-558с.
71 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-139б.
72 Казахстанская политологическая энциклопедия.-Алматы: Қазақстан Даму институты, 1998.-68с.
73 Салықжанов Р. Сайлау кезіндегі азаматтардың мәдениеті мәселесінен. //Саясат.-2003.-№7.
74 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік коммуникация және жаһандану. //Саясат.-2005.-№11.
75 Почепцов Г. Паблик Рилейшнз или как успешно управлять общнственным мнением.-Москва: Центр, 1998.-88с.
76 Нысанбаев А.Н.Общ.ред. Политология.-Алматы: 1998.-86с.
77 Жамбылов Д. Саясаттану оқулық.-Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-67б.
78 Казахстанская политологическая энциклопедия.-Алматы: Казахстан Даму институты, 1998.-73с.
79 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-118б.
80 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-85б.
81 Солозобов Ю. В предвыборном Тумане. //Мир Евразии-2004.-№2
82 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық.-Алматы: жеті Жарғы.-2003.-183б.
83 ҚР Сайлау туралы заңы. Алматы: Жеті Жарғы.-1998.
84 ҚР Конституциясы.-1995.-51 бап.
85 Быковскии П. Демократия начинается выборов. //www.br.minsk.by
86 Григорьев В.К. Курс лекций по политологии.-Алматы: Әділетпресс, 1997.-92с.
87 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат-20047-№1.
88 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат-20047-№1.
89 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат-20047-№1.
90 Григорий Евсеевпен сұхбат. //Түркістан.-2007.-11 қаңтар.
91 Кулумбаев С. Қазақ тілді БАҚ тың бүгінгі Қазақстанның демократиялық үрдісіндегі орны мен маңызы. //Саясат.-2003.-№5.
92 Пухович Л. Спортивный пиар формировании политического имиджа. //Саясат.-2006.-№2
93 htp://election.kz
94 Салықжанов Р. Сайлау кезіндегі азаматтар мәдениеті мәселесінен. //Саясат.-2006.-№3.
95 Даль Р. Введение в теорию демократии.-Москва: Наука, 1992.-126с.
96 Сейкен Әмірбекұлы. Оппозиция қолдауды іштен іздей ме, әлде сырттан ба? //Айқын.-2005.-№84.-11 мамыр 2005.
97 Е. Ертісбаевпен сұхбат. //Айқын газеті.-18 наурыз, 2007.
98 ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында.-Астана: 2005.
99 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мн дамуыың стратегиясы.-Алматы: 1992.-12 б
сайлау технологияларының дамуы.-Алматы 2002.-4-8б.
2 Саясаттану қысқаша ОКСФОРД сөздігі. -Алматы: Қазақстан, 2001.-168б.
3 Саясаттану қысқаша ОКСФОРД сөздігі. -Алматы: Қазақстан, 2001.-168б.
4 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-77б.
5 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы 2002.-127б.
6 Скворцов В.В. Демократический процесс становления основных структур гражданского общества.-Алматы: 2001.-86с.
7 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-77б.
8 Гаджиев К.С. Введению в политическую науку.-Москва: 1997.-92с.
9 Гаджиев К.С. Введение в политическую науку.-Москва: 1997.-127-128с.
10 Скворцов В.В. Демократический процесс становления основных структур гражданского общества.-Алматы: 2001.-88с.
11 Қуандықов Е. Саясаттану негіздері.-Алматы: 2000,-59б
12 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-88б.
13 Байділдинов Л.Ә. Теориялық саясаттану Оқулық. -Алматы: Интерлигал,
2005.-96б.
14 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-74б.
15 Қуандықов Е. Саясаттану негіздері.-Алматы: 2000.-67б.
16 Гаджиев К.С. Введению в политическую науку.-Москва: 1997.-126с.
17 Марченко М.Н. Политология.-Москва: МГУ, 1993.-78с.
18 Салықжанов Р. Сайлаушылардың сайлау алдындағы көңіл күйлері.
//Саясат-2003.- №7.
19 Коновалов С. Соотношение выборного механизма и института общественного мнения.//Саясат-2001.-№1
20 Дмитриев А.В. Конфликтология.-Москва: 2001.-58с.
21 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-248б.
22 Мощенко А.В. Курс. Конфликтология.-Москва: 2000.-97с.
23 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-183б.
24 Казахстанская политическая энциклопедия.-Алматы: Қазақстан Даму институты, 1998.-137с.
25 Холмская М.Р. Политическая участие как обьект исследования. //Полис-1999.-№5.
26 Нұрымбетова Г.Р. Ел азаматтарының саяси қатысу ерекшеліктері.
//Саясат-2005.-№9.
27 Bill Coxall and Lynton Robins. Political participation and communication.-Oxford: 1999.-89p.
28 Bill Coxall and Lynton Robins. Political participation and communication.-Oxbord: 1999.-68p.
29 Bill Coxall and Lynton Robins. Political participation and communication.-Oxford: 1999.-64p.
30 Пугачев В.П. Выборы общая теория в Российских иллюстрациях. //Вестник Московского Университета-1997. Серия 12-№4.
31. Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық.-Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-188б.
32 Таагепер Р. Шугарт С. Описание избирательных систем. //Современная сравнительная политология. Хрестоматия.-Москва: 1997.-163с.
33 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық. -Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-67б.
34 Казахстанская политологическая энциклопедия.-Алматы: Қазақстан даму институты, 1998.-88с.
35 Құрманбаева Ш. Әлемдік қолданыстағы сайлау жүйелері: қолайлы және
осал тұстары. //Саясат-2002.-№6.
36. Құрманбаева Ш. Әлемдік қолданыстағы сайлау жүйелері: қолайлы және осал тұстары. //Саясат.-2002.-№6.
37 Устименко С.В. Выборы в органы политической власти: общая и прикладная политология.-Москва: 1997.-69с.
38 Большой Энциклопедическая словарь. 2-том.-Москва: 1991.-768с.
39 Соловьев А.И. Политология: политическая теория, политические технологии.-Москва: 2001.-559с.
40 Джаббасов А.А. Политические технологии избирательных кампании: проблемы категориального осмысления // Вестник Московского Университета. Серия 12.-2000.-56с.
41 Ковлер А.И. Избирательные технологии: Российский и зарубежный опыт.-Москва: 1995.-114с.
42 Джаббасов А.А. Политические технологии избирательных кампании: проблемы категориального осмысление //Вестник Московского Университета. Серия 12.-2000.-59с.
43 Афанасьев В. Современные технологии овладения властью //Электронный вариант: www. meteor.ru
44 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-68б.
45 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-98б.
46 Костенко Н. Медиа в выборах ценностные ориентиры Украинской политической прессы //Полис-№6.-1999.-81с.
47 Тучков С.М. Особенности применения технологий паблик рилейшнз в региональной избирательной кампании //Вестник –МГУ. Серия 12.№4.-2000.-83с.
48. Почепсов Г. Коммуникативные технологии ХХ века.-Москва: Рефл-бук, 1999.-352с.
49 Политическая реклама.-Москва: Никколло М, 2002.-290с.
50 Тучков С.М. Особенности применение технологий паблик рилейшнз в региональной избирательной кампании //Вестник.-МГУ. Серия 12.№4.-2000.-83с.
51 Соловьев А.И. Политология: политическая теория и политические технологии.-Москва: Аспект Пресс, 2001.-519с.
52 Почепсов Г. Коммуникативные технологии ХХ века.-Москва: Рефл-бук, 1999.-358с.
53 //Саясат.- 2003.-№2.
54 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат.-2004.-№1.
55 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі езіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат.-2004.-№1.
56 Почепсов Г.Г. Имиджеология.-Москва: Ваклер, 2000.-694с.
57 Кошмарев А.Ю, Кузнецов Г.С. Новые подходы в избирательных технологиях //Материалы Всероссийского семинара конференции общество-выборы 1999 и СМИ. //Электронный вариант: www.ist.md
58 Балашова А.Н. Технология избирательной кампании в западной политической науке //Вестник Московского Университета-№2.-2000.-62-79с.
59 Балашова А.Н. Технология избирательной кампании в западной политической науке //Вестник Московского Университета-№2.-2000.-62-79с.
60. Брюс Б. Маркетинг власти.-Москва: 1998.-69с.
61 Арато А. Концепсия гражданского общество. //Полис. №3. 1995.-50с.
62 Балашова А.Н. Технология избирательной кампании в западной политической науке //Вестник Московского Университета-№2.-2000.-62с.
63 Арато А. Концепсия гражданского общество. //Полис. №3. 1995.-48с.
64 Аристотель. Политика. Сочинении. 4 том.-Москва: Мысль, 1984.-512с.
65 Тит Ливий. История Рима от основания города.-Москва: Наука, 1989.-77с.
66 Аристотель. Политика. Сочинении. 4 том.-Москва: Наука, 1989.-78с.
67 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технолгияларының дамуы.-Алматы: 2002.-115б.
68 Құрманбаева Ш. Қазақстан саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-87б.
69 Радунскии П. Ведение избирательной кампании-форма политической коммуникации //Политические партии в условиях демократии.-1995.-557с.
70 Радунски П. Ведение избирательной кампании-форма политической коммуникации //Политические партии в условиях демократии.-1995.-558с.
71 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-139б.
72 Казахстанская политологическая энциклопедия.-Алматы: Қазақстан Даму институты, 1998.-68с.
73 Салықжанов Р. Сайлау кезіндегі азаматтардың мәдениеті мәселесінен. //Саясат.-2003.-№7.
74 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік коммуникация және жаһандану. //Саясат.-2005.-№11.
75 Почепцов Г. Паблик Рилейшнз или как успешно управлять общнственным мнением.-Москва: Центр, 1998.-88с.
76 Нысанбаев А.Н.Общ.ред. Политология.-Алматы: 1998.-86с.
77 Жамбылов Д. Саясаттану оқулық.-Алматы: Жеті Жарғы, 2003.-67б.
78 Казахстанская политологическая энциклопедия.-Алматы: Казахстан Даму институты, 1998.-73с.
79 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-118б.
80 Құрманбаева Ш. Қазақстандағы саяси жүйе трансформациясы барысында сайлау технологияларының дамуы.-Алматы: 2002.-85б.
81 Солозобов Ю. В предвыборном Тумане. //Мир Евразии-2004.-№2
82 Жамбылов Д. Саясаттану Оқулық.-Алматы: жеті Жарғы.-2003.-183б.
83 ҚР Сайлау туралы заңы. Алматы: Жеті Жарғы.-1998.
84 ҚР Конституциясы.-1995.-51 бап.
85 Быковскии П. Демократия начинается выборов. //www.br.minsk.by
86 Григорьев В.К. Курс лекций по политологии.-Алматы: Әділетпресс, 1997.-92с.
87 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат-20047-№1.
88 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат-20047-№1.
89 Дөрбетханұлы Т. Сайлау процесі кезіндегі жарнама жасау тәсілі және оның саяси имиджді қалыптастырудағы рөлі. //Саясат-20047-№1.
90 Григорий Евсеевпен сұхбат. //Түркістан.-2007.-11 қаңтар.
91 Кулумбаев С. Қазақ тілді БАҚ тың бүгінгі Қазақстанның демократиялық үрдісіндегі орны мен маңызы. //Саясат.-2003.-№5.
92 Пухович Л. Спортивный пиар формировании политического имиджа. //Саясат.-2006.-№2
93 htp://election.kz
94 Салықжанов Р. Сайлау кезіндегі азаматтар мәдениеті мәселесінен. //Саясат.-2006.-№3.
95 Даль Р. Введение в теорию демократии.-Москва: Наука, 1992.-126с.
96 Сейкен Әмірбекұлы. Оппозиция қолдауды іштен іздей ме, әлде сырттан ба? //Айқын.-2005.-№84.-11 мамыр 2005.
97 Е. Ертісбаевпен сұхбат. //Айқын газеті.-18 наурыз, 2007.
98 ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында.-Астана: 2005.
99 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мн дамуыың стратегиясы.-Алматы: 1992.-12 б
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және Саясаттану факультетінің Магистратурасы
Саясаттану кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған__________________________ _______________ Қарғаев Қ.А.
“ ____” ___________2007
Ғылыми жетекші ___________________________________ Лұқпанов А.И.
ф.ғ.к., доцент
“ ____ ” ___________2007
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі________________________ _________ Иватова Л.М.
с.ғ.д., профессор
“ ____ ” ___________2007
Алматы-2007
РЕЗЮМЕ
Феномен демократии в основном является выборы и его технологии.
Институт выбора является основным определителем механизмов общества.
Выборные технологии являются основным определяющим фактором института
выборов. Названные механизмы, в Казахстанском обществе действует со дня
приобретения независимости. В первые годы независимости обществу внедрялись
новые понятий и одним из них являются понятия выборные технологии. В
условиях Казахстана выборные технологии считается одним из мало изученных
тем. Поэтому эта проблема остается в поле зрении многих ученных.
И так выборные технологии это – совокупность приемов и методов который
используется при борьбе за власть через выборы, чтобы получит больше
голосов избирателей.
Тема выборных технологий меня интересует как и других ученых
политиологов. Поэтому я выбрал эту проблему темой свой магистрской
диссертации.
Целью исследования является дать новое определения понятию выборные
технологии и института выбора, на основе исследования зарубежных
авторов.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------4-10
1 САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ ДЕМОКРАТИЯНЫҢ НЕГІЗІН АНЫҚТАУШЫ
ФАКТОР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...11-49
1.1 Сайлау институты және оның технологиялары: мәні мен мазмұны-----------
11
1.2 Сайлау технологияларының қалыптасуы мен дамуы---------------------------
-36
1.3 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің сайлау науқаны мен
технологиялары--------------------- ----------------------------------- ------
-----------------44
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..50-73
2.1 Қазақстан Республикасы саяси жүйесіндегі сайлау институты мен
технологияларының қалыптасуы мен дамуы------------------------------ --------
-----50
2.2 Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының қолданылуы мен
дамуының өзекті мәселелері------------------------- -------------------------
-------------69
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
------------74-79
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------80-83
Кіріспе
Қоғамдық саяси өмірде жетпіс жылдан аса үстемдік құрған кеңестік
идеология,алып саяси жүйе КСРО ның ХХ ғасырдың аяғына қарай саяси,
әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа дағдарыстарды, тоқырауды бастан
кешіп нәтижесінде оның қоғамның бетінен кетуіне әкеліп соқты. Әлемның саяси
сахнасынын жоғалуына әкеліп соқты. Бұл оқиға қоғамдағы болып өткен соңғы
ірі оқиғалардың бірі болып тарих бетінен орын алды. Кеңестік жүйенің
ыдырауы нәтижесінде қоғамдық саяси өмірдің бос қалған кеңістігінде жаңа
саяси тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Жаңа қоғамдар тарих сахнасынан орын
алды. Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттердің алдында бұрынғы кеңестік жүйеден
мұраға қалған саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа салаларды
қамтитын проблемаларды шешу міндеті тұрды.
Қордаланып қалған проблемаларды шешу жолында бұрынғы кеңестік елдер
қоғамда түрлі бағыттарды қамтитын реформалар жүргізе бастады. Бұрынғы
кеңестік мемлекеттердің басым көпшілігі қазіргі қоғам дамуының озық үлгісі,
адамзаттың дамуының мақтанышына айналған идеялар жиынтығы болып
есептелінетін демократиялық қоғам құру жолына қарай бұрылды. Бұрынғы
кеңестік саяси жүйелер демократиялық саяси даму, нарықтық қатынастар жолын
қалап алды. Басқа да елдер секілді, жалпы әлемдегі өз тәуелсіздіктерін
алған мемлекеттердің көпшілігі секілді Қазақстан Республикасы да өркениетті
даму жолына апаратын, негіздейтін демократиялық даму бағытын елдің,
қоғамның болашақ дамуының кепілі ретінде басым бағыт деп таңдап алды.
Демократиялық даму жолына түскен Қазақстан мемлекеті бұл жолда үлкен
кедергілер мен қиыншылықтарға тап болды. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйеден
қалған саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мәселелер, идеология, психология
демократиялық мақсат жолына түскен Қазақстанның жолына кедергі болып
табылды. Және кеңестік идеологиядан, психологиядан әлі де арыла алмаған
халықтың мәселесі тағы да алдымыздан шықты. Кеңестік жүйеден қалыптасып,
тамырын тереңге жайған рухани өмір, тұрмыстық ақуал, ауа -райы Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуіне үлкен кедергілердің бірі болып табылды. Жалпы
алар болсақ кеңестік мұра басқа посткеңестік елдер секілді Қазақстанда да
тамырын аса тереңге жайған еменге айналған болатын.
Дегенмен мұндай қиыншылықтар мен кедергілерге, ауыртпалықтарға
қарамастан Қазақстан қоғамында барлық сфераны қамтитын үлкен ауқымдағы
реформалар тізбегі басталды. Қазақ қоғамында демократия дәндері себіле
басталды, демократия механизмдері орныға бастады. Социалистік базар
нарқынан нарықтық қатынастарға біртіндеп көшу процесі басталды.
Қазақстанның қоғамдық саяси жүйесінде демократияның принциптері, нормалары,
ережелері болып табылатын көппартиялық жүйе, көппікірлік, түрлі ұйымдар мен
қозғалыстардың жұмыс істеу еркіндігі, ой-пікір білдіру бостандығы, ар-ұждан
бостандығы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес ұйымдар,
сайлау жүйесі, Парламент, тәуелсіз Сот билігі, адам құқықтарының қорғалуы,
еркіндік, теңдік принципіне негізделген азаматтық қоғам институттары тағы
басқа механизмдер орныға бастады. Сонымен Қазақстан қоғамы жаңа қоғамдық
дамуға, коммунисттік кезеңнен демократиялық кезеңге көше бастады. Жаңа
даму, жаңа өмір процесі басталды.
Демократиялық қоғам құруды басты бағыт-бағдар ретінде негізге алған
Қазақстанда демократиялық институттар қалыптасқанымен оның механизмдерінің,
функцияларының қалыпты жұмыс істеуіне тиісті деңгейде көңіл бөлінбеді.
Барлық мәселелер заңдық негізде шешімін тапқанымен әлі де болса шешімін
таппаған мәселелер жетерлік деңгейде. Сондықтан демократия механизмдерінің
жаңа қалыпқа енуі үшін атқарылар қызметтер жетерлік деңгейде. Жалпы алғанда
Қазақстан тәуелсіздігін, дербестігін қалыптастырып, қоғамның барлық саласын
жаңа заман дамуының жаңа талаптары негізінде қайта қалпына келтіріп жаңа
мемлекеттілігін құру үстінде. Бұл мемлекеттілік 1991 жылдан қалыптасты
деген ой туындамаса керек. Біздің мемлекеттілігіміздің түп тамыры өте
тереңде. Дегенмен де саяси тәуелсіздігімізді 1991 жылдан ала бастағанымыз
ақиқат. Саяси тәуелсіздік барлық тәуелсіздіктің атасы. Сондықтан да
Қазақстанның қоғамның барлық саласын қайта құрып мемлекеттілігін
қалыптастыру процесі қиыншылықпен жүзеге асты. Іштен де, сырттан да
мемлекеттілігімізге қауіп тудыратын процестер болды. Байронның-“Бір
мемлекетті құру үшін мың жыл да аздық етуі мүмкін, ал оны жоюға бір сағат
та жеткілікті” дегеніндей мемлекеттілік құру процесі қиын , ал оны қорғай,
сақтай білу механизмі одан да қиын міндет болып табылады.
Диссертация жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тоталитарлық идеология
жүйесінен шыққан Қазақстан демократиялық қоғам құруды, нарықтық қатынастар
кезеңіне көшуді мемлекеттің, қоғамның дамуының ұзақ мерзімдік бағдарламасы,
мақсатты тұғыр ретінде халықаралық қауымдастыққа жария етті. Бұл игі
шаралар Халықаралық қауымдастық тарапынан қызу қолдауға да ие болды.
Дегенмен Қазақстанның кеңестік жүйеге және кеңестік бұғауға дейінгі
ресейлік патшалық жүйесіне тәуелділікте болуы яғни ұзақ мерзімдік
тәуелділік кейпінде болуы Қазақстанның алға қойған мақсаттары мен
мұраттарына жетуіне зор кедергі келтірді. Демократиялық қоғам құру идеясы
Қазақстанда басқа посткеңестік елдер секілді аса қиыншылықтарға ұшырап,
оның механизмдерінің баяу дамуына, қалыптасуына әкелді. Кеңестік идеология
шеңберінен, психологиясынан шыға алмаған, әлі де болса тәуелді Қазақстанның
саяси элитасы демократиялық институттардың дамуына жағдай жасамады. Әсіресе
қоғамның саяси келбетінен, қоғамның дамуы бағытынан хабар беретін
демократиялық механизм болып табылатын сайлау институтына мемлекеттік
басқару жүйесі тарапынан аса көңіл бөлінбеді. Сайлау жүйесі жөніндегі
мәселелер тек екінші орындағы мәселелердің қатарынан орын алды. Бұл
түсінікті жағдай ретінде де көрсетуге болады. Өйткені Қазақстан қоғамында
орасан зор өзгерістер тізбегі жүріп жатқан тұс болатын. Бұрынғы қалыптасқан
қоғамдық саяси ойдан, пікірден, көзқарастардан, дамудан екінші саяси
ойларға, пікірлерге, көзқарастарға, дамуға ауысу процесінің басталған ауыр
тұсы болатын. Сондықтан демократияның негізгі феномені болып саналатын
сайлау институтына және оның технологияларына жоғары деңгейде аса көңіл
бөлінбеді. Қоғамның басқарушы элитасы 90-шы жылдардан бүгінгі кезеңге дейін
тек алдымен экономика-саясат деген принципке сүйеніп барлық реформалар
сол принципке сүйеніп келді. Өйткені сол уақыттағы қоғамдық жағдай, саяси
ақуал талабы алдымен экономика болды. Ал бүгінгі қоғамдық саяси ақуал
басқаша сипатта. Өткенгі мен бүгінгінің қоғамдық саяси ақуалдың арасында
айырмашылық жер мен көктей арасында деп көрсете аламыз. Сондықтан қоғамның
негізін анықтаушы механизмі болып табылатын сайлауларға аса көңіл бөлінген
жөн. Бұл бүгінгі жағдайдың талабы болып келеді. Сондықтан қоғамды
демократияландыру үшін ең алдымен сайлау механизміне баса көңіл аудару
қажет. Ал сайлау механизмінің сәтті, табысты, жоғарғы деңгейде жұмыс істеуі
үшін оның қолданылатын технологияларына аса назар аудару қажет. Яғни сайлау
институтының демократиялық формада іске асуы оның технологияларының қалай
жүргізілуіне де байланысты болмақ. Осы жағдайлардың барлығы қоғамда сайлау
институтының, сайлау технологияларының терең зерттелуін, назарға алынуын,
олардың қызметіне қандай факторлардың әсер ететіндігін, ыпал жасайтындығы
жөніндегі мәселелердің және оның халықаралық қауымдастықтағы үздік
түрлерінің зерттелуін қажет етеді. Дамыған елдердің сайлау механизмдерін
Қазақстан саяси жүйесіндегі сайлау механизмімен салыстыра отырып саралауды,
жүйелеуді, елдегі жүзеге асуындағы ерекшіліктерін айқындап, анықтауды қажет
етеді.
Жалпы қоғамдағы соңғы болып жатқан өзгерістерге орай қоғамымызға жаңа
сөздер, ұғымдар, терминдер қорын әкелді. Соның бірі “сайлау технологиялары”
ұғымы болып табылады. “Сайлау технологиялары” ұғымы тек сайлау институтымен
тығыз байланыста әрекет етеді. Қоғамдағы сайлау институтының
жетілгендігінен, дамығандығынан сайлау технологиялары хабар береді.
Сайлаулардағы қолданылған технологиялар-сайлау технологиялары болып
табылады. Қоғамда сайлаулардың қандай көлемде, принципте өткендігін және
сайлаулардың қоғамның талабына, тілегіне сәйкес дамығандығынан,
жетілгендігінен сайлау технологиялары хабар береді. Қоғамдағы әрекеттегі
басқарушы элитаның, қоғамның саяси мәдениетінің көрсеткіші болып табылады.
Жалпы алар болсақ сайлау технологияларының дамуын анықтаудың ерекше
мәні бар деп атап көрсете аламыз. Өйткені, сайлау технологиялары қоғамдағы
өмір сүретін алуан түрлі саяси, әлеуметтік т.б. топтардың, жеке тұлғалардың
және сол қоғамның саяси нарқы жағдайының негізгі көрсеткіштерінің бірі
болып саналады. Қоғамның саяси мәдениеті деңгейінен де хабар береді.
Қоғамдық қатынастардың саяси мәдениеті қай бағытта?, қандай мөлшерде?,
қандай деңгейде? жүріп жатыр деген сұрақтарға дер кезінде жауап беретін
сайлау институты болып табылады. Ал сайлау технологиялары сол сайлаудың
өзінің деңгейі қандай? деген сұраққа жауап береді. Сайлау институты
қоғамдағы билікті алмастырудың өркениетті саяси технологиясы болып
табылады. Яғни қоғамдағы басқарушы элитаның, қоғамдық саяси ортаның
алмастырылуына, қалыптастырылуына негіз болатын, әсер ететін басты
факторлардың бірі болып табылады. Қоғамдағы биліктің тиімді әрі дау-
дамайсыз өтуі үшін сайлаулар әділетті түрде өтулері тиіс. Ал сайлау
технологиялары бұл сайлау институтының негізгі көрсеткіші болып табылады.
Сайлаудың әділетті түрде өтуі үшін ең бастылардың бірі ретінде сайлау
технологияларына аса көңіл аудару қажет деген пікірдеміз.
Сайлау технологиясы сайлау науқаны барысында қоғамға беймәлім тұстардың
бетін ашып көрсетудегі аса қажетті технологияларының бірі болып табылады.
Яғни сайлау кезінде сайлауға қатысушылардың (үміткерлердің) белгілі бір
ережелер, принциптерге, заңдарға негізделген сайлау технологияларын
қолдануы барысында қарсыластарының қоғамға тұманды болып келетін тұстарын
айқара ашып көрсете алады. Демек сайлау технологиялары қоғамда тазалаушы
рөліне ие болып келеді. Сайлау технологияларының ең жетілген, дамыған
түрлерін қолдануы арқылы адал, қоғам ұшін өз жауапкершілігін түсіне алатын,
парасатты, мемлекетшіл, халықшыл үміткерлердің қоғамды басқару жүйесіне
өтулеріне мүмкіндіктері бар. Қоғамның басқару жүйесіне таза емес адамдардың
өтулеріне мүмкіндік бере қоймайтын механизмдерінің бірі болып табылады.
Тәуелсіздігін алғанына он алты жылға қараған қазіргі Қазақстан
жүйесінде де демократия принциптері аталған қиыншылықтарға қарамастан
орныға түсуде, даму үстінде. Соның ішінде сайлау институтының және оның
технологияларының дамуы эволюциялық көлемде жүруде. Сайлау институты мен
оның технологиялары Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаны тұсынан бастап
қоғамға бірте-бірте ене бастады. Қазіргі уақытта сайлау мен оның
қолданылатын технологиялары бір кезеңнен өтті. Бұл онбес жылдық кезең болып
табылады. Енді сайлау технологияларының екінші кезеңі басталды. Бұл мәселе
қоғамның негізін анықтаушы басты фактор болып табылатындығымен өзекті.
Сондықтан аталған мәселе және оның қалыптасуы мен дамуы үрдісі біздің
тәуелсіздігін алғанына көп уақыт өте қоймаған Қазақстан қоғамы үшін өте
өзекті әрі өз шешімін таба қоймаған мәселелердің бірі болып табылады.
Диссертация жұмысы тақырыбының зерттелуі деңгейі. Қазақстан
Республикасының саяси дербестігін қалыптастырғандығына он алты жылға
жуықтады. Қазақстанның саяси тәуелсіздігін алған жас мемлекет ретінде,
демократияның негізгі ірге тасы болып саналатын сайлау механизмі мен оның
технологиялары тақырыбының зерттелуі деңгейі жас болып табылады. Сайлау
институты мен сайлау технологиялары отандық зерттеушілердің, ғалымдардың
зерттеу тақырыптарына тың тақырып болып табылды. Және бүгінгі уақытта бұл
тың тақырып отандық зерттеушілердің зерттеу жұмыстарына негіз болуда. Жалпы
Қазақстан қоғамында сайлау мәселесін қарастыра отырып сайлау
технологияларына алғаш тоқталып өткен болып белгілі мемлекет және қоғам
қайраткері Ермұханбет Ертысбаев болып саналады. Ол бұл мәселелер жөнінде
өзінің “Генезис выборной демократии в современном Казахстана: проблемы и
перспективы 1990-2000” деп аталынатын ғылыми зерттеу монографиясында
тоқталып өтеді. [1] Сайлау технологияларына нақты тоқталып өткен ғылыми
зерттеу жүргізген болып Шырын Құрманбаева болып саналады.
Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан бастап демократия мен оның негізгі
институттары, сайлау механизмі, сайлаулардағы сайлаушылар мәдениеті, мінез
құлқы, сайлаулардағы баспасөздің рөлі, сайлауға азаматтардың қатысушылығы,
сайлау мәдениеті, сайлаулардағы саяси партиялардың рөлі, әлемдегі сайлау
жүйелері т.б. салаларына ғылыми зерттеу жүргізген, көңіл аударған отандық
ғалымдар, зерттеушілер Е Ертысбаев, Е.Б. Саиров, Т Исмағанбетов, Л.Ф
Адилова, М Машан, Ғ Ибраева, А Болатбаева, А Сапиева, Е.Ж Бабакуманов, С
Байбеков, Л.М Иватова, Г.Ө Насимова, С.Ю Петренко, С Платонов, С.Т
Сейдуманов, А.И Лаврентьев, Т Бекниязов, Г Нұрымбетова, Р Салықжанов, тағы
басқа болып саналады.
Демократиялық саяси процестер мен олардың механизмдеріне, саяси
партиялардың қалыптасуы мен дамуы бағытында, Парламент, саяси жүйелер т.б.
мәселерге көңіл бөлгендер, зерттеу жүргізгендер Ә.Н. Нысанбаев, Б Аяған,
К.Н. Бұрханов, Л.А. Байдельдинов, И.Н. Тасмағамбетов, Д.К. Кішібеков, А.С.
Балғымбаев, Л.С Ахметова, Ж.Х. Жүнісова, Е.М. Абен, А.В. Соловьев, М.Ж.
Абдиров, К.Л. Сырожкин, Н.Ж. Байтенова, Р.Қ Қадыржанов, К.У. Биекенов, А.Х.
Бижанов, С.З. Нарматов, Л.М. Иватова, М.Б. Мухамедов, Ә.Қ. Бәкір, М.Х.
Қасымбеков, Н.Р. Жотабаев, Н.А. Қазбеов, Б Дәрімбе, Б Масатов т.б. болып
саналады.
Демократия және оның механизмдері, сайлау жүйесі, саяси партиялар,
Парламент, тәуелсіз Бұқаралық ақпарат құралдарының сайлаулардағы рөлі және
тағы басқаларды қамтыған ресейлік зерттеушілер, ғалымдар А.И. Ковлер, С.В.
Устименко, А.А. Вешняков, В.Н. Амелин, А.А. Максимов, В.Я. Гельман, Р
Агеев, И.Б. Левин, В.И. Борисюк, С.П Перегудов, А.Н. Балашова, М Кошелюк, А
Цуладзе, А.А. Джаббасов, В Васильева, М Афанасьев, В.П. Даниленко, Г
Голосов, А Постников, Г.Г Дилигинский, С.Ф Лисовский, А Кулик, А Салмин,
В.Г. Мошняган, В Васильева және тағы басқалар болып табылады.
Демократия мен оның механизмдері, саяси процестер жөніндегі мәселелерді
қозғаған, зерттеген шетелдердің ғалымдары, ойшылдары, зерттеушілері Р Арон,
С Верба, А Токвилл, М Крозье, Ф Фукуямо, Г Алмонд, ш Монтесье, С
Хантингтон, М Липит, Дж Колеман, Б Пауэлл, И Шумпетер, Р Даль, Дж Локк, Ж.Ж
Руссо, Г Ласки, Д Трумэн, Е Фраэнкель, Б Констан, Н Лумканн, К Дойч, Э
Лейкман, О Доннель, М Оукешоут, Р Нойштадт, Ж Сегал, Р Мерфин, тағы басқа
болып келеді. Ал партиялар мен оның қалыптасуы тағы басқа мәселерді
зерттеген, көңіл аударған Дж Паломбары, М Вейнера, М Дюверже, К Бейме, Ж
Шарло, Дж Сартори, Р.Ж. Шварценберг, Холкомбам, Энштейн, Н Макиавели, Дж
Ламбард және тағы басқа саналады.
Диссертация жұмысының негізгі мақсаты. Қоғамдағы сайлау институты мен
оның технологиялары жөніндегі әдебиеттерге, оқулықтарға, еңбектерге, ғылыми
зерттеу жұмыстарына шолулар жасай отырып және халықаралық деңгейде өз орнын
тауып басқа аймақтарға, тараптарға үлгі болып табылған саяси жүйелердің
тәжірбиелеріне көңіл аударуды жөн көрдік. Сайлау институты мен сайлау
технологияларының анықтамаларына, ұғымдарына, мағыналарына тоқтала отырып
өз тарапымыздан жаңа тұжырымдама жасау мақсаты қойылды. Қазақстанның жас
дербес мемлекет ретіндегі қалыптасып жатқан орнын негізге ала отырып,
зерттеу жұмысының негізін, мәселесін кең түрде ашу мақсатында халықаралық
қауымдастыққа танымал болған сайлау институты мен сайлау технологияларының
негізгі орталықтарына және оның Қазақстанның сайлау жүйесімен салыстыра
отырып саралауды жөн көрдік. Халықаралық қауымдастыққа танымал сайлау
жүйесінің Қазақстандағы бейнесін алу мақсаты қойылды.
Диссертация жұмысының негізгі міндеттері. Зерттеу жұмысының міндетін
кеңірек ашу мақсатында мәселелердің рет-ретімен қойылуын жөн деп таптық.
Мәселелер тізімдеме бойынша мынадай болып құрылады:
1.Сайлау институты мен технологияларының дамуы мен қалыптасуының
алғышарттары;
2.Сайлау институты мен сайлау технологиялары ұғымы, мәні, мағыналарына шолу
жасай отырып оларды жаңадан жүйелеу;
3.Сайлау институты мен сайлау технологияларының атқаратын қызметтері;
(функциялары)
4.Сайлау институты мен сайлау технологиялары жүйесінің дамыған орталықтары
болып есептелінетін шетелдің демократиялық саяси жүйелеріне тоқталу;
5.Қазақстандағы сайлау институты мен технологияларының даму ерешіліктерін
көрсету;
Сайлау институты мен технологияларының электораттың мінез құлқы мен жүріс
тұрысына әсер етуі мен ықпалын зерттеу;
6.Демократия мен сайлаудың өзара әрекеттесуі мен қарым қатынасына тоқталу;
7.Сайлау институты мен сайлау технологияларына саяси жүйенің әсері мен
ықпалын зерттеу;
8.Посткеңестік мемлекеттердің сайлау институттары мен технологиялары мен
оған қоғамдық жағдайдың ықпалы мен әсерін зерттеу;
9.Қазақстан саяси жүйесіндегі сайлау институты мен сайлау технологияларына
әлеуметтік, саяси, қоғамдық жағдайлардың әсері мен ықпалын ашып көрсету;
Диссертация жұмысының негізгі деректемелік көзі болып саяси
процестерді, демократиялық жүйелерді, әлемдегі қалыптасқан сайлау жүйелері
мен сайлау технологиялары, демократия мен сайлаулардың өзара қарым
қатынасына тоқталған, зерттеу жүргізген алыс, жақын шетелдік және отандық
зерттеушілердің, ғалымдардың еңбектері, монографиялары, зерттеу еңбектері,
теориялар және БАҚ беттерінен, ғылыми журнал беттерінен жарық көрген ғылыми
мақалалар, ой-пікірлер, көзқарастар, ұстанымдар болып табылады. Және
интернет беттерінде көрініс тапқанғылыми зерттеу, статистиалық мәліметтер,
деректемелік материалдар тізбегі құрайды. Сондай ақ дамыған демократиялық
саяси жүйелердің сайлау институттары мен технологиялары, Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы елдерінің сайлау мәселесін қамтитын заңдары,
нормалары, ережелері, Қазақстан Республиасының сайлау заңдары мен
нормалары, мемлекет басшысының еңбектері, Орталық сайлау комиссиясының
мәліметтері, бақылаушы топтардың, ұйымдардың сайлау науқаны жөніндегі
талдау материалдары құрайды.
Диссертация жұмысының негізгі обьектісі негізінен әлемдік қауымдастыққа
танымал және үлгілі модель ретінде сипатқа ие дамыған демократиялық батыс
елдерінің сайлау институттары мен сайлау технологияларының тәжірбилері және
саясат сахнасына ресми түрде көтерілген бұрынғы кеңестік елдердің
қалыптасып жатқан сайлау институттары мен сайлау технологияллары және
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау науқанында қолданылатын
технологиялары болып табылады.
Диссертация жұмысының теориялық және әдістемелік негіздеріне саяси
жүйелерді және саяси институттарды, сайлау жүйелерін ретроспективті негізде
және салыстырмалы тұрғыдан талдау жасайтын әртүрлі тұжырымдар, пікірлер,
ойлар жиынтығы және жүйелі, тарихи, әлеуметтік мәселерін қамтитын
тұжырымдар қамтиды. Сондай ақ әртүрлі сайлау тақырыбына байланысты ойлар,
пікірлер, тұжырымдар, ұстанымдар т.б. жатады.
Зерттеу нәтижесінің апробациясы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мазмұны 2 ғылыми мақала түрінде баяндалды:
1.2007 жылдың сәуірінде әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінде өткен 7 – 8 Мустафин оқуы атты ғылыми конференцияда;
2.2007 жылдың мамырында “Өркениеттер сұхбатын дамытуда” Қазақстан
мәдениетаралық және конфессияаралық келісімінің әлемдік орталығы ретінде”
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында баяндалды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемі мазмұнынан, кіріспеден, үш
тараудан және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер мен қосымша
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Сайлау институты демократияның негізін анықтаушы фактор.
1.1 Сайлау институты және оның технологиялары: мәні, мазмұны.
ХХІ ғасырда “демократия” сөзі адамзат тарихындағы ең көп қолданылатын
қанатты сөздерінің біріне айналды. Қоғамдық - саяси өмірде “демократия” сөз
тіркесінің ең көп қолданылатын деңгейіне жетті. “Демократия” сөзін қоғамда
өмір сүріп жатқан мемлекеттердің басым көпшілігінің ұстанатын басты
принципіне, қағидасына айналды. Сондай ақ қазіргі уақыттағы алуан түрлі
саяси партиялардың, қозғалыстардың, ұйымдардың өз мақсаттары мен
мүдделеріне жету жолындағы ұстанатын басты ұранына, ұстанымына айналды.
Қазіргі уақытта қоғамдағы бұл сөздің сүйкімділігі соншалықты, бұл сөзге
ешқандай қатысы жоқ немесе олай атануға ешқандай да қатысы жоқ, құқысы жоқ
түрлі режимдер деморатия сөзін өздеріне иелене қойыпты. Мысал келтірер
болсақ, бұрынғы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екіге бөлінген
Германияның кеңестік ықпалдағы Германия өздерін Германия демократиялық
республикасы деп атаған болса, шығыстағы тағы бір елдің Кампучияның, сондай
ақ солтүстік Корея мемлекетінің өз атауларына демократия сөзін қолдана
қойыпты. [2] Мұндай мемлекеттердің тізбектей болатын болсақ, тізімнің
кеңейе түсетіндігі сөзсіз.
Бүгінгі қоғамның барлық саласына еніп мықтап орныққан демократияның түп
тамыры өте тереңде жатыр. Адамзаттың ақыл ойы жетістігінің үздігі деп
әспеттелініп мақтанышқа айналған бұл идеялар жиынтығы өзінің бастауын
ежелгі антика дәуірінен алады. Яғни бұл сөздің шыққан жері және оның іске
асқан жері болып ежелгі Грекия қала мемлекеттері болып табылады.
“Демократия” сөзі гректің демос-халық және кратос-билік сөздерінен
шыққан. Яғни “халықтық басқару”, “халықтық билік” деген ұғымдарды
білдіреді.
Бүгінгі уақытта да, кейінгі уақыттарда да өте көп зерттелініп жүрген
“халықтық басқару” формасының негізі ежелгі грек қала мемлекеттерінен
бастау алады. Соның ішінде демократияның алтын бесігіне баланған ежелгі
Афина қала мемлекетінің орны зор. (б.д.д. 500-б.д.д. 330 жж ) Өз дәуірінде
Афина қала мемлекеті өздерін демократиялық ел деп есептеген және кейінгі
мен қазіргі дәуірдің саяси жүйелерін зерттеушілер де, ғалымдар да солай деп
есептейді. Неліктен Афина қала мемлекеті өздерін демократиялық басқару
формасындағы мемлекет деп есептеген? деген заңды сұрақтың өздігінен
туындайтындығы сөзсіз. Өйткені аталған қала мемлекетте демократия
принциптері мен нормалары, құндылықтары өз көріністерін тапқан болатын деп
жауап берер едік. Ол қандай құндылықтар, міне соған тоқталайық. Мәселен бұл
қала мемлекеттегі саяси шешімдерді қабылдауға қаланың байырғы ерікті
тұрғындарының барлығының қатынасушылығының болуы. Сонымен қатар Афина
демократиялық қала мемлекетінің жоғарғы билік орыны болып табылатын Халық
Жиналысының не Халық Кеңесінің жұмысына қатардағы әрбір еркін
азаматтардың қатынаса алуына мүмкіндіктерінің болуы. Яғни мемлекеттің ішкі
жән сыртқы жұмыстарына, істеріне Афинаның әрбір 20 жасқа толған ерікті
азаматтарының араласуына мүмкіндіктерінің мол болуы. Және құқығы, еркіндігі
бар Афиналықтардың мемлекеттің ішкі және сыртқы мәселелеріне араласуына
міндетті де болды. Қоғамдық шараларға қатынасқаны үшін қоғамның кедей
бөлігі мемлекеттік қазынадан қаражатта алып тұрды. Сондай ақ қала
мемлекеттің демократиясының маңызды белгісі болып Бес жүздік кеңес өмір
сүрді. Бұл орган атқарушы орган ретінде елдің күнделікті басқару
мәселелерімен айналысты. Және сондай ақ Афина қала мемлекетінің жоғарғы
органы болып табылатын Халық жиналысына заңдарды, нормаларды дайындап
беру мәселелерімен де айналысты. Афина қала мемлекеті демократиясының
маңызды тетіктерінің бірі болып ондық бөлімнен құралған Халық соты
құрылымы табылды. Бұл Халық сотының маңыздылығы неде? Соттың құрылымында
қаралатын қандай да істердің жеребе арқылы дәл сот болатын күні
шешілетіндігінде. Бұл пара алушылық, қысым көрсетушілік, зорлық зомбылық
көрсетушілік тағы басқа лас іс әрекеттердің болуына мүмкіндік бере
қоймайтын. Және Халық соты мәжілістері ашық принципі негізде жүргізіліп
отырды. Бұл сотта қаралатын істердің әділ түрде шешімін табуына мүмкіндік
беретін. Афина қала мемлекетіндегі жоғарғы орынға яғни Халық жиналысына
құқықты, ерікті барлық елдің байырғы тұрғындарының қатынасуына жағдай
жасалғандықтан, оған қатынасушылардың сан шамасы кей реттерде 6000 нан асып
кетіп отырды. Бұл сол уақыттағы жағдайда үлкен сан болып табылды. Ал шешім
қабылдайтын орынға қатынасушыларының саны тиісінше аз болған жағдайда оның
мүшелерінің сайлау бойынша емес, жеребе арқылы сайланып отырылған. Соның
нәтижесінде Афинаның әрбір ерікті, құқықты азаматтарының біршама уақытқа
дейін басшылық орындарда қызмет жасауына үлкен мүмкіндіктерінің болғандығын
көреміз. Сонымен Афина демократиясы жүйесіндегі азаматтар мемлекеттік
шараларға, мемлекет, қоғам іс-шараларына араласуына кең мүмкіндіктері болды
әрі бұл міндетті де болды.Афина демократиясы негізін Солон реформасынын
бастау алады. Бұл реформа төменгі топтарды мемлекеттік салықтан босатты,
барлық азаматтарды қызметтік тұлғаларды сайлау (таңдауды) мен олардың
азаматтар алдында есеп беруін талап ету құқығы секілді шараларды жүзеге
асырды. Афина демократиясының одан әрі гүлденуі Периклдің заңды шараларды
одан әрі жүргізуімен жалғасты. Бұлар мүліктік цензді ауыстыру, өкілдік
қызметті жеребемен сайлау секілді шараларды қамтиды. Бұл уақыт Афина
демократиясының алтын ғасыры болып табылды. Жалпы Афина демократиясы тура
не тікелей демократиялық басқару формасына жатты. [3]
Ежелгі дәуірдің демократиясының екінші орталығы болып ежелгі Рим
демократиясы болып саналды. Мұнда демократия принциптері одан әрі дамыды.
Ежелгі Рим мемлекетіндегі басы бос, бірақ саяси тең еркіндігі, құқығы жоқ
төменгі топ өкілдері Плебейлер мен саяси еркіндігі, құқықтары бар, қоғамның
басқару істеріне қатынасатын жоғарғы топ өкілдері Патрицийлердің арасындағы
көп жылдық саяси тартыстың ақырында демократиялық институт Халықтық
требунат деп аталатын құрылым пайда болды. Халықтық требунаттың
қалыптасуымен адамзат тарихындағы демократияның алғашқы аралас формасын
дүниеге әкелді. [4] Аралас биліктің қазіргі қоғамда алатын маңызы зор
екендігі белгілі. Жалпы Рим демократиясы құлиеленушілік демократиясына
жатты. Ежелгі дәуірдің демократияларының кемшіліктерінің бар болғандығын
жоққа шығаруға болмас. Адамзат тарихынан ойып орын алған Афина, Рим
демократияларында мемлекеттің ішкі және сыртқы істеріне байырғы
тұрғындардан бөлек басқа қалалардан келген теңдігі, құқығы бар
азаматтардың, сондай ақ әйелдердің, балалардың, құлдардың, кедей орта
өкілдерінің т.б. яғни жалпыға ортақ тең құқықтардың, теңдіктердің,
бостандықтардың болмауы секілді жағдаяттар тән болып келді. Мұндай топтағы
азаматтарға мемлекет тарапынан өмірлеріне қауіпсіздік жөнінде кепілдіктер
мен қорғаушылық қызметі бұлыңғыр болды. Дегенмен көптеген кемшіліктеріне
қарамастан ежелгі дәуірдің демократиялық басқару формалары өз дәуірі
тұсында да, кейінгі дәуірлер тұсында да өз маңызын жойған жоқ деп атап
көрсете аламыз. Және кейінгі дәуірлердің демократиялық жүйелерінің
қалыптасып дамуына негіз қалап кетті. Бүгінгі дәуірдің АДАМЗАТ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
болып табылатын заң үстемдігі, заң алдындағы барлығының теңдігі, еркіндік,
бостандық, теңдік т.б. құндылықтардың негізіне арқау болды. Қазіргі уақытта
аталған құндылықтар жүйесінің демократиялық үрдістің ажырамас факторларына
айналғандығын білеміз.
Антикалық заманның демократия түсінігі (власть принадлежит всем) он
сегізінші ғасырдың соңына дейін сақталды. Кейінгі уақыттарда қоғам дамуының
жаңа талаптарына, заңдылықтарына сай демократия түсінігі жаңа ұғымдармен,
яғни Парламенттік не билік органдарын сайлаудың қажеттілігі және сайланған
тұлғалардың қоғам алдында міндетті есеп беруі мен жауапкершілігі т.б.
секілді принциптермен толықты.
Қазіргі қоғамымыздағы өмір кешіп жатқан демократиялық саяси жүйелер
өздерінің бастауларын сонау XV-ХІХ ғасырлардағы либерализм идеясынан
тікелей және жан-жақты ықпал етуімен пайда болған басқару формасынын алады.
Кейінгі саяси және демократиялық ойлардың дамуында либерализм идеясының
сіңірген еңбегі зор болды. Бұл идеяның негізі жеке тұлғаның бостандығы мен
оны мемлекеттік күштеуден қорғау болып табылды. Тұлғаның еркіндігі мен оның
мемлекеттік тираниядан қорғалуы, жеке адамның мемлекет пен қоғамнан
ажыратылуы, мемлекет пен азаматтық қоғамның арасының ажыратылуы, барлық
азаматтардың саяси теңдігі, азшылықтың құқықтарының қорғалуы, тұлғаның
түбегейлі ажырамас құқықтарының белгіленуі мен оның саяси жүйенің негізгі
элементі ретінде бекітілуі т.б. секілді принциптерге негізделген либералдық
идеяның негізгі шыққан отаны және іске асқан жері болып Англия табылды.
Ортағасырларда еуропа қоғамында абсолютизм, монархтар билігі үстемдік құрып
тұрған кезеңінде Англия қоғамы үлкен саяси сілкіністің нәтижесінде монарх
билігіне шектеу қоя алды. Ол кезеңде ағылшын қоғамында монарх билігі
үстемдік құрып мемлекеттік биліктің негізі болып табылған болатын. Ағылшын
қоғамының біртіндеп либерализациялану процесі басталды. (1215ж) Қазіргі
заманғы демократиялық саяси жүйелердің конституцияларына негіздеме
болғандардың бірі ағылшындардың “Еріктілердің Ұлы Хартиясы” деп атап
көрсете аламыз. Әрине, бұл хартияның, монархтың билігі қарапайым халықтың
емес, аттөбеліндей аристократияның пайдасына сай шектелді деп
демократиялық болып табылатындығына негіздеме жоқ деп дау айтушылардың
пікірлерімен келісуге болады. Дегенмен бұл хартияда демократия
нышандарының, принциптерінің өз көріністерін тапқандығын жоққа шығаруға
болмас. Бұл хартияда азаматтардың жеке бас бостандықтары, еркіндіктері,
қауіпсіздіктері және азаматтардың заңсыз тұтқындалмауы, күзетке алынбауы,
жеке меншіктен айрылмауы, кемсітілмеуі, қуғындалмауы немесе қандай
тәсілдермен болсын жазаланбауы тиіс деген демократиялық принциптер өз
өріністерін тапты. Мұндай құндылықтар жүйесі сол уақыттың шеңберінде
ешқандай нормалар мен заңдарда көрсетілмеген болатын. Бұл хартияның
құндылығы осында болса керек. Қазіргі зерттеушілеріміздің, ғалымдарымыздың,
саясаткерлеріміздің бұл хартияны демократиялық конституция деп көрсетіп
жүруінің өзі сөзімізге дәлел бола алады.
Либерализм идеясының отаны болып табылытын Англияда XV ғасырдың өзінде
ақ парламент жұмыс істеді. Бұл парламент 1869 жылы “құқықтар туралы билль”
қабылдануымен заң шығару құқығына толықтай қолдары жетті. Осы күннен бастап
заң шығарушы парламентаризмнің бастауы жүргізіледі. Алайда Англияға
парламентті демократияландыруда екі жүз жылдан астам астам уақыт қажет
етті. Алғашқы кезде Парламент заң шығарушы органға емес, жоғарғы
сословиенің ортағасырлық жиылысына көбірек ұқсайтын. [5]
Либерализм әлеуметтік ойлар тарихында бірінші болып жеке тұлғаны қоғам
мен мемлекеттен бөліп қарады, мемлекет пен азаматтық қоғам арасын
жақындатты, азшылықтың көпшілікке қатынасындағы автономдығын және құқығын
қорғады, барлық азаматтардың саяси теңдігін жариялады, тұлғаны бөлінбес,
іргелі құқықтармен қамтамасыз етіп, оны саяси жүйенің басты элементі
ретінде жариялады.
Либерализм идеялары мен тәжірбиелері ұзақ уақыт бойы демократиялық
идеямен сәйкес келмеді. Ерте либерализмнің өкілдері, идеологтары болып
саналатын Джон Локк, Ш Монтескье және басқалары барлық азаматтарды тең
саяси құқықтармен қамтамасыз етумен және оларды мемлекет басқару істеріне
тартумен айналыспады, бірақ жеке меншік иелерінің, аристократияны монарх
тарапынан болатын бассыздықтарынан қорғауға, жеке кәсіпкерлікке кедергі
болып отырған феодалдық шектеулерді жоюға ұмтылды. [6]
Либерализм құндылығы сонда ең біріншіден, жеке тұлғаны мемлекет пен
қоғамнан бөліп алды, екіншіден, мемлекет пен азаматтық қоғам саласының ара
жігін ажыратты, үшіншіден, барлық азаматтардың саяси теңдігін жариялады,
жеке тұлғаны қоғамның, мемлекеттің негізгі тірегі деп көрсетті. Мемлекет
пен азаматтардың құқықтарының тепе теңдік жүйесінде болуы либерализм
идеясының маңызды белгілерінің бірі болып табылды. Еліміздің ірі
газеттерінің бірі “Жас Алашқа” берген сұхбатында белгілі саясаттанушы Ерлан
Карин либерализмге –“қоғамның жаңа қалыпқа келуін білдіретін рәміздік ұғым.
Либералданудың негізгі мәні қашанда қоғамдық өмірдің барлық деңгейінде
бостандыққа жету болып саналған және саналып келеді” де тоқталып өтеді.
Сонымен либерализм дегеніміз-жеке адамдардың саяси және экономикалық
құқықтарын мақұлдап, мемлекеттің экономикаға араласуын шектейтін бағыт
болып табылады. Осы заманғы либерализм идеясының шыққан жері Еуропа жері
екендігін білеміз. Оның пайда болуына негіз болған оқиғаларға 1789 жылы Ұлы
Француз революциясын жатқызамыз. Адамзаттың өмірінің қозғаушы күштерінің
бірі –еркіндік, бостандық, теңдік болып табылды. Сондықтан да осы заманғы
либерализм идеясының негізін қалаушылар жеке адамның бостандығы, еркіндігі,
ар-ождан, баспасөз, ой, тәрбие, меншік, кәсіпкерлік бостандықтары секілді
мәселелерді алдыңғы қатарға шығарып, жеке адамдардың ісіне араласпайтын,
тек оған тиесілі құндылықтарды жүзеге асыруды қолға алатын мемлекеттік
құрылысты жақтады. Кейін келе тең құқылы сайлаушылар және толық құқылы
өкілетті органдар туралы талаптар либералдық идеяның ажырамас негізгі
бөліктеріне айналды. Саясаттағы тең құқылық пен еркін кәсіпкерлік қазіргі
либерализмнің негізгі қағидасы болып табылады. Сонымен қазіргі заманғы
демократия-бұл либерализм мен демократия принциптерінің қосындысы, яғни
вертикалды және горизанталды екі түзудің ұштасуы десек қателеспейміз.
Антикалық немесе қазіргі заманғы демократияның классикалық теориясы тек
горизанталды түзуге сүйеніп келді, онымыз теңдік пен баршаға ортақ қатысу
болып келді. Ал қазіргі заманғы демократиялық идея-қоғамнан бойын сәл
болсада алшақтатқан, жеке ішкі дүниесі бар, өзінің құқықтары мен
бостандықтары бар байланысты жеке қорғаныс сезіміне ие болып табылады.
Қазіргі уақыттағы демократиялар жөнінде “Демократия” журналының редакторы
М Платнердің “либералдық демократияның принциптерін алып жүретін саяси
құрылым ғана деморатия бола алады” деген сөзін еске ала отырып либерализм
мен демократия идеяларының ұштасуынан қалыптасты деп атап көрсете аламыз.
Жалпы Демократия жөніндегі пікірлерге, көзқарастарға тоқталып өтсек.
Қоғамда халықтық басқару жөніндегі ойлар, пікірлер, анықтамалар сан-алуан
болып келеді. Мәселен, антика дәуірінің ойшылдары грек ойшылы Аристотель
“демократияны жалпы халықтың игілігін ойлап, ұстамды, ұтымды, баянды шешім
қабылдай алмайтын тобырдың билігі” деп сипаттама берсе, тағы бір грек
ойшылы Платон “демократия барлық адамдарды теңестіреді, стихиялы шешім
қабылдаттырады, қызмет адамдарын қабілетіне, біліміне қарап емес жеребемен
қойдырады” деп сипаттама бере отырып, “демократияны жақсыдан нашарлау,
нашардан жақсылау” деп баға береді. [7] АҚШ тың көп жылдар мемлекет және
қоғам қайраткері болған Авраам Линкольн “Халықтың халық үшін халық сайлаған
халықтық басқару, демократияның негізі халықтың өзін өзі басқаруы” деп атап
көрсетеді. (of the people-by the people-to the people), (Суть его
демократий-самоуправление, и именно, правления людей и правления людьми)
[8] Австрия социологы И Шумпетердің пікірінше “жалпы ықтиярлық, тілек
барлық халықтардың еркімен қалыптаспайды, оны жасайтындар соған мүдделі
болып келетін кәсіби топтар. Демек халық билігі деп әспеттелініп жүрген
демократия ешқашан халықтың басқаруы емес. Халық тек белгілі бір арадағы
институтты сайлайды. Ол өз кезегінде ұлттық атқарушы органды немесе
үкіметті қалыптастырады. Бұдан кейін халық іс жүзінде саясаттан шеттейді.
Демек демократия –потенциалды жетекшілердің сайлауларда өздері
сайлаушылардың көздеріне түсулері үшін, олардың сенімдеріне кірулері үшін
бәсекелесуіне негізделген, басқарудың формасы болып табылады.” [9] Яғни
халықтың жеке адамдардың билігі үшін күресіне тек өз дауыстарын беруі үшін
қатынасатын іс шаралар жүйесі екендігін көреміз. Мұндай жағдайда біртұтас
ерік, жалпыға бірдей игілік жөнінде сөз болуы мүмкін еместігі белгілі. Ж.Ж.
Руссо өзінің “Қоғамдық келісім жөнінде” еңбегінде демократия идеясын ұсына
отырып, ол “халықтың үстемдік құрып отырған билік жүйесіне бағына отырып,
сол билік жүйесіне халықтың қатынасуы керек және сол халықтың билікке
қатынасындағы теңдігіне, бостандығына заң шеңберінде шектеу қойылмауы
керектігін” алға тартады. “Халықтың заң шығару процесіне қатынасушылығын
демократия” деп көрсетеді. [10] Ал Демокрит “Бостандық құлдықтан қаншалықты
артық болса, монархиядағы бақытты өмірден гөрі, демократиялық мемлекеттегі
қайыршылық соншалықты қымбат” деп халықтық биліктің маңыздылығына тоқталып
өтеді. [11]
Жалпы қоғамда халықтық басқару формасына байланысты бірыңғай анықтама
жоқ. Оның саяси ғылымдар жүйесінде 500 ге жуық анықтамасының бар болуы
жөніндегі деректер кездеседі. Дегенмен қазіргі уақытта көпшіліктің
қолданысында жүрген, әрі саяси ғылымдар жүйесінде, саяси әдебиеттер
кеңістігінде көрсетілген анықтамаларына тоқталып кеткенді жөн көрдік.
Сонымен демократия -халық билігін, заңдылықтарын мойындау, азаматтардың
теңдігін, құқықтары мен бостандықтарын қадірлеуге негізделген мемлекеттік
органдардың сайланып қойылуын және олардың жұмысы халықтың бақылауында
болуын, сайлау құқығы бәріне тең болуын, азаматтардың экономикалық және
саяси қорғалуын, шешім қабылдағанда азшылықтың көпшілікке бағынуын, сонымен
қатар көпшіліктің азшылықтың пікірімен санасуымен қатар мойындауын , еске
алуын және тағы басқа құндылықтарды қалайтын қоғамның саяси және
экономикалық құрылыстың бір түрі. [12] Демократия- әлеуметтік өмір
агенттері өздері құрған билік құрылымында шешімдердің қабылдануына тең
дәрежеде қатыса алатын басқару формасы болып саналады. [13] Демократия-
халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген
мемлекеттік құрылыс түрі. [14]
Сонымен адамзаттың тарихына көз жібере отырып демократияның теңдік,
әділдік, еріктілік, бостандық, еркіндік, құқықтық, заңдылық, ынтымақшылдық
адамдық қадір қасиетті құрметтеу тағы басқа ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ рухани қайнар
бұлақтарынан құралған, халықтық басқару принципіне негізделген құндылықтар
жүйесі болып табылады. Демократия-қажеттіліктер, мақсаттар, мүдделер,
еріктер, қоғамды дамуға жетелейтін ережелер жиынтығы. Қоғамда қалыптасқан
сан түрлі топтардың, ұлттардың, конфессиялардың т.б топтардың әлеуметтік
т.б мақсаттары мен мүдделері, қажеттіліктер мен мұраттардың жинақталуы
процесі болып саналады. Демократия-бұл билік институттарының халық
алдындағы зор жауапкершілігін нақтылайтын және өзін сайлаған сайлаушылар
алдында есеп беруін негіздейтін механизм болып табылады. Демократия-
азаматтық қоғамға апаратын бірден бір жол болып табылады. Азаматтық қоғам
дегеніміз- ашық, демократиялық, антидемократиялық негізге сүйенетін
қоғамның өзін өзі басқаруынан, дамуынан құралған қоғамдық жағдай болып
табылады. Демократиялық саяси жүйеде әлеуметтің еркіндігіне басымдылық
беріледі. Әлеуметтік еркіндік-демократиялық саяси басқарудағы саяси іс
әрекеттер мен саяси пікір таластардың болуы. Әлеуметтік еркіндік адамның
қоғамдағы өзін өзі басқаруы, жүзеге асыруы болып табылады. Яғни азаматтық
қоғам идеясымен тығыз байланыстылығында. Қоғам мүшелеріне өзі өмір сүріп
отырған жүйенің, қоғамдық, саяси, тұрмыстық өмірін шынайы бағалай алуға,
әлеуметтік проблемаларды көре білуге, және олардың шешімін табуына қажетті
қадамдар жасауына мүмкіндік беретін жариялылық және онымен байланысты
келетін мемлекеттегі азаматтардың жоғары деңгейдегі ақпараттылығы,
азаматтардың өмір сүруінің және өмір сүруіне жағдай жасауының кепілі болып
табылатын Конституция мен заңдардың әділдік принципте көрініс табуы.
Демократия азаматтық қоғаммен өзара тығыз байланыста әрекеттеседі.
Азаматтық қоғамның әлеуметтік -саяси саласын төмендегілер қамтиды: Қоғамдық
саяси ұйымдар мен қозғалыстар, азаматтардың қоғамның саяси өміріне
араласуының түрлі формаларының (жиналыстар, шерулер, баскөтерулер,
наразылық білдірулер) болуы, жергілікті өзін өзі басқару орындары мен түрлі
қоғамдық орындарының өзін өзі басқару орындарының болуы және оған
азаматтардың араласуының мүмкіндіктерінің болуы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат
құралдарының болуы, билікке тәуелсіз саяси партиялардың болуы тағы басқа
құндылықтар бойынша азаматтық қоғам мен демократия өзара әрекеттеседі.
Азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара әрекеттеседі. Азаматтық қоғам, сайлау
кампаниялары мен референдумдарға белсенді түрде қатыса отырып, қоғамдық
пікірді, қалыптастыруда үлкен мүмкіндіктерге ие бола отырып (тәуелсіз теле
және радио арналардың, мерзімді тәуелсіз басылымдардың көмегімен), қандайда
бір мемлекеттің қабылдаған негативті шешімдеріне, реформаларына қарсы шыға
отырып, қоғамдық ой-пікірді тудыра отырып, қоғамда үстемдік етуші биліктің
шексіздігіне жол бермеу мақсатында тепе-теңдік балансын қалыптастырудағы
үлкен құрал болып табылады. Жалпы алғанда, демократиялық режим саяси және
экономикалық тұрақтылықтың негізі ретінде мемлекет пен азаматтық қоғамның
өзара тығыз әрекеттесуіне мүмкіндік құралы болып табылады. Азаматтардың
жалпы құқықтарының және еркіндігінің, бостандығының көлемі-мемлекеттің
жұмысының мәні мен мазмұны болып есептелетін жоғары құндылықтар екендігін
ұмытпағанымыз жөн. Бұл мемлекеттің саяси қоғамдық дамуын әділ бағалаудың
таптырмас тетіктерінің бірі болып табылады. Билік пен халық, мемлекет пен
қоғам арасында шын мәніндегі тың диалог орнатпай, әріптестік қарым –қатынас
орнатпай күшті мемлекет, ауқатты қоғам құру мүмкін емес. Сондықтан бұл
қарым-қатынастағы диалог рөліне демократия оның ішінде сайлау институты
болып табылады.
Қазіргі таңда қалың бұқара халықтың басқаруы деп өте көп әспеттелініп
жүрген демократияны сол адамдардың қиялы, арманы, аңсары негізінде
қалыптасқан утопия деп көрсеткенімізбен, дегенмен ол ақиқат, өмір дамуының
бағыт-бағдары, нысанасы, мұраты болып табылады. Қоғамның саяси дамуының
басты мақсаты болып саналады. Бұл қоғамымыздың тарихи саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени, рухани дамуының үздік жетістігі болып табылады.
Дегенмен бұл идеалға саяси жүйелер жақындайды немесе алыстайды не
жақындағанмен сағым елестей алыстай түседі.
Жалпы антика дәуірінен бастау алатын демократиялық басқару формасының
қоғамдық құрылыстың әр даму сатыларында, кезеңдерінде оның принциптері,
нормалары сан алуан өзгерістерге ұшырады. Сол себептен антикалық дәуірдің
демократиясы мен қазіргі уақыттың демократияларының арасында үлкен
айырмашылықтарға толы екенін білеміз. Алайда антика дәуірінің
демократиясының кей принциптері, нормалары сол күйінде сақталған.
Демократия түсінігі алғаш рет грек тарихшысы Геродоттың еңбектерінде
кездеседі. Алғашқы демократиялық басқару формасының қандай болғандығын
б.д.д бесінші ғасырда өмір сүрген атақты тарихшы Геродоттың теңдік
негізінде құралған мемлекеттік жүйедегі лауазымды орындарға жеребе тастау
арқылы адамдарды тағайындайды, шиновниктер өз қызметі жөнінде міндетті
түрде есеп береді, талқылауды қажет ететін маңызды істер жөніндегі
мәселелер жоғарғы орган болып табылатын, демократияның белгісі деп қаралып
жүрген Халық жиналысының қолында болады [15] деген алғашқы демократиялық
басқаруға берген бағасынан байқауға болады.
Жалпы адамзаттың қоғамдық саяси басқару даму тарихына көз жіберер
болсақ, демократиялық басқарудың адамзат тарихындағы ең озық үлгі болып
табылғандығын байқаймыз. Кезінде Ұлыбританияның премьер-министрі болған
көрнекті саяси тұлға Уинстон Чирчильдің Демократияның көптеген
кемшіліктері бар, алайда оның басты құндылығы сонда, бұдан артық озық
үлгіні бүгінгі уақытқа дейін әлі де ешкім ойлап таба алған жоқ [16] деген
сөзі халық билігіне берген әділ баға деп бағалауға болады. Демократиялық
саяси жүйенің жетістігі ретінде халық тікелей және жанама (өз өкілдері
арқылы) жолдарымен мемлекетті билейді не басқару ісіне қатысады. Сондай ақ
бұл жүйенің үздігі ретінде шешім шығару істеріне көпшіліктің қатысуы мен
талқылауға араласуын айта аламыз. Бұл жүйенің бір не азшылықтың шешімдерді
талқылау мен шығаруға қатынасқаннан гөрі көпшіліктің араласуымен мәнді.
Еркін, бәсекелік сайлаулар демократияның ядросы, саяси қатысудың кең
таралған формасы болып табылады. Сайлау халықтың үкіметті қадағалаудың,
бақылаудың қуатты инструменті болып саналады. [17] Бұл оймен келісуге
болады. Өйткені қазіргі уақытта халықтың билікті қадағалаудың, бақылаудың
бұдан басқа демократиялық құралы қалыптасқан жоқ деп атап көрсете аламыз.
Адамзатты өркениетті даму жолына апаратын халықтық басқару болып
табылатын демократияның ең негізгі механизміне сайлау институтын
жатқызамыз.
Сайлау институты -демократияның негізгі нышаны, белгісі, жүрегі болып
табылады.
Сайлау институты демократиялық қоғамның негізгі элементі, фундаменті.
Азаматтардың мүдделері мен қажеттіліктерін, қызығушылықтарын барынша
қанағаттандыруға тырысатын қоғам -демократиялық қоғам болып табылады. Ал
сол қызығушылықтар мен мүдделерді, қажеттіліктерді қоғамда көптігі және
оның сан алуандығы сонша, мемлекет, саяси жүйе оның барлығынан толық
хабардар бола алмайды және ол жөнінде толық ақпараттар да ала алмайды,
сондай ақ олардың барлығын қанағаттандыруға іс жүзінде мемлекеттің мүмкін
емес шаруасы болып табылады. Сондықтан мемлекет пен аталған қажеттіліктер
мен мүдделерді қоғамда тек саяси партиялар, қоғамдық саяси ұйымдар,
қозғалыстар, үкіметтік емес ұйымдар және тағы басқа ұйымдар, топтар арқылы
ғана қанағаттандыруға, байланыстыруға мүмкін болады. Ал сол мүмкіндіктердің
іске асатын саяси алаңы болып сайлау болып табылады. Қоғамды
демократияландырғымыз келсе басқа да механизмдермен бірге ең алдымен сайлау
институтына назар аударуымыз қажет. Демократиялық елдердегі саяси процестер
әдетте сайлау цикліне байланысты болмақ. Демократиялық саяси процесте халық
тікелей және жанама жолдары арқылы (өз өкілдері арқылы) мемлекетті билеу не
басқару ісіне, мемлекеттік шешімдерге қатысады. Демократияда көпшіліктің
демократиялық шешімдері алдын ала қоғамдық талқылауларға түсуімен мәнді.
Өйткені бір не азшылықтың шешімдер шығару процесіне қатынасуынан гөрі
көпшіліктің қатынасуы тиімді болып келеді. Мемлекеттің басты органдарының
белгілі бір уақыт сайын сайланып отыратындығы және сонымен қатар жоғарғы
билікті іске асыратын тұлғаның таңдап алынатындығы, онда да жоғарғы билікті
жүзеге асырушы тұлғаның белгілі бір мерзімге сайланып отыратындығы бар
мемлекет демократиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және Саясаттану факультетінің Магистратурасы
Саясаттану кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған__________________________ _______________ Қарғаев Қ.А.
“ ____” ___________2007
Ғылыми жетекші ___________________________________ Лұқпанов А.И.
ф.ғ.к., доцент
“ ____ ” ___________2007
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі________________________ _________ Иватова Л.М.
с.ғ.д., профессор
“ ____ ” ___________2007
Алматы-2007
РЕЗЮМЕ
Феномен демократии в основном является выборы и его технологии.
Институт выбора является основным определителем механизмов общества.
Выборные технологии являются основным определяющим фактором института
выборов. Названные механизмы, в Казахстанском обществе действует со дня
приобретения независимости. В первые годы независимости обществу внедрялись
новые понятий и одним из них являются понятия выборные технологии. В
условиях Казахстана выборные технологии считается одним из мало изученных
тем. Поэтому эта проблема остается в поле зрении многих ученных.
И так выборные технологии это – совокупность приемов и методов который
используется при борьбе за власть через выборы, чтобы получит больше
голосов избирателей.
Тема выборных технологий меня интересует как и других ученых
политиологов. Поэтому я выбрал эту проблему темой свой магистрской
диссертации.
Целью исследования является дать новое определения понятию выборные
технологии и института выбора, на основе исследования зарубежных
авторов.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------4-10
1 САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ ДЕМОКРАТИЯНЫҢ НЕГІЗІН АНЫҚТАУШЫ
ФАКТОР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...11-49
1.1 Сайлау институты және оның технологиялары: мәні мен мазмұны-----------
11
1.2 Сайлау технологияларының қалыптасуы мен дамуы---------------------------
-36
1.3 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің сайлау науқаны мен
технологиялары--------------------- ----------------------------------- ------
-----------------44
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..50-73
2.1 Қазақстан Республикасы саяси жүйесіндегі сайлау институты мен
технологияларының қалыптасуы мен дамуы------------------------------ --------
-----50
2.2 Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының қолданылуы мен
дамуының өзекті мәселелері------------------------- -------------------------
-------------69
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
------------74-79
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------80-83
Кіріспе
Қоғамдық саяси өмірде жетпіс жылдан аса үстемдік құрған кеңестік
идеология,алып саяси жүйе КСРО ның ХХ ғасырдың аяғына қарай саяси,
әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа дағдарыстарды, тоқырауды бастан
кешіп нәтижесінде оның қоғамның бетінен кетуіне әкеліп соқты. Әлемның саяси
сахнасынын жоғалуына әкеліп соқты. Бұл оқиға қоғамдағы болып өткен соңғы
ірі оқиғалардың бірі болып тарих бетінен орын алды. Кеңестік жүйенің
ыдырауы нәтижесінде қоғамдық саяси өмірдің бос қалған кеңістігінде жаңа
саяси тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Жаңа қоғамдар тарих сахнасынан орын
алды. Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттердің алдында бұрынғы кеңестік жүйеден
мұраға қалған саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы басқа салаларды
қамтитын проблемаларды шешу міндеті тұрды.
Қордаланып қалған проблемаларды шешу жолында бұрынғы кеңестік елдер
қоғамда түрлі бағыттарды қамтитын реформалар жүргізе бастады. Бұрынғы
кеңестік мемлекеттердің басым көпшілігі қазіргі қоғам дамуының озық үлгісі,
адамзаттың дамуының мақтанышына айналған идеялар жиынтығы болып
есептелінетін демократиялық қоғам құру жолына қарай бұрылды. Бұрынғы
кеңестік саяси жүйелер демократиялық саяси даму, нарықтық қатынастар жолын
қалап алды. Басқа да елдер секілді, жалпы әлемдегі өз тәуелсіздіктерін
алған мемлекеттердің көпшілігі секілді Қазақстан Республикасы да өркениетті
даму жолына апаратын, негіздейтін демократиялық даму бағытын елдің,
қоғамның болашақ дамуының кепілі ретінде басым бағыт деп таңдап алды.
Демократиялық даму жолына түскен Қазақстан мемлекеті бұл жолда үлкен
кедергілер мен қиыншылықтарға тап болды. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйеден
қалған саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мәселелер, идеология, психология
демократиялық мақсат жолына түскен Қазақстанның жолына кедергі болып
табылды. Және кеңестік идеологиядан, психологиядан әлі де арыла алмаған
халықтың мәселесі тағы да алдымыздан шықты. Кеңестік жүйеден қалыптасып,
тамырын тереңге жайған рухани өмір, тұрмыстық ақуал, ауа -райы Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуіне үлкен кедергілердің бірі болып табылды. Жалпы
алар болсақ кеңестік мұра басқа посткеңестік елдер секілді Қазақстанда да
тамырын аса тереңге жайған еменге айналған болатын.
Дегенмен мұндай қиыншылықтар мен кедергілерге, ауыртпалықтарға
қарамастан Қазақстан қоғамында барлық сфераны қамтитын үлкен ауқымдағы
реформалар тізбегі басталды. Қазақ қоғамында демократия дәндері себіле
басталды, демократия механизмдері орныға бастады. Социалистік базар
нарқынан нарықтық қатынастарға біртіндеп көшу процесі басталды.
Қазақстанның қоғамдық саяси жүйесінде демократияның принциптері, нормалары,
ережелері болып табылатын көппартиялық жүйе, көппікірлік, түрлі ұйымдар мен
қозғалыстардың жұмыс істеу еркіндігі, ой-пікір білдіру бостандығы, ар-ұждан
бостандығы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес ұйымдар,
сайлау жүйесі, Парламент, тәуелсіз Сот билігі, адам құқықтарының қорғалуы,
еркіндік, теңдік принципіне негізделген азаматтық қоғам институттары тағы
басқа механизмдер орныға бастады. Сонымен Қазақстан қоғамы жаңа қоғамдық
дамуға, коммунисттік кезеңнен демократиялық кезеңге көше бастады. Жаңа
даму, жаңа өмір процесі басталды.
Демократиялық қоғам құруды басты бағыт-бағдар ретінде негізге алған
Қазақстанда демократиялық институттар қалыптасқанымен оның механизмдерінің,
функцияларының қалыпты жұмыс істеуіне тиісті деңгейде көңіл бөлінбеді.
Барлық мәселелер заңдық негізде шешімін тапқанымен әлі де болса шешімін
таппаған мәселелер жетерлік деңгейде. Сондықтан демократия механизмдерінің
жаңа қалыпқа енуі үшін атқарылар қызметтер жетерлік деңгейде. Жалпы алғанда
Қазақстан тәуелсіздігін, дербестігін қалыптастырып, қоғамның барлық саласын
жаңа заман дамуының жаңа талаптары негізінде қайта қалпына келтіріп жаңа
мемлекеттілігін құру үстінде. Бұл мемлекеттілік 1991 жылдан қалыптасты
деген ой туындамаса керек. Біздің мемлекеттілігіміздің түп тамыры өте
тереңде. Дегенмен де саяси тәуелсіздігімізді 1991 жылдан ала бастағанымыз
ақиқат. Саяси тәуелсіздік барлық тәуелсіздіктің атасы. Сондықтан да
Қазақстанның қоғамның барлық саласын қайта құрып мемлекеттілігін
қалыптастыру процесі қиыншылықпен жүзеге асты. Іштен де, сырттан да
мемлекеттілігімізге қауіп тудыратын процестер болды. Байронның-“Бір
мемлекетті құру үшін мың жыл да аздық етуі мүмкін, ал оны жоюға бір сағат
та жеткілікті” дегеніндей мемлекеттілік құру процесі қиын , ал оны қорғай,
сақтай білу механизмі одан да қиын міндет болып табылады.
Диссертация жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тоталитарлық идеология
жүйесінен шыққан Қазақстан демократиялық қоғам құруды, нарықтық қатынастар
кезеңіне көшуді мемлекеттің, қоғамның дамуының ұзақ мерзімдік бағдарламасы,
мақсатты тұғыр ретінде халықаралық қауымдастыққа жария етті. Бұл игі
шаралар Халықаралық қауымдастық тарапынан қызу қолдауға да ие болды.
Дегенмен Қазақстанның кеңестік жүйеге және кеңестік бұғауға дейінгі
ресейлік патшалық жүйесіне тәуелділікте болуы яғни ұзақ мерзімдік
тәуелділік кейпінде болуы Қазақстанның алға қойған мақсаттары мен
мұраттарына жетуіне зор кедергі келтірді. Демократиялық қоғам құру идеясы
Қазақстанда басқа посткеңестік елдер секілді аса қиыншылықтарға ұшырап,
оның механизмдерінің баяу дамуына, қалыптасуына әкелді. Кеңестік идеология
шеңберінен, психологиясынан шыға алмаған, әлі де болса тәуелді Қазақстанның
саяси элитасы демократиялық институттардың дамуына жағдай жасамады. Әсіресе
қоғамның саяси келбетінен, қоғамның дамуы бағытынан хабар беретін
демократиялық механизм болып табылатын сайлау институтына мемлекеттік
басқару жүйесі тарапынан аса көңіл бөлінбеді. Сайлау жүйесі жөніндегі
мәселелер тек екінші орындағы мәселелердің қатарынан орын алды. Бұл
түсінікті жағдай ретінде де көрсетуге болады. Өйткені Қазақстан қоғамында
орасан зор өзгерістер тізбегі жүріп жатқан тұс болатын. Бұрынғы қалыптасқан
қоғамдық саяси ойдан, пікірден, көзқарастардан, дамудан екінші саяси
ойларға, пікірлерге, көзқарастарға, дамуға ауысу процесінің басталған ауыр
тұсы болатын. Сондықтан демократияның негізгі феномені болып саналатын
сайлау институтына және оның технологияларына жоғары деңгейде аса көңіл
бөлінбеді. Қоғамның басқарушы элитасы 90-шы жылдардан бүгінгі кезеңге дейін
тек алдымен экономика-саясат деген принципке сүйеніп барлық реформалар
сол принципке сүйеніп келді. Өйткені сол уақыттағы қоғамдық жағдай, саяси
ақуал талабы алдымен экономика болды. Ал бүгінгі қоғамдық саяси ақуал
басқаша сипатта. Өткенгі мен бүгінгінің қоғамдық саяси ақуалдың арасында
айырмашылық жер мен көктей арасында деп көрсете аламыз. Сондықтан қоғамның
негізін анықтаушы механизмі болып табылатын сайлауларға аса көңіл бөлінген
жөн. Бұл бүгінгі жағдайдың талабы болып келеді. Сондықтан қоғамды
демократияландыру үшін ең алдымен сайлау механизміне баса көңіл аудару
қажет. Ал сайлау механизмінің сәтті, табысты, жоғарғы деңгейде жұмыс істеуі
үшін оның қолданылатын технологияларына аса назар аудару қажет. Яғни сайлау
институтының демократиялық формада іске асуы оның технологияларының қалай
жүргізілуіне де байланысты болмақ. Осы жағдайлардың барлығы қоғамда сайлау
институтының, сайлау технологияларының терең зерттелуін, назарға алынуын,
олардың қызметіне қандай факторлардың әсер ететіндігін, ыпал жасайтындығы
жөніндегі мәселелердің және оның халықаралық қауымдастықтағы үздік
түрлерінің зерттелуін қажет етеді. Дамыған елдердің сайлау механизмдерін
Қазақстан саяси жүйесіндегі сайлау механизмімен салыстыра отырып саралауды,
жүйелеуді, елдегі жүзеге асуындағы ерекшіліктерін айқындап, анықтауды қажет
етеді.
Жалпы қоғамдағы соңғы болып жатқан өзгерістерге орай қоғамымызға жаңа
сөздер, ұғымдар, терминдер қорын әкелді. Соның бірі “сайлау технологиялары”
ұғымы болып табылады. “Сайлау технологиялары” ұғымы тек сайлау институтымен
тығыз байланыста әрекет етеді. Қоғамдағы сайлау институтының
жетілгендігінен, дамығандығынан сайлау технологиялары хабар береді.
Сайлаулардағы қолданылған технологиялар-сайлау технологиялары болып
табылады. Қоғамда сайлаулардың қандай көлемде, принципте өткендігін және
сайлаулардың қоғамның талабына, тілегіне сәйкес дамығандығынан,
жетілгендігінен сайлау технологиялары хабар береді. Қоғамдағы әрекеттегі
басқарушы элитаның, қоғамның саяси мәдениетінің көрсеткіші болып табылады.
Жалпы алар болсақ сайлау технологияларының дамуын анықтаудың ерекше
мәні бар деп атап көрсете аламыз. Өйткені, сайлау технологиялары қоғамдағы
өмір сүретін алуан түрлі саяси, әлеуметтік т.б. топтардың, жеке тұлғалардың
және сол қоғамның саяси нарқы жағдайының негізгі көрсеткіштерінің бірі
болып саналады. Қоғамның саяси мәдениеті деңгейінен де хабар береді.
Қоғамдық қатынастардың саяси мәдениеті қай бағытта?, қандай мөлшерде?,
қандай деңгейде? жүріп жатыр деген сұрақтарға дер кезінде жауап беретін
сайлау институты болып табылады. Ал сайлау технологиялары сол сайлаудың
өзінің деңгейі қандай? деген сұраққа жауап береді. Сайлау институты
қоғамдағы билікті алмастырудың өркениетті саяси технологиясы болып
табылады. Яғни қоғамдағы басқарушы элитаның, қоғамдық саяси ортаның
алмастырылуына, қалыптастырылуына негіз болатын, әсер ететін басты
факторлардың бірі болып табылады. Қоғамдағы биліктің тиімді әрі дау-
дамайсыз өтуі үшін сайлаулар әділетті түрде өтулері тиіс. Ал сайлау
технологиялары бұл сайлау институтының негізгі көрсеткіші болып табылады.
Сайлаудың әділетті түрде өтуі үшін ең бастылардың бірі ретінде сайлау
технологияларына аса көңіл аудару қажет деген пікірдеміз.
Сайлау технологиясы сайлау науқаны барысында қоғамға беймәлім тұстардың
бетін ашып көрсетудегі аса қажетті технологияларының бірі болып табылады.
Яғни сайлау кезінде сайлауға қатысушылардың (үміткерлердің) белгілі бір
ережелер, принциптерге, заңдарға негізделген сайлау технологияларын
қолдануы барысында қарсыластарының қоғамға тұманды болып келетін тұстарын
айқара ашып көрсете алады. Демек сайлау технологиялары қоғамда тазалаушы
рөліне ие болып келеді. Сайлау технологияларының ең жетілген, дамыған
түрлерін қолдануы арқылы адал, қоғам ұшін өз жауапкершілігін түсіне алатын,
парасатты, мемлекетшіл, халықшыл үміткерлердің қоғамды басқару жүйесіне
өтулеріне мүмкіндіктері бар. Қоғамның басқару жүйесіне таза емес адамдардың
өтулеріне мүмкіндік бере қоймайтын механизмдерінің бірі болып табылады.
Тәуелсіздігін алғанына он алты жылға қараған қазіргі Қазақстан
жүйесінде де демократия принциптері аталған қиыншылықтарға қарамастан
орныға түсуде, даму үстінде. Соның ішінде сайлау институтының және оның
технологияларының дамуы эволюциялық көлемде жүруде. Сайлау институты мен
оның технологиялары Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаны тұсынан бастап
қоғамға бірте-бірте ене бастады. Қазіргі уақытта сайлау мен оның
қолданылатын технологиялары бір кезеңнен өтті. Бұл онбес жылдық кезең болып
табылады. Енді сайлау технологияларының екінші кезеңі басталды. Бұл мәселе
қоғамның негізін анықтаушы басты фактор болып табылатындығымен өзекті.
Сондықтан аталған мәселе және оның қалыптасуы мен дамуы үрдісі біздің
тәуелсіздігін алғанына көп уақыт өте қоймаған Қазақстан қоғамы үшін өте
өзекті әрі өз шешімін таба қоймаған мәселелердің бірі болып табылады.
Диссертация жұмысы тақырыбының зерттелуі деңгейі. Қазақстан
Республикасының саяси дербестігін қалыптастырғандығына он алты жылға
жуықтады. Қазақстанның саяси тәуелсіздігін алған жас мемлекет ретінде,
демократияның негізгі ірге тасы болып саналатын сайлау механизмі мен оның
технологиялары тақырыбының зерттелуі деңгейі жас болып табылады. Сайлау
институты мен сайлау технологиялары отандық зерттеушілердің, ғалымдардың
зерттеу тақырыптарына тың тақырып болып табылды. Және бүгінгі уақытта бұл
тың тақырып отандық зерттеушілердің зерттеу жұмыстарына негіз болуда. Жалпы
Қазақстан қоғамында сайлау мәселесін қарастыра отырып сайлау
технологияларына алғаш тоқталып өткен болып белгілі мемлекет және қоғам
қайраткері Ермұханбет Ертысбаев болып саналады. Ол бұл мәселелер жөнінде
өзінің “Генезис выборной демократии в современном Казахстана: проблемы и
перспективы 1990-2000” деп аталынатын ғылыми зерттеу монографиясында
тоқталып өтеді. [1] Сайлау технологияларына нақты тоқталып өткен ғылыми
зерттеу жүргізген болып Шырын Құрманбаева болып саналады.
Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан бастап демократия мен оның негізгі
институттары, сайлау механизмі, сайлаулардағы сайлаушылар мәдениеті, мінез
құлқы, сайлаулардағы баспасөздің рөлі, сайлауға азаматтардың қатысушылығы,
сайлау мәдениеті, сайлаулардағы саяси партиялардың рөлі, әлемдегі сайлау
жүйелері т.б. салаларына ғылыми зерттеу жүргізген, көңіл аударған отандық
ғалымдар, зерттеушілер Е Ертысбаев, Е.Б. Саиров, Т Исмағанбетов, Л.Ф
Адилова, М Машан, Ғ Ибраева, А Болатбаева, А Сапиева, Е.Ж Бабакуманов, С
Байбеков, Л.М Иватова, Г.Ө Насимова, С.Ю Петренко, С Платонов, С.Т
Сейдуманов, А.И Лаврентьев, Т Бекниязов, Г Нұрымбетова, Р Салықжанов, тағы
басқа болып саналады.
Демократиялық саяси процестер мен олардың механизмдеріне, саяси
партиялардың қалыптасуы мен дамуы бағытында, Парламент, саяси жүйелер т.б.
мәселерге көңіл бөлгендер, зерттеу жүргізгендер Ә.Н. Нысанбаев, Б Аяған,
К.Н. Бұрханов, Л.А. Байдельдинов, И.Н. Тасмағамбетов, Д.К. Кішібеков, А.С.
Балғымбаев, Л.С Ахметова, Ж.Х. Жүнісова, Е.М. Абен, А.В. Соловьев, М.Ж.
Абдиров, К.Л. Сырожкин, Н.Ж. Байтенова, Р.Қ Қадыржанов, К.У. Биекенов, А.Х.
Бижанов, С.З. Нарматов, Л.М. Иватова, М.Б. Мухамедов, Ә.Қ. Бәкір, М.Х.
Қасымбеков, Н.Р. Жотабаев, Н.А. Қазбеов, Б Дәрімбе, Б Масатов т.б. болып
саналады.
Демократия және оның механизмдері, сайлау жүйесі, саяси партиялар,
Парламент, тәуелсіз Бұқаралық ақпарат құралдарының сайлаулардағы рөлі және
тағы басқаларды қамтыған ресейлік зерттеушілер, ғалымдар А.И. Ковлер, С.В.
Устименко, А.А. Вешняков, В.Н. Амелин, А.А. Максимов, В.Я. Гельман, Р
Агеев, И.Б. Левин, В.И. Борисюк, С.П Перегудов, А.Н. Балашова, М Кошелюк, А
Цуладзе, А.А. Джаббасов, В Васильева, М Афанасьев, В.П. Даниленко, Г
Голосов, А Постников, Г.Г Дилигинский, С.Ф Лисовский, А Кулик, А Салмин,
В.Г. Мошняган, В Васильева және тағы басқалар болып табылады.
Демократия мен оның механизмдері, саяси процестер жөніндегі мәселелерді
қозғаған, зерттеген шетелдердің ғалымдары, ойшылдары, зерттеушілері Р Арон,
С Верба, А Токвилл, М Крозье, Ф Фукуямо, Г Алмонд, ш Монтесье, С
Хантингтон, М Липит, Дж Колеман, Б Пауэлл, И Шумпетер, Р Даль, Дж Локк, Ж.Ж
Руссо, Г Ласки, Д Трумэн, Е Фраэнкель, Б Констан, Н Лумканн, К Дойч, Э
Лейкман, О Доннель, М Оукешоут, Р Нойштадт, Ж Сегал, Р Мерфин, тағы басқа
болып келеді. Ал партиялар мен оның қалыптасуы тағы басқа мәселерді
зерттеген, көңіл аударған Дж Паломбары, М Вейнера, М Дюверже, К Бейме, Ж
Шарло, Дж Сартори, Р.Ж. Шварценберг, Холкомбам, Энштейн, Н Макиавели, Дж
Ламбард және тағы басқа саналады.
Диссертация жұмысының негізгі мақсаты. Қоғамдағы сайлау институты мен
оның технологиялары жөніндегі әдебиеттерге, оқулықтарға, еңбектерге, ғылыми
зерттеу жұмыстарына шолулар жасай отырып және халықаралық деңгейде өз орнын
тауып басқа аймақтарға, тараптарға үлгі болып табылған саяси жүйелердің
тәжірбиелеріне көңіл аударуды жөн көрдік. Сайлау институты мен сайлау
технологияларының анықтамаларына, ұғымдарына, мағыналарына тоқтала отырып
өз тарапымыздан жаңа тұжырымдама жасау мақсаты қойылды. Қазақстанның жас
дербес мемлекет ретіндегі қалыптасып жатқан орнын негізге ала отырып,
зерттеу жұмысының негізін, мәселесін кең түрде ашу мақсатында халықаралық
қауымдастыққа танымал болған сайлау институты мен сайлау технологияларының
негізгі орталықтарына және оның Қазақстанның сайлау жүйесімен салыстыра
отырып саралауды жөн көрдік. Халықаралық қауымдастыққа танымал сайлау
жүйесінің Қазақстандағы бейнесін алу мақсаты қойылды.
Диссертация жұмысының негізгі міндеттері. Зерттеу жұмысының міндетін
кеңірек ашу мақсатында мәселелердің рет-ретімен қойылуын жөн деп таптық.
Мәселелер тізімдеме бойынша мынадай болып құрылады:
1.Сайлау институты мен технологияларының дамуы мен қалыптасуының
алғышарттары;
2.Сайлау институты мен сайлау технологиялары ұғымы, мәні, мағыналарына шолу
жасай отырып оларды жаңадан жүйелеу;
3.Сайлау институты мен сайлау технологияларының атқаратын қызметтері;
(функциялары)
4.Сайлау институты мен сайлау технологиялары жүйесінің дамыған орталықтары
болып есептелінетін шетелдің демократиялық саяси жүйелеріне тоқталу;
5.Қазақстандағы сайлау институты мен технологияларының даму ерешіліктерін
көрсету;
Сайлау институты мен технологияларының электораттың мінез құлқы мен жүріс
тұрысына әсер етуі мен ықпалын зерттеу;
6.Демократия мен сайлаудың өзара әрекеттесуі мен қарым қатынасына тоқталу;
7.Сайлау институты мен сайлау технологияларына саяси жүйенің әсері мен
ықпалын зерттеу;
8.Посткеңестік мемлекеттердің сайлау институттары мен технологиялары мен
оған қоғамдық жағдайдың ықпалы мен әсерін зерттеу;
9.Қазақстан саяси жүйесіндегі сайлау институты мен сайлау технологияларына
әлеуметтік, саяси, қоғамдық жағдайлардың әсері мен ықпалын ашып көрсету;
Диссертация жұмысының негізгі деректемелік көзі болып саяси
процестерді, демократиялық жүйелерді, әлемдегі қалыптасқан сайлау жүйелері
мен сайлау технологиялары, демократия мен сайлаулардың өзара қарым
қатынасына тоқталған, зерттеу жүргізген алыс, жақын шетелдік және отандық
зерттеушілердің, ғалымдардың еңбектері, монографиялары, зерттеу еңбектері,
теориялар және БАҚ беттерінен, ғылыми журнал беттерінен жарық көрген ғылыми
мақалалар, ой-пікірлер, көзқарастар, ұстанымдар болып табылады. Және
интернет беттерінде көрініс тапқанғылыми зерттеу, статистиалық мәліметтер,
деректемелік материалдар тізбегі құрайды. Сондай ақ дамыған демократиялық
саяси жүйелердің сайлау институттары мен технологиялары, Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы елдерінің сайлау мәселесін қамтитын заңдары,
нормалары, ережелері, Қазақстан Республиасының сайлау заңдары мен
нормалары, мемлекет басшысының еңбектері, Орталық сайлау комиссиясының
мәліметтері, бақылаушы топтардың, ұйымдардың сайлау науқаны жөніндегі
талдау материалдары құрайды.
Диссертация жұмысының негізгі обьектісі негізінен әлемдік қауымдастыққа
танымал және үлгілі модель ретінде сипатқа ие дамыған демократиялық батыс
елдерінің сайлау институттары мен сайлау технологияларының тәжірбилері және
саясат сахнасына ресми түрде көтерілген бұрынғы кеңестік елдердің
қалыптасып жатқан сайлау институттары мен сайлау технологияллары және
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау науқанында қолданылатын
технологиялары болып табылады.
Диссертация жұмысының теориялық және әдістемелік негіздеріне саяси
жүйелерді және саяси институттарды, сайлау жүйелерін ретроспективті негізде
және салыстырмалы тұрғыдан талдау жасайтын әртүрлі тұжырымдар, пікірлер,
ойлар жиынтығы және жүйелі, тарихи, әлеуметтік мәселерін қамтитын
тұжырымдар қамтиды. Сондай ақ әртүрлі сайлау тақырыбына байланысты ойлар,
пікірлер, тұжырымдар, ұстанымдар т.б. жатады.
Зерттеу нәтижесінің апробациясы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мазмұны 2 ғылыми мақала түрінде баяндалды:
1.2007 жылдың сәуірінде әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінде өткен 7 – 8 Мустафин оқуы атты ғылыми конференцияда;
2.2007 жылдың мамырында “Өркениеттер сұхбатын дамытуда” Қазақстан
мәдениетаралық және конфессияаралық келісімінің әлемдік орталығы ретінде”
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында баяндалды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемі мазмұнынан, кіріспеден, үш
тараудан және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер мен қосымша
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Сайлау институты демократияның негізін анықтаушы фактор.
1.1 Сайлау институты және оның технологиялары: мәні, мазмұны.
ХХІ ғасырда “демократия” сөзі адамзат тарихындағы ең көп қолданылатын
қанатты сөздерінің біріне айналды. Қоғамдық - саяси өмірде “демократия” сөз
тіркесінің ең көп қолданылатын деңгейіне жетті. “Демократия” сөзін қоғамда
өмір сүріп жатқан мемлекеттердің басым көпшілігінің ұстанатын басты
принципіне, қағидасына айналды. Сондай ақ қазіргі уақыттағы алуан түрлі
саяси партиялардың, қозғалыстардың, ұйымдардың өз мақсаттары мен
мүдделеріне жету жолындағы ұстанатын басты ұранына, ұстанымына айналды.
Қазіргі уақытта қоғамдағы бұл сөздің сүйкімділігі соншалықты, бұл сөзге
ешқандай қатысы жоқ немесе олай атануға ешқандай да қатысы жоқ, құқысы жоқ
түрлі режимдер деморатия сөзін өздеріне иелене қойыпты. Мысал келтірер
болсақ, бұрынғы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екіге бөлінген
Германияның кеңестік ықпалдағы Германия өздерін Германия демократиялық
республикасы деп атаған болса, шығыстағы тағы бір елдің Кампучияның, сондай
ақ солтүстік Корея мемлекетінің өз атауларына демократия сөзін қолдана
қойыпты. [2] Мұндай мемлекеттердің тізбектей болатын болсақ, тізімнің
кеңейе түсетіндігі сөзсіз.
Бүгінгі қоғамның барлық саласына еніп мықтап орныққан демократияның түп
тамыры өте тереңде жатыр. Адамзаттың ақыл ойы жетістігінің үздігі деп
әспеттелініп мақтанышқа айналған бұл идеялар жиынтығы өзінің бастауын
ежелгі антика дәуірінен алады. Яғни бұл сөздің шыққан жері және оның іске
асқан жері болып ежелгі Грекия қала мемлекеттері болып табылады.
“Демократия” сөзі гректің демос-халық және кратос-билік сөздерінен
шыққан. Яғни “халықтық басқару”, “халықтық билік” деген ұғымдарды
білдіреді.
Бүгінгі уақытта да, кейінгі уақыттарда да өте көп зерттелініп жүрген
“халықтық басқару” формасының негізі ежелгі грек қала мемлекеттерінен
бастау алады. Соның ішінде демократияның алтын бесігіне баланған ежелгі
Афина қала мемлекетінің орны зор. (б.д.д. 500-б.д.д. 330 жж ) Өз дәуірінде
Афина қала мемлекеті өздерін демократиялық ел деп есептеген және кейінгі
мен қазіргі дәуірдің саяси жүйелерін зерттеушілер де, ғалымдар да солай деп
есептейді. Неліктен Афина қала мемлекеті өздерін демократиялық басқару
формасындағы мемлекет деп есептеген? деген заңды сұрақтың өздігінен
туындайтындығы сөзсіз. Өйткені аталған қала мемлекетте демократия
принциптері мен нормалары, құндылықтары өз көріністерін тапқан болатын деп
жауап берер едік. Ол қандай құндылықтар, міне соған тоқталайық. Мәселен бұл
қала мемлекеттегі саяси шешімдерді қабылдауға қаланың байырғы ерікті
тұрғындарының барлығының қатынасушылығының болуы. Сонымен қатар Афина
демократиялық қала мемлекетінің жоғарғы билік орыны болып табылатын Халық
Жиналысының не Халық Кеңесінің жұмысына қатардағы әрбір еркін
азаматтардың қатынаса алуына мүмкіндіктерінің болуы. Яғни мемлекеттің ішкі
жән сыртқы жұмыстарына, істеріне Афинаның әрбір 20 жасқа толған ерікті
азаматтарының араласуына мүмкіндіктерінің мол болуы. Және құқығы, еркіндігі
бар Афиналықтардың мемлекеттің ішкі және сыртқы мәселелеріне араласуына
міндетті де болды. Қоғамдық шараларға қатынасқаны үшін қоғамның кедей
бөлігі мемлекеттік қазынадан қаражатта алып тұрды. Сондай ақ қала
мемлекеттің демократиясының маңызды белгісі болып Бес жүздік кеңес өмір
сүрді. Бұл орган атқарушы орган ретінде елдің күнделікті басқару
мәселелерімен айналысты. Және сондай ақ Афина қала мемлекетінің жоғарғы
органы болып табылатын Халық жиналысына заңдарды, нормаларды дайындап
беру мәселелерімен де айналысты. Афина қала мемлекеті демократиясының
маңызды тетіктерінің бірі болып ондық бөлімнен құралған Халық соты
құрылымы табылды. Бұл Халық сотының маңыздылығы неде? Соттың құрылымында
қаралатын қандай да істердің жеребе арқылы дәл сот болатын күні
шешілетіндігінде. Бұл пара алушылық, қысым көрсетушілік, зорлық зомбылық
көрсетушілік тағы басқа лас іс әрекеттердің болуына мүмкіндік бере
қоймайтын. Және Халық соты мәжілістері ашық принципі негізде жүргізіліп
отырды. Бұл сотта қаралатын істердің әділ түрде шешімін табуына мүмкіндік
беретін. Афина қала мемлекетіндегі жоғарғы орынға яғни Халық жиналысына
құқықты, ерікті барлық елдің байырғы тұрғындарының қатынасуына жағдай
жасалғандықтан, оған қатынасушылардың сан шамасы кей реттерде 6000 нан асып
кетіп отырды. Бұл сол уақыттағы жағдайда үлкен сан болып табылды. Ал шешім
қабылдайтын орынға қатынасушыларының саны тиісінше аз болған жағдайда оның
мүшелерінің сайлау бойынша емес, жеребе арқылы сайланып отырылған. Соның
нәтижесінде Афинаның әрбір ерікті, құқықты азаматтарының біршама уақытқа
дейін басшылық орындарда қызмет жасауына үлкен мүмкіндіктерінің болғандығын
көреміз. Сонымен Афина демократиясы жүйесіндегі азаматтар мемлекеттік
шараларға, мемлекет, қоғам іс-шараларына араласуына кең мүмкіндіктері болды
әрі бұл міндетті де болды.Афина демократиясы негізін Солон реформасынын
бастау алады. Бұл реформа төменгі топтарды мемлекеттік салықтан босатты,
барлық азаматтарды қызметтік тұлғаларды сайлау (таңдауды) мен олардың
азаматтар алдында есеп беруін талап ету құқығы секілді шараларды жүзеге
асырды. Афина демократиясының одан әрі гүлденуі Периклдің заңды шараларды
одан әрі жүргізуімен жалғасты. Бұлар мүліктік цензді ауыстыру, өкілдік
қызметті жеребемен сайлау секілді шараларды қамтиды. Бұл уақыт Афина
демократиясының алтын ғасыры болып табылды. Жалпы Афина демократиясы тура
не тікелей демократиялық басқару формасына жатты. [3]
Ежелгі дәуірдің демократиясының екінші орталығы болып ежелгі Рим
демократиясы болып саналды. Мұнда демократия принциптері одан әрі дамыды.
Ежелгі Рим мемлекетіндегі басы бос, бірақ саяси тең еркіндігі, құқығы жоқ
төменгі топ өкілдері Плебейлер мен саяси еркіндігі, құқықтары бар, қоғамның
басқару істеріне қатынасатын жоғарғы топ өкілдері Патрицийлердің арасындағы
көп жылдық саяси тартыстың ақырында демократиялық институт Халықтық
требунат деп аталатын құрылым пайда болды. Халықтық требунаттың
қалыптасуымен адамзат тарихындағы демократияның алғашқы аралас формасын
дүниеге әкелді. [4] Аралас биліктің қазіргі қоғамда алатын маңызы зор
екендігі белгілі. Жалпы Рим демократиясы құлиеленушілік демократиясына
жатты. Ежелгі дәуірдің демократияларының кемшіліктерінің бар болғандығын
жоққа шығаруға болмас. Адамзат тарихынан ойып орын алған Афина, Рим
демократияларында мемлекеттің ішкі және сыртқы істеріне байырғы
тұрғындардан бөлек басқа қалалардан келген теңдігі, құқығы бар
азаматтардың, сондай ақ әйелдердің, балалардың, құлдардың, кедей орта
өкілдерінің т.б. яғни жалпыға ортақ тең құқықтардың, теңдіктердің,
бостандықтардың болмауы секілді жағдаяттар тән болып келді. Мұндай топтағы
азаматтарға мемлекет тарапынан өмірлеріне қауіпсіздік жөнінде кепілдіктер
мен қорғаушылық қызметі бұлыңғыр болды. Дегенмен көптеген кемшіліктеріне
қарамастан ежелгі дәуірдің демократиялық басқару формалары өз дәуірі
тұсында да, кейінгі дәуірлер тұсында да өз маңызын жойған жоқ деп атап
көрсете аламыз. Және кейінгі дәуірлердің демократиялық жүйелерінің
қалыптасып дамуына негіз қалап кетті. Бүгінгі дәуірдің АДАМЗАТ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ
болып табылатын заң үстемдігі, заң алдындағы барлығының теңдігі, еркіндік,
бостандық, теңдік т.б. құндылықтардың негізіне арқау болды. Қазіргі уақытта
аталған құндылықтар жүйесінің демократиялық үрдістің ажырамас факторларына
айналғандығын білеміз.
Антикалық заманның демократия түсінігі (власть принадлежит всем) он
сегізінші ғасырдың соңына дейін сақталды. Кейінгі уақыттарда қоғам дамуының
жаңа талаптарына, заңдылықтарына сай демократия түсінігі жаңа ұғымдармен,
яғни Парламенттік не билік органдарын сайлаудың қажеттілігі және сайланған
тұлғалардың қоғам алдында міндетті есеп беруі мен жауапкершілігі т.б.
секілді принциптермен толықты.
Қазіргі қоғамымыздағы өмір кешіп жатқан демократиялық саяси жүйелер
өздерінің бастауларын сонау XV-ХІХ ғасырлардағы либерализм идеясынан
тікелей және жан-жақты ықпал етуімен пайда болған басқару формасынын алады.
Кейінгі саяси және демократиялық ойлардың дамуында либерализм идеясының
сіңірген еңбегі зор болды. Бұл идеяның негізі жеке тұлғаның бостандығы мен
оны мемлекеттік күштеуден қорғау болып табылды. Тұлғаның еркіндігі мен оның
мемлекеттік тираниядан қорғалуы, жеке адамның мемлекет пен қоғамнан
ажыратылуы, мемлекет пен азаматтық қоғамның арасының ажыратылуы, барлық
азаматтардың саяси теңдігі, азшылықтың құқықтарының қорғалуы, тұлғаның
түбегейлі ажырамас құқықтарының белгіленуі мен оның саяси жүйенің негізгі
элементі ретінде бекітілуі т.б. секілді принциптерге негізделген либералдық
идеяның негізгі шыққан отаны және іске асқан жері болып Англия табылды.
Ортағасырларда еуропа қоғамында абсолютизм, монархтар билігі үстемдік құрып
тұрған кезеңінде Англия қоғамы үлкен саяси сілкіністің нәтижесінде монарх
билігіне шектеу қоя алды. Ол кезеңде ағылшын қоғамында монарх билігі
үстемдік құрып мемлекеттік биліктің негізі болып табылған болатын. Ағылшын
қоғамының біртіндеп либерализациялану процесі басталды. (1215ж) Қазіргі
заманғы демократиялық саяси жүйелердің конституцияларына негіздеме
болғандардың бірі ағылшындардың “Еріктілердің Ұлы Хартиясы” деп атап
көрсете аламыз. Әрине, бұл хартияның, монархтың билігі қарапайым халықтың
емес, аттөбеліндей аристократияның пайдасына сай шектелді деп
демократиялық болып табылатындығына негіздеме жоқ деп дау айтушылардың
пікірлерімен келісуге болады. Дегенмен бұл хартияда демократия
нышандарының, принциптерінің өз көріністерін тапқандығын жоққа шығаруға
болмас. Бұл хартияда азаматтардың жеке бас бостандықтары, еркіндіктері,
қауіпсіздіктері және азаматтардың заңсыз тұтқындалмауы, күзетке алынбауы,
жеке меншіктен айрылмауы, кемсітілмеуі, қуғындалмауы немесе қандай
тәсілдермен болсын жазаланбауы тиіс деген демократиялық принциптер өз
өріністерін тапты. Мұндай құндылықтар жүйесі сол уақыттың шеңберінде
ешқандай нормалар мен заңдарда көрсетілмеген болатын. Бұл хартияның
құндылығы осында болса керек. Қазіргі зерттеушілеріміздің, ғалымдарымыздың,
саясаткерлеріміздің бұл хартияны демократиялық конституция деп көрсетіп
жүруінің өзі сөзімізге дәлел бола алады.
Либерализм идеясының отаны болып табылытын Англияда XV ғасырдың өзінде
ақ парламент жұмыс істеді. Бұл парламент 1869 жылы “құқықтар туралы билль”
қабылдануымен заң шығару құқығына толықтай қолдары жетті. Осы күннен бастап
заң шығарушы парламентаризмнің бастауы жүргізіледі. Алайда Англияға
парламентті демократияландыруда екі жүз жылдан астам астам уақыт қажет
етті. Алғашқы кезде Парламент заң шығарушы органға емес, жоғарғы
сословиенің ортағасырлық жиылысына көбірек ұқсайтын. [5]
Либерализм әлеуметтік ойлар тарихында бірінші болып жеке тұлғаны қоғам
мен мемлекеттен бөліп қарады, мемлекет пен азаматтық қоғам арасын
жақындатты, азшылықтың көпшілікке қатынасындағы автономдығын және құқығын
қорғады, барлық азаматтардың саяси теңдігін жариялады, тұлғаны бөлінбес,
іргелі құқықтармен қамтамасыз етіп, оны саяси жүйенің басты элементі
ретінде жариялады.
Либерализм идеялары мен тәжірбиелері ұзақ уақыт бойы демократиялық
идеямен сәйкес келмеді. Ерте либерализмнің өкілдері, идеологтары болып
саналатын Джон Локк, Ш Монтескье және басқалары барлық азаматтарды тең
саяси құқықтармен қамтамасыз етумен және оларды мемлекет басқару істеріне
тартумен айналыспады, бірақ жеке меншік иелерінің, аристократияны монарх
тарапынан болатын бассыздықтарынан қорғауға, жеке кәсіпкерлікке кедергі
болып отырған феодалдық шектеулерді жоюға ұмтылды. [6]
Либерализм құндылығы сонда ең біріншіден, жеке тұлғаны мемлекет пен
қоғамнан бөліп алды, екіншіден, мемлекет пен азаматтық қоғам саласының ара
жігін ажыратты, үшіншіден, барлық азаматтардың саяси теңдігін жариялады,
жеке тұлғаны қоғамның, мемлекеттің негізгі тірегі деп көрсетті. Мемлекет
пен азаматтардың құқықтарының тепе теңдік жүйесінде болуы либерализм
идеясының маңызды белгілерінің бірі болып табылды. Еліміздің ірі
газеттерінің бірі “Жас Алашқа” берген сұхбатында белгілі саясаттанушы Ерлан
Карин либерализмге –“қоғамның жаңа қалыпқа келуін білдіретін рәміздік ұғым.
Либералданудың негізгі мәні қашанда қоғамдық өмірдің барлық деңгейінде
бостандыққа жету болып саналған және саналып келеді” де тоқталып өтеді.
Сонымен либерализм дегеніміз-жеке адамдардың саяси және экономикалық
құқықтарын мақұлдап, мемлекеттің экономикаға араласуын шектейтін бағыт
болып табылады. Осы заманғы либерализм идеясының шыққан жері Еуропа жері
екендігін білеміз. Оның пайда болуына негіз болған оқиғаларға 1789 жылы Ұлы
Француз революциясын жатқызамыз. Адамзаттың өмірінің қозғаушы күштерінің
бірі –еркіндік, бостандық, теңдік болып табылды. Сондықтан да осы заманғы
либерализм идеясының негізін қалаушылар жеке адамның бостандығы, еркіндігі,
ар-ождан, баспасөз, ой, тәрбие, меншік, кәсіпкерлік бостандықтары секілді
мәселелерді алдыңғы қатарға шығарып, жеке адамдардың ісіне араласпайтын,
тек оған тиесілі құндылықтарды жүзеге асыруды қолға алатын мемлекеттік
құрылысты жақтады. Кейін келе тең құқылы сайлаушылар және толық құқылы
өкілетті органдар туралы талаптар либералдық идеяның ажырамас негізгі
бөліктеріне айналды. Саясаттағы тең құқылық пен еркін кәсіпкерлік қазіргі
либерализмнің негізгі қағидасы болып табылады. Сонымен қазіргі заманғы
демократия-бұл либерализм мен демократия принциптерінің қосындысы, яғни
вертикалды және горизанталды екі түзудің ұштасуы десек қателеспейміз.
Антикалық немесе қазіргі заманғы демократияның классикалық теориясы тек
горизанталды түзуге сүйеніп келді, онымыз теңдік пен баршаға ортақ қатысу
болып келді. Ал қазіргі заманғы демократиялық идея-қоғамнан бойын сәл
болсада алшақтатқан, жеке ішкі дүниесі бар, өзінің құқықтары мен
бостандықтары бар байланысты жеке қорғаныс сезіміне ие болып табылады.
Қазіргі уақыттағы демократиялар жөнінде “Демократия” журналының редакторы
М Платнердің “либералдық демократияның принциптерін алып жүретін саяси
құрылым ғана деморатия бола алады” деген сөзін еске ала отырып либерализм
мен демократия идеяларының ұштасуынан қалыптасты деп атап көрсете аламыз.
Жалпы Демократия жөніндегі пікірлерге, көзқарастарға тоқталып өтсек.
Қоғамда халықтық басқару жөніндегі ойлар, пікірлер, анықтамалар сан-алуан
болып келеді. Мәселен, антика дәуірінің ойшылдары грек ойшылы Аристотель
“демократияны жалпы халықтың игілігін ойлап, ұстамды, ұтымды, баянды шешім
қабылдай алмайтын тобырдың билігі” деп сипаттама берсе, тағы бір грек
ойшылы Платон “демократия барлық адамдарды теңестіреді, стихиялы шешім
қабылдаттырады, қызмет адамдарын қабілетіне, біліміне қарап емес жеребемен
қойдырады” деп сипаттама бере отырып, “демократияны жақсыдан нашарлау,
нашардан жақсылау” деп баға береді. [7] АҚШ тың көп жылдар мемлекет және
қоғам қайраткері болған Авраам Линкольн “Халықтың халық үшін халық сайлаған
халықтық басқару, демократияның негізі халықтың өзін өзі басқаруы” деп атап
көрсетеді. (of the people-by the people-to the people), (Суть его
демократий-самоуправление, и именно, правления людей и правления людьми)
[8] Австрия социологы И Шумпетердің пікірінше “жалпы ықтиярлық, тілек
барлық халықтардың еркімен қалыптаспайды, оны жасайтындар соған мүдделі
болып келетін кәсіби топтар. Демек халық билігі деп әспеттелініп жүрген
демократия ешқашан халықтың басқаруы емес. Халық тек белгілі бір арадағы
институтты сайлайды. Ол өз кезегінде ұлттық атқарушы органды немесе
үкіметті қалыптастырады. Бұдан кейін халық іс жүзінде саясаттан шеттейді.
Демек демократия –потенциалды жетекшілердің сайлауларда өздері
сайлаушылардың көздеріне түсулері үшін, олардың сенімдеріне кірулері үшін
бәсекелесуіне негізделген, басқарудың формасы болып табылады.” [9] Яғни
халықтың жеке адамдардың билігі үшін күресіне тек өз дауыстарын беруі үшін
қатынасатын іс шаралар жүйесі екендігін көреміз. Мұндай жағдайда біртұтас
ерік, жалпыға бірдей игілік жөнінде сөз болуы мүмкін еместігі белгілі. Ж.Ж.
Руссо өзінің “Қоғамдық келісім жөнінде” еңбегінде демократия идеясын ұсына
отырып, ол “халықтың үстемдік құрып отырған билік жүйесіне бағына отырып,
сол билік жүйесіне халықтың қатынасуы керек және сол халықтың билікке
қатынасындағы теңдігіне, бостандығына заң шеңберінде шектеу қойылмауы
керектігін” алға тартады. “Халықтың заң шығару процесіне қатынасушылығын
демократия” деп көрсетеді. [10] Ал Демокрит “Бостандық құлдықтан қаншалықты
артық болса, монархиядағы бақытты өмірден гөрі, демократиялық мемлекеттегі
қайыршылық соншалықты қымбат” деп халықтық биліктің маңыздылығына тоқталып
өтеді. [11]
Жалпы қоғамда халықтық басқару формасына байланысты бірыңғай анықтама
жоқ. Оның саяси ғылымдар жүйесінде 500 ге жуық анықтамасының бар болуы
жөніндегі деректер кездеседі. Дегенмен қазіргі уақытта көпшіліктің
қолданысында жүрген, әрі саяси ғылымдар жүйесінде, саяси әдебиеттер
кеңістігінде көрсетілген анықтамаларына тоқталып кеткенді жөн көрдік.
Сонымен демократия -халық билігін, заңдылықтарын мойындау, азаматтардың
теңдігін, құқықтары мен бостандықтарын қадірлеуге негізделген мемлекеттік
органдардың сайланып қойылуын және олардың жұмысы халықтың бақылауында
болуын, сайлау құқығы бәріне тең болуын, азаматтардың экономикалық және
саяси қорғалуын, шешім қабылдағанда азшылықтың көпшілікке бағынуын, сонымен
қатар көпшіліктің азшылықтың пікірімен санасуымен қатар мойындауын , еске
алуын және тағы басқа құндылықтарды қалайтын қоғамның саяси және
экономикалық құрылыстың бір түрі. [12] Демократия- әлеуметтік өмір
агенттері өздері құрған билік құрылымында шешімдердің қабылдануына тең
дәрежеде қатыса алатын басқару формасы болып саналады. [13] Демократия-
халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген
мемлекеттік құрылыс түрі. [14]
Сонымен адамзаттың тарихына көз жібере отырып демократияның теңдік,
әділдік, еріктілік, бостандық, еркіндік, құқықтық, заңдылық, ынтымақшылдық
адамдық қадір қасиетті құрметтеу тағы басқа ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ рухани қайнар
бұлақтарынан құралған, халықтық басқару принципіне негізделген құндылықтар
жүйесі болып табылады. Демократия-қажеттіліктер, мақсаттар, мүдделер,
еріктер, қоғамды дамуға жетелейтін ережелер жиынтығы. Қоғамда қалыптасқан
сан түрлі топтардың, ұлттардың, конфессиялардың т.б топтардың әлеуметтік
т.б мақсаттары мен мүдделері, қажеттіліктер мен мұраттардың жинақталуы
процесі болып саналады. Демократия-бұл билік институттарының халық
алдындағы зор жауапкершілігін нақтылайтын және өзін сайлаған сайлаушылар
алдында есеп беруін негіздейтін механизм болып табылады. Демократия-
азаматтық қоғамға апаратын бірден бір жол болып табылады. Азаматтық қоғам
дегеніміз- ашық, демократиялық, антидемократиялық негізге сүйенетін
қоғамның өзін өзі басқаруынан, дамуынан құралған қоғамдық жағдай болып
табылады. Демократиялық саяси жүйеде әлеуметтің еркіндігіне басымдылық
беріледі. Әлеуметтік еркіндік-демократиялық саяси басқарудағы саяси іс
әрекеттер мен саяси пікір таластардың болуы. Әлеуметтік еркіндік адамның
қоғамдағы өзін өзі басқаруы, жүзеге асыруы болып табылады. Яғни азаматтық
қоғам идеясымен тығыз байланыстылығында. Қоғам мүшелеріне өзі өмір сүріп
отырған жүйенің, қоғамдық, саяси, тұрмыстық өмірін шынайы бағалай алуға,
әлеуметтік проблемаларды көре білуге, және олардың шешімін табуына қажетті
қадамдар жасауына мүмкіндік беретін жариялылық және онымен байланысты
келетін мемлекеттегі азаматтардың жоғары деңгейдегі ақпараттылығы,
азаматтардың өмір сүруінің және өмір сүруіне жағдай жасауының кепілі болып
табылатын Конституция мен заңдардың әділдік принципте көрініс табуы.
Демократия азаматтық қоғаммен өзара тығыз байланыста әрекеттеседі.
Азаматтық қоғамның әлеуметтік -саяси саласын төмендегілер қамтиды: Қоғамдық
саяси ұйымдар мен қозғалыстар, азаматтардың қоғамның саяси өміріне
араласуының түрлі формаларының (жиналыстар, шерулер, баскөтерулер,
наразылық білдірулер) болуы, жергілікті өзін өзі басқару орындары мен түрлі
қоғамдық орындарының өзін өзі басқару орындарының болуы және оған
азаматтардың араласуының мүмкіндіктерінің болуы, тәуелсіз бұқаралық ақпарат
құралдарының болуы, билікке тәуелсіз саяси партиялардың болуы тағы басқа
құндылықтар бойынша азаматтық қоғам мен демократия өзара әрекеттеседі.
Азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара әрекеттеседі. Азаматтық қоғам, сайлау
кампаниялары мен референдумдарға белсенді түрде қатыса отырып, қоғамдық
пікірді, қалыптастыруда үлкен мүмкіндіктерге ие бола отырып (тәуелсіз теле
және радио арналардың, мерзімді тәуелсіз басылымдардың көмегімен), қандайда
бір мемлекеттің қабылдаған негативті шешімдеріне, реформаларына қарсы шыға
отырып, қоғамдық ой-пікірді тудыра отырып, қоғамда үстемдік етуші биліктің
шексіздігіне жол бермеу мақсатында тепе-теңдік балансын қалыптастырудағы
үлкен құрал болып табылады. Жалпы алғанда, демократиялық режим саяси және
экономикалық тұрақтылықтың негізі ретінде мемлекет пен азаматтық қоғамның
өзара тығыз әрекеттесуіне мүмкіндік құралы болып табылады. Азаматтардың
жалпы құқықтарының және еркіндігінің, бостандығының көлемі-мемлекеттің
жұмысының мәні мен мазмұны болып есептелетін жоғары құндылықтар екендігін
ұмытпағанымыз жөн. Бұл мемлекеттің саяси қоғамдық дамуын әділ бағалаудың
таптырмас тетіктерінің бірі болып табылады. Билік пен халық, мемлекет пен
қоғам арасында шын мәніндегі тың диалог орнатпай, әріптестік қарым –қатынас
орнатпай күшті мемлекет, ауқатты қоғам құру мүмкін емес. Сондықтан бұл
қарым-қатынастағы диалог рөліне демократия оның ішінде сайлау институты
болып табылады.
Қазіргі таңда қалың бұқара халықтың басқаруы деп өте көп әспеттелініп
жүрген демократияны сол адамдардың қиялы, арманы, аңсары негізінде
қалыптасқан утопия деп көрсеткенімізбен, дегенмен ол ақиқат, өмір дамуының
бағыт-бағдары, нысанасы, мұраты болып табылады. Қоғамның саяси дамуының
басты мақсаты болып саналады. Бұл қоғамымыздың тарихи саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени, рухани дамуының үздік жетістігі болып табылады.
Дегенмен бұл идеалға саяси жүйелер жақындайды немесе алыстайды не
жақындағанмен сағым елестей алыстай түседі.
Жалпы антика дәуірінен бастау алатын демократиялық басқару формасының
қоғамдық құрылыстың әр даму сатыларында, кезеңдерінде оның принциптері,
нормалары сан алуан өзгерістерге ұшырады. Сол себептен антикалық дәуірдің
демократиясы мен қазіргі уақыттың демократияларының арасында үлкен
айырмашылықтарға толы екенін білеміз. Алайда антика дәуірінің
демократиясының кей принциптері, нормалары сол күйінде сақталған.
Демократия түсінігі алғаш рет грек тарихшысы Геродоттың еңбектерінде
кездеседі. Алғашқы демократиялық басқару формасының қандай болғандығын
б.д.д бесінші ғасырда өмір сүрген атақты тарихшы Геродоттың теңдік
негізінде құралған мемлекеттік жүйедегі лауазымды орындарға жеребе тастау
арқылы адамдарды тағайындайды, шиновниктер өз қызметі жөнінде міндетті
түрде есеп береді, талқылауды қажет ететін маңызды істер жөніндегі
мәселелер жоғарғы орган болып табылатын, демократияның белгісі деп қаралып
жүрген Халық жиналысының қолында болады [15] деген алғашқы демократиялық
басқаруға берген бағасынан байқауға болады.
Жалпы адамзаттың қоғамдық саяси басқару даму тарихына көз жіберер
болсақ, демократиялық басқарудың адамзат тарихындағы ең озық үлгі болып
табылғандығын байқаймыз. Кезінде Ұлыбританияның премьер-министрі болған
көрнекті саяси тұлға Уинстон Чирчильдің Демократияның көптеген
кемшіліктері бар, алайда оның басты құндылығы сонда, бұдан артық озық
үлгіні бүгінгі уақытқа дейін әлі де ешкім ойлап таба алған жоқ [16] деген
сөзі халық билігіне берген әділ баға деп бағалауға болады. Демократиялық
саяси жүйенің жетістігі ретінде халық тікелей және жанама (өз өкілдері
арқылы) жолдарымен мемлекетті билейді не басқару ісіне қатысады. Сондай ақ
бұл жүйенің үздігі ретінде шешім шығару істеріне көпшіліктің қатысуы мен
талқылауға араласуын айта аламыз. Бұл жүйенің бір не азшылықтың шешімдерді
талқылау мен шығаруға қатынасқаннан гөрі көпшіліктің араласуымен мәнді.
Еркін, бәсекелік сайлаулар демократияның ядросы, саяси қатысудың кең
таралған формасы болып табылады. Сайлау халықтың үкіметті қадағалаудың,
бақылаудың қуатты инструменті болып саналады. [17] Бұл оймен келісуге
болады. Өйткені қазіргі уақытта халықтың билікті қадағалаудың, бақылаудың
бұдан басқа демократиялық құралы қалыптасқан жоқ деп атап көрсете аламыз.
Адамзатты өркениетті даму жолына апаратын халықтық басқару болып
табылатын демократияның ең негізгі механизміне сайлау институтын
жатқызамыз.
Сайлау институты -демократияның негізгі нышаны, белгісі, жүрегі болып
табылады.
Сайлау институты демократиялық қоғамның негізгі элементі, фундаменті.
Азаматтардың мүдделері мен қажеттіліктерін, қызығушылықтарын барынша
қанағаттандыруға тырысатын қоғам -демократиялық қоғам болып табылады. Ал
сол қызығушылықтар мен мүдделерді, қажеттіліктерді қоғамда көптігі және
оның сан алуандығы сонша, мемлекет, саяси жүйе оның барлығынан толық
хабардар бола алмайды және ол жөнінде толық ақпараттар да ала алмайды,
сондай ақ олардың барлығын қанағаттандыруға іс жүзінде мемлекеттің мүмкін
емес шаруасы болып табылады. Сондықтан мемлекет пен аталған қажеттіліктер
мен мүдделерді қоғамда тек саяси партиялар, қоғамдық саяси ұйымдар,
қозғалыстар, үкіметтік емес ұйымдар және тағы басқа ұйымдар, топтар арқылы
ғана қанағаттандыруға, байланыстыруға мүмкін болады. Ал сол мүмкіндіктердің
іске асатын саяси алаңы болып сайлау болып табылады. Қоғамды
демократияландырғымыз келсе басқа да механизмдермен бірге ең алдымен сайлау
институтына назар аударуымыз қажет. Демократиялық елдердегі саяси процестер
әдетте сайлау цикліне байланысты болмақ. Демократиялық саяси процесте халық
тікелей және жанама жолдары арқылы (өз өкілдері арқылы) мемлекетті билеу не
басқару ісіне, мемлекеттік шешімдерге қатысады. Демократияда көпшіліктің
демократиялық шешімдері алдын ала қоғамдық талқылауларға түсуімен мәнді.
Өйткені бір не азшылықтың шешімдер шығару процесіне қатынасуынан гөрі
көпшіліктің қатынасуы тиімді болып келеді. Мемлекеттің басты органдарының
белгілі бір уақыт сайын сайланып отыратындығы және сонымен қатар жоғарғы
билікті іске асыратын тұлғаның таңдап алынатындығы, онда да жоғарғы билікті
жүзеге асырушы тұлғаның белгілі бір мерзімге сайланып отыратындығы бар
мемлекет демократиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz