Маштаб туралы жалпы түсінік

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Маштаб туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Маштабтың карталардағы жол.жол сызығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Топографиялық карталардағы маштабтың мазмұны және шартты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
4.Карта және пландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

Кіріспе
Масштаб бойынша карталардың реттелуі. Кез келген территорияны бір парақ қағазға берілген күйінде бейнелеу мүмкін емес. Ол үшін міндетті түрде кішірейту қажет, яғни масштаб қолдану керек.
Масштаб бөлшек сан, яғни территорияны планға немесе картаға бейнелеуде неше есе кішірейттлгенін көрсетеді.
Жергілікті жердің карта мен планын жасау ушін орындалатын геодезиялық өлшеулер процесі түсіру деп аталады. Егер осының нәтижесінде контурлар мен объектілердін өзара пландық орны, яғни жергілікті жердің жай-жапсары анықталатын іболса, онда түсіру горизонтальдық деп аталады. Егер жай-жапсарынан басқа жергілікті жердің жер бедері түсірілетін болса, онда түсіру топографиялық деп аталады. Топографиялық түсірулер 1 : 25000, 1 : 10000, 1 : 5000, 1 : 2000, 1 : 1000 және 1 : 500 масштабтарда орындалады.
Қолданылатын аспаптар мен әдістерге байланысты топографиялық түсірулер мынадай түрлерге: фототопографиялық, теодолиттік, мензулалдық, тахеометриялық, көз мөлшерімен және буссольмен түсірулер және жер бетін нивелирлеу болып бөлінеді. Түсірудің қандай да бір әдісін қолдану көптеген факторларға, яғни түсірудің масштабына, учаскесінің өлшеміне, жергілікті жердің ерекшеліктеріне (салынғанына, ормандылығына, жазықтығына, таулылығына және т. б.), жұмыстарды орындау мерзіміне байланысты. Топографиялық түсірулер нәтижесінде топографиялық пландар мен карталар, фотопландар, сондай-ақ жергілікті жердің цифрлы моделі (жцм) жасалынады. Фото-пландарда әуе суреттерін аймақтар бойынша фототрансформациялау арқылы алады.Топографиялық карталардың жаңа түрі әуеден суретке тү-сіру арқылы материалдарын өңдеу арқылы алынатын ортофото-карталар болып табылады. Ортофотокарталар жергілікті жер-дің фотографиялық картасы болып есептеледі, оларда шартты белгілер мен жердің жай-жапсары және жер бедері кескінделеді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1) Берлянт А.М., Сваткова Т.Г., «Практикум по картографии и картогрфическому черчению» Общегеографическое и тематические карты и Атласы МГУ-1991 г.в.
2) Бераевский А.М. «Математическая картография»Москва -1998 г.в.
3) Востокова А.В. «Оформление карт» Москва -1986 г.в.
4) Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5) Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6) Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии»
Москва- 1991 г.в.
7) Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8) Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9) Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10) Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
11) Т. Қалыбеков «Геодезия мен топография негіздері»
Алматы 1993

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Маштаб туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4

2. Маштабтың карталардағы жол-жол
сызығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 9
3. Топографиялық карталардағы маштабтың мазмұны және шартты
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
4.Карта және
пландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 19

Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 20

Кіріспе
Масштаб бойынша карталардың реттелуі. Кез келген территорияны бір
парақ қағазға берілген күйінде бейнелеу мүмкін емес. Ол үшін міндетті түрде
кішірейту қажет, яғни масштаб қолдану керек.
Масштаб бөлшек сан, яғни территорияны планға немесе картаға
бейнелеуде неше есе кішірейттлгенін көрсетеді.
Жергілікті жердің карта мен планын жасау ушін орындалатын
геодезиялық өлшеулер процесі түсіру деп аталады. Егер осының нәтижесінде
контурлар мен объектілердін өзара пландық орны, яғни жергілікті жердің жай-
жапсары анықталатын іболса, онда түсіру горизонтальдық деп аталады. Егер
жай-жапсарынан басқа жергілікті жердің жер бедері түсірілетін болса, онда
түсіру топографиялық деп аталады. Топографиялық түсірулер 1 : 25000, 1 :
10000, 1 : 5000, 1 : 2000, 1 : 1000 және 1 : 500 масштабтарда орындалады.
Қолданылатын аспаптар мен әдістерге байланысты топографиялық
түсірулер мынадай түрлерге: фототопографиялық, теодолиттік, мензулалдық,
тахеометриялық, көз мөлшерімен және буссольмен түсірулер және жер бетін
нивелирлеу болып бөлінеді. Түсірудің қандай да бір әдісін қолдану көптеген
факторларға, яғни түсірудің масштабына, учаскесінің өлшеміне, жергілікті
жердің ерекшеліктеріне (салынғанына, ормандылығына, жазықтығына,
таулылығына және т. б.), жұмыстарды орындау мерзіміне байланысты.
Топографиялық түсірулер нәтижесінде топографиялық пландар мен карталар,
фотопландар, сондай-ақ жергілікті жердің цифрлы моделі (жцм) жасалынады.
Фото-пландарда әуе суреттерін аймақтар бойынша фототрансформациялау арқылы
алады.Топографиялық карталардың жаңа түрі әуеден суретке тү-сіру арқылы
материалдарын өңдеу арқылы алынатын ортофото-карталар болып табылады.
Ортофотокарталар жергілікті жер-дің фотографиялық картасы болып есептеледі,
оларда шартты белгілер мен жердің жай-жапсары және жер бедері кескінделеді.

1. Маштаб туралы жалпы түсінік
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының
горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес.
Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының
кішірейген кескінің береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының
жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе
картаның масштабы деп аталады. Масштаб мынадай түрлерге бөлінеді:
Сандық масштаб - 1:200000;
Атаулық масштаб - 1 см-2 км;
3. Сызықтық масштаб
Сызықтық масштаб көбіне физикалық карталарда крлданылады. Масштаб
көмегімен карталарда кез келген арақашьіқтыкхы өлшеуге болады.
Масштабына қарай карталар ірі, орта және ұсақ масштабты болып 3
топқа бөлінеді. Масштабы 1 -.100000 және одан ірілері - ірі масштабты,
Г.200000-нан 1:1000000-ға дейін - орта масштабты, 1:1000000 мас-штабтан
ұсақтары ұсақ масштабты карталарға жатады. Ірі масштабты карталар -
топографиялық, орта мас-штабтылары - топографиялық шолу, ұсақ масштабтылары
шолу карталары деп аталады.
Топографиялық карталар 1:100000, 1:50000, 1:25000, 1:10000
масштабтарда жасалады. Жер бетінің одан ірі масштабта жасалатын сызбасы
план деп аталады. Пландардың масштабы 1:5000,1:2000,1:1000жәнеодан да ірі
болып келеді.
Көптеген мектеп атластары ұсақ масштабты карталарға жатады.
Масштаб:
1 11 К. 1 1
500 ' 1000 ' 2000 ' 5000 10000 ' 25000

және т. с. с. алынады.
Осындай масштаб сандық масштаб деп аталады, оның бөлімі жердегі
сызықтардың план мен картаға кескіндеу кезінде қаншалықты кішірейгенін
көрсетеді. Мәселен, 1 : 1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1000
есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін
көрсетеді, Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасының оңтүстік қабыр-
ғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб)
түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі өлшенген
кесіндінің ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтықты өлшеп, оның
жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара
қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1 :
1000, пландағы ұзындығы 145,3 : 10= 14,53 см. Егер картадағы кесіндінің
ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1 : 10000 (яғни 1 см — 100 м) болса,
онда жердегі сызықтың горизонталь ара қашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.[4]
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын
әрдайым бір санға кішірейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде
қол жеткізуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негізі деп аталып,
мысалы, әрбір1—2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табы-
лады. Мұндағы шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлік-
ке бөледі. Сызықтық масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесінді
сәйкес келеді. Нөлдік сызықшадан оңға қарайсалынған кесінділер 1 : 2000
масштабта жердегі 20, 40, 60, 80,100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2,
4, 6, 8,10, 12, 14, 16, 18,20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аЬ кесіндісіне
жердегі 88 м ұзындығы сәйкес(1-суретке) келеді.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 мм дәлдікпен ара қашықтықты өлшеуге
және салуға болады. Ара қашықтықты өте дәлдікпен анықтау үшін көлденең
масштабты қолданады. Көлденең масштаб кесінділерді пропорционал бөлуге
негізделген график болып табылады. Көлденен масштабты салу үшін түзуге
бірнеше рет 2 см-лік кесіндіні салады, ол масштабтың негізі деп аталады.
Бөлінген нүктелерден перпендикуляр тұргызылады. Масштабтың негізіне
параллель тең аралықта перпендикулярлар арқылы түзулер жүргізіледі. Масштаб
негізінің шеткі сол жақтарын жоғарыдан және төменнен 10 бөлікке ( 2 мм)
бөледі. 1- суретте көрсетілгендей, алынған нүктелерді көлбеу түзулермен
қосады. BE сызығына параллель көлбеу сызықтардың арасындағы кесінділер AB
табаның оннан бір бөлігіне тең болады, яғни ED=AB10, ал BD перпендикуляры
мен BE көлбеуінің арасында жатқан кесінділер масштаб табанының жүзден бір
бөлігіне тең. Сірә, осы кесінділердің ең кішісі (t) ED кесіндісінен 10 есе
кем, яғни t=ED10=AB100. Осындай масштаб нормальды жүздік көлденен масштаб
деп аталады.

1-сурет
Көлденең масштабты қолданып өлшеу жүргізу алдында оның негізгі
бөліктері жердегі қандай ара қашықтықтарға сәйкес келетінін анықтау, яғни 2
см, 2 мм, 0,2 мм план масштабының бөліміне көбейтілгенде неге тең болатынын
білу қажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтағы план үшін — 100 м, 5 м, 0,5 м.
Өлшеу кезінде циркуль ашасының инесін диаметрі 0,1 мм шеңбер ретінде
қабылдауға болады. Осы шамадан кем кесінділерді сызбаға түсіру іс жүзінде
мүмкін емес. Планның 0,1 мм нақты масштабына сәйкес келетін жердегі ара
қашықтық масштабтың дәлдігі деп аталады. Мысалы, 1500,11000, 12000,
15000, 110000 масштабтары үшін олардың дәлдігі 0,05 м, 0,1 м, 0,2 м, 0,5
м, 1,0 м-ге тең. Демек, осы көрсетілген кесінділерден кем кесінділер
берілген масштабтағы планда кескінделмейді.[5]
Геодезиялық өлшеулер мен жекелеген учаскелердің түсірулері жер беті,
оның сапалық жағдайының өзгеру заңдылықтары, физикалық кеңістік, табиғи,
жер ресурстарының халық шаруашылығының барлық салаларында пайдаланудағы
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті дәрежеде толық
мағлұмат бере алмайды. Халық шаруашылығына қажетті осы сияқты және т. б.
мәліметрді картография береді. Картография уақыт пен кеңістіктегі процестер
мен құбылыстардың өзара байланысы және өзгеруі туралы географиялық
карталарды жасау мен әдістерді пайдалану туралы ғылым.
Карта дегеніміз жер бетінің едәуір территориясының Жердің қисықтығын
еске ала отырып картографиялық проекцияда салынған жазықтықтағы кішірейген
кескіні. (Қарта арқылы шешілетін міндеттердің сан алуандығы мазмұны жағынан
да, олардың масштабтары жағынан да әр түрлі карталардың қажеттілігін
тудырады. Мазмұны жағынан географиялық карталар жалпы географиялық және
тақырыптық болып бөлінеді.
Жалпы географиялық карталарда жер беті туралы физикалық-географиялық
мәліметтер (бедер, топырақ, өсімдік, гидрография және т. б.) және адам
қызметімен байланысты объектілер (елді мекендер, өнеркәсіптік кәсіпорындар,
жол торабы және т. т.) кескінделеді. 1 : 10000-1 : 1000000 масштабтағы
жалпы географи ялық карталар топографиялық карталат деп аталады. Олар ірі
масштабты - 1: 10000, 1 : 25000, 1 : 50000; орта масштабты — 1 : 100.0, ;
: 200000, ұсақ масштабты — 1 : 500,000, 1 : 1000000 болып бөлінеді. 1 :
500, 1 : 1000, 1 : 2000 және 1 : 5000 масштабтағы топографиялық карталар
топографиялық пландар деп аталады. Жер бетенің шектеулі учаскесі бедерінің
контурлары мен пішіндер зонталь проекцияда қағаз бетінде кішірейтіп және
осы кескіндеуді (Жер қисықтығы ескерілмейді) топографиялық план деп атайды.
Ұсақ масштабты карталары халық шаруашылығының дамуын негізгі жобалау
кезінде жерді жалпы зерттеуге, су кеңістігінің және жер бетінің қорларын
есепке алуға, күрделі инженерлік объектілерді алдын ала жобалауға,
еліміздің қорғаныс мүддесіне арналған.
Орта масштабты карталар егжей-тегжейлі мазмұнға және неғұрлым жоғары
дәлдікке ие болады; олар ауыл шаруашылығында егжей-тегжейлі жобалауға,
жолдарды, трассаларды, электр жеткізу желісін жобалауға селолық елді
мекендерді алдын ала жоспарлау және салуға, пайдалы қазбалардың қорын
барлау және іздестіруге арналған.
Ірі масштабты карталар мен пландар әр алуан жұмыстарды неғұрлым дәл
егжей-тегжейлі жобалау (суландыру, құрғату, көгалдандыру, қалалардың басты
жоспарларын жасау, инженерлік тораптарды және коммуникацияларды жобалау)
үшін жасалады.
Тақырыптық арнайы карталар жалпы географиялық карталардың негізінде
жасалынады, бірақ олардың элементтерінің бірі ғана барынша толық ашылады
(топырақ карталары, орман, сортаңдану, дымқылдану геологиялық карталар және
т. б.).
Қазіргі уақытта пайдалы қазбалар кенін барлау және игеру кезінде
жердің үлкен ауданын мелиорациялау және игеру жөніндегі шараларды жүзеге
асыруда, жолды салуда, айналадағы ортаны қорғауда және халық шаруашылығының
басқа мақсаттарында арнайы салалық карталар жасалынады.[3]

2. Маштабтың карталарғы жол-жол сызығы

Топографиялық карталар үлкен территорияларға жасалады, олар
көптеген беттен тұрады.Қартаның бетке бөлінуін жол-жол сызық, ал беттің
белгісін картаның номенклатурасы деп атайды.Топографиялық картаның әрбір
беті трапеция болып саналады, оған номенкяатура беріледі.жол бетінің
номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналасқан.
Номенклатураның жанында, басқа осы жерде, ең ірі болып саналатын елді
мекеннің аты жазылады. Әрбір бетте тағы да қатар жатқан беттердщ
нрменклатурасы көрсетіледі, мұның өзі карталарды жалғастырып жапсырған
кезде оларды іріктеуді жеділдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының
сыртындағы қабырғасының ортасында орналасады.
Карталардың номенклатурасы негізін 1 : 1000000 масштабтағы карта
қүрады, оның рамкасының өлшемі бойлықта 6°, эл ендікТе 4°. Осы масштаб
бетінің нсшенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен
және реттік нөмірін көрсететін цифрлардан тұрады
Мысал ретінде М-41-60-Б-Г карта бетінің номенклатурасының 1 :
1000000 масштабтан бастап рет-ретімен құрастыруды қарастырамыз.
М-41 бет 1 : ІООООО масштабтағы 144 бетке бөлінеді, олар 1, 2, 3,
..., 144 цифрлары мен белгіленеді. Осы масштабтың 60-нөмірлі бетінің
номенклатурасы М-41-60 боладьг:""""~ - ^—
1 : 100000 масштабтағы М-41-60 картасының бір беті I : 50000
масштабтағы картаның 4 бетіне сәйкес келеді: олар А, Б, В және Г
әріптерімен белгіленеді. Осы шасштабтың екінші бетінің но-менклатурасы М-41-
60-Б болады.
Осы бетті 4-ке бөлуден 1 : 25000 масштабтағы картаның 4 бе-тін
алады; бүл беттер а, б, в, г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтағы
картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41--бО-Б-г-4 болады.
1 :5000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып 1 :
10000 масштабтағы картаның беті саналады, ал ол болса 1 :5000 масштабтағы
картаның 256 бетіне бөлінеді. 1 : 5000 масштабтағы картаның ең соңғы
бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.
1 : 2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1 : 5000
масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді; оларды орыс алфавитінің кіші
әріптерімен белгілейді. Сонымен 1 : : 2000 масштабтағы картаның ақырғы
бетінің номенклатурасы М-41-60 (256-и) болады.
Жер бетінің карталары географиялық карталар деп аталады. Әдетте
олардың масштабы ұсақ болады. Жер беті ондай карта-ларда 1 млн. еседен
артық кішірейтіліп бейнеленеді. Ірі масшатабты карталар (1 : 200 000 және
одан ірі) топография-лық карталар деп аталады. Олар мазмұны жөнінен жалпы
географиялық карталарға жатады (нөліктен?). Неғұрлым ірі масштабты (1 : 25
000, 1 : 50 000, 1 : : 100 000) топографиялық карталар жер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.