Төрелік шешім
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Шетелдік төреліктер шешімінің түсінігі
1.1. Ішкі және шетелдік төреліктердің шешімдерінің түсінігі мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Төрелік шешімдегі азаматтық құқықтық қорғау құралдарының ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3.Төрелік шешімнің жарамдылығының ұғымы және оның салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.Нью.Иорк конвенциясы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
2.1Шетелдік төрелік шешімді тану мен орындау тәртібі ... ... ..28
2.2.Тану мен орындау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.Қ.Р.заңнамасы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
3.1.Төрелік шешімді тану мен орындаудағы ұлттық заңнамалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудың ұғымы мен процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.3.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудағы мемлекеттік соттардың құзіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.4.Аралық сот шешімін атқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Соттық статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Ғылыми әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90
1. Шетелдік төреліктер шешімінің түсінігі
1.1. Ішкі және шетелдік төреліктердің шешімдерінің түсінігі мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Төрелік шешімдегі азаматтық құқықтық қорғау құралдарының ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3.Төрелік шешімнің жарамдылығының ұғымы және оның салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.Нью.Иорк конвенциясы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
2.1Шетелдік төрелік шешімді тану мен орындау тәртібі ... ... ..28
2.2.Тану мен орындау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.Қ.Р.заңнамасы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
3.1.Төрелік шешімді тану мен орындаудағы ұлттық заңнамалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудың ұғымы мен процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.3.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудағы мемлекеттік соттардың құзіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.4.Аралық сот шешімін атқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Соттық статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Ғылыми әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90
Соңғы он жылдықта Қазақстан Республикасында көптеген жаңа Заңдар түрлері қабылданылуда, соның ішінде ең өзекті де маңыздысы Қазақстан Республикасының Конституциясы, соның ішінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ҚР АК) Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, Халықаралық коммерциялық төрелік туралы заңы, Қазақстан Республикасының аралық соттар туралы заңы. Қабылданылған заң актілері аралық соттар мен халықаралық төреліктердің ақиқатты түрде субьективтік құқықтарды қорғау механизмімен заңды түрде азаматтар, ұйымдар және олардың бірлестіктерінің мүдделерін қорғайтындай болуын қажет етеді. Сонымен қатар сот ісін жүргізу мәселелерін қарастыратын заңдар да қабылданды.
Мысалы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы», «Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексіне заңмен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар туралы» Азаматтық іс жүргізу кодексі және Қылмыстық іс жүргізу кодексі т.б.
Юриспруденция ғылымында аралық соттар мен төреліктер туралы оқу, көптеген ғалым цивилист - іс жүргізушілердің зерттеу жұмыстарында қарастырылатын мәселелердің бірі болып табылады. Аралық соттар мен төреліктер туралы пайымдау теориялық қарама-қайшылықты туғызатын мәселеге жататынына қарамастан, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің түпкі және маңызды көздейтін мақсаты – құқық қорғау және азаматтар мен ұйымдардың мүдделерін қорғайтын заң түрі болғандықтан, талап қою құқығы институтында өз ғылыми және тәжірибелік мағынасын төмендетпейді.
Әр азамат, ұйым, өндіріс, мекеме, күллі мемлекеттің мүддесін заңды түрде қорғайтын, тиісілі құқықтарымен қамтамасыз ететін және де заңға тарту іс әрекетіне қатаң түрде қойылып отырған қоғамдық талаптардың өсуіне байланысты, әсіресе қоғамда болып жатқан өзгерістер кезінде сот органдарының қызметі өте маңызды болып табылады.
Демек, аралық соттар мен төреліктер, шешімдерінің орындалуының мәселері туралы білім алу – бір жағынан азаматтар мен ұйымдардың мүддесінің заңды түрде қорғалатындығын және азаматтық құқықтың іске асатындығын, екінші жағынан азаматтық іс жүргізу бойынша әділ соттың нәтижелілігінде позитивтік көрініс табатын тамаша сот ісін жүргізудің қорытындысын анықтайды.
Осылайша пайда болған проблеманың теориялық құндылығы түсінікті болады. Сонымен қатар қазіргі таңда Қазақстанда тұратын азаматтардың
Мысалы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы», «Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексіне заңмен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар туралы» Азаматтық іс жүргізу кодексі және Қылмыстық іс жүргізу кодексі т.б.
Юриспруденция ғылымында аралық соттар мен төреліктер туралы оқу, көптеген ғалым цивилист - іс жүргізушілердің зерттеу жұмыстарында қарастырылатын мәселелердің бірі болып табылады. Аралық соттар мен төреліктер туралы пайымдау теориялық қарама-қайшылықты туғызатын мәселеге жататынына қарамастан, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің түпкі және маңызды көздейтін мақсаты – құқық қорғау және азаматтар мен ұйымдардың мүдделерін қорғайтын заң түрі болғандықтан, талап қою құқығы институтында өз ғылыми және тәжірибелік мағынасын төмендетпейді.
Әр азамат, ұйым, өндіріс, мекеме, күллі мемлекеттің мүддесін заңды түрде қорғайтын, тиісілі құқықтарымен қамтамасыз ететін және де заңға тарту іс әрекетіне қатаң түрде қойылып отырған қоғамдық талаптардың өсуіне байланысты, әсіресе қоғамда болып жатқан өзгерістер кезінде сот органдарының қызметі өте маңызды болып табылады.
Демек, аралық соттар мен төреліктер, шешімдерінің орындалуының мәселері туралы білім алу – бір жағынан азаматтар мен ұйымдардың мүддесінің заңды түрде қорғалатындығын және азаматтық құқықтың іске асатындығын, екінші жағынан азаматтық іс жүргізу бойынша әділ соттың нәтижелілігінде позитивтік көрініс табатын тамаша сот ісін жүргізудің қорытындысын анықтайды.
Осылайша пайда болған проблеманың теориялық құндылығы түсінікті болады. Сонымен қатар қазіргі таңда Қазақстанда тұратын азаматтардың
1. Комаров В.В. Международный коммерческий арбитраж. Харьков, 1995.
2. Кудряшов С.М. Институционный арбитраж в Стокгольме / Мос¬ковский журнал международного права. 1995, NQ 3.
3. Лебедев С.Н. Международное сотрудничество в области коммерче¬ского арбитража. Международные конвенции, соглашения и другие документы по вопросам арбитража. М., 1979.
4. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компе-тенция арбитров и соглашение сторон. М., 1988.
5. Международный коммерческий арбитраж в Швеции. Под ред. В.С.
6. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика рассмотрения внешнеэкономических споров. М., 1985.
7. Мосс Д.К. Автономия воли в практике международного коммерче¬ского арбитража. М., 1966.
8. Поздняков В.С. Международный коммерческий арбитраж в Российской Федерации. Закон, регламент, комментарий. М., 1996.
9. Розенберг М.Г. Контракт международной купли-продажи. Совре¬менная практика заключения. Разрешение споров. М., 1996.
10. Третейский суд. Законодательство, практика, комментарий. Со-ставитель и автор комментариев Виноградова Е .А. М., 1997.
11. Хлестова И.О. Арбитраж во внешнеэкономических отношениях стран-членов СЭВ. М., 1980.
12. Laurence Graid & other. International СЬаmЬег of Соmmегсе
Arbitration. L., 1990.
13. Аболонин Г.О. Групповые иски. – М.: Изд-во НОРМА. – 2001. – 256 с. – (Современный гражданский и арбитражный процесс).
14. Александров Н.Г. Законность и правоотношения в советском обществе. М. – 1955.
15. Авдеенко Н.И. Иск и его виды в советском гражданском процессуальном праве: Автореф. дис…канд. юрид. наук. Л. – 1951.
16. Вершинин А.П. Меры защиты субъективных прав по гражданскому законодательству // Проблемы совершенствования законодательства о защите субъективных гражданских прав. Сб. науч. тр. Ярославль. – 1988.
17. И.Ю.Лоскутов судья, адвокат және нотариус қызметтеріндегілерге арналған емтихан «Сұрақтар мен жауаптар» Алматы 2004, 1,2,3,4,5 басылымдары, 365 бет
18. Васьковский Е.В. Курс гражданского процесса. М. – 1913.
19. Васильев А.М. Правовые категории. Методологические аспекты разработки системы категорий теории права. М. – 1976.
20. Виндшайд. Иск римского права с точки зрения сегодняшнего дня, 1856.
21. Гражданское процессуальное право РК: Учебник / Под ред. М.С. Шакарян. – М.: Былина. – 1998. – 504 с.
22. Гражданский процесс / Под ред. К.С. Юдельсона. – М.: Юрид. лит. – 1972. – 440 с.
23. Гражданский процесс / Под общ. ред. С.Н. Абрамова. – М. – 1948. – 483 с.
24. Гражданский процесс: Учебник / Под ред. Н.А. Чечиной, Д.М. Чечота, В.А. Мусина. – М.: ПРОСПЕКТ. – 1998. – 480 с.
25. Гражданский процесс. Учебник для вузов / Под ред. М.К. Треушникова. 2-е изд. испр. и доп. – М.: Изд-во Спарк, Юридическое бюро Городец. – 1998. – 544 с.
26. Гражданское судопроизводство: Учебное пособие / Под ред. В.М.Семенова. – Свердловск: Изд-во Свердл. юрид. ин-та. – 1974. – 324 с.
27. Гукасян Р.Е. Проблема интереса в советском гражданском процессуальном праве. Саратов: СЮИ. – 1970. – 192 с.
28. Гурвич М.А. Гражданские процессуальные правоотношения и процессуальные действия // Тр. ВЮЗИ. Т. III. М. – 1965.
29. Гурвич М.А. Учение об иске (состав, виды): Учебное пособие. М. – 1981.
30. Гурвич М.А. Право на иск. М., Л.: АН СССР. – 1949. – 215 с.
31. Гурвич М.А. Иски о присуждении // Уч. зап. ВЮЗИ. М. – 1948.
32. Гурвич М.А. Право на предъявление иска в теории и судебной практике последних лет // Правоведение. – 1961. – № 2.
33. Гордон В.М. Основание иска в составе изменений исковых требований. Ярославль. – 1902.
34. Давтян А.Г. Гражданское процессуальное право Германии. – М.: Городец-издат. – 2000. – 320 с.
35. Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы исковой формы защиты права. М.: МГУ. – 1979. – 159 с.
36. Добровольский А.А. Исковая форма защиты права (основные вопросы учения об иске). М.: Моск. ун-т. – 1965. – 190 с.
37. Дернбург. Пандекты. Т. 1. – 1906.
38. Жеруолис И.А. Понятие иска как процессуальной формы защиты права // Проблемы гарантии осуществления и защиты прав граждан. Тарту. – 1977.
39. Зейдер Н.Б. Основные вопросы учения об иске в советском гражданском процессе: Дис. … канд. юрид. наук. Саратов. – 1939.
40. Зейдер Н.Б. Элементы иска в советском гражданском процессе // Уч. зап. Саратов. юрид. ин-та. Вып. 4. Саратов. – 1956.
41. Исаенкова О.В. Иск в гражданском судопроизводстве. Саратов: СЮИ. – 1997.
42. Концепция судебной реформы в РФ / Сост. С.А. Пашин. – М.: Республика. – 1992. – 111 с.
43. Керимов Д.А. Философские проблемы права. М.: Мысль. – 1972. – 472 с.
44. Клейнман А.Ф. Некоторые теоретические вопросы учения об иске в советском гражданском процессе // Уч. тр. Вып. 3. Саратов. – 1969.
45. Комиссаров К.И. Право на иск и прекращение производства по гражданскому делу (некоторые вопросы) // Сб. уч. трудов Свердл. юрид. ин-та. Вып. 9. Свердловск. – 1969.
46. Крашенинников Е.А. Право на иск // Проблемы совершенствования законодательства о защите субъективных гражданских прав: Сб. науч. тр. Ярославль. – 1988.
47. Крашенинников Е.А. Совершенствование исковой формы защиты субъективных прав и охраняемых законом интересов // Проблемы реформы гражданского процессуального права и практики его применения: Межвуз. сб. науч. тр. Свердловск. – 1990.
48. Крашенинников Е.А., Носов В.А. Последствия истечения исковой давности // Предмет процессуальной деятельности в суде и арбитраже: Сб. науч. тр. Ярославль. – 1985.
49. Крашенинников Е.А. Право на защиту // Методологические вопросы теории правоотношений: Сб. науч. тр. Ярославль. – 1986.
50. Курылев С.В. О структуре юридической нормы. – 1958. – . 27. –Вып. 4.
51. Кириллов В.И., Старченко А.А. Логика. М. – 1982.
52. Кудрявцева Е.В. Обсуждение проекта нового Гражданского процессуального кодекса РК// Юридический вестник. – 1995. – № 20/21.
53. Машутина Ж.Н. Еще раз о преобразовательных исках // Проблемы совершенствования законодательства о защите субъективных гражданских прав. 1988.
54. Мотовиловнер Е.Я. Возникновение права на защиту // Проблемы права на защиту и юридической ответственности. 1987.
55. Новицкий И.Б. Римское право. М. – 1993.
56. Осокина Г.Л. Проблемы иска и права на иск. Томск: Том. ун-т. – 1989. – 195 с.
57. Осокина Г.Л. Иск (теория и практика). – М.: Городец. – 2000. – 192 с.
58. Полянский Н.Н., Строгович М.С., Савицкий В.М., Мельников А.А. Проблемы судебного права. М.: Наука. – 1983. – 224 с.
59. Пионтковский А.А. К методологии изучения действующего права // Учен. зап. ВИЮН. – Вып. 6. – М. – 1946.
60. Покровский И.А. Генезис преторского права. – 1902.
61. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің жобасы// Заңнама. – 2003. – № 20. – шілде.
62. Римское частное право: Учебник / Под ред. И.Б. Новицкого и И.С. Перетерского. – М.: Юристъ. – 1999. – 544 с.
63. Рязановский В.Л. Единство процесса. – М. – 1996.
2. Кудряшов С.М. Институционный арбитраж в Стокгольме / Мос¬ковский журнал международного права. 1995, NQ 3.
3. Лебедев С.Н. Международное сотрудничество в области коммерче¬ского арбитража. Международные конвенции, соглашения и другие документы по вопросам арбитража. М., 1979.
4. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компе-тенция арбитров и соглашение сторон. М., 1988.
5. Международный коммерческий арбитраж в Швеции. Под ред. В.С.
6. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика рассмотрения внешнеэкономических споров. М., 1985.
7. Мосс Д.К. Автономия воли в практике международного коммерче¬ского арбитража. М., 1966.
8. Поздняков В.С. Международный коммерческий арбитраж в Российской Федерации. Закон, регламент, комментарий. М., 1996.
9. Розенберг М.Г. Контракт международной купли-продажи. Совре¬менная практика заключения. Разрешение споров. М., 1996.
10. Третейский суд. Законодательство, практика, комментарий. Со-ставитель и автор комментариев Виноградова Е .А. М., 1997.
11. Хлестова И.О. Арбитраж во внешнеэкономических отношениях стран-членов СЭВ. М., 1980.
12. Laurence Graid & other. International СЬаmЬег of Соmmегсе
Arbitration. L., 1990.
13. Аболонин Г.О. Групповые иски. – М.: Изд-во НОРМА. – 2001. – 256 с. – (Современный гражданский и арбитражный процесс).
14. Александров Н.Г. Законность и правоотношения в советском обществе. М. – 1955.
15. Авдеенко Н.И. Иск и его виды в советском гражданском процессуальном праве: Автореф. дис…канд. юрид. наук. Л. – 1951.
16. Вершинин А.П. Меры защиты субъективных прав по гражданскому законодательству // Проблемы совершенствования законодательства о защите субъективных гражданских прав. Сб. науч. тр. Ярославль. – 1988.
17. И.Ю.Лоскутов судья, адвокат және нотариус қызметтеріндегілерге арналған емтихан «Сұрақтар мен жауаптар» Алматы 2004, 1,2,3,4,5 басылымдары, 365 бет
18. Васьковский Е.В. Курс гражданского процесса. М. – 1913.
19. Васильев А.М. Правовые категории. Методологические аспекты разработки системы категорий теории права. М. – 1976.
20. Виндшайд. Иск римского права с точки зрения сегодняшнего дня, 1856.
21. Гражданское процессуальное право РК: Учебник / Под ред. М.С. Шакарян. – М.: Былина. – 1998. – 504 с.
22. Гражданский процесс / Под ред. К.С. Юдельсона. – М.: Юрид. лит. – 1972. – 440 с.
23. Гражданский процесс / Под общ. ред. С.Н. Абрамова. – М. – 1948. – 483 с.
24. Гражданский процесс: Учебник / Под ред. Н.А. Чечиной, Д.М. Чечота, В.А. Мусина. – М.: ПРОСПЕКТ. – 1998. – 480 с.
25. Гражданский процесс. Учебник для вузов / Под ред. М.К. Треушникова. 2-е изд. испр. и доп. – М.: Изд-во Спарк, Юридическое бюро Городец. – 1998. – 544 с.
26. Гражданское судопроизводство: Учебное пособие / Под ред. В.М.Семенова. – Свердловск: Изд-во Свердл. юрид. ин-та. – 1974. – 324 с.
27. Гукасян Р.Е. Проблема интереса в советском гражданском процессуальном праве. Саратов: СЮИ. – 1970. – 192 с.
28. Гурвич М.А. Гражданские процессуальные правоотношения и процессуальные действия // Тр. ВЮЗИ. Т. III. М. – 1965.
29. Гурвич М.А. Учение об иске (состав, виды): Учебное пособие. М. – 1981.
30. Гурвич М.А. Право на иск. М., Л.: АН СССР. – 1949. – 215 с.
31. Гурвич М.А. Иски о присуждении // Уч. зап. ВЮЗИ. М. – 1948.
32. Гурвич М.А. Право на предъявление иска в теории и судебной практике последних лет // Правоведение. – 1961. – № 2.
33. Гордон В.М. Основание иска в составе изменений исковых требований. Ярославль. – 1902.
34. Давтян А.Г. Гражданское процессуальное право Германии. – М.: Городец-издат. – 2000. – 320 с.
35. Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы исковой формы защиты права. М.: МГУ. – 1979. – 159 с.
36. Добровольский А.А. Исковая форма защиты права (основные вопросы учения об иске). М.: Моск. ун-т. – 1965. – 190 с.
37. Дернбург. Пандекты. Т. 1. – 1906.
38. Жеруолис И.А. Понятие иска как процессуальной формы защиты права // Проблемы гарантии осуществления и защиты прав граждан. Тарту. – 1977.
39. Зейдер Н.Б. Основные вопросы учения об иске в советском гражданском процессе: Дис. … канд. юрид. наук. Саратов. – 1939.
40. Зейдер Н.Б. Элементы иска в советском гражданском процессе // Уч. зап. Саратов. юрид. ин-та. Вып. 4. Саратов. – 1956.
41. Исаенкова О.В. Иск в гражданском судопроизводстве. Саратов: СЮИ. – 1997.
42. Концепция судебной реформы в РФ / Сост. С.А. Пашин. – М.: Республика. – 1992. – 111 с.
43. Керимов Д.А. Философские проблемы права. М.: Мысль. – 1972. – 472 с.
44. Клейнман А.Ф. Некоторые теоретические вопросы учения об иске в советском гражданском процессе // Уч. тр. Вып. 3. Саратов. – 1969.
45. Комиссаров К.И. Право на иск и прекращение производства по гражданскому делу (некоторые вопросы) // Сб. уч. трудов Свердл. юрид. ин-та. Вып. 9. Свердловск. – 1969.
46. Крашенинников Е.А. Право на иск // Проблемы совершенствования законодательства о защите субъективных гражданских прав: Сб. науч. тр. Ярославль. – 1988.
47. Крашенинников Е.А. Совершенствование исковой формы защиты субъективных прав и охраняемых законом интересов // Проблемы реформы гражданского процессуального права и практики его применения: Межвуз. сб. науч. тр. Свердловск. – 1990.
48. Крашенинников Е.А., Носов В.А. Последствия истечения исковой давности // Предмет процессуальной деятельности в суде и арбитраже: Сб. науч. тр. Ярославль. – 1985.
49. Крашенинников Е.А. Право на защиту // Методологические вопросы теории правоотношений: Сб. науч. тр. Ярославль. – 1986.
50. Курылев С.В. О структуре юридической нормы. – 1958. – . 27. –Вып. 4.
51. Кириллов В.И., Старченко А.А. Логика. М. – 1982.
52. Кудрявцева Е.В. Обсуждение проекта нового Гражданского процессуального кодекса РК// Юридический вестник. – 1995. – № 20/21.
53. Машутина Ж.Н. Еще раз о преобразовательных исках // Проблемы совершенствования законодательства о защите субъективных гражданских прав. 1988.
54. Мотовиловнер Е.Я. Возникновение права на защиту // Проблемы права на защиту и юридической ответственности. 1987.
55. Новицкий И.Б. Римское право. М. – 1993.
56. Осокина Г.Л. Проблемы иска и права на иск. Томск: Том. ун-т. – 1989. – 195 с.
57. Осокина Г.Л. Иск (теория и практика). – М.: Городец. – 2000. – 192 с.
58. Полянский Н.Н., Строгович М.С., Савицкий В.М., Мельников А.А. Проблемы судебного права. М.: Наука. – 1983. – 224 с.
59. Пионтковский А.А. К методологии изучения действующего права // Учен. зап. ВИЮН. – Вып. 6. – М. – 1946.
60. Покровский И.А. Генезис преторского права. – 1902.
61. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің жобасы// Заңнама. – 2003. – № 20. – шілде.
62. Римское частное право: Учебник / Под ред. И.Б. Новицкого и И.С. Перетерского. – М.: Юристъ. – 1999. – 544 с.
63. Рязановский В.Л. Единство процесса. – М. – 1996.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Шетелдік төреліктер шешімінің түсінігі
1.1. Ішкі және шетелдік төреліктердің шешімдерінің түсінігі мен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Төрелік шешімдегі азаматтық құқықтық қорғау құралдарының ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3.Төрелік шешімнің жарамдылығының ұғымы және оның
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.Нью-Иорк конвенциясы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
2.1Шетелдік төрелік шешімді тану мен орындау тәртібі ... ... ..28
2.2.Тану мен орындау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.Қ.Р.заңнамасы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
3.1.Төрелік шешімді тану мен орындаудағы ұлттық заңнамалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудың ұғымы мен
процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.3.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудағы мемлекеттік
соттардың құзіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.4.Аралық сот шешімін атқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Соттық статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Ғылыми әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Кіріспе
Соңғы он жылдықта Қазақстан Республикасында көптеген жаңа Заңдар
түрлері қабылданылуда, соның ішінде ең өзекті де маңыздысы Қазақстан
Республикасының Конституциясы, соның ішінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі (ҚР АК) Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексі, Халықаралық коммерциялық төрелік туралы заңы, Қазақстан
Республикасының аралық соттар туралы заңы. Қабылданылған заң актілері
аралық соттар мен халықаралық төреліктердің ақиқатты түрде субьективтік
құқықтарды қорғау механизмімен заңды түрде азаматтар, ұйымдар және олардың
бірлестіктерінің мүдделерін қорғайтындай болуын қажет етеді. Сонымен қатар
сот ісін жүргізу мәселелерін қарастыратын заңдар да қабылданды.
Мысалы Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың
мәртебесі туралы, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексіне заңмен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар туралы Азаматтық
іс жүргізу кодексі және Қылмыстық іс жүргізу кодексі т.б.
Юриспруденция ғылымында аралық соттар мен төреліктер туралы оқу,
көптеген ғалым цивилист - іс жүргізушілердің зерттеу жұмыстарында
қарастырылатын мәселелердің бірі болып табылады. Аралық соттар мен
төреліктер туралы пайымдау теориялық қарама-қайшылықты туғызатын мәселеге
жататынына қарамастан, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің түпкі және маңызды көздейтін мақсаты – құқық қорғау және
азаматтар мен ұйымдардың мүдделерін қорғайтын заң түрі болғандықтан, талап
қою құқығы институтында өз ғылыми және тәжірибелік мағынасын төмендетпейді.
Әр азамат, ұйым, өндіріс, мекеме, күллі мемлекеттің мүддесін заңды
түрде қорғайтын, тиісілі құқықтарымен қамтамасыз ететін және де заңға
тарту іс әрекетіне қатаң түрде қойылып отырған қоғамдық талаптардың өсуіне
байланысты, әсіресе қоғамда болып жатқан өзгерістер кезінде сот
органдарының қызметі өте маңызды болып табылады.
Демек, аралық соттар мен төреліктер, шешімдерінің орындалуының
мәселері туралы білім алу – бір жағынан азаматтар мен ұйымдардың
мүддесінің заңды түрде қорғалатындығын және азаматтық құқықтың іске
асатындығын, екінші жағынан азаматтық іс жүргізу бойынша әділ соттың
нәтижелілігінде позитивтік көрініс табатын тамаша сот ісін жүргізудің
қорытындысын анықтайды.
Осылайша пайда болған проблеманың теориялық құндылығы түсінікті
болады. Сонымен қатар қазіргі таңда Қазақстанда тұратын азаматтардың заңды
мүдделері мен құқықтары заңды түрде қанағаттандырылатындықтан, оның
практикалық маңыздылығын да түсіну қиынға соқпайды. Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша талап қою институтының
зерттелуі мен анықталуы үлкен тәжірибелік маңызды нәрсе болып табылады.
Құқық және заңды мүдделерді қорғау ісін орындауға байланысты ғылыми
зерттеулердің бір қорытындыға келмеуінің әсерінен соттық реформаны іске
асыру барысында қайшылық пайда болуы мүмкін.
Аралық соттар мен төреліктер мәселесінің рөлі мен маңыздылығы туралы,
шешімдерінің орындалуының мәселері туралы айтылған ақиқат - Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша зерттеу жұмысының
тәжірибелік және теориялық мағынасын ашу керектігін ұйғартады.
Диссертациялық жұмыстың тақырыптық маңыздылығының тезисі осындай
мәселелерге байланысты құпталады.
Ғылыми зерттеу бойынша проблеманың жағдайы
Осылайша жалпы теориялық деңгейде халықаралық төрелік пен олардың
шешімдерінің мәселесі туралы әйгілі отандық ғалым цивилист-іс
жүргізушілердің жұмыстары бойынша зерттеледі. Соның ішінде М.К. сүлейменов,-
академик, заң ғылымының докторы, профессор, – З. Х. Баймолдина - заң
ғылымының кандидаты, З. К. Абдуллина – заң ғылымдарының кандидаты, Ю. Г.
Басин – заң ғылымдарының доктыры, Т. Е. Каудыров және А. Ж. Қасенова,
сонымен қатар басқа да шетел заңгерлері М.А. Гурвич, Н.Б. Зейдер,
В.М. Гордон, А.А. Добровольский, С.А. Иванов, П.М. Филиппов, М.А. Викут,
Р.Е. Гукасян, П.Ф. Елисейкин, М.С. Шакарян, О.В. Иванов, А.Ф. Клейнман,
К.С. Юдельсон, К.И. Комиссаров, С.В. Курылев, Д.М. Чечот, Г.Л. Осокин,
В.Н. Щеглов, Н.А. Чечин, А.А. Мельников, Е.А. Крашенинниковтың, және т. б.
сонымен қатар құқық теоретиктері – Н.В. Витрук, В.А. Кучинский,
Н.И. Матузов, О.А. Красавчиков, Л.С. Явич, В.Е. Гулиев, Ф.М. Рудинский,
Д.А. Каримов, Р.О. Халфин, және т.б.
Берілген зерттеулер талап қою мәселесіне ерекше маңыздылық береді.
Барлық субьективті азаматтық құқық немесе заңды мүдделерді қорғау мәселесі
бойынша талап қою іс әрекетін пайдалану және көптеген сол сияқты
тәжірибелік мәселелерді дұрыс түсінудің бірден бір жолы болып табылады.
Осыған орай, талап қою түріне байланысты көптеген монографиялық
зерттеулер жазылған. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Азаматтық іс
жүргізу құқығы бойынша талап қою түрлері және оның маңыздылығы мәселесі
бойынша тәжірибелік және теориялық үлкен маңызын қосқан авторлардың
материалдары дипломдық жұмыста орын алатын болады.
Таңдалынып алынған диссертациялық жұмыстың жан жақты зерттелініп,
көркемді етіп жазылуы үшін, монографиялық зерттеулерден басқа, заң оқу
орындарында пайдаланылған еңбектер, азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша
ғылыми әдебиеттер, түрлі газет журналдарда көрініс алған құжаттар мен
материалдар қолданылды.
Диссертациялық жұмысты зерттеудің мақсаты мен міндеті
Монографиялық әдебиеттер мен Қазақстан Республикасы шеңберінде
қолданыста жүрген азаматтық іс жүргізу заңына, отырып, халықаралық
коммерциялық төрелік туралы заңнамаға сүйене отырып төреліктің және
шешімдерінің орындалуының мәселелерінің мән мағынасын, пайда болу
табиғатын анықтау және тәжірибелік, теориялық проблемасын ашып көрсету,
логикалық құпталған шешімдерді біріктіре отырып пайда болған қорытынды
жұмыстарды өзгерту туралы ұсыныстар мен мінездеме енгізу, шетелдік
төреліктердің шешімін орындаудың теориялық мәнін аша отырып құқықтық
кемшіліктерге талдам жасау, ұсыныстар енгізу диссертациялық зерттеудің
негізгі мақсаты блып табылады.
Осы мақсатқа жетуді көздейтін теориялық және қолданбалы жұмыстар
нәтижесін келесі мәселелер анықтайды:
( шетелдік төреліктердің шешімдерінің құқықтық табиғаты мен
мәртебесіне талдам жасау.
(шетелдік төрелік шешімдерінің аумақтық ықпал ету салдары мен құқықтық
қайшылықтарды ашып көрсету.
(шетелдік төреліктердің шешімдерінің орындалуының негізгі жүйесіне
талдамм жасау және ұсыныстар енгізу
( төреліктер шешімінің ұғымына талдау жасау және оның мазмұнын ашу;
( төрелікке талап қою құқығының мазмұндық анализін анықтау;
( азаматтық сот ісін жүргізуде, құқық және заңды мүдделерді қорғауда,
талап қою формасында іске асатын құқық нормаларын күшейтуге бағытталған заң
шығару ұсыныстарын туғызу.
Диссертациялық зерттеу жұмысының методологиясы мен әдісі
Диссертациялық жұмыста қарастырылатын мәселелерді зерттеу және
анализдеу үшін, ғылыми зерттеудің түрлі әдістері қолданылады. Мысалға:
диалектикалық, статистикалық, тарихи, формальды ойлау түрі, салыстырмалы
құқықтық, жүйелі құрылымдық, құқықтық нормаларды танып білудің ерекше
жолдары немесе әдісі қолданылады.[1]
Диссертациялық жұмыстыңың құрылысы
Диссертациялық жұмыс – кіріспе, бірнеше параграфтан тұратын, төрт
бөлімге бөлінген - негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Шетелдік төреліктер шешімінің түсінігі
1.1. Ішкі және шетелдік төреліктердің шешімдерінің түсінігі мен
айырмашылығы.
Халықаралық төрелікте қаралатын істер көбіне сауда қатынастарынан
туындайтын мемлекеттердің азаматтары мен сол елдерде тіркелген коммерциялық
ұйымдары арасындағы даулы мәселелер болып табылады. Саудагердің кәсібі
әлемдегі ең ежелден келе жатқан кәсіптердің бірі болып табылады. Адамзат
қауымында өркениет қалыптасқалы бері пайда болған қатынастардың бірі
халықаралық сауда қатынастары. Ұлы Жібек жолы бойымен жүргізілген шығысы
Қытайдан басталатын сауда қатынасының келесі шеті Индия, Греция және Рим
мемелкеттері болды. Сауда жасаумен бірге одан туындайтын дауларды да шешу
халықаралық қатынастар үшін аса маңызды болды. Халықаралық сауда
қатынастарында өзге елдің адамдары болғандығы одан туындаған дауды қарау
кезінде көптеген келеңсіз жайттардың орын алуына, өзге елдің сотына
сенімсіздікпен қарау сол кезеңдегі ксенофобия[2] құбылысының салдарынан да
болып отырды. Көптеген елдерде өз соттарының ішкі дау-дамайды қараудан қолы
босамайтын еді. Осының салдарынан дау тараптары елге сыйлы азаматтарды
өздері сайлап алып төрелігіне жүгінетін еді. Дегенмен ол тұлғалар көбіне
тиісті дәрежеде қызмет көрсете бермеуші еді. Олардың қызметінде көптеген
қиындықтар болып тұратын еді. Бірақ та төреліктер ел арасында өз беделін
сақтап тұруға талпынатын, әрі бұл оларға деген халықтың сенімін арттырды.
Соның нәтижесінде көптеген ғасырлар бойы төреліктер қызмет атқарып келеді
және бүгінгі күнгі төреліктер қызметіне де үлгі ретінде қолдануға лайық
әдіс-тәсілдері жетерлік.
Халықаралық шаруашылық қызметте дау туындауы қалыпты жағдай.Тіпті
тараптар өте жоғары деңгейде қамтамасыз ету мәселесін шешкен күннің өзінде
орындамау орын алады. Сол кезде өзіне қатысты міндеттеме орындалмаған
тарап компенсация алуға ұмтылары сөзсіз. Көптеген мемлекеттерде ішкі
соттық жүйеде бұл мәселені шешу жақсы жолға қойылған. Ал халықаралық
коммерциялық даудан туындайтын сұрақтың маңызы өзгешелеу болып табылады.
Халықаралық сауда кең әрі тұрақсыз кеңістікте жүзеге асып келеді. Жалпы
ешқандайц ерекше халықаралық сот та халықаралық процедура да жалпы жұрт
таныған құқық жоқ деуге болады. Біз білетініміздей бірнеше ғана
халықаралық сауда қатнастарына байланысты конвенциялар бар әрі оларды көп
мемлекеттер ратификацияламаған.
Осы тұста тақырып ұғымды болуы үшін алдымен мемлекеттік деңгейдегі
төреліктер аралық соттар туралы қарастырып өтуіміз керек сияқты. ҚР
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-бабына сәйкес заң актілерінде тыйым
салынбаған кезде азаматтар мен занды тұлғалар мүліктік дауларын аралық
соттардың қарауына бере алады. Аралық сот өзара мүліктік дауларды шешу үшін
тараптардың өздерімен олардың келісімі бойынша құрылған сот болып табылады.
Аралық сот - үшінші тұлғаның соты, делдалдың немесе делдалдардың соты,
дауласушы тараптар өз ісі бойынша шешім шығаруды ерікті түрде үшінші
тұлғаға сеніп тапсырады және алдын-ала осы шешімге бағынуға міндеттенеді.
Аралық соттың билігі жалпы заңға емес, шарттық бастауға, жеке тұлғалардың
еріктеріне негізделеді және бұлар оның ерекшелігін көрсетеді.[3]
Аралық соттар мемлекеттік сот жүйесіне кірмейді. Дау аралық сотта
шешілген жағдайда аралық соттың шешімі мемлекеттік соттың шешімімен бірдей
заңды күшке ие болады және мәжбүрлеп орындала алады. Мемлекеттік соттар
аралық соттардың қызметіне араласпайды және керісінше аралық соттар
мемлекеттік соттардың сот төрелігін жүзеге асыруына араласпайды.
Мемлекеттік соттар аралық соттарға заңда белгіленген реттерде және шектерде
көмек көрсетеді. Әдебиетте мемлекеттік соттарға балама болып табылатын
аралық соттар арқылы құқықтарды қорғаудың мемлекеттік және аралық соттардың
жеке-құқықтық сұрақтарды шешу аясындағы бәсекелестігіне, аталған соттардың
құзыретіне, сондай-ақ олардың өзара ықпалдасуына қатысты көптеген
сүрақтардың пайда болуына әкелетіні жөнінде дұрыс атап көрсетіледі]. Аралық
соттардың азаматтық істерді қарауға байланысты қүзыреті заңдық тұрғыдан
реттелген. Аралық сотқа жүгіну үшін тараптар істі аралық сотқа беру туралы
келісім жасауы керек. Бұл келісім жекелеген қүжат түрінде жасалады (кейде
ол аралық жазба деп аталады) немесе негізгі шарттың ішінде (төрелік
ескертпе түрінде) көзделуі мүмкін. ҚР-ның аумағында аралық соттар
мемлекеттік соттарға айрықша ведомствалық бағынысты істерден басқа жеке
және заңды тұлғалардың арасында жасалған азаматтық-құқықтық шарттардан
туындайтын кез-келген істі қарай алады, оның ішінде шетелдік элементі бар
дауларды қарай алады. Қазақстан Республикасында "аралық сот" және "төрелік"
немесе "төрелік сот" деген терминдер синоним ретінде қолданылады және бұлар
терминологиялық әртүрлілікке қарамастан сол бір сот болып табылады. М.
Сулейменовтың айтуынша, бұл соттардың арасында құзырет даудың сипатына
байланысты ажыратылады, яғни кез-келген төрелік (аралық) сот мемлекеттің
ішіндегі, сондай-ақ халықаралық дауларды шеше алады, оларға кез-келген жеке
және заңды тұлға жүгіне алады (резидент те, резидент емес те). Бұл жағдайда
даулардың сипатына қарай аралық сот туралы заң немесе халықаралық
коммерциялық төрелік туралы заң қолданылады. Құзыреттің ажыратылуы "егер
тараптардың ең болмаса бірі Қазақстан Республжасының резиденті емес
болса"[4].
Елімізде аралық соттардың және халықаралық коммерциялық төреліктердің
қызметін келесі арнайы заңдар реттейді: 2004 жылы 28 желтоқсанда
қабылданған "Аралық соттар туралы" және "Халықаралық қоммерциялық төрелік
туралы" Заңдар. ҚР ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің бірқатар нормалары да
аралық сотқа қатысты мәселерді реттейді, 2004 жылдың 28 желтоқсанында Бұл
заңға да "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық ақтілеріне аралық
соттар және төреліқ қызметінің мәселелері бойынша толықтырулар енгізу
туралы" Заңмен тиісті толықтырулар енгізілді.
2004 жылдың аяғына дейін Қазақстан Республикасында аралық соттардың
қызметін және олардың шешімдерін мәжбүрлеп орындатуды белгілейтін арнайы
заң болмаған еді. Ал бұл іс жүзінде аралық соттардың өз қызметін
жүзеге асыруына және олардың шешімдерінің мәжбүрлеп орындалуына байланысты
қиындықтарға әкелді. Аралық соттардың өзекті проблемалары мен қиындықтары
туралы мақалалар жарияланып, арнайы ғылыми конференциялар өткізілді .
Сондай-ақ, ҚР Әділет министрлігінің өкілдері, ҚР Бас Прокуратурасының
өкілдері, соттар заңнамада көзделген аралық соттарға қатысты кейбір
мәселелерді түсіндіруді сұрап, ҚР Конституциялық Кеңесіне бірнеше рет
жүгінді. Осыған байланысты ҚР Конституциялық Кеңесі бірнеше қаулы
қабылдады. Бұл қаулылардың мазмұны аралық соттар сот төрелігін жүзеге
асырмайды, тараптардың дауды аралық сотқа беру туралы шарт жасауы кейіннен
бұл даудың ҚР-ның сот жүйесіне кіретін соттарда қаралу мүмкіндігін жоққа
шығармайды, сондай-ақ сол кездері күшінде болған 04.05.1993 жылғы
"Экономикалық дауларды шешуге арналған аралық сот туралы" ереженің
көптеген тармақтары қолданыстағы заңдарға қайшы келеді дегенге саяды. ҚР
Жоғарғы соты тарапынан да аралық соттардың шешімдерінің орындалуын құқықтық
реттеуге байланысты туындаған проблеманы шешуге бағытталган шаралар
қабылданды.[5] Бас Прокурордың наразылық қелтіруіне байланысты 28.06.2002
жылы ҚР Жоғарғы Соты "Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының "Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп
орындату туралы арыздарды қараудың сот тәжірибесі туралы" 2001 жылғы 19
қазандағы № 14 қаулысына қелтірген наразылығы туралы" № 15 нормативтік
қаулы қабылдап, онда аталған қаулының қүші сәйкес заң актісі қабылданғанға
дейін тоқтатыла тұратынын көрсетті. Сондай-ақ, бұл акт аралық соттар мен
шетелдік төрелік соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындауға қатысты екі түрлі
тәртіпті бекітті. Ішкі дауларды шешетін аралық соттардың шешімдері тек
заңда көзделген жағдайларда ғана мәжбүрлеп орындалатын болды. Шетелдік
төреліктердің шешімдері ҚР АІЖК-нің 425-бабына, Қазақстан Республикасы
04.10.1995 жылы қосылған "Шетелдіқ арбитраждық шешімдерді тану және орындау
туралы" 10.06.1958 жылғы Нью-Иорқ Конвенциясына және ҚР бекіткен өзге де
халықаралық қонвенцияларға сәйкес таныла және мәжбүрлеп орындала алды.
Шетелдік төреліктердің шешімдерін орындау тәртібі жөнінде ҚР Жоғарғы
Сотының 11.06.2003 жылғы № 5 "Сот шешімі туралы" нормативтік қаулысының 30-
тармағында да көзделген . Ендігі уақытта орын алған проблемалар жаңа
заңдардың қабылдануымен шешімін тапты. ҚР Жоғарғы сотының 23.12.2005 жылғы
№ 10 "Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындату жөнінде заңдардың
қейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы" нормативтік қаулысымен
19.10.2001 жылғы № 14 және 28.06.2002 жылғы № 15 қаулылардың қүші жойылды.
Тараптардың өзара дауды аралық соттың немесе халықаралық коммерциялық
төреліктің шешуіне беруге келісуі мемлекеттіқ сотқа бұл дау бойынша талап
қою құқығына әсер етеді. Бұл мәселені түсіндіру үшін теориялық ойлар мен
заңнамалық материалдарға шолу-талдау жасау қажет.
Іс жүргізуші-ғалымдардың арасында аралық жазбаның немесе дауды аралық
соттың шешуіне беру туралы келісімнің болуы жөнінде әртүрлі пікірлер
орныққан. Ғалымдардың бір тобы өз еңбектерінде осы мән-жайды талап қою
құқығының алғы шарты ретінде қарастырады. Ғалымдардың екінші тобы мұндай
пікірмен келіспейтіндіктерін білдіреді. Біздіңше, бұл мәселеде екі ұғымды
ажырату керек: дауды аралық соттың шешуіне беру туралы келісімнің болуы
және аралық сот шешімінің болуы. Енді осы екі ұғымның айырмашылығын және
салдарын анықтау үшін заңдық тұрғыдан талқылайық.
Сот тәжірибесінде егер тараптардың арасында істі аралық сотқа беру
туралы келісім болса, соттар ҚР АІЖК-нің 153-бабының 1-бөлігінің 1-
тармақшасын басшылыққа алып, талап арызды қабылдаудан бас тартып,
тұлғаларға бұл талаппен аралық сотқа жүгіну қажеттігін түсіндіреді. Ал іс
сотта қозғалып қеткеннен кейін тараптардың арасында аралық келісімнің бар
екені белгілі болса және заңнамалық актілерде өзгеше көзделмеген жағдайда,
егер жауапкерден істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дауды сотта
шешуге қарсылық білдірілсе, сот ҚР АІЖК-нің 249-бабының 5-тармақшасына
сәйкес талапты қараусыз қалдырады. Тараптар аралық келісімді іс
апелляциялық немесе қадағалау сатыларында қаралып, бірінші сатыдағы сотқа
жаңадан қарауға жіберген кезде де жасап, дауларын аралық сотқа бере алады,
өйткені іс бірінші сатыдағы сотта қайтадан мәні бойынша жалпы тәртіппен
қаралады.
ҚР АІЖК-нің 153-бабының 1-бөлігінің 1-тармақшасында көрсетілген "арыздың
азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға және шешуге жатпауы" істің
өзге сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуы тиістігіне қоса ведомствалық
бағыныстылық ережесінің сақталмауын, яғни істің сот қарауына жатпауын
білдіреді. Істі аралық соттың қарауына беру туралы тараптардың өзара
келісуі істің сотқа ведомствалық бағыныстылығының өзгертілгенін білдіреді.
Даудың аралық сот қарауына жатуы шарттық ведомствалық бағыныстылық болып
табылады. Олай болса, сот тәжірибесінде аталған жағдайға ҚР АІЖК-нің 153-
бабының 1-бөлігінің 1-тармақшасының қолданылуы дұрыс сияқты болып көрінеді.
Бірақ бұнымен келесі дәлелдерге байланысты келісуге болмайды. Талап арызды
қабылдаудан бас тарту осы талаппен сол тұлғалардың сотқа қайтадан жүгіне
алмайтынын білдіреді. Бірақ мынадай жағдайлардың салдарынан мүдделі тұлға
мемлекеттік сотқа сол талаппен жүгінуі мүмкін: дауды аралық сотқа беруге
келіскен тараптар іс аралық сотта қаралмай жатып, араларындағы аралық
келісімді бұза алады немесе аралық келісім жарамсыз болуы не ҚР-ның "Аралық
соттар туралы" Заңының 19-бабының 5-тармағына[6] сәйкес талап арыз берілген
аралық сот құзыретті болмауына байланысты бұл дауды қарай алмауы мүмкін.
Сондықтан тараптардың арасында дауды аралық сотқа беру туралы келісімнің
бар екендігі анықталса, судья талап арызды қайтарса дұрыс болар еді.
Өйткені талап арызды қайтару ұқсас талаппен мемлекеттік сотқа қайтадан
жүгінуге кедергі келтірмейді.
Аралық сот шешімінің болуына байланысты екі мәселені анықтап айту керек.
Бірінішісі - орындалған аралық сот шешімінің болуы, екіншісі
-орындаудан бас тартылған аралық сот шешімінің болуы. Сондай-ақ, ҚР-ның
Аралық соттар туралы" Заңының 44-бабына, "Халықаралық коммерциялық төрелік
туралы" Заңының 7-тарауына, ҚР АІЖК-нің 39-1, 45-1-тарауларына сәйкес
аралық соттардың және халықаралық коммерциялық төреліктердің шешімдеріне
құзыретті мемлекеттік сотқа шағымдануға болады. Құзыретті мемлекеттік
соттар бұл шешімдердің күшін заңда көзделген негіздер бойынша жоя алады
(бұл жағдайда аралық соттың шешімі жоқ деуге болады). Сонда аралық соттың
(халықаралық қоммерциялық төреліктің) шешімін орындаудан бас тартылса
немесе құзыретті мемлекеттік сот оның күшін жойса, мүдделі тұлғада сол
талабымен мемлекеттік сотқа жүгінуге мүмкіндік болады. Ал аралық соттың
(халықаралық коммерциялық төреліктің) шешімі орындалса немесе құзыретті
мемлекеттік сот оның қүшін жоймаса, мүдделі тұлғада сотқа талап қою құқығы
болмайды, яғни мүдделі тұлға бұл жағдайларда сол талаппен сотқа жүгінсе,
оның талап арызы қабылдаудан бас тартылуы немесе қозғалған іс жүргізу
қысқартылуы керек.[7]
Сот тәжірибесінде осы мән-жайлар анықталса, ҚР АІЖК-нің 153-бабының 1-
тармақшасы бойынша талап арыз қабылдаудан бас тартылады емесе 247-баптың 1-
тармақшасына сәйкес іс жүргізу қысқартылады. Демек аралық сот шешімінің
болуына қатысты ҚР АІЖК-нің 153 және 247-арының қолданылуы
дұрыс. Бұл мәселе РФ АІЖК-нде ҚР-ның азаматтық жүрпзу заңнамасына қарағанда
келесідей реттелген, 134-бабының 1-бөлігінің 3-тармақшасында судьяның талап
арызды, егер тараптар үшін міндетті болып табылатын және сол тараптар
арасында, сол нысана туралы және сол негіздемелер бойынша
қабылданған аралық соттың шешімі болса, аралық шешімін мәжбүрлеп орындау
туралы атқару парағын беруден бас тартатын жағдайларды қоспағанда ,
қабылдаудан бас тартатыны көзделеді АІЖК-нщ 220-бабына сәйкес осы мән-жай
сотта қарау барысында анықталған жағдайда іс бойынша іс жүргізу
қысқартылады. РФ-ның заңында аралық сот шешімі болуына қатысты жағдай талап
арызды қабылдаудан бас тарту мен іс жүрпзуді қысқарту негіздерінің ішінде
бөлек арнайы қөзделіп тұр.АІЖК 53-бабының 1-бөлігінің 1-тармақшасындағы
ережені, яғни істің азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға
жатпауы жөнінде норманы аталған жағдайға арыздануға болмайды, ол
мынамен байланысты: істің аралық сотта шешіліп аралық сот шешімінің
орындалуы дегенді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға жатпайды
деп қарастыру дұрыс емес, өйткені бұзылған құқық іс жрүзінде қорғалып
қойды, аталған ереже егер құқық туралы дау әлі шешілмеген олса ғана
қолданылуы қерек. Ендеше талап арызды қабылдау мен іс жүргізуді ысқарту
непздерін жаңа негізбен толықтыру қажет. 2004 жылы 28
келтоқсанда ҚР-ның "Аралық соттар туралы", "Халықаралық қоммерциялық
төрелік туралы" Заңдары және "Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне аралық соттар және төреліктердің қызметінің
мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы" Заңы қабылданғанда осы
мәселе, яғни талап арызды қабылдаудан бас тарту мен іс жүргізуді қысқарту
негіздерінің мен аралық сот шешімінің болуына қатысты негізді арнайы енгізу
қажеттілігі ескерілмеген тәрізді. ҚР АІЖК-нде аралық немесе төрелік соттың
ұқсас талап бойынша шешімінің болуы фактісінің талап арызды қабылдаудан бас
тартудың, іс бойынша іс жүргізуді қысқартудың негіздері ретінде
көрсетілмегенін А.Ш. Хамзин де атап көрсетеді.
Жоғарыда аралық соттың істің мәні бойынша шығаратын шешіміне
қатысты мәселеге тоқталдық. Сондай-ақ, аралық соттың істі мәні бойынша
шешпеген кезде де шешім шығара алатын жағдайын ескеру керек. Ол ҚР-ның
"Аралық соттар туралы" Заңының 34-бабының 3-тармағында қөзделген[8]. Егер
аралық сотта іс қарау барысында тараптар дауды Қазақстан Республикасының
заңнамасына қайшы келмейтін және басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды
мүдделерін бұзбайтын бітімгершілік келісім жасау жолымен реттесе, аралық іс
қарауды тараптардың өтініші бойынша тоқтатады және оның тарапынан
қарсылықтар болмаған кезде бұл реттеуді аралық соттың
келісілген жағдайлардағы шешімі ретінде тіркейді. Аралық соттың бұл
шешімінің даудың мәні бойынша шығарылатын аралық соттың кез-келген шешімі
сияқты күші болады. Мемлекеттік сотта тараптардың бітімгершілік келісім
жасау арқылы істі аяқтауы өзгедей нысанда рәсімделеді, яғни сот
бітімгершілік келісімді бекітіп, іс жүргізуді қысқарту туралы үйғарым
шыгарады. Бұл ұйғарым шешім тәрізді мәжбүрлеп орындала алады.
Мұндағы айырмашылық мынаған байланысты: бітімгершілік келісім
ерікті түрде орындалмаса, мәжбүрлеп орындалуы тиіс, ал заңда аралық
соттардың шешімдерінің ғана мәжбүрлеп орындалатыны бекітілген, сондықтан
тараптардың аралық сотта бітімгершілік келісім жасауы шешіммен
рәсімделеді. Аралық соттың келісілген жағдайлардағы шешімінің
болуы мемлекеттік сотқа талап қоюға кедергі болады. Мемлекеттік сотқа
талаппен жүгінуге талапкердің талаптан бас артуына байланысты аралық
сотта іс қарауды тоқтату туралы ұйғарымның да кедергі болады. Аралық соттың
бұл үйғарымы "Аралық соттар туралы " Заңның 42-бабымен реттеледі[9]. Осы
ұйғарымға қатысты мәселенің құқықтық реттелуін жетілдіру қажет. Заңда
аталған ұйғарымның міндетке ие болатыны көрсетілмеген, сондықтан
талапкердің талаптан бас артуына байланысты аралық сотта іс қарауды
тоқтату туралы ұйғарымның міндетті деп танылатынын ҚР-ның "Аралық соттар
туралы" Заңда нақты бекіту керек. Аралық соттың ұқсас іс бойынша орындалған
шешімінің болуына қатысты мәселе тәрізді аралық соттың қелісілген
жағдайлардағы шешімінің және талапкердің талаптан бас тартуына байланысты
аралық сотта іс қарауды тоқтату туралы ұйғарымның болуын ҚР АІЖК-нің 153
және 247-баптарында көзделген талап арызды қабылдаудан бас тарту мен іс
жүргізуді қысқарту негіздерінің ішінде арнайы көздеу қажет.
З.Х. Баймолдина талап арызды қабылдаудан бас тартудың және іс бойынша
жүргізуді қысқартудың негіздерін егер аралық соттың сол тараптар арасында,
ол нысана туралы және сол негіз бойынша дау жөнінде шығарылған шешімі болса
деген негізбен толықтыру, сондай-ақ талап арызды қайтару негіздерінің
ішінде аралық жазбаның немесе дауды аралық соттың шешуіне беру туралы
шарттың болуын көрсету қажеттігін ұсынып, АІЖК-нің 249-бабының 5-
тармақшасындағы "жауапкер істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дауды
сотта шешуге қарсылық білдірсе" дегенді алып тастау керектігі жөнінде пікір
білдіреді. Бұл пікір орынды, өйткені аралық (төрелік) келісімнің болуына
қарамастан, істің сотта әрі қарай жалғастырылу мүмкіндігін жауапкердің
еркіне байланысты ету аталған келісімнің ешқандай міндетті күшінің
жоқтығын білдіретін сияқты.
Сонымен жоғарыда айтылғандардың негізінде қарастырып өткен мән-жайларға
байланысты мынадай теориялық қорытынды жасалды:
- мемлекеттік сотқа талап қою құқығының алғы шарты ретінде болады:
1) аралық соттың сол тараптар арасында, сол нысана туралы және сол негіз
бойынша дау жөнінде заңды күшіне енген және орындалған шешімінің болмауы;
2) аралық соттың тараптардың дауды бітімгершілік келісімін жасау жолымен
реттеуіне байланысты шығарған келісілген жағдайлардағы шешімінің болмауы;
3) аралық соттың талапкердің талаптан бас тартуына байланысты іс жүргізуды
тоқтату туралы ұйғарымының болмауы;
- мемлекеттік сотқа талап қою құқығын іске асырудың шартына дауды аралық
соттың шешуіне беру туралы келісімнің болмауы жатады.
Осы қарастырған мән-жайлар аралық (төрелік) сотқа талаппен жүгіну
құқығына да ықпал етеді. Бірақ аралық келісімнің болуына қатысты мән-жай
аралық сотқа талап қою құқығын іске асырудың шарты ретінде емес, аталған
құқықтың алғы шарты ретінде болады, өйткені аралық қелісімнің болмауы
аралық сотқа талап қою құқығының жоқтығын қөрсетеді. Ал мына мән-жайлардың
аралық (төрелік) сотқа талап қою құқығының алғы шарттары ретінде болатыны
күмән тудырмайды:
1) аралық соттың сол тараптар арасында, сол нысана туралы және сол негіз
бойынша дау жөнінде заңды күшіне енгенше орындалған шешімінің болмауы;
2) аралық соттың тараптардың дауды бітімгершілік келісімін жасау жолымен
реттеуіне байланысты шығарған келісілген жағдайлардағы шешімінің болмауы;
3) аралық соттың таларкердің талаптан бас тартуына байланысты іс қарауды
тоқтату туралы үйғарымының болмауы.
Сот тәжірибесінде тараптардың істі аралық соттың қарауына беру туралы шарт
жасауының негізінде талапты қараусыз қалдыруды реттейтін нормалардың дұрыс
қолданылатыны қездеседі. 2002 жылғы 28 қарашада ҚР-ның Қаржы министрлігінің
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті 'АЭС Сантри Пауэр Лимитед"
компаниясына және "Тау Пауэр БВ" компаниясына 1997 жылғы 23 шілдедегі сатып
алу-сату шартын жарамсыз деп тану туралы талаппен сотқа жүгінген, бұл шарт
Қазақстан Республикасы мен "АЭС Сантри Пауэр Лимитед" қомпаниясының
арасында жасалған. 2002 жылғы 3 желтоқсандағы ұйғарыммен талап Шығыс
Қазақстан облыстық сотының іс жүргізуіне қабылданып, 2002 жылғы 19
желтоқсанға тыңдауға тағайындалған. Іс мәні бойынша қаралғанға дейін 2002
жылғы 18 желтоқсанда жауапкерден ҚР-ның соттарының қарауына жатпауына
байланысты талапты қараусыз қалдыру туралы өтініш келіп түскен. 2002 жылғы
19 желтоқсандағы ұйғарыммен төрелік ескертпе болғандықтан талап арыз
қараусыз қалдырылған. Жеке шағымда талап қоюшы материалдық құқық
нормаларының дұрыс түсіндірілмеуіне және қолданылмауына байланысты жоғарыда
аталған ұйғарымның күшін жоюды өтінген. ҚР Жоғарғы Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы Шығыс Қазақстан облыстық сотының 2002 жылғы 19
Желтоқсандағы ұйғарымын келесі негіздерге сүйеніп, өзгеріссіз, ал жеке
шағымды қанағаттандырусыз қалдырды. Тараптар шарт жасай отырып, онда барлық
даулар мен келіспеушіліктердің төрелік қарау арқылы шешілетінін көрсетті.
Істегі шарттың 32-бабының мәтінінен келіспеушіліктер туған жағдайда
тараптардың дауларын Лондондағы Халықаралық сауда палатасының арбитражында
шешетіндіктерін көздегені көрінеді. Соттың талап арызды АІЖК-нің 249-
бабының 5-тармақшасына сәйкес қараусыз қалдырғаны негізді. Егер талап қоюшы
төрелік ескертпені аралық сотта қараудың табиғатын түсінбегендіктен не
мәмілені алданудың салдарынан жасадым деп санаса, ол төрелік келісімді ҚР-
ның АК-нің 159-бабында көзделген негіздер бойынша жарамсыз деп тану туралы
басқа талаппен сотқа жүгінуге құқылы. Бұл талаптарды мәміленің жарамсыздығы
белгілері бойынша қанағаттандырса, талап қоюшы бүкіл шартты жарамсыз деп
тану туралы талап қоя алады.
1.2.Төрелік шешімдегі азаматтық құқықтық қорғау құралдарының ұғымы мен
түрлері.
Халықаралық коммерциялық төрелік термині біріншіден дауды қарауға,
екіншіден осындай дауды қарайтын органнның белгісі ретінде, үшіншіден
төрешілердің нақты құрамына байланысты қолданылады.
Сонымен төрелік дегеніміз не? Жалпы негізде төрелік дегеніміз болуы
мүмкін дау-дамайды шешуді белгілі бір төрешіге немесе төрешілер алқасына
беруді алдын ала бекіткен келісімнен басталатын жабық отырыстағы сот қарауы
деуге болады. Төрешілер алқасын тараптар таңдап алады әрі төреліктің іс
қарау тәртібін белгілеуге хақылы. Ал төрелік шығарған шешім міндетті болып
табылады әрі оны құзіретті соттардың тануы мен мәжбүрлеп орындатуы міндетті
болып табылады. Төреліктер шешім шығарған кезде тараптардың ұсынған
дәлелдерін негізге алуы тиіс. Осы элементтер әрбір төрелікте кездескенімен
төрелік біртекті болып табылмайды. Әрбір төрелік іс жүргізудің табиғаты
мәселенің мәніне, дау-дамайдың ауқымы мен сипатына оған қатысатын
тараптардың жағдайы мен шыққан жеріне байланысты ерекшеленеді. Коммуналдық
қызмет көрсететін компаниялар және туристтік ассоциациялар клиенттердің
талап арыздарын жылдам қарап шешу үшін төрелік іс жүргізудің өзіндік
оңайлатылған түрін қолданады. Құрылысқа байланысты төрелік іс жүргізу
өзіндік ұзақтығы мен күрделілігімен ерекшеленеді.
Дауды өзара шеше алмаған жағдайда тараптар мынадай үш әдіс-тәсілді
қолдана отырып дауды шеше алады. Оған істің төрелікте немесе сотта қаралуын
жатқызамыз. Сондай-ақ APS деген баламалық жолдар да қолданылады.
Әрине бұл таңдауды төрелік келісім жасардың алдында жасаған дұрыс. Ал
дау туындап кеткен соң бұлар жөнінде ойлаудың керегі жоқ. Яғни тараптар
арасындағы коммерциялық келісім-шартта туындаған дауды төрелікте қарау
туралы ескертпе бекітілмеген күннің өзінде дау туған сәтте тараптар өзара
келісе отырып дауды төрелікке беруге келісім жасай алады. Бұдан кейін дау
төрелікте қаралады.
Төреліктің істі қарау құқығы айрықша болып табылады. Яғни тараптар
расында көзделген келісім немесе ескертпе болған жағдайда ұллтық соттар
көптеген мемлекеттерде істі тоқтатып төреліктің қарауына береді. 1958 жылғы
Нью-Иорк конвенциясына қатысушы болып табылатын елдердің соттары міндетті
түрде осылай жасауы тиіс.[10]
Ұлттық соттарға көбінесе төрелік соттарға көмек беру үшін жүгінеді.
Мысалы: төрешілерді тағайындау немесе ауыстыру үшін, меншікті дауда
қараудағы соттық тыйымды алу үшін, үшінші тұлғалардан құжаттарды алу үшін,
тыңдауға куәларды шақыру үшін, төреші шығарған шешімді орындатуға көмектесу
үшін.
Ендігі мұндағы басты мәселелердің бірі төрелік шешім дегеніміз не?
1968 жылы 27 қыркүйекте қабылданған Азаматтық және коммерциялық дауларға
қатысты сот шешімдерін мәжбүрлеп орындату және құзірет жөніндегі Брюссель
конвенциясының 25 бабында көрсетілгендей сот шешімі дегеніміз Келісуші
мемлекеттердің соты немесе соттөрелігі органдары шығарған, оның аталуына
байланыссыз: сот қызметкерінің шығарған қаулы, шешім, шешімді орындату
туралы сот бұйрығы, сот шығындары туралы ұйғарым сот шешімі деп
танылады.[11]
1998 жылдың 1 қаңтарынан кейін басталған төрелік талқылауға қолдану
үшін қабылданған Лондон Халықаралық төрелік (аралық) соты (ЛХТС) Жаңа
Регламентінің 26 бабы бойынша Төрелік сот төрелік шешімді жазбаша нысанда,
ал егер барлық тараптар келісімді өзгеше бекітіп қол қоймаса, осы шешімнің
негізделгендігі көрсете отырып шығарылады. Төрелік шешімде оның датасы мен
төрелік өткен жердің ресми орны көрсетілуі тиіс, сонымен қатар төрелік сот
немесе оны мақұлдаған мүшелері қол қоюы тиіс.[12]
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 217 бабының 1 тармағында Істі
мәні бойынша шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы шешім нысанында
шығарылады. Ал осы Кодекстің 221 бабында Шешім кіріспе, сипаттау,
дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұрады. Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім
шығарылған уақыт пен орын; шешім шығарған соттың атауы; соттың құрамы; сот
отырысының хатшысы; сот приставы; тараптар; іске қатысушы басқа адамдар
және өкілдер; даудың нысанасы мен не,месе мәлімделген талап көрсетіледі.
Шешімнің сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын, жауапкердің наразылығын
және іске қатысушы адамдардыңтүсініктемелерін қамтуға тиіс.Шешімнің
дәлелдеу бөлігінде істің сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар мен міндеттер
туралы соттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері, сот қабылдамай
тастаған белгілі бір дәлелдемелердің негіздері, және сот басшылыққа алған
заңдар көрсетіледі. Жауапкер талап қоюды мойындаған жағдайда дәлелдеу
бөлігінде талап қоюдың танылғаны және оны соттың қабылдағаны ғана
көрсетілуі мүмкін. Шешімнің қарар бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы
немесе талап қоюдың немесе оның бір бөлігінен бас тарту туралы сот
қорытындысын, сот шығындарының бөлінуін, шешімге шағым беру мерзімдері мен
тәртібін көрсетуді, сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.Судья
шешімді жазбаша түрде жазады және оған қол қояды. Шешімге түзету
судьялардың қол қоюның алдында айтылуы тиіс.[13]
Төрелікте жеңілген тарап істі шешім қабылдаған елдің соттарына беріп
немесе жеңілген тарап шешім орындалатын елдің сотында шешімімен
орындалуына кедергі жасағысы келсе, төрешінің шығарған шешімімен келіспей
дауласа алады. Яғни оның заңдылығына немесе күшіне күмән келтіре алады.
Егер шығарылған шешім тиісті ережелерге (төрешінің есімі, қойған
қолы,датасы және тағы басқасы жөніндегі ережелер) сәйкес келмесе сотқа
жүгіне алады. Шығарылған шешімді жарамсыз деп тану үшін, шығарылған
шешімде іс жүзінде немесе заңи елеулі қате болғандықтан оны түзетуді діттеп
сотқа бара алады. Жергілікті заңдардың ережелеріне байланысты және оның
ішінде жергілікті заң жалпы алғанда төрелік шешімді қаншалықты дәрежеде
қайта қарайтындығына қарай , сот төреліктің шешімінің даулы жағын
өзгертілуге, жарамсыз деп танылуға немесе кейбір жағдайларда төреліктің
шешімін өзгерту керектігі көрсетіле отырып төрелікке қайтарып беруі мүмкін.
Шешім шығарған төрешінің мұндай шешім шығаруға жеткілікті өкілеттігі
болмағандықтан және жеңілген тарапқа істі қарау кезінде іс жөнінде өзінің
негіздемесін ұсынуға жеткілікті мүмкіндік берілмегендіктен немесе шешімді
орындау қоғамдық тәртіпке қайшы келетіндіктен төрешінің шешімін орындамау
жөнінде өтініп сотқа келе алады.
Даудың мән-жайы жөнінде дау-дамайға қатысатын тараптар орындауға
міндетті шешімді сот шығарған жағдайда соттың төрелік шешімді өзгертуі
сирек кездесетін жағдай. Төреші шешім шығарып қойғаннан кейін ғана осылай
ете алады.
Олар жасасқан шарт негізінде туған белгілі бір дауларды төрелікке беру
жөнінде тараптар келісуі де мүмкін. Басқа бір даулар сотта шешілуі тиіс
болса, мұндай жағдайларда соттар мен төреліктердің қарауына берілген нақты
оқиғаларға қатысты құқықтық билігі соларға берілген күйінде қалады. Әдетте
ондай келісімдер жасауға ризашылық берілмейді, егер шарт мұқият жасалмаса,
онда бұл төреліктің немесе соттардың құқықтық билігінің ауқымы жөнінде дау-
дамай шығып кетуге негіз болады.
Халықаралық коммерциялық дауды соттар:
егер дауды қай соттың қарауға тиістігі жөнінде тараптар келісе алмаса
және тараптардың біреуі дауды қарау жөніндегі өкіңлеттікке ие бола алатын
соттар талқылауды жеткілікті дәрежеде немесе ыңғайлы деңгейде жүзеге асыра
алмайды деп есептесе,
сондай-ақ сот құрылымына, оның ішінде екінші тараптың тәуелсіздігіне
қатысты қауіп болуы мүмкін жағдайда,
тараптардың бірі істің талқылауы өтіп жатқан елдің құқықтық және
мәдениет жүйесінде өзін еркін сезіне алмауы мүмкін жағдайда,
берілген материалдар мен дәлелдердің тілі контракт жасалған немесе
хат-хабар алмасқан тараптардың бірінің тілі болмаса , тараптардың біреуі
үшін шет тілі болып табылса соттар оны өндіріс тіліне аударуды талап етеді.
Тіпті төреліктің тараптары әртүрлі тілдегі мемлекеттер болса, мысалы Қытай
мен Чад республикалары болса да олар төрелік талқылауды өзара түсінісетін
немесе іскерлік байланыс тілі болған тілде жүргізуге келісе алмаса,
егер жауап беруші тараптардың активтерінің көпшілігі болмайтын елде
шешілуге тиіс болса қарайды.
Сот шешімдері және төрелік шешімдер осы шешімдер шығарылмаған елдерде
танылады немесе орындалады. Соған қарамастан 1958 жылғы Нью-Иорк
конвенциясы белгілеген шетелдік төрелік шешімдерді тану немесе орындау
жүйесінің сот шешімдерін тану немесе орындау жөніндегі келісімдердің
жетілдірілмеген жүйесіне қарағанда географиялық қолдану аясы әлдеқайда
көлемді.
Кейбір елдердің соттарының рәсімдерді оңайлатуға және оларда жиналып
қалған істердің ауқымды көлемін қысқартуға барынша әрекет жасайтынына
қарамастан, сот ісін жүргізу көптеген елдерде бүгінге дейін машақаты көп
және ұзаққа созылған іс болып отыр және сот шешіміне шағымдану рәсімін
қамту да дәстүрге айналуда, бұл да оның құнын арттырып отыр. Төрелік іс
жүргізуден гөрі төреліктің сипатын және жүргізілуін көбірек бақылауға
мүмкіндік бере отырып тараптарға маңызды артықшылықтар беруде. Өкінішке
орай төрелікке сот іс жүргізуінің жай ғана рәсімін айнытпай жасауға
мүмкіндік беріліп отырған жағдайда, бұл бақылаудың пайдасы жоққа тән болып
отыр. Төрелік іс жүргізу өзі табиғатында оралымды іс жүргізу. Тәжірибелі
қатысушылар бұл әдісті тиімді әрі ұтымды түрде пайдаланып жетілдіре түсе
алады.[14]
Мынадай жағдайларда:
егер төрелік шешім орындалуы тиіс немесе төрелік талқылау өтетін елдің
төрелік келісімге қатысты қолданылатын құқығы дауды қараудың соттылығына
жатпайтын болса,
егер төрелік талқылауға қатысқалы отырған тараптың
құқықтыққабілеттілігі сол тіркелген елдің заңы бойынша жоқ деп танылса.
Мысалы Сауд Арабиясы төрелік келісімнің тарабы ретінде қатыса алмайды. АҚШ
мемелекеттік агенттіктері келісімнің тарабы болып қатыса алса да Федералды
үкіметі төрелік келісімнің тарабы бола алмайды. Көптеген мысалы Иран сияқты
мемелкеттер егер тиісті органдары ерекше рұқсат бергеннен соң ғана төрелік
келісімнің тарабы ретінде қатыса алады.
Сотта сонымен бірге тез әрі арзанға түсетін тәсілдер де қолданылады.
Мысалы қарызды өндірудің жеңілдетілген әдісі. Бірақ тек соттар ғана емес
мысалы алдыңғы қатарлы төрелік институттардың бірі саналатын Халықаралық
Коммерциялық Сот та төрелікке дейінгі процедураны қалыптастырды. Бұл яғни
қаралуы сұралып отырған талаптық талаптың қарау үшін рефериге жүгінуге
келісім берген тараптардың жүгін жеңілдетуге арналған әдіс. Мұнда рефери
деп сот тараптарды айғақтары н және сотқа баяндамасын түсіріп алуы үшін
жіберген тұлғасын айтамыз. Бұл төреліктің алдын ала шешімі және бұл келесі
төрелік талқылаулар үшін міндетті бола алмайды.
Егер тараптар өзара дауды жария еткісі келмесе төрелікке жүгінеді.
Төрелік қызмет пайдаланылғаны үшін тиісті келісілген гонорар мен
төрелік шығындар төленеді. Сонымен қатар әкімшілік шығындар да өтелуі
мүмкін.
Кез келген төреліктің мақсаты –төреліктің заңды түрдеи қолданылатын
және орындалатын шешімі. Кейбір төреліктерде бір ғана шешім болады. Соған
қарамастан көптеген төреліктерде бір төреліктің шығарған көптеген шешімдері
мен құжаттарын көруге болады. Мұнда төреліктің қаралуын шешештін шешім,
төреліктің құзіретін айқындайтын шешім, оның өткізілуі жөніндегі шешімдер
болуы мүмкін. Бұның барлығы төрелік шешім бола бермейді.
Төрелік шешім дегеніміз-тараптар арасында болып жатқан даулы
мәселерден құтқаратын және ұлттық соттар танитын және орындайтын шешім.
Шешім тиісті елдің заңына сәйкес жазбаша нысанда төрешілер алқасыме
немесе төрешімен шығарылады. Сонымен қатар әрбір төреші ерекше пікірге
құқықтары бар. Осыған байланысты әділтөреліктің жаршысы ретіндегі шешімнің
мазмұны мен құрастырылуына қойылатын заңи талаптар бар. Ол айқын, нақты,
сауатты, заңи дұрыс құрылған болуы керек. Онда түсініксіз, ауыр берілген
түсіну қиынға соғатын қос мағыналы сөздер болмау керек.
Шешім көп жағдайда қолжазба күйінде шығарылады. Бірақ сонымен қатар
арнайы техникалық құралдарды пайдаланып шығаруға (жазу машинасы, компьютер)
болады. Шешімнің құрылымы мен мазмұны заңда нақты көрсетіліп берілген. ҚР
АІЖК 221 бабында көрсетіліп кеткендей шешім кіріспе, сипаттау, дәлелдеу
және қарар бөліктерінен тұрады. Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім шығарылған
уақыт пен орын, шешім шығарылған соттың атауы, соттың құрамы, сот
отырысының хатшысы, сот приставы,тараптар, іске қатысушы басқа да дамдар
және өкілдер, даудың нысанасы немесе мәлімделген талап көрсетіледі.
Шешімнің сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын, жауапкердің
наразылығын және іске қатысушы басқа адамдардың түсініктемелерін қамтуы
тиіс.
Шешімнің дәлелдеу бөлігінде істің сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар
мен міндеттер туралы согттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері, сот
қабылдамай тастаған белгілі бір дәлеледемелердің негіздері, және сот
басшылыққа алған заңдар көрсетіледі. Жауапкер талап қоюды мойындаған
жағдайда дәлеледеу бөлігінде талап қоюдың танылғаны және оны соттың
қабылдағаны ғана көрсетілуі мүмкін.
Шешімнің қара бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап
қоюдан толық немесе оның бір бөлігінен бас тарту туралы сот қорытындысын,
сот шығындарының бөлінуін, шешімге шағым мерзімдері мен тәртібін
көрсетуді, сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.
Төрелік шешімдердің сипаттау бөлігінде шешім шығарылар тұстағы
жағдайлар түсіндіріледі.
Төрелік шешімдердің негізгі түрлері мынадай:
уақытшааралық төрелік шешімдер,
ішінара төрелік шешімдер,
түпкілікті төрелік шешімдер,келісілген талаптарға сай төрелік
шешімдер,
тараптардың біреуі болмаған кезде шығарылған төрелік шешімдер.
Уақытшааралық төрелік шешім.
Бұл төрелік іс жүргізу өткізген кезде шығарылған және тараптар
арасындағы барлық даулы мәселелерді шешпейтін шешімдер. Бұған төреліктің
құзырымен келіспеуге байланысты төрелік шешімдер немесе тараптардың
жауапкершілігіне ғана байланысты мәселелерді шешетін шешімдер кіреді, даулы
мәселелердің шешілуі кейінгі төреліктің үлесіне қалады. Әрбір жағдайда
төреліктің кейбір шешімі тараптар арасында болып жатқан барлық даулы
мәселелерден құтқаратындай болуға тиіс.
Ішінара төрелік шешім.
Ішінара төрелік шешімдер атауынан көрініп тұрғандай төрелікке шешу
үшін берілген даулы мәселелердің бір ғана бөлігін шешетін шешімдер. Олардың
бәрі бірдей төрелік шешім бола бермейді. Соған қарамастан олар
уақытшааралық шешімдерге өте ұқсас. Олардың айырмашылығы (жалпы көпшілік
қабылдаған практикағаайнала алмайтын айырмашылық болса да) ішінара төрелік
шешімдердің төлеуді талап ететін шешімдері болып табылатындығында, төлемді
бір тарап екінші тарапқа төлеуге тиіс немесе дауды шешу үшін талап-арыз бар
бөлігіндегі немесе сомасы белгіленетін зиянның салдарынан төленуге тиіс.
Түпкілікті төрелік шешімдер.
Түпкілікті төрелік шешімдер төрелікте болып жатқан барлық даулы
мәселелерден (немесе егер уақытшааралық шешімдер шығарылған болса, барлық
қалған мәселелерден) құтқаратын және төрелік қызметінің қорытындысын
шығаратын шешімдер.
Түпкілікті шешім тараптар арасында болып жатқан барлық даулы
мәселелерден (мысалы, жауапкер жауап береді және кейіннен үшінші бір тарап
өтейді делінген келтірілген зиянның мөлшерінің бағасы туралы мәселені
шешпей қалдыра отырып) түпкілікті құтқарады және бұл шешім қайта
қаралмайды. Шешімнің түпкіліктілігі 1927 жылғы Женева хаттамасына сәйкес
төрелік шешімді орындау рәсімі мағынасында маңызды болды және мұндай жағдай
төрелік шешімнің түпкіліктігі жөнінде бірқатар төрелік институттардың
ережелерінде және ЮНСИТРАЛ төрелік регламентінде белгіленген. Соған
қарамастан төрелік шешімнің түпкіліктілігі төрелік шешім тараптар үшін
міндетті болуға тиіс деп жай ғана талап ететін Нью-Иорк конвенциясына
сәйкес оны орындаудың қажетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Шетелдік төреліктер шешімінің түсінігі
1.1. Ішкі және шетелдік төреліктердің шешімдерінің түсінігі мен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Төрелік шешімдегі азаматтық құқықтық қорғау құралдарының ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3.Төрелік шешімнің жарамдылығының ұғымы және оның
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.Нью-Иорк конвенциясы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
2.1Шетелдік төрелік шешімді тану мен орындау тәртібі ... ... ..28
2.2.Тану мен орындау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.Қ.Р.заңнамасы бойынша төрелік шешімді тану және орындау тәртібі.
3.1.Төрелік шешімді тану мен орындаудағы ұлттық заңнамалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудың ұғымы мен
процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.3.Аралық соттардың шешімдерін тану мен орындаудағы мемлекеттік
соттардың құзіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.4.Аралық сот шешімін атқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Соттық статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Ғылыми әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Кіріспе
Соңғы он жылдықта Қазақстан Республикасында көптеген жаңа Заңдар
түрлері қабылданылуда, соның ішінде ең өзекті де маңыздысы Қазақстан
Республикасының Конституциясы, соның ішінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі (ҚР АК) Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексі, Халықаралық коммерциялық төрелік туралы заңы, Қазақстан
Республикасының аралық соттар туралы заңы. Қабылданылған заң актілері
аралық соттар мен халықаралық төреліктердің ақиқатты түрде субьективтік
құқықтарды қорғау механизмімен заңды түрде азаматтар, ұйымдар және олардың
бірлестіктерінің мүдделерін қорғайтындай болуын қажет етеді. Сонымен қатар
сот ісін жүргізу мәселелерін қарастыратын заңдар да қабылданды.
Мысалы Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың
мәртебесі туралы, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексіне заңмен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар туралы Азаматтық
іс жүргізу кодексі және Қылмыстық іс жүргізу кодексі т.б.
Юриспруденция ғылымында аралық соттар мен төреліктер туралы оқу,
көптеген ғалым цивилист - іс жүргізушілердің зерттеу жұмыстарында
қарастырылатын мәселелердің бірі болып табылады. Аралық соттар мен
төреліктер туралы пайымдау теориялық қарама-қайшылықты туғызатын мәселеге
жататынына қарамастан, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінің түпкі және маңызды көздейтін мақсаты – құқық қорғау және
азаматтар мен ұйымдардың мүдделерін қорғайтын заң түрі болғандықтан, талап
қою құқығы институтында өз ғылыми және тәжірибелік мағынасын төмендетпейді.
Әр азамат, ұйым, өндіріс, мекеме, күллі мемлекеттің мүддесін заңды
түрде қорғайтын, тиісілі құқықтарымен қамтамасыз ететін және де заңға
тарту іс әрекетіне қатаң түрде қойылып отырған қоғамдық талаптардың өсуіне
байланысты, әсіресе қоғамда болып жатқан өзгерістер кезінде сот
органдарының қызметі өте маңызды болып табылады.
Демек, аралық соттар мен төреліктер, шешімдерінің орындалуының
мәселері туралы білім алу – бір жағынан азаматтар мен ұйымдардың
мүддесінің заңды түрде қорғалатындығын және азаматтық құқықтың іске
асатындығын, екінші жағынан азаматтық іс жүргізу бойынша әділ соттың
нәтижелілігінде позитивтік көрініс табатын тамаша сот ісін жүргізудің
қорытындысын анықтайды.
Осылайша пайда болған проблеманың теориялық құндылығы түсінікті
болады. Сонымен қатар қазіргі таңда Қазақстанда тұратын азаматтардың заңды
мүдделері мен құқықтары заңды түрде қанағаттандырылатындықтан, оның
практикалық маңыздылығын да түсіну қиынға соқпайды. Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша талап қою институтының
зерттелуі мен анықталуы үлкен тәжірибелік маңызды нәрсе болып табылады.
Құқық және заңды мүдделерді қорғау ісін орындауға байланысты ғылыми
зерттеулердің бір қорытындыға келмеуінің әсерінен соттық реформаны іске
асыру барысында қайшылық пайда болуы мүмкін.
Аралық соттар мен төреліктер мәселесінің рөлі мен маңыздылығы туралы,
шешімдерінің орындалуының мәселері туралы айтылған ақиқат - Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша зерттеу жұмысының
тәжірибелік және теориялық мағынасын ашу керектігін ұйғартады.
Диссертациялық жұмыстың тақырыптық маңыздылығының тезисі осындай
мәселелерге байланысты құпталады.
Ғылыми зерттеу бойынша проблеманың жағдайы
Осылайша жалпы теориялық деңгейде халықаралық төрелік пен олардың
шешімдерінің мәселесі туралы әйгілі отандық ғалым цивилист-іс
жүргізушілердің жұмыстары бойынша зерттеледі. Соның ішінде М.К. сүлейменов,-
академик, заң ғылымының докторы, профессор, – З. Х. Баймолдина - заң
ғылымының кандидаты, З. К. Абдуллина – заң ғылымдарының кандидаты, Ю. Г.
Басин – заң ғылымдарының доктыры, Т. Е. Каудыров және А. Ж. Қасенова,
сонымен қатар басқа да шетел заңгерлері М.А. Гурвич, Н.Б. Зейдер,
В.М. Гордон, А.А. Добровольский, С.А. Иванов, П.М. Филиппов, М.А. Викут,
Р.Е. Гукасян, П.Ф. Елисейкин, М.С. Шакарян, О.В. Иванов, А.Ф. Клейнман,
К.С. Юдельсон, К.И. Комиссаров, С.В. Курылев, Д.М. Чечот, Г.Л. Осокин,
В.Н. Щеглов, Н.А. Чечин, А.А. Мельников, Е.А. Крашенинниковтың, және т. б.
сонымен қатар құқық теоретиктері – Н.В. Витрук, В.А. Кучинский,
Н.И. Матузов, О.А. Красавчиков, Л.С. Явич, В.Е. Гулиев, Ф.М. Рудинский,
Д.А. Каримов, Р.О. Халфин, және т.б.
Берілген зерттеулер талап қою мәселесіне ерекше маңыздылық береді.
Барлық субьективті азаматтық құқық немесе заңды мүдделерді қорғау мәселесі
бойынша талап қою іс әрекетін пайдалану және көптеген сол сияқты
тәжірибелік мәселелерді дұрыс түсінудің бірден бір жолы болып табылады.
Осыған орай, талап қою түріне байланысты көптеген монографиялық
зерттеулер жазылған. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Азаматтық іс
жүргізу құқығы бойынша талап қою түрлері және оның маңыздылығы мәселесі
бойынша тәжірибелік және теориялық үлкен маңызын қосқан авторлардың
материалдары дипломдық жұмыста орын алатын болады.
Таңдалынып алынған диссертациялық жұмыстың жан жақты зерттелініп,
көркемді етіп жазылуы үшін, монографиялық зерттеулерден басқа, заң оқу
орындарында пайдаланылған еңбектер, азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша
ғылыми әдебиеттер, түрлі газет журналдарда көрініс алған құжаттар мен
материалдар қолданылды.
Диссертациялық жұмысты зерттеудің мақсаты мен міндеті
Монографиялық әдебиеттер мен Қазақстан Республикасы шеңберінде
қолданыста жүрген азаматтық іс жүргізу заңына, отырып, халықаралық
коммерциялық төрелік туралы заңнамаға сүйене отырып төреліктің және
шешімдерінің орындалуының мәселелерінің мән мағынасын, пайда болу
табиғатын анықтау және тәжірибелік, теориялық проблемасын ашып көрсету,
логикалық құпталған шешімдерді біріктіре отырып пайда болған қорытынды
жұмыстарды өзгерту туралы ұсыныстар мен мінездеме енгізу, шетелдік
төреліктердің шешімін орындаудың теориялық мәнін аша отырып құқықтық
кемшіліктерге талдам жасау, ұсыныстар енгізу диссертациялық зерттеудің
негізгі мақсаты блып табылады.
Осы мақсатқа жетуді көздейтін теориялық және қолданбалы жұмыстар
нәтижесін келесі мәселелер анықтайды:
( шетелдік төреліктердің шешімдерінің құқықтық табиғаты мен
мәртебесіне талдам жасау.
(шетелдік төрелік шешімдерінің аумақтық ықпал ету салдары мен құқықтық
қайшылықтарды ашып көрсету.
(шетелдік төреліктердің шешімдерінің орындалуының негізгі жүйесіне
талдамм жасау және ұсыныстар енгізу
( төреліктер шешімінің ұғымына талдау жасау және оның мазмұнын ашу;
( төрелікке талап қою құқығының мазмұндық анализін анықтау;
( азаматтық сот ісін жүргізуде, құқық және заңды мүдделерді қорғауда,
талап қою формасында іске асатын құқық нормаларын күшейтуге бағытталған заң
шығару ұсыныстарын туғызу.
Диссертациялық зерттеу жұмысының методологиясы мен әдісі
Диссертациялық жұмыста қарастырылатын мәселелерді зерттеу және
анализдеу үшін, ғылыми зерттеудің түрлі әдістері қолданылады. Мысалға:
диалектикалық, статистикалық, тарихи, формальды ойлау түрі, салыстырмалы
құқықтық, жүйелі құрылымдық, құқықтық нормаларды танып білудің ерекше
жолдары немесе әдісі қолданылады.[1]
Диссертациялық жұмыстыңың құрылысы
Диссертациялық жұмыс – кіріспе, бірнеше параграфтан тұратын, төрт
бөлімге бөлінген - негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Шетелдік төреліктер шешімінің түсінігі
1.1. Ішкі және шетелдік төреліктердің шешімдерінің түсінігі мен
айырмашылығы.
Халықаралық төрелікте қаралатын істер көбіне сауда қатынастарынан
туындайтын мемлекеттердің азаматтары мен сол елдерде тіркелген коммерциялық
ұйымдары арасындағы даулы мәселелер болып табылады. Саудагердің кәсібі
әлемдегі ең ежелден келе жатқан кәсіптердің бірі болып табылады. Адамзат
қауымында өркениет қалыптасқалы бері пайда болған қатынастардың бірі
халықаралық сауда қатынастары. Ұлы Жібек жолы бойымен жүргізілген шығысы
Қытайдан басталатын сауда қатынасының келесі шеті Индия, Греция және Рим
мемелкеттері болды. Сауда жасаумен бірге одан туындайтын дауларды да шешу
халықаралық қатынастар үшін аса маңызды болды. Халықаралық сауда
қатынастарында өзге елдің адамдары болғандығы одан туындаған дауды қарау
кезінде көптеген келеңсіз жайттардың орын алуына, өзге елдің сотына
сенімсіздікпен қарау сол кезеңдегі ксенофобия[2] құбылысының салдарынан да
болып отырды. Көптеген елдерде өз соттарының ішкі дау-дамайды қараудан қолы
босамайтын еді. Осының салдарынан дау тараптары елге сыйлы азаматтарды
өздері сайлап алып төрелігіне жүгінетін еді. Дегенмен ол тұлғалар көбіне
тиісті дәрежеде қызмет көрсете бермеуші еді. Олардың қызметінде көптеген
қиындықтар болып тұратын еді. Бірақ та төреліктер ел арасында өз беделін
сақтап тұруға талпынатын, әрі бұл оларға деген халықтың сенімін арттырды.
Соның нәтижесінде көптеген ғасырлар бойы төреліктер қызмет атқарып келеді
және бүгінгі күнгі төреліктер қызметіне де үлгі ретінде қолдануға лайық
әдіс-тәсілдері жетерлік.
Халықаралық шаруашылық қызметте дау туындауы қалыпты жағдай.Тіпті
тараптар өте жоғары деңгейде қамтамасыз ету мәселесін шешкен күннің өзінде
орындамау орын алады. Сол кезде өзіне қатысты міндеттеме орындалмаған
тарап компенсация алуға ұмтылары сөзсіз. Көптеген мемлекеттерде ішкі
соттық жүйеде бұл мәселені шешу жақсы жолға қойылған. Ал халықаралық
коммерциялық даудан туындайтын сұрақтың маңызы өзгешелеу болып табылады.
Халықаралық сауда кең әрі тұрақсыз кеңістікте жүзеге асып келеді. Жалпы
ешқандайц ерекше халықаралық сот та халықаралық процедура да жалпы жұрт
таныған құқық жоқ деуге болады. Біз білетініміздей бірнеше ғана
халықаралық сауда қатнастарына байланысты конвенциялар бар әрі оларды көп
мемлекеттер ратификацияламаған.
Осы тұста тақырып ұғымды болуы үшін алдымен мемлекеттік деңгейдегі
төреліктер аралық соттар туралы қарастырып өтуіміз керек сияқты. ҚР
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-бабына сәйкес заң актілерінде тыйым
салынбаған кезде азаматтар мен занды тұлғалар мүліктік дауларын аралық
соттардың қарауына бере алады. Аралық сот өзара мүліктік дауларды шешу үшін
тараптардың өздерімен олардың келісімі бойынша құрылған сот болып табылады.
Аралық сот - үшінші тұлғаның соты, делдалдың немесе делдалдардың соты,
дауласушы тараптар өз ісі бойынша шешім шығаруды ерікті түрде үшінші
тұлғаға сеніп тапсырады және алдын-ала осы шешімге бағынуға міндеттенеді.
Аралық соттың билігі жалпы заңға емес, шарттық бастауға, жеке тұлғалардың
еріктеріне негізделеді және бұлар оның ерекшелігін көрсетеді.[3]
Аралық соттар мемлекеттік сот жүйесіне кірмейді. Дау аралық сотта
шешілген жағдайда аралық соттың шешімі мемлекеттік соттың шешімімен бірдей
заңды күшке ие болады және мәжбүрлеп орындала алады. Мемлекеттік соттар
аралық соттардың қызметіне араласпайды және керісінше аралық соттар
мемлекеттік соттардың сот төрелігін жүзеге асыруына араласпайды.
Мемлекеттік соттар аралық соттарға заңда белгіленген реттерде және шектерде
көмек көрсетеді. Әдебиетте мемлекеттік соттарға балама болып табылатын
аралық соттар арқылы құқықтарды қорғаудың мемлекеттік және аралық соттардың
жеке-құқықтық сұрақтарды шешу аясындағы бәсекелестігіне, аталған соттардың
құзыретіне, сондай-ақ олардың өзара ықпалдасуына қатысты көптеген
сүрақтардың пайда болуына әкелетіні жөнінде дұрыс атап көрсетіледі]. Аралық
соттардың азаматтық істерді қарауға байланысты қүзыреті заңдық тұрғыдан
реттелген. Аралық сотқа жүгіну үшін тараптар істі аралық сотқа беру туралы
келісім жасауы керек. Бұл келісім жекелеген қүжат түрінде жасалады (кейде
ол аралық жазба деп аталады) немесе негізгі шарттың ішінде (төрелік
ескертпе түрінде) көзделуі мүмкін. ҚР-ның аумағында аралық соттар
мемлекеттік соттарға айрықша ведомствалық бағынысты істерден басқа жеке
және заңды тұлғалардың арасында жасалған азаматтық-құқықтық шарттардан
туындайтын кез-келген істі қарай алады, оның ішінде шетелдік элементі бар
дауларды қарай алады. Қазақстан Республикасында "аралық сот" және "төрелік"
немесе "төрелік сот" деген терминдер синоним ретінде қолданылады және бұлар
терминологиялық әртүрлілікке қарамастан сол бір сот болып табылады. М.
Сулейменовтың айтуынша, бұл соттардың арасында құзырет даудың сипатына
байланысты ажыратылады, яғни кез-келген төрелік (аралық) сот мемлекеттің
ішіндегі, сондай-ақ халықаралық дауларды шеше алады, оларға кез-келген жеке
және заңды тұлға жүгіне алады (резидент те, резидент емес те). Бұл жағдайда
даулардың сипатына қарай аралық сот туралы заң немесе халықаралық
коммерциялық төрелік туралы заң қолданылады. Құзыреттің ажыратылуы "егер
тараптардың ең болмаса бірі Қазақстан Республжасының резиденті емес
болса"[4].
Елімізде аралық соттардың және халықаралық коммерциялық төреліктердің
қызметін келесі арнайы заңдар реттейді: 2004 жылы 28 желтоқсанда
қабылданған "Аралық соттар туралы" және "Халықаралық қоммерциялық төрелік
туралы" Заңдар. ҚР ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің бірқатар нормалары да
аралық сотқа қатысты мәселерді реттейді, 2004 жылдың 28 желтоқсанында Бұл
заңға да "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық ақтілеріне аралық
соттар және төреліқ қызметінің мәселелері бойынша толықтырулар енгізу
туралы" Заңмен тиісті толықтырулар енгізілді.
2004 жылдың аяғына дейін Қазақстан Республикасында аралық соттардың
қызметін және олардың шешімдерін мәжбүрлеп орындатуды белгілейтін арнайы
заң болмаған еді. Ал бұл іс жүзінде аралық соттардың өз қызметін
жүзеге асыруына және олардың шешімдерінің мәжбүрлеп орындалуына байланысты
қиындықтарға әкелді. Аралық соттардың өзекті проблемалары мен қиындықтары
туралы мақалалар жарияланып, арнайы ғылыми конференциялар өткізілді .
Сондай-ақ, ҚР Әділет министрлігінің өкілдері, ҚР Бас Прокуратурасының
өкілдері, соттар заңнамада көзделген аралық соттарға қатысты кейбір
мәселелерді түсіндіруді сұрап, ҚР Конституциялық Кеңесіне бірнеше рет
жүгінді. Осыған байланысты ҚР Конституциялық Кеңесі бірнеше қаулы
қабылдады. Бұл қаулылардың мазмұны аралық соттар сот төрелігін жүзеге
асырмайды, тараптардың дауды аралық сотқа беру туралы шарт жасауы кейіннен
бұл даудың ҚР-ның сот жүйесіне кіретін соттарда қаралу мүмкіндігін жоққа
шығармайды, сондай-ақ сол кездері күшінде болған 04.05.1993 жылғы
"Экономикалық дауларды шешуге арналған аралық сот туралы" ереженің
көптеген тармақтары қолданыстағы заңдарға қайшы келеді дегенге саяды. ҚР
Жоғарғы соты тарапынан да аралық соттардың шешімдерінің орындалуын құқықтық
реттеуге байланысты туындаған проблеманы шешуге бағытталган шаралар
қабылданды.[5] Бас Прокурордың наразылық қелтіруіне байланысты 28.06.2002
жылы ҚР Жоғарғы Соты "Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының "Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп
орындату туралы арыздарды қараудың сот тәжірибесі туралы" 2001 жылғы 19
қазандағы № 14 қаулысына қелтірген наразылығы туралы" № 15 нормативтік
қаулы қабылдап, онда аталған қаулының қүші сәйкес заң актісі қабылданғанға
дейін тоқтатыла тұратынын көрсетті. Сондай-ақ, бұл акт аралық соттар мен
шетелдік төрелік соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындауға қатысты екі түрлі
тәртіпті бекітті. Ішкі дауларды шешетін аралық соттардың шешімдері тек
заңда көзделген жағдайларда ғана мәжбүрлеп орындалатын болды. Шетелдік
төреліктердің шешімдері ҚР АІЖК-нің 425-бабына, Қазақстан Республикасы
04.10.1995 жылы қосылған "Шетелдіқ арбитраждық шешімдерді тану және орындау
туралы" 10.06.1958 жылғы Нью-Иорқ Конвенциясына және ҚР бекіткен өзге де
халықаралық қонвенцияларға сәйкес таныла және мәжбүрлеп орындала алды.
Шетелдік төреліктердің шешімдерін орындау тәртібі жөнінде ҚР Жоғарғы
Сотының 11.06.2003 жылғы № 5 "Сот шешімі туралы" нормативтік қаулысының 30-
тармағында да көзделген . Ендігі уақытта орын алған проблемалар жаңа
заңдардың қабылдануымен шешімін тапты. ҚР Жоғарғы сотының 23.12.2005 жылғы
№ 10 "Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындату жөнінде заңдардың
қейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы" нормативтік қаулысымен
19.10.2001 жылғы № 14 және 28.06.2002 жылғы № 15 қаулылардың қүші жойылды.
Тараптардың өзара дауды аралық соттың немесе халықаралық коммерциялық
төреліктің шешуіне беруге келісуі мемлекеттіқ сотқа бұл дау бойынша талап
қою құқығына әсер етеді. Бұл мәселені түсіндіру үшін теориялық ойлар мен
заңнамалық материалдарға шолу-талдау жасау қажет.
Іс жүргізуші-ғалымдардың арасында аралық жазбаның немесе дауды аралық
соттың шешуіне беру туралы келісімнің болуы жөнінде әртүрлі пікірлер
орныққан. Ғалымдардың бір тобы өз еңбектерінде осы мән-жайды талап қою
құқығының алғы шарты ретінде қарастырады. Ғалымдардың екінші тобы мұндай
пікірмен келіспейтіндіктерін білдіреді. Біздіңше, бұл мәселеде екі ұғымды
ажырату керек: дауды аралық соттың шешуіне беру туралы келісімнің болуы
және аралық сот шешімінің болуы. Енді осы екі ұғымның айырмашылығын және
салдарын анықтау үшін заңдық тұрғыдан талқылайық.
Сот тәжірибесінде егер тараптардың арасында істі аралық сотқа беру
туралы келісім болса, соттар ҚР АІЖК-нің 153-бабының 1-бөлігінің 1-
тармақшасын басшылыққа алып, талап арызды қабылдаудан бас тартып,
тұлғаларға бұл талаппен аралық сотқа жүгіну қажеттігін түсіндіреді. Ал іс
сотта қозғалып қеткеннен кейін тараптардың арасында аралық келісімнің бар
екені белгілі болса және заңнамалық актілерде өзгеше көзделмеген жағдайда,
егер жауапкерден істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дауды сотта
шешуге қарсылық білдірілсе, сот ҚР АІЖК-нің 249-бабының 5-тармақшасына
сәйкес талапты қараусыз қалдырады. Тараптар аралық келісімді іс
апелляциялық немесе қадағалау сатыларында қаралып, бірінші сатыдағы сотқа
жаңадан қарауға жіберген кезде де жасап, дауларын аралық сотқа бере алады,
өйткені іс бірінші сатыдағы сотта қайтадан мәні бойынша жалпы тәртіппен
қаралады.
ҚР АІЖК-нің 153-бабының 1-бөлігінің 1-тармақшасында көрсетілген "арыздың
азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға және шешуге жатпауы" істің
өзге сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуы тиістігіне қоса ведомствалық
бағыныстылық ережесінің сақталмауын, яғни істің сот қарауына жатпауын
білдіреді. Істі аралық соттың қарауына беру туралы тараптардың өзара
келісуі істің сотқа ведомствалық бағыныстылығының өзгертілгенін білдіреді.
Даудың аралық сот қарауына жатуы шарттық ведомствалық бағыныстылық болып
табылады. Олай болса, сот тәжірибесінде аталған жағдайға ҚР АІЖК-нің 153-
бабының 1-бөлігінің 1-тармақшасының қолданылуы дұрыс сияқты болып көрінеді.
Бірақ бұнымен келесі дәлелдерге байланысты келісуге болмайды. Талап арызды
қабылдаудан бас тарту осы талаппен сол тұлғалардың сотқа қайтадан жүгіне
алмайтынын білдіреді. Бірақ мынадай жағдайлардың салдарынан мүдделі тұлға
мемлекеттік сотқа сол талаппен жүгінуі мүмкін: дауды аралық сотқа беруге
келіскен тараптар іс аралық сотта қаралмай жатып, араларындағы аралық
келісімді бұза алады немесе аралық келісім жарамсыз болуы не ҚР-ның "Аралық
соттар туралы" Заңының 19-бабының 5-тармағына[6] сәйкес талап арыз берілген
аралық сот құзыретті болмауына байланысты бұл дауды қарай алмауы мүмкін.
Сондықтан тараптардың арасында дауды аралық сотқа беру туралы келісімнің
бар екендігі анықталса, судья талап арызды қайтарса дұрыс болар еді.
Өйткені талап арызды қайтару ұқсас талаппен мемлекеттік сотқа қайтадан
жүгінуге кедергі келтірмейді.
Аралық сот шешімінің болуына байланысты екі мәселені анықтап айту керек.
Бірінішісі - орындалған аралық сот шешімінің болуы, екіншісі
-орындаудан бас тартылған аралық сот шешімінің болуы. Сондай-ақ, ҚР-ның
Аралық соттар туралы" Заңының 44-бабына, "Халықаралық коммерциялық төрелік
туралы" Заңының 7-тарауына, ҚР АІЖК-нің 39-1, 45-1-тарауларына сәйкес
аралық соттардың және халықаралық коммерциялық төреліктердің шешімдеріне
құзыретті мемлекеттік сотқа шағымдануға болады. Құзыретті мемлекеттік
соттар бұл шешімдердің күшін заңда көзделген негіздер бойынша жоя алады
(бұл жағдайда аралық соттың шешімі жоқ деуге болады). Сонда аралық соттың
(халықаралық қоммерциялық төреліктің) шешімін орындаудан бас тартылса
немесе құзыретті мемлекеттік сот оның күшін жойса, мүдделі тұлғада сол
талабымен мемлекеттік сотқа жүгінуге мүмкіндік болады. Ал аралық соттың
(халықаралық коммерциялық төреліктің) шешімі орындалса немесе құзыретті
мемлекеттік сот оның қүшін жоймаса, мүдделі тұлғада сотқа талап қою құқығы
болмайды, яғни мүдделі тұлға бұл жағдайларда сол талаппен сотқа жүгінсе,
оның талап арызы қабылдаудан бас тартылуы немесе қозғалған іс жүргізу
қысқартылуы керек.[7]
Сот тәжірибесінде осы мән-жайлар анықталса, ҚР АІЖК-нің 153-бабының 1-
тармақшасы бойынша талап арыз қабылдаудан бас тартылады емесе 247-баптың 1-
тармақшасына сәйкес іс жүргізу қысқартылады. Демек аралық сот шешімінің
болуына қатысты ҚР АІЖК-нің 153 және 247-арының қолданылуы
дұрыс. Бұл мәселе РФ АІЖК-нде ҚР-ның азаматтық жүрпзу заңнамасына қарағанда
келесідей реттелген, 134-бабының 1-бөлігінің 3-тармақшасында судьяның талап
арызды, егер тараптар үшін міндетті болып табылатын және сол тараптар
арасында, сол нысана туралы және сол негіздемелер бойынша
қабылданған аралық соттың шешімі болса, аралық шешімін мәжбүрлеп орындау
туралы атқару парағын беруден бас тартатын жағдайларды қоспағанда ,
қабылдаудан бас тартатыны көзделеді АІЖК-нщ 220-бабына сәйкес осы мән-жай
сотта қарау барысында анықталған жағдайда іс бойынша іс жүргізу
қысқартылады. РФ-ның заңында аралық сот шешімі болуына қатысты жағдай талап
арызды қабылдаудан бас тарту мен іс жүрпзуді қысқарту негіздерінің ішінде
бөлек арнайы қөзделіп тұр.АІЖК 53-бабының 1-бөлігінің 1-тармақшасындағы
ережені, яғни істің азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға
жатпауы жөнінде норманы аталған жағдайға арыздануға болмайды, ол
мынамен байланысты: істің аралық сотта шешіліп аралық сот шешімінің
орындалуы дегенді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға жатпайды
деп қарастыру дұрыс емес, өйткені бұзылған құқық іс жрүзінде қорғалып
қойды, аталған ереже егер құқық туралы дау әлі шешілмеген олса ғана
қолданылуы қерек. Ендеше талап арызды қабылдау мен іс жүргізуді ысқарту
непздерін жаңа негізбен толықтыру қажет. 2004 жылы 28
келтоқсанда ҚР-ның "Аралық соттар туралы", "Халықаралық қоммерциялық
төрелік туралы" Заңдары және "Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне аралық соттар және төреліктердің қызметінің
мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы" Заңы қабылданғанда осы
мәселе, яғни талап арызды қабылдаудан бас тарту мен іс жүргізуді қысқарту
негіздерінің мен аралық сот шешімінің болуына қатысты негізді арнайы енгізу
қажеттілігі ескерілмеген тәрізді. ҚР АІЖК-нде аралық немесе төрелік соттың
ұқсас талап бойынша шешімінің болуы фактісінің талап арызды қабылдаудан бас
тартудың, іс бойынша іс жүргізуді қысқартудың негіздері ретінде
көрсетілмегенін А.Ш. Хамзин де атап көрсетеді.
Жоғарыда аралық соттың істің мәні бойынша шығаратын шешіміне
қатысты мәселеге тоқталдық. Сондай-ақ, аралық соттың істі мәні бойынша
шешпеген кезде де шешім шығара алатын жағдайын ескеру керек. Ол ҚР-ның
"Аралық соттар туралы" Заңының 34-бабының 3-тармағында қөзделген[8]. Егер
аралық сотта іс қарау барысында тараптар дауды Қазақстан Республикасының
заңнамасына қайшы келмейтін және басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды
мүдделерін бұзбайтын бітімгершілік келісім жасау жолымен реттесе, аралық іс
қарауды тараптардың өтініші бойынша тоқтатады және оның тарапынан
қарсылықтар болмаған кезде бұл реттеуді аралық соттың
келісілген жағдайлардағы шешімі ретінде тіркейді. Аралық соттың бұл
шешімінің даудың мәні бойынша шығарылатын аралық соттың кез-келген шешімі
сияқты күші болады. Мемлекеттік сотта тараптардың бітімгершілік келісім
жасау арқылы істі аяқтауы өзгедей нысанда рәсімделеді, яғни сот
бітімгершілік келісімді бекітіп, іс жүргізуді қысқарту туралы үйғарым
шыгарады. Бұл ұйғарым шешім тәрізді мәжбүрлеп орындала алады.
Мұндағы айырмашылық мынаған байланысты: бітімгершілік келісім
ерікті түрде орындалмаса, мәжбүрлеп орындалуы тиіс, ал заңда аралық
соттардың шешімдерінің ғана мәжбүрлеп орындалатыны бекітілген, сондықтан
тараптардың аралық сотта бітімгершілік келісім жасауы шешіммен
рәсімделеді. Аралық соттың келісілген жағдайлардағы шешімінің
болуы мемлекеттік сотқа талап қоюға кедергі болады. Мемлекеттік сотқа
талаппен жүгінуге талапкердің талаптан бас артуына байланысты аралық
сотта іс қарауды тоқтату туралы ұйғарымның да кедергі болады. Аралық соттың
бұл үйғарымы "Аралық соттар туралы " Заңның 42-бабымен реттеледі[9]. Осы
ұйғарымға қатысты мәселенің құқықтық реттелуін жетілдіру қажет. Заңда
аталған ұйғарымның міндетке ие болатыны көрсетілмеген, сондықтан
талапкердің талаптан бас артуына байланысты аралық сотта іс қарауды
тоқтату туралы ұйғарымның міндетті деп танылатынын ҚР-ның "Аралық соттар
туралы" Заңда нақты бекіту керек. Аралық соттың ұқсас іс бойынша орындалған
шешімінің болуына қатысты мәселе тәрізді аралық соттың қелісілген
жағдайлардағы шешімінің және талапкердің талаптан бас тартуына байланысты
аралық сотта іс қарауды тоқтату туралы ұйғарымның болуын ҚР АІЖК-нің 153
және 247-баптарында көзделген талап арызды қабылдаудан бас тарту мен іс
жүргізуді қысқарту негіздерінің ішінде арнайы көздеу қажет.
З.Х. Баймолдина талап арызды қабылдаудан бас тартудың және іс бойынша
жүргізуді қысқартудың негіздерін егер аралық соттың сол тараптар арасында,
ол нысана туралы және сол негіз бойынша дау жөнінде шығарылған шешімі болса
деген негізбен толықтыру, сондай-ақ талап арызды қайтару негіздерінің
ішінде аралық жазбаның немесе дауды аралық соттың шешуіне беру туралы
шарттың болуын көрсету қажеттігін ұсынып, АІЖК-нің 249-бабының 5-
тармақшасындағы "жауапкер істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дауды
сотта шешуге қарсылық білдірсе" дегенді алып тастау керектігі жөнінде пікір
білдіреді. Бұл пікір орынды, өйткені аралық (төрелік) келісімнің болуына
қарамастан, істің сотта әрі қарай жалғастырылу мүмкіндігін жауапкердің
еркіне байланысты ету аталған келісімнің ешқандай міндетті күшінің
жоқтығын білдіретін сияқты.
Сонымен жоғарыда айтылғандардың негізінде қарастырып өткен мән-жайларға
байланысты мынадай теориялық қорытынды жасалды:
- мемлекеттік сотқа талап қою құқығының алғы шарты ретінде болады:
1) аралық соттың сол тараптар арасында, сол нысана туралы және сол негіз
бойынша дау жөнінде заңды күшіне енген және орындалған шешімінің болмауы;
2) аралық соттың тараптардың дауды бітімгершілік келісімін жасау жолымен
реттеуіне байланысты шығарған келісілген жағдайлардағы шешімінің болмауы;
3) аралық соттың талапкердің талаптан бас тартуына байланысты іс жүргізуды
тоқтату туралы ұйғарымының болмауы;
- мемлекеттік сотқа талап қою құқығын іске асырудың шартына дауды аралық
соттың шешуіне беру туралы келісімнің болмауы жатады.
Осы қарастырған мән-жайлар аралық (төрелік) сотқа талаппен жүгіну
құқығына да ықпал етеді. Бірақ аралық келісімнің болуына қатысты мән-жай
аралық сотқа талап қою құқығын іске асырудың шарты ретінде емес, аталған
құқықтың алғы шарты ретінде болады, өйткені аралық қелісімнің болмауы
аралық сотқа талап қою құқығының жоқтығын қөрсетеді. Ал мына мән-жайлардың
аралық (төрелік) сотқа талап қою құқығының алғы шарттары ретінде болатыны
күмән тудырмайды:
1) аралық соттың сол тараптар арасында, сол нысана туралы және сол негіз
бойынша дау жөнінде заңды күшіне енгенше орындалған шешімінің болмауы;
2) аралық соттың тараптардың дауды бітімгершілік келісімін жасау жолымен
реттеуіне байланысты шығарған келісілген жағдайлардағы шешімінің болмауы;
3) аралық соттың таларкердің талаптан бас тартуына байланысты іс қарауды
тоқтату туралы үйғарымының болмауы.
Сот тәжірибесінде тараптардың істі аралық соттың қарауына беру туралы шарт
жасауының негізінде талапты қараусыз қалдыруды реттейтін нормалардың дұрыс
қолданылатыны қездеседі. 2002 жылғы 28 қарашада ҚР-ның Қаржы министрлігінің
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті 'АЭС Сантри Пауэр Лимитед"
компаниясына және "Тау Пауэр БВ" компаниясына 1997 жылғы 23 шілдедегі сатып
алу-сату шартын жарамсыз деп тану туралы талаппен сотқа жүгінген, бұл шарт
Қазақстан Республикасы мен "АЭС Сантри Пауэр Лимитед" қомпаниясының
арасында жасалған. 2002 жылғы 3 желтоқсандағы ұйғарыммен талап Шығыс
Қазақстан облыстық сотының іс жүргізуіне қабылданып, 2002 жылғы 19
желтоқсанға тыңдауға тағайындалған. Іс мәні бойынша қаралғанға дейін 2002
жылғы 18 желтоқсанда жауапкерден ҚР-ның соттарының қарауына жатпауына
байланысты талапты қараусыз қалдыру туралы өтініш келіп түскен. 2002 жылғы
19 желтоқсандағы ұйғарыммен төрелік ескертпе болғандықтан талап арыз
қараусыз қалдырылған. Жеке шағымда талап қоюшы материалдық құқық
нормаларының дұрыс түсіндірілмеуіне және қолданылмауына байланысты жоғарыда
аталған ұйғарымның күшін жоюды өтінген. ҚР Жоғарғы Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы Шығыс Қазақстан облыстық сотының 2002 жылғы 19
Желтоқсандағы ұйғарымын келесі негіздерге сүйеніп, өзгеріссіз, ал жеке
шағымды қанағаттандырусыз қалдырды. Тараптар шарт жасай отырып, онда барлық
даулар мен келіспеушіліктердің төрелік қарау арқылы шешілетінін көрсетті.
Істегі шарттың 32-бабының мәтінінен келіспеушіліктер туған жағдайда
тараптардың дауларын Лондондағы Халықаралық сауда палатасының арбитражында
шешетіндіктерін көздегені көрінеді. Соттың талап арызды АІЖК-нің 249-
бабының 5-тармақшасына сәйкес қараусыз қалдырғаны негізді. Егер талап қоюшы
төрелік ескертпені аралық сотта қараудың табиғатын түсінбегендіктен не
мәмілені алданудың салдарынан жасадым деп санаса, ол төрелік келісімді ҚР-
ның АК-нің 159-бабында көзделген негіздер бойынша жарамсыз деп тану туралы
басқа талаппен сотқа жүгінуге құқылы. Бұл талаптарды мәміленің жарамсыздығы
белгілері бойынша қанағаттандырса, талап қоюшы бүкіл шартты жарамсыз деп
тану туралы талап қоя алады.
1.2.Төрелік шешімдегі азаматтық құқықтық қорғау құралдарының ұғымы мен
түрлері.
Халықаралық коммерциялық төрелік термині біріншіден дауды қарауға,
екіншіден осындай дауды қарайтын органнның белгісі ретінде, үшіншіден
төрешілердің нақты құрамына байланысты қолданылады.
Сонымен төрелік дегеніміз не? Жалпы негізде төрелік дегеніміз болуы
мүмкін дау-дамайды шешуді белгілі бір төрешіге немесе төрешілер алқасына
беруді алдын ала бекіткен келісімнен басталатын жабық отырыстағы сот қарауы
деуге болады. Төрешілер алқасын тараптар таңдап алады әрі төреліктің іс
қарау тәртібін белгілеуге хақылы. Ал төрелік шығарған шешім міндетті болып
табылады әрі оны құзіретті соттардың тануы мен мәжбүрлеп орындатуы міндетті
болып табылады. Төреліктер шешім шығарған кезде тараптардың ұсынған
дәлелдерін негізге алуы тиіс. Осы элементтер әрбір төрелікте кездескенімен
төрелік біртекті болып табылмайды. Әрбір төрелік іс жүргізудің табиғаты
мәселенің мәніне, дау-дамайдың ауқымы мен сипатына оған қатысатын
тараптардың жағдайы мен шыққан жеріне байланысты ерекшеленеді. Коммуналдық
қызмет көрсететін компаниялар және туристтік ассоциациялар клиенттердің
талап арыздарын жылдам қарап шешу үшін төрелік іс жүргізудің өзіндік
оңайлатылған түрін қолданады. Құрылысқа байланысты төрелік іс жүргізу
өзіндік ұзақтығы мен күрделілігімен ерекшеленеді.
Дауды өзара шеше алмаған жағдайда тараптар мынадай үш әдіс-тәсілді
қолдана отырып дауды шеше алады. Оған істің төрелікте немесе сотта қаралуын
жатқызамыз. Сондай-ақ APS деген баламалық жолдар да қолданылады.
Әрине бұл таңдауды төрелік келісім жасардың алдында жасаған дұрыс. Ал
дау туындап кеткен соң бұлар жөнінде ойлаудың керегі жоқ. Яғни тараптар
арасындағы коммерциялық келісім-шартта туындаған дауды төрелікте қарау
туралы ескертпе бекітілмеген күннің өзінде дау туған сәтте тараптар өзара
келісе отырып дауды төрелікке беруге келісім жасай алады. Бұдан кейін дау
төрелікте қаралады.
Төреліктің істі қарау құқығы айрықша болып табылады. Яғни тараптар
расында көзделген келісім немесе ескертпе болған жағдайда ұллтық соттар
көптеген мемлекеттерде істі тоқтатып төреліктің қарауына береді. 1958 жылғы
Нью-Иорк конвенциясына қатысушы болып табылатын елдердің соттары міндетті
түрде осылай жасауы тиіс.[10]
Ұлттық соттарға көбінесе төрелік соттарға көмек беру үшін жүгінеді.
Мысалы: төрешілерді тағайындау немесе ауыстыру үшін, меншікті дауда
қараудағы соттық тыйымды алу үшін, үшінші тұлғалардан құжаттарды алу үшін,
тыңдауға куәларды шақыру үшін, төреші шығарған шешімді орындатуға көмектесу
үшін.
Ендігі мұндағы басты мәселелердің бірі төрелік шешім дегеніміз не?
1968 жылы 27 қыркүйекте қабылданған Азаматтық және коммерциялық дауларға
қатысты сот шешімдерін мәжбүрлеп орындату және құзірет жөніндегі Брюссель
конвенциясының 25 бабында көрсетілгендей сот шешімі дегеніміз Келісуші
мемлекеттердің соты немесе соттөрелігі органдары шығарған, оның аталуына
байланыссыз: сот қызметкерінің шығарған қаулы, шешім, шешімді орындату
туралы сот бұйрығы, сот шығындары туралы ұйғарым сот шешімі деп
танылады.[11]
1998 жылдың 1 қаңтарынан кейін басталған төрелік талқылауға қолдану
үшін қабылданған Лондон Халықаралық төрелік (аралық) соты (ЛХТС) Жаңа
Регламентінің 26 бабы бойынша Төрелік сот төрелік шешімді жазбаша нысанда,
ал егер барлық тараптар келісімді өзгеше бекітіп қол қоймаса, осы шешімнің
негізделгендігі көрсете отырып шығарылады. Төрелік шешімде оның датасы мен
төрелік өткен жердің ресми орны көрсетілуі тиіс, сонымен қатар төрелік сот
немесе оны мақұлдаған мүшелері қол қоюы тиіс.[12]
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 217 бабының 1 тармағында Істі
мәні бойынша шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы шешім нысанында
шығарылады. Ал осы Кодекстің 221 бабында Шешім кіріспе, сипаттау,
дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұрады. Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім
шығарылған уақыт пен орын; шешім шығарған соттың атауы; соттың құрамы; сот
отырысының хатшысы; сот приставы; тараптар; іске қатысушы басқа адамдар
және өкілдер; даудың нысанасы мен не,месе мәлімделген талап көрсетіледі.
Шешімнің сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын, жауапкердің наразылығын
және іске қатысушы адамдардыңтүсініктемелерін қамтуға тиіс.Шешімнің
дәлелдеу бөлігінде істің сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар мен міндеттер
туралы соттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері, сот қабылдамай
тастаған белгілі бір дәлелдемелердің негіздері, және сот басшылыққа алған
заңдар көрсетіледі. Жауапкер талап қоюды мойындаған жағдайда дәлелдеу
бөлігінде талап қоюдың танылғаны және оны соттың қабылдағаны ғана
көрсетілуі мүмкін. Шешімнің қарар бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы
немесе талап қоюдың немесе оның бір бөлігінен бас тарту туралы сот
қорытындысын, сот шығындарының бөлінуін, шешімге шағым беру мерзімдері мен
тәртібін көрсетуді, сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.Судья
шешімді жазбаша түрде жазады және оған қол қояды. Шешімге түзету
судьялардың қол қоюның алдында айтылуы тиіс.[13]
Төрелікте жеңілген тарап істі шешім қабылдаған елдің соттарына беріп
немесе жеңілген тарап шешім орындалатын елдің сотында шешімімен
орындалуына кедергі жасағысы келсе, төрешінің шығарған шешімімен келіспей
дауласа алады. Яғни оның заңдылығына немесе күшіне күмән келтіре алады.
Егер шығарылған шешім тиісті ережелерге (төрешінің есімі, қойған
қолы,датасы және тағы басқасы жөніндегі ережелер) сәйкес келмесе сотқа
жүгіне алады. Шығарылған шешімді жарамсыз деп тану үшін, шығарылған
шешімде іс жүзінде немесе заңи елеулі қате болғандықтан оны түзетуді діттеп
сотқа бара алады. Жергілікті заңдардың ережелеріне байланысты және оның
ішінде жергілікті заң жалпы алғанда төрелік шешімді қаншалықты дәрежеде
қайта қарайтындығына қарай , сот төреліктің шешімінің даулы жағын
өзгертілуге, жарамсыз деп танылуға немесе кейбір жағдайларда төреліктің
шешімін өзгерту керектігі көрсетіле отырып төрелікке қайтарып беруі мүмкін.
Шешім шығарған төрешінің мұндай шешім шығаруға жеткілікті өкілеттігі
болмағандықтан және жеңілген тарапқа істі қарау кезінде іс жөнінде өзінің
негіздемесін ұсынуға жеткілікті мүмкіндік берілмегендіктен немесе шешімді
орындау қоғамдық тәртіпке қайшы келетіндіктен төрешінің шешімін орындамау
жөнінде өтініп сотқа келе алады.
Даудың мән-жайы жөнінде дау-дамайға қатысатын тараптар орындауға
міндетті шешімді сот шығарған жағдайда соттың төрелік шешімді өзгертуі
сирек кездесетін жағдай. Төреші шешім шығарып қойғаннан кейін ғана осылай
ете алады.
Олар жасасқан шарт негізінде туған белгілі бір дауларды төрелікке беру
жөнінде тараптар келісуі де мүмкін. Басқа бір даулар сотта шешілуі тиіс
болса, мұндай жағдайларда соттар мен төреліктердің қарауына берілген нақты
оқиғаларға қатысты құқықтық билігі соларға берілген күйінде қалады. Әдетте
ондай келісімдер жасауға ризашылық берілмейді, егер шарт мұқият жасалмаса,
онда бұл төреліктің немесе соттардың құқықтық билігінің ауқымы жөнінде дау-
дамай шығып кетуге негіз болады.
Халықаралық коммерциялық дауды соттар:
егер дауды қай соттың қарауға тиістігі жөнінде тараптар келісе алмаса
және тараптардың біреуі дауды қарау жөніндегі өкіңлеттікке ие бола алатын
соттар талқылауды жеткілікті дәрежеде немесе ыңғайлы деңгейде жүзеге асыра
алмайды деп есептесе,
сондай-ақ сот құрылымына, оның ішінде екінші тараптың тәуелсіздігіне
қатысты қауіп болуы мүмкін жағдайда,
тараптардың бірі істің талқылауы өтіп жатқан елдің құқықтық және
мәдениет жүйесінде өзін еркін сезіне алмауы мүмкін жағдайда,
берілген материалдар мен дәлелдердің тілі контракт жасалған немесе
хат-хабар алмасқан тараптардың бірінің тілі болмаса , тараптардың біреуі
үшін шет тілі болып табылса соттар оны өндіріс тіліне аударуды талап етеді.
Тіпті төреліктің тараптары әртүрлі тілдегі мемлекеттер болса, мысалы Қытай
мен Чад республикалары болса да олар төрелік талқылауды өзара түсінісетін
немесе іскерлік байланыс тілі болған тілде жүргізуге келісе алмаса,
егер жауап беруші тараптардың активтерінің көпшілігі болмайтын елде
шешілуге тиіс болса қарайды.
Сот шешімдері және төрелік шешімдер осы шешімдер шығарылмаған елдерде
танылады немесе орындалады. Соған қарамастан 1958 жылғы Нью-Иорк
конвенциясы белгілеген шетелдік төрелік шешімдерді тану немесе орындау
жүйесінің сот шешімдерін тану немесе орындау жөніндегі келісімдердің
жетілдірілмеген жүйесіне қарағанда географиялық қолдану аясы әлдеқайда
көлемді.
Кейбір елдердің соттарының рәсімдерді оңайлатуға және оларда жиналып
қалған істердің ауқымды көлемін қысқартуға барынша әрекет жасайтынына
қарамастан, сот ісін жүргізу көптеген елдерде бүгінге дейін машақаты көп
және ұзаққа созылған іс болып отыр және сот шешіміне шағымдану рәсімін
қамту да дәстүрге айналуда, бұл да оның құнын арттырып отыр. Төрелік іс
жүргізуден гөрі төреліктің сипатын және жүргізілуін көбірек бақылауға
мүмкіндік бере отырып тараптарға маңызды артықшылықтар беруде. Өкінішке
орай төрелікке сот іс жүргізуінің жай ғана рәсімін айнытпай жасауға
мүмкіндік беріліп отырған жағдайда, бұл бақылаудың пайдасы жоққа тән болып
отыр. Төрелік іс жүргізу өзі табиғатында оралымды іс жүргізу. Тәжірибелі
қатысушылар бұл әдісті тиімді әрі ұтымды түрде пайдаланып жетілдіре түсе
алады.[14]
Мынадай жағдайларда:
егер төрелік шешім орындалуы тиіс немесе төрелік талқылау өтетін елдің
төрелік келісімге қатысты қолданылатын құқығы дауды қараудың соттылығына
жатпайтын болса,
егер төрелік талқылауға қатысқалы отырған тараптың
құқықтыққабілеттілігі сол тіркелген елдің заңы бойынша жоқ деп танылса.
Мысалы Сауд Арабиясы төрелік келісімнің тарабы ретінде қатыса алмайды. АҚШ
мемелекеттік агенттіктері келісімнің тарабы болып қатыса алса да Федералды
үкіметі төрелік келісімнің тарабы бола алмайды. Көптеген мысалы Иран сияқты
мемелкеттер егер тиісті органдары ерекше рұқсат бергеннен соң ғана төрелік
келісімнің тарабы ретінде қатыса алады.
Сотта сонымен бірге тез әрі арзанға түсетін тәсілдер де қолданылады.
Мысалы қарызды өндірудің жеңілдетілген әдісі. Бірақ тек соттар ғана емес
мысалы алдыңғы қатарлы төрелік институттардың бірі саналатын Халықаралық
Коммерциялық Сот та төрелікке дейінгі процедураны қалыптастырды. Бұл яғни
қаралуы сұралып отырған талаптық талаптың қарау үшін рефериге жүгінуге
келісім берген тараптардың жүгін жеңілдетуге арналған әдіс. Мұнда рефери
деп сот тараптарды айғақтары н және сотқа баяндамасын түсіріп алуы үшін
жіберген тұлғасын айтамыз. Бұл төреліктің алдын ала шешімі және бұл келесі
төрелік талқылаулар үшін міндетті бола алмайды.
Егер тараптар өзара дауды жария еткісі келмесе төрелікке жүгінеді.
Төрелік қызмет пайдаланылғаны үшін тиісті келісілген гонорар мен
төрелік шығындар төленеді. Сонымен қатар әкімшілік шығындар да өтелуі
мүмкін.
Кез келген төреліктің мақсаты –төреліктің заңды түрдеи қолданылатын
және орындалатын шешімі. Кейбір төреліктерде бір ғана шешім болады. Соған
қарамастан көптеген төреліктерде бір төреліктің шығарған көптеген шешімдері
мен құжаттарын көруге болады. Мұнда төреліктің қаралуын шешештін шешім,
төреліктің құзіретін айқындайтын шешім, оның өткізілуі жөніндегі шешімдер
болуы мүмкін. Бұның барлығы төрелік шешім бола бермейді.
Төрелік шешім дегеніміз-тараптар арасында болып жатқан даулы
мәселерден құтқаратын және ұлттық соттар танитын және орындайтын шешім.
Шешім тиісті елдің заңына сәйкес жазбаша нысанда төрешілер алқасыме
немесе төрешімен шығарылады. Сонымен қатар әрбір төреші ерекше пікірге
құқықтары бар. Осыған байланысты әділтөреліктің жаршысы ретіндегі шешімнің
мазмұны мен құрастырылуына қойылатын заңи талаптар бар. Ол айқын, нақты,
сауатты, заңи дұрыс құрылған болуы керек. Онда түсініксіз, ауыр берілген
түсіну қиынға соғатын қос мағыналы сөздер болмау керек.
Шешім көп жағдайда қолжазба күйінде шығарылады. Бірақ сонымен қатар
арнайы техникалық құралдарды пайдаланып шығаруға (жазу машинасы, компьютер)
болады. Шешімнің құрылымы мен мазмұны заңда нақты көрсетіліп берілген. ҚР
АІЖК 221 бабында көрсетіліп кеткендей шешім кіріспе, сипаттау, дәлелдеу
және қарар бөліктерінен тұрады. Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім шығарылған
уақыт пен орын, шешім шығарылған соттың атауы, соттың құрамы, сот
отырысының хатшысы, сот приставы,тараптар, іске қатысушы басқа да дамдар
және өкілдер, даудың нысанасы немесе мәлімделген талап көрсетіледі.
Шешімнің сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын, жауапкердің
наразылығын және іске қатысушы басқа адамдардың түсініктемелерін қамтуы
тиіс.
Шешімнің дәлелдеу бөлігінде істің сот анықтаған мән-жайлары, құқықтар
мен міндеттер туралы согттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері, сот
қабылдамай тастаған белгілі бір дәлеледемелердің негіздері, және сот
басшылыққа алған заңдар көрсетіледі. Жауапкер талап қоюды мойындаған
жағдайда дәлеледеу бөлігінде талап қоюдың танылғаны және оны соттың
қабылдағаны ғана көрсетілуі мүмкін.
Шешімнің қара бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап
қоюдан толық немесе оның бір бөлігінен бас тарту туралы сот қорытындысын,
сот шығындарының бөлінуін, шешімге шағым мерзімдері мен тәртібін
көрсетуді, сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.
Төрелік шешімдердің сипаттау бөлігінде шешім шығарылар тұстағы
жағдайлар түсіндіріледі.
Төрелік шешімдердің негізгі түрлері мынадай:
уақытшааралық төрелік шешімдер,
ішінара төрелік шешімдер,
түпкілікті төрелік шешімдер,келісілген талаптарға сай төрелік
шешімдер,
тараптардың біреуі болмаған кезде шығарылған төрелік шешімдер.
Уақытшааралық төрелік шешім.
Бұл төрелік іс жүргізу өткізген кезде шығарылған және тараптар
арасындағы барлық даулы мәселелерді шешпейтін шешімдер. Бұған төреліктің
құзырымен келіспеуге байланысты төрелік шешімдер немесе тараптардың
жауапкершілігіне ғана байланысты мәселелерді шешетін шешімдер кіреді, даулы
мәселелердің шешілуі кейінгі төреліктің үлесіне қалады. Әрбір жағдайда
төреліктің кейбір шешімі тараптар арасында болып жатқан барлық даулы
мәселелерден құтқаратындай болуға тиіс.
Ішінара төрелік шешім.
Ішінара төрелік шешімдер атауынан көрініп тұрғандай төрелікке шешу
үшін берілген даулы мәселелердің бір ғана бөлігін шешетін шешімдер. Олардың
бәрі бірдей төрелік шешім бола бермейді. Соған қарамастан олар
уақытшааралық шешімдерге өте ұқсас. Олардың айырмашылығы (жалпы көпшілік
қабылдаған практикағаайнала алмайтын айырмашылық болса да) ішінара төрелік
шешімдердің төлеуді талап ететін шешімдері болып табылатындығында, төлемді
бір тарап екінші тарапқа төлеуге тиіс немесе дауды шешу үшін талап-арыз бар
бөлігіндегі немесе сомасы белгіленетін зиянның салдарынан төленуге тиіс.
Түпкілікті төрелік шешімдер.
Түпкілікті төрелік шешімдер төрелікте болып жатқан барлық даулы
мәселелерден (немесе егер уақытшааралық шешімдер шығарылған болса, барлық
қалған мәселелерден) құтқаратын және төрелік қызметінің қорытындысын
шығаратын шешімдер.
Түпкілікті шешім тараптар арасында болып жатқан барлық даулы
мәселелерден (мысалы, жауапкер жауап береді және кейіннен үшінші бір тарап
өтейді делінген келтірілген зиянның мөлшерінің бағасы туралы мәселені
шешпей қалдыра отырып) түпкілікті құтқарады және бұл шешім қайта
қаралмайды. Шешімнің түпкіліктілігі 1927 жылғы Женева хаттамасына сәйкес
төрелік шешімді орындау рәсімі мағынасында маңызды болды және мұндай жағдай
төрелік шешімнің түпкіліктігі жөнінде бірқатар төрелік институттардың
ережелерінде және ЮНСИТРАЛ төрелік регламентінде белгіленген. Соған
қарамастан төрелік шешімнің түпкіліктілігі төрелік шешім тараптар үшін
міндетті болуға тиіс деп жай ғана талап ететін Нью-Иорк конвенциясына
сәйкес оны орындаудың қажетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz