Мәдениетаралық қарым-қатынас
Кіріспе
І тарау. Мәдениетаралық қарым.қатынасқа үйретудің теориялық негіздері.
1.1 Мәдениетаралық қарым.қатынастың психологиялық негіздері.
1.2 Мәдениетаралық қарым.қатынастың лингвистикалық негіздері.
І.ші тарау бойынша қорытынды.
II тарау. Мәдениетаралық қарым.қатынасты үйретуде лингвоелтанымдық ақпараттарды қолдану.
2.1 Лингвоелтанымдық ақпараттарға сипаттама
2.2 Лингвоелтанымдық ақпараттарды қолдану
II тарау бойынша қорытынды
III тарау. Тәжірибелік оқыту жұмысы
3.1 Тәжірибелік оқыту жұмысының ғылыми болжамы мен міндеттері.
III тарау бойынша қорытынды
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
І тарау. Мәдениетаралық қарым.қатынасқа үйретудің теориялық негіздері.
1.1 Мәдениетаралық қарым.қатынастың психологиялық негіздері.
1.2 Мәдениетаралық қарым.қатынастың лингвистикалық негіздері.
І.ші тарау бойынша қорытынды.
II тарау. Мәдениетаралық қарым.қатынасты үйретуде лингвоелтанымдық ақпараттарды қолдану.
2.1 Лингвоелтанымдық ақпараттарға сипаттама
2.2 Лингвоелтанымдық ақпараттарды қолдану
II тарау бойынша қорытынды
III тарау. Тәжірибелік оқыту жұмысы
3.1 Тәжірибелік оқыту жұмысының ғылыми болжамы мен міндеттері.
III тарау бойынша қорытынды
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қазақстан өз алдына егемендік алғаннан бері болып жатқан өзгерістер білім беру саласын да айналып өткен жоқ. Оның бір көрінісі орта және жоғары оқу орындарының оқу бағдарламалары мен жоспарларының да өзгеруіне ықпал етті. Ол үшін бұрынғы оқыту тәсілдері мен қазіргі оқыту тәсілдерін салыстыру қажет болды. Себебі бірнеше мәдениет тоғысында өмір сүріп жатқан қазақстандықтар үшін басты құндылық- татулық, өзара сыйластық, қарым-қатынас.
Шетел тілін оқытудың негізгі және басты мақсаты қарым-қатынас болып табылады. Біз студенттерді қарым-қатынас жасауға үйретуіміз керек. Қарым- қатынас- бұл белгілі бір мақсатқа бағытталған немесе сол мақсатқа жетудегі ақпарат алмасу ғана емес, осы процеске қатысушылардың іс-әрекеті.Оқытудың негізгі мақсатына жетудің өзі студенттердің бойында мәдениетаралық қарым-қатынасты қалыптастыруда жатыр.
Сондықтан әрбір тілді үйренушілер тек қана жаңа жүйемен емес, сондай-ақ басқа елдің мәдениетіне тән үлкен ерекшелікке жолығады. Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен мәдениеттер арасындағы өзара байланысты түсіну болып табылады. Бір сөзбен айтқанда мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету – жат мәдениетті түсініп, өз мәдениетін меңгеру, басқа мәдениет өкілдерінің әрекеттері мен сөздерін түсіне білу.[3;4]
Ол үшін өз мәдениеті мен басқа мәдениетті салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көре білу. Екі мәдениет өкілі арасында белгілі бір дәрежеде қиындықтар болуы мүмкін. Ол әрине тілдегі ерекшеліктер ғана емес мәдениетке де байланысты болып келеді. Мысалы: Италяндық жанұя чернобылдық баланы асырап алады. Түнде Римдегі Украина елшілігіне телефон соғылады. Телефондағы әйел көмек сұрайды. Ол баланың ұйықтамай жатқанын, айқайлап көршілердің мазасын алып жатқанын айтып, тезірек келіп көмектесулерін сұрайды. Оқиға орнына аудармашымен елшілік машинасы келеді. Аудармашыға байғұс бала ұйқысының келіп тұрғанын және олар оған көйлек кигізіп қойғанын айтады. Ұйқыға жату бала үшін “шешіну” дегенді білдіреді. Себебі оның мәдениетінде “ұйқыға жатарда киетін көйлек” деген болмаған. Осындай мәдениетаралық сәйкессіздік екі ұлт өкілінің арасындағы түсініспеушілікке әкеледі. “Тіпті адамдар бір тілде сөйлесіп жүріп, әрқашан бір-бірін дұрыс түсіне бермейді, оған себеп мәдениет сәйкессіздігі” деп көрсетеді Е.М Верещагин.[11;12]
Ол үшін алдыңғы теорияларға сүйене отырып, оларды саралай, салыстыра келе, инновациялық технологияларды енгізу, оқыту құралдарының дәстүрлі және жаңа түрлерін шығармашылықпен пайдалану, студенттердің мәдениетаралық қарым-қатынасты үйренуге деген икемдігін қалыптастыру үшін, білім, білік, дағдыны дамыту қажет. Бұл мәселеге байланысты ғалымдар: Н.Д Гальскова, С.Г Тер-Минасова, Littlewood W, Widdowson H, И.Л Бим, Е.М Верещагин және т.б шұғылданды.
Сонымен зерттеудің өзектілігі мынада: мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану мәселесі
Шетел тілін оқытудың негізгі және басты мақсаты қарым-қатынас болып табылады. Біз студенттерді қарым-қатынас жасауға үйретуіміз керек. Қарым- қатынас- бұл белгілі бір мақсатқа бағытталған немесе сол мақсатқа жетудегі ақпарат алмасу ғана емес, осы процеске қатысушылардың іс-әрекеті.Оқытудың негізгі мақсатына жетудің өзі студенттердің бойында мәдениетаралық қарым-қатынасты қалыптастыруда жатыр.
Сондықтан әрбір тілді үйренушілер тек қана жаңа жүйемен емес, сондай-ақ басқа елдің мәдениетіне тән үлкен ерекшелікке жолығады. Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен мәдениеттер арасындағы өзара байланысты түсіну болып табылады. Бір сөзбен айтқанда мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету – жат мәдениетті түсініп, өз мәдениетін меңгеру, басқа мәдениет өкілдерінің әрекеттері мен сөздерін түсіне білу.[3;4]
Ол үшін өз мәдениеті мен басқа мәдениетті салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көре білу. Екі мәдениет өкілі арасында белгілі бір дәрежеде қиындықтар болуы мүмкін. Ол әрине тілдегі ерекшеліктер ғана емес мәдениетке де байланысты болып келеді. Мысалы: Италяндық жанұя чернобылдық баланы асырап алады. Түнде Римдегі Украина елшілігіне телефон соғылады. Телефондағы әйел көмек сұрайды. Ол баланың ұйықтамай жатқанын, айқайлап көршілердің мазасын алып жатқанын айтып, тезірек келіп көмектесулерін сұрайды. Оқиға орнына аудармашымен елшілік машинасы келеді. Аудармашыға байғұс бала ұйқысының келіп тұрғанын және олар оған көйлек кигізіп қойғанын айтады. Ұйқыға жату бала үшін “шешіну” дегенді білдіреді. Себебі оның мәдениетінде “ұйқыға жатарда киетін көйлек” деген болмаған. Осындай мәдениетаралық сәйкессіздік екі ұлт өкілінің арасындағы түсініспеушілікке әкеледі. “Тіпті адамдар бір тілде сөйлесіп жүріп, әрқашан бір-бірін дұрыс түсіне бермейді, оған себеп мәдениет сәйкессіздігі” деп көрсетеді Е.М Верещагин.[11;12]
Ол үшін алдыңғы теорияларға сүйене отырып, оларды саралай, салыстыра келе, инновациялық технологияларды енгізу, оқыту құралдарының дәстүрлі және жаңа түрлерін шығармашылықпен пайдалану, студенттердің мәдениетаралық қарым-қатынасты үйренуге деген икемдігін қалыптастыру үшін, білім, білік, дағдыны дамыту қажет. Бұл мәселеге байланысты ғалымдар: Н.Д Гальскова, С.Г Тер-Минасова, Littlewood W, Widdowson H, И.Л Бим, Е.М Верещагин және т.б шұғылданды.
Сонымен зерттеудің өзектілігі мынада: мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану мәселесі
1. Гальскова Н.Д. Межкультурное обучение: Иностранные языки в школе, №1,2004.
2. Яковлева Л.Н. Межкультурная коммуникация как основа обучения второму языку. №6, 2004.
3. Әбдіғали С.Ә. "Әдістеменің кейбір өзекті мәселелері" Әдістеме. Методика. №1, 2005.
4. Фурманова В.П. Межкультурная коммуникация и лингвокультуроведение в теории и практике обучения иностранному языку.- автореф. 1993.
5. Тер – Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. М:, 2004.
6. Грушевицкая Л.С. Основы межкультурной коммуникации. М:, 2004.
7. Ласера Ж. Избранные труды. 1974.
8. Бахтин В.В. Избранные труды. 1986.
9. Бергельсон М.Б. Межкультурная коммуникация: вопросы теории и практики. // Вестник МГУ. Серия 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. №3, 2005.
10. Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностранному языку. М:, 1965.
11. Верещагин Е.М, Костомаров В.Г. Язык и культура. М:, 1983.
12. Красноперов А.В. Технология личностно-ориентированного обучения иностранному языку.// Иностранные языки в современном мире.(материалы республиканской научно-методической конференции, 10-11 декабря, 1998 г, Алматы 1999.
13. Щубин Э.П. Языковая коммуникация и обучение иностранному языку. М: 1972.
14. Ушинский К.Д. Избранные труды по педагогике. М:, 1978
15. Кашкынбаева З.Ж. Формирование культуры межнационального общения младших подростков средствами двуязычие: дисс.канд.пед.наук.
16. Бодалев А.А. Личность и общения. М:, 1983.
17. Холл Э. Коммуникация и культура. М: 1999.
18. Рабинович Ф.М. Контроль на уроке иностранного языка. // Иностранные языки в школе. №1, 1991.
19. Гальскова Н.Д, Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам. Лингводидактика и методика. 2-ое издание. М:, 2005.
20. Спичко Н.А. Образовательная среда в обучении иностранным языкам. // Иностранные языки в школе. №5, 2004.
21. Веденина Л.Г. Теория межкультурной коммуникации и значение слова. Иностранные языки в школе. №5, 2000.
22. Сепир Э. Коммуникация. // Избранные труды по Языкознании и куольтурологии.
23. Халеева И.И. Основы теории обучения пониманию иноязычной речи. М: 1989.
24. Сысоев П.В. Язык и культура. Иностранные языки в школе. №4, 2001.
25. Пассов Е.И. Теоретические основы обучения иноязычному говорению. – Воронеж:, 1983.
26. Иконнова Н.К. Современные западные концепции межкультурной коммуникации.- автореф, М: 1994
27. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методология и теории. Алматы. 2005. 264с..
28. Зимняя И.А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке., М: 1978.
29. Петровская Л.А. Компетентность в общении. М: 1989.
30. Дридзе Т.М. Психология общения. М: 1979.
31. Щукин П.Н. Методика обучения иностранным языкам. М: 2004.
32. Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранному языку. М: 2000.
33. Сепир Э. Коммуникация. // Избранные труды по языкознании и культурологии.
34. Исабеков С.Е. Межкультурная коммуникация как направление в зарубежной лингвистике. – Вестник КазГУМОиМЯ, №1, 2001.
35. Нұртаева А.Б. Мәдениетаралық коммуникация – жалпы білім беретін оқу орындарындағы шетел тілін оқытуда оқу процесін дамыту кұралы. Тіл әлемі. ІІ – том. ( Белгілі қазақ ғалымы М.М. Копыленко 85-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.)
36. Абдыгаппарова С.К. Межкультурное общение: компоненты, параметры, стили. Мышление, язык, лингводидактика. Часть ІІ. Алматы, 2000. (Материалы межвузовской научно-практической конференции посвященной 75-летию Н.М. Курманбаева.)
37. Закирова Г.Д. Понятие межкультурной коммуникации и лингвокультуроведения. Их роль в практике обучения иностранному языку. Мир языка. ІІ часть.( Материалы международной научно-практической конференции посвященной 85-летию М.М. Копыленко.)
38. Гауриева Г.М. Устное общение, средства и приемы его организации. Мышление, язык, лингводидактика. Часть І. Алматы, 2000. (Материалы межвузовской научно-практической конференции посвященной 75-летию Н.М. Курманбаева.)
39. Кузнецова Т.Д. Психологические аспекты концепции обучения иностранным языкам проф. Н.М. Курманбаева. Мышление, язык, лингводидактика. Часть І. Алматы, 2000. (Материалы межвузовской научно-практической конференции посвященной 75-летию Н.М. Курманбаева.)
40. Борисенко М.К. Некоторые аспекты преподавания элементов лингвострановедения на французском языке. // ИЯШ. №3, 1997, с.41.
41. Кащук С.М. Лингвострановедческий подход при обучении французскому языку в младших классах. // ИЯШ. №2, 1997, с.51.
42. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции-М.,1971.
43. Лопасова Ж.Я. Роль и место ЛСА при обучении иностранного языка // ИЯШ 1995-№2, с.24.
44. Томахин Г.Д. Лингвострановедение: что это такое? // ИЯШ 1996-№6.
45. Никитенко З.Н. Лингвострановедение.// ИЯШ 1994-№5, с.13.
46. Томахин Г.Д. Культура стран английского языка // ИЯШ 1998-№1, с.80.
47. Миньяр-Белоручев Р.К. Лингвострановедение или иностранная культура // ИЯШ 1993-№6,с. 54.
48. Нефедова М.А. Отбор материалов лингвострановедческого содержания для чтения.// ИЯШ 1994-№4, с.38.
49. Рубинштейн С.Л. Задачи и мотивы деятельности // Основы общей психологии – М.: Педагогика, 1989-т.II – с.43.
50. Осиянова О.М. О содержании национально-культурного компонента в обучении английскому языку. ИЯШ,№5,1995, с.21.
51.Мулдашева М.Г., Ермекова К.А. Тіл арқылы елтану-оқулықтың мазмұнындағы ең қажетті компоненттердің бірі. // Вестник КазГУМОиМЯ, №1, 2001.
52. К.Токтыбаева. Роль лингвострановедческих знаний в преподавании аспекта “Домашнее чтение”. // Вестник КазГУМОиМЯ, №1, 2001.
53. Карлинский А.Е. Лингвострановедческий принцип методики обучения иностранным языкам. Понятие межкультурной коммуникации и лингвокультуроведения. Их роль в практике обучения иностранному языку. Мир языка. ІІ часть.( Материалы международной научно-практической конференции посвященной 85-летию М.М. Копыленко.)
54. Исабеков С.Е. Методологические основы лингвострановедения. // Язык и культура: лингводидактический аспект-Алматы,1998
55. Лингвострановедческий подход в определении содержания обучения иностранным языкам. // Иностранные языки в школе, 1993, №1
56. Тусельбаева Ж.А. Формирование страноведческой компетенции студентов в условиях информатизации профессионального образования. дисс.канд.пед.наук. Алматы 2000
57.Ариян М.А. лингвострановедение в преподавании иностранного языка в старших классах.// ИЯШ. №2. 1990. с.11.
58. V.Frank. General purpose reference book. Almaty, 2006
59. Tuyakaeva D.Sh. Kalibaeva A.G. A course book for Juniors. Almaty 2005
60.Штульман Э.А. Основы эксперимента в методике обучения иностранным языкам.-Воронеж, 1971, с.7.
61. Sally Burgess with Richard Acklam. Gold advanced. Longman Press. 2006
2. Яковлева Л.Н. Межкультурная коммуникация как основа обучения второму языку. №6, 2004.
3. Әбдіғали С.Ә. "Әдістеменің кейбір өзекті мәселелері" Әдістеме. Методика. №1, 2005.
4. Фурманова В.П. Межкультурная коммуникация и лингвокультуроведение в теории и практике обучения иностранному языку.- автореф. 1993.
5. Тер – Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. М:, 2004.
6. Грушевицкая Л.С. Основы межкультурной коммуникации. М:, 2004.
7. Ласера Ж. Избранные труды. 1974.
8. Бахтин В.В. Избранные труды. 1986.
9. Бергельсон М.Б. Межкультурная коммуникация: вопросы теории и практики. // Вестник МГУ. Серия 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. №3, 2005.
10. Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностранному языку. М:, 1965.
11. Верещагин Е.М, Костомаров В.Г. Язык и культура. М:, 1983.
12. Красноперов А.В. Технология личностно-ориентированного обучения иностранному языку.// Иностранные языки в современном мире.(материалы республиканской научно-методической конференции, 10-11 декабря, 1998 г, Алматы 1999.
13. Щубин Э.П. Языковая коммуникация и обучение иностранному языку. М: 1972.
14. Ушинский К.Д. Избранные труды по педагогике. М:, 1978
15. Кашкынбаева З.Ж. Формирование культуры межнационального общения младших подростков средствами двуязычие: дисс.канд.пед.наук.
16. Бодалев А.А. Личность и общения. М:, 1983.
17. Холл Э. Коммуникация и культура. М: 1999.
18. Рабинович Ф.М. Контроль на уроке иностранного языка. // Иностранные языки в школе. №1, 1991.
19. Гальскова Н.Д, Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам. Лингводидактика и методика. 2-ое издание. М:, 2005.
20. Спичко Н.А. Образовательная среда в обучении иностранным языкам. // Иностранные языки в школе. №5, 2004.
21. Веденина Л.Г. Теория межкультурной коммуникации и значение слова. Иностранные языки в школе. №5, 2000.
22. Сепир Э. Коммуникация. // Избранные труды по Языкознании и куольтурологии.
23. Халеева И.И. Основы теории обучения пониманию иноязычной речи. М: 1989.
24. Сысоев П.В. Язык и культура. Иностранные языки в школе. №4, 2001.
25. Пассов Е.И. Теоретические основы обучения иноязычному говорению. – Воронеж:, 1983.
26. Иконнова Н.К. Современные западные концепции межкультурной коммуникации.- автореф, М: 1994
27. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методология и теории. Алматы. 2005. 264с..
28. Зимняя И.А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке., М: 1978.
29. Петровская Л.А. Компетентность в общении. М: 1989.
30. Дридзе Т.М. Психология общения. М: 1979.
31. Щукин П.Н. Методика обучения иностранным языкам. М: 2004.
32. Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранному языку. М: 2000.
33. Сепир Э. Коммуникация. // Избранные труды по языкознании и культурологии.
34. Исабеков С.Е. Межкультурная коммуникация как направление в зарубежной лингвистике. – Вестник КазГУМОиМЯ, №1, 2001.
35. Нұртаева А.Б. Мәдениетаралық коммуникация – жалпы білім беретін оқу орындарындағы шетел тілін оқытуда оқу процесін дамыту кұралы. Тіл әлемі. ІІ – том. ( Белгілі қазақ ғалымы М.М. Копыленко 85-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.)
36. Абдыгаппарова С.К. Межкультурное общение: компоненты, параметры, стили. Мышление, язык, лингводидактика. Часть ІІ. Алматы, 2000. (Материалы межвузовской научно-практической конференции посвященной 75-летию Н.М. Курманбаева.)
37. Закирова Г.Д. Понятие межкультурной коммуникации и лингвокультуроведения. Их роль в практике обучения иностранному языку. Мир языка. ІІ часть.( Материалы международной научно-практической конференции посвященной 85-летию М.М. Копыленко.)
38. Гауриева Г.М. Устное общение, средства и приемы его организации. Мышление, язык, лингводидактика. Часть І. Алматы, 2000. (Материалы межвузовской научно-практической конференции посвященной 75-летию Н.М. Курманбаева.)
39. Кузнецова Т.Д. Психологические аспекты концепции обучения иностранным языкам проф. Н.М. Курманбаева. Мышление, язык, лингводидактика. Часть І. Алматы, 2000. (Материалы межвузовской научно-практической конференции посвященной 75-летию Н.М. Курманбаева.)
40. Борисенко М.К. Некоторые аспекты преподавания элементов лингвострановедения на французском языке. // ИЯШ. №3, 1997, с.41.
41. Кащук С.М. Лингвострановедческий подход при обучении французскому языку в младших классах. // ИЯШ. №2, 1997, с.51.
42. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции-М.,1971.
43. Лопасова Ж.Я. Роль и место ЛСА при обучении иностранного языка // ИЯШ 1995-№2, с.24.
44. Томахин Г.Д. Лингвострановедение: что это такое? // ИЯШ 1996-№6.
45. Никитенко З.Н. Лингвострановедение.// ИЯШ 1994-№5, с.13.
46. Томахин Г.Д. Культура стран английского языка // ИЯШ 1998-№1, с.80.
47. Миньяр-Белоручев Р.К. Лингвострановедение или иностранная культура // ИЯШ 1993-№6,с. 54.
48. Нефедова М.А. Отбор материалов лингвострановедческого содержания для чтения.// ИЯШ 1994-№4, с.38.
49. Рубинштейн С.Л. Задачи и мотивы деятельности // Основы общей психологии – М.: Педагогика, 1989-т.II – с.43.
50. Осиянова О.М. О содержании национально-культурного компонента в обучении английскому языку. ИЯШ,№5,1995, с.21.
51.Мулдашева М.Г., Ермекова К.А. Тіл арқылы елтану-оқулықтың мазмұнындағы ең қажетті компоненттердің бірі. // Вестник КазГУМОиМЯ, №1, 2001.
52. К.Токтыбаева. Роль лингвострановедческих знаний в преподавании аспекта “Домашнее чтение”. // Вестник КазГУМОиМЯ, №1, 2001.
53. Карлинский А.Е. Лингвострановедческий принцип методики обучения иностранным языкам. Понятие межкультурной коммуникации и лингвокультуроведения. Их роль в практике обучения иностранному языку. Мир языка. ІІ часть.( Материалы международной научно-практической конференции посвященной 85-летию М.М. Копыленко.)
54. Исабеков С.Е. Методологические основы лингвострановедения. // Язык и культура: лингводидактический аспект-Алматы,1998
55. Лингвострановедческий подход в определении содержания обучения иностранным языкам. // Иностранные языки в школе, 1993, №1
56. Тусельбаева Ж.А. Формирование страноведческой компетенции студентов в условиях информатизации профессионального образования. дисс.канд.пед.наук. Алматы 2000
57.Ариян М.А. лингвострановедение в преподавании иностранного языка в старших классах.// ИЯШ. №2. 1990. с.11.
58. V.Frank. General purpose reference book. Almaty, 2006
59. Tuyakaeva D.Sh. Kalibaeva A.G. A course book for Juniors. Almaty 2005
60.Штульман Э.А. Основы эксперимента в методике обучения иностранным языкам.-Воронеж, 1971, с.7.
61. Sally Burgess with Richard Acklam. Gold advanced. Longman Press. 2006
Кіріспе
Қазақстан өз алдына егемендік алғаннан бері болып жатқан
өзгерістер білім беру саласын да айналып өткен жоқ. Оның бір көрінісі орта
және жоғары оқу орындарының оқу бағдарламалары мен жоспарларының да
өзгеруіне ықпал етті. Ол үшін бұрынғы оқыту тәсілдері мен қазіргі оқыту
тәсілдерін салыстыру қажет болды. Себебі бірнеше мәдениет тоғысында өмір
сүріп жатқан қазақстандықтар үшін басты құндылық- татулық, өзара сыйластық,
қарым-қатынас.
Шетел тілін оқытудың негізгі және басты мақсаты қарым-қатынас
болып табылады. Біз студенттерді қарым-қатынас жасауға үйретуіміз керек.
Қарым- қатынас- бұл белгілі бір мақсатқа бағытталған немесе сол мақсатқа
жетудегі ақпарат алмасу ғана емес, осы процеске қатысушылардың іс-
әрекеті.Оқытудың негізгі мақсатына жетудің өзі студенттердің бойында
мәдениетаралық қарым-қатынасты қалыптастыруда жатыр.
Сондықтан әрбір тілді үйренушілер тек қана жаңа жүйемен емес,
сондай-ақ басқа елдің мәдениетіне тән үлкен ерекшелікке жолығады.
Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен мәдениеттер арасындағы өзара
байланысты түсіну болып табылады. Бір сөзбен айтқанда мәдениетаралық қарым-
қатынасқа үйрету – жат мәдениетті түсініп, өз мәдениетін меңгеру, басқа
мәдениет өкілдерінің әрекеттері мен сөздерін түсіне білу.[3;4]
Ол үшін өз мәдениеті мен басқа мәдениетті салыстырып, ұқсастықтары
мен айырмашылықтарын көре білу. Екі мәдениет өкілі арасында белгілі бір
дәрежеде қиындықтар болуы мүмкін. Ол әрине тілдегі ерекшеліктер ғана емес
мәдениетке де байланысты болып келеді. Мысалы: Италяндық жанұя чернобылдық
баланы асырап алады. Түнде Римдегі Украина елшілігіне телефон соғылады.
Телефондағы әйел көмек сұрайды. Ол баланың ұйықтамай жатқанын, айқайлап
көршілердің мазасын алып жатқанын айтып, тезірек келіп көмектесулерін
сұрайды. Оқиға орнына аудармашымен елшілік машинасы келеді. Аудармашыға
байғұс бала ұйқысының келіп тұрғанын және олар оған көйлек кигізіп қойғанын
айтады. Ұйқыға жату бала үшін “шешіну” дегенді білдіреді. Себебі оның
мәдениетінде “ұйқыға жатарда киетін көйлек” деген болмаған. Осындай
мәдениетаралық сәйкессіздік екі ұлт өкілінің арасындағы түсініспеушілікке
әкеледі. “Тіпті адамдар бір тілде сөйлесіп жүріп, әрқашан бір-бірін дұрыс
түсіне бермейді, оған себеп мәдениет сәйкессіздігі” деп көрсетеді Е.М
Верещагин.[11;12]
Ол үшін алдыңғы теорияларға сүйене отырып, оларды саралай,
салыстыра келе, инновациялық технологияларды енгізу, оқыту құралдарының
дәстүрлі және жаңа түрлерін шығармашылықпен пайдалану, студенттердің
мәдениетаралық қарым-қатынасты үйренуге деген икемдігін қалыптастыру үшін,
білім, білік, дағдыны дамыту қажет. Бұл мәселеге байланысты ғалымдар: Н.Д
Гальскова, С.Г Тер-Минасова, Littlewood W, Widdowson H, И.Л Бим, Е.М
Верещагин және т.б шұғылданды.
Сонымен зерттеудің өзектілігі мынада: мәдениетаралық қарым-
қатынасқа үйретуде лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану мәселесі толықтыруды,
зерттеуді қажет етеді. Қоғам дамуы, оның басқа елдермен саяси және басқа
байланыстары шетел тілін оқытудың мақсатын анықтап берді. Шетел тілін
мәдениетаралық қарым-қатынас барысында үйрену студентті сабақ барысында
ұшырасатын жат әлемді жақсырақ түсінуге төсілдіруі керек. Осы қарым-қатынас
барысында студенттер өз әлемін, тілін өзге әлеммен салыстыруға, оның
маңыздылығы туралы ойлануға, және соған бейімделуге тырысады. Оқып үйреніп
жүрген тілдің, сол елдің мәдениетін білмей, оны үйренбей сол тілде қарым-
қатынас біліктігіне қол жеткізу мүмкін емес. Басқа тілді қоғамда, ортада өз
орнын таба білу үшін, сол елдің тілін ғана меңгеру аз, сол тілде сөйлейтін
халықтың мәдениетін де меңгеру қажет.[3;5]
Сондай-ақ студенттер жаңа шығармашылық іс-әрекетке, жаңа
ақпараттық технологияларды үйренуге, жеке тұлғалық және мәдениетаралық
қарым-қатынасқа, қарама- қайшылықты болдырмауға және оларды шешуге икемді
болуы қажет. Мұның барлығы лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану барысында
мүмкін болады. Лингвоелтанымдық ақпарат - тілін оқып жатқан ел мол
деректер алуға мүмкіндік береді. Лингвоелтанымдық ақпарат - сол елге тән
елтанымдық ақпаратпен жұмыс жасауға және оларды білім, білік, дағдыға
үйретуге ықпал етеді. Сонымен лингвоелтанымдық ақпараттар студенттердің
қызығушылығын оятады, оларды алдарына мақсат қоюға үйретеді және оқыту
процесінің нәтижелілігін көрсетуге септігін тигізеді. Сондықтан
мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде лингвоелтанымдық ақпараттарды
ескерген жөн. Және де оқу процесін белсенді етуге арналған зерттеу
жұмыстарының көптігіне, жаңа инновациялық тәсілдердің пайда болуы мен
мұндай тәсілдердің оқу процесіне енгізілуіне қарамастан, мұндай ақпарат
көздері ағылшын тілі сабақтарында өз алдына жеке қаралған жоқ. Аталған
қайшылықтың шешімін табу біздің жұмысымыздың өзектілігін көрсетті де,
зерттеу тақырыбын : Екі елдің лингвоелтанымдық ақпараттары негізінде
студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету әдістемесі деп алуға
негіз болды.
Зерттеу нысаны: студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету процесі.
Зерттеу пәні: лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану негізінде студенттерді
мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде
лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану әдістемесін теориялық негіздеу және
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері: мәдениет, қарым-қатынас, лингвоелтаным, ақпарат
ұғымдарының мәнін анықтау;
- мәдениетаралық қарым-қатынастың лингвистикалық, психологиялық
ерекшеліктерін анықтау;
- студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде қолданылатын
лингвоелтаным ақпаратқа сипаттама беру;
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану жолдарын көрсетіп, әдістемелік
модель жасау;
- шетел тілі сабақтарында лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану негізінде
тәжірибе жасау;
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттерді оқып, талдау;
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолданудағы педагогикалық тәжірибені бақылау;
- салыстырмалы, жүйелі талдау;
- оқу процесін бақылау және саралау;
- эксперименттік-тәжірибелік жұмыс жүргізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Мәдениетаралық қарым-қатынасты үйретуде
студенттер оқып жатқан тілдің тек лингвистикалық бірліктерімен қаруланып
қана қоймай, әртүрлі деңгейдегі басқа мәдениет өкілдерімен қарым-қатынас
жасай алу қабілетін де дамытуы қажет және оған дәлірек айтқанда
лингвоелтанымдық ақпарат негіз болады.
Зерттеудің методологиялық негізі: Шетел тіліне оқыту әдістемесі мен
лингвистиканың негізгі категориялары,(Н.Д Гальскова, А.А Залевская, М.О
Фаенова, И.Л Бим, Brumfit C J) педагогикалық процесс теориясы,(Н.Д Хмель,
К.С Успанов, В.П Кузьмин) тілдік іс-әрекет теориясы,(Л.С Выготский, И.А
Зимняя, А.А Леонтьев) психология теориясы,(Б.В Беляев, Т.М Дридзе, В.Г
Каменская) мәдениет және лингвоелтанымдық ақпарат теориясы(А.Н Леонтьев,
В.С Мерлин, Е.М Верещагин, Б.С Гершунский, Д.Томахин).
Зерттеу болжамы: егер оқыту мәдениетаралық қарым-қатынас теориясының
заңдылықтары мен таным процесін ескеріп жүргізілсе, мәдениетаралық қарым-
қатынасқа оқыту бірлігі ретінде лингвоелтанымдық ақпарат ерекшеліктері
ескерілсе, мәдениетаралық қарым-қатынасты ортақ мақсатқа бағытталған
процесс деп қарастырса екі елдің лингвоелтанымдық ақпараттары негізінде
студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету тиімді болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану барысында студенттің тұлға ретіндегі
даму деңгейінің әдістемелік моделі жасалады және тәжірибелік тұрғыда
оларды мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде негіз болатындығының
дәлелі келтіріледі.
Зерттеудің теориялық құндылығы:
- мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің психологиялық, лингвистикалық
ерекшеліктерін ескерудің теориялық негіздері беріледі;
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану жолдары көрсетіледі;
- мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің әдістемесі беріледі;
- арнайы жаттығулар кешені жасалады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- жүргізілген ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйене отырып,
мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуге берілетін нұсқауларды оқу
үрдісінде қолдануға болады;
- жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелері тілдік жоғары оқу орындары мен
арнайы мамандандырылған мектептерде ағылшын тілін оқытуда қолдануға
болады;
- зерттеудің материалдары мен нәтижелері шетел тілін үйренушілер үшін
бағдарламалар мен оқу құралдарын жасау үшін пайдалы болады.
І тарау. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің теориялық негіздері.
Соңғы жылдардағы халықаралық қатынастардың дамуы мен әлемдік
өркениетке қол жеткізуге деген ынта мен ықылас ғылым саласын да айналып
өткен жоқ деуге болады. Соның негізінде әртүрлі мәдени топқа жататын
адамдардың тілдік санасының ұлттық ерекшеліктерін зерттеп оны оқу саласына
енгізу зерттеушілердің басты назарын аудартып отыр. Бір жағынан,
халықтардың миграциясы мен олардың көшіп-қонуы, әлемдік деңгейдегі
әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгерістер мәдениеттер соқтығысына алып
келеді. Екінші жағынан, ғылыми техникалық прогресс мүмкіндіктері қарым-
қатынас жасаудың жаңа формалары мен түрлерін ашуда. Мұның басты шарты мен
тиімділігі өзара түсінушілік, мәдениеттер диалогы, шыдамдылық, қарым-
қатынасқа түсетін серіктестерді сыйлау болып табылады.
Қазіргі замандағы қоғамның талабына сай шетел тілдерін оқып үйрену-
адам білімінің тек ағартушы тәрбиелік компоненті ретінде ғана қарастырылып
қоймай, адамның кәсіби және жеке тұлғалық тұрғыдан қоғамда лайықты орын
алуға ұмтылысын да қарастырады. Халықаралық қатынастардың да кеңеюінің
нәтижесінде және халықаралық байланыстардың даму жағдайында әртүрлі тілде
ақпарат алмасу кеңінен жолға қойылып отырғандығы мәдениетаралық қарым-
қатынастың Қазақстан сияқты дамушы елдегі маңыздылығын көрсетеді. Қарым-
қатынассыз адамның өмір сүруі мүмкін емес, яғни ол үздіксіз процесті
көрсетеді. Қарым-қатынас адамдар арасындағы өзара түсінісу, бір-біріне әсер
ету, ақпарат алмасу кезеңдерінде негізгі қызмет атқарады.
Мәдениетаралық қарым-қатынас қағидаларына сай шетел тілін оқып үйрену
студентті өзі сабақ барысында ұшырасатын жат әлемді жақсырақ түсінуге
жағдай туғызу қажет. Мәдениетаралық қарым-қатынаста ұлттық мінез
ерекшелігін, олардың көңіл күй өзгешелігін және ұлттық ойлау негізінің
ерекшелігін ескерту қажет.
Қазіргі таңда Қазақстанда шетел тілін оқытудың негізгі міндеті-тілді
шынайы және толыққанды қарым-қатынас құралы ретінде меңгерту және сол тілде
еркін қарым-қатынас жасауға бейімдеу болып табылады. Әрбір шетел тілінің
сабағы мәдениеттер тоғысуы, мәдениетаралық қарым-қатынас тәжірибесі, себебі
шетел тілінің әрбір сөзі сол ел жайлы әне сол мәдениет жайлы мол түсінік
береді деп айта аламыз. Әрбір сөз сол ұлтқа тән өзіндік ерекшелік пен өмір
жөнінде мағлұмат береді. Сондықтан әрбір тілді, сол тілде сөйлейтін елдің
мәдениетін кең этнографиялық мағынада, ұлттық мінезін терең және мұқият
оқып үйрену қажет.
Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен мәдениеттер арасындағы
түсінісу құралы болып келеді. Өзге тілге үйрету студенттердің сол тілде
оқып, жазу және мұғаліммен, оқулықтан алған білімдері өзге ел жайлы жарнама
емес, керісінше студенттердің сол тілде сөйлейтін елдің көзімен қарау
қабілетін дамыту негізі болып табылады.
Мәдениетсіз тіл өмір сүре алмайды. Тілді қарым-қатынас құралы
ретінде пайдалана білу үшін сөздің мағынасы және грамматикалық ережелерін
біліп қана қою жеткіліксіз. Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен
мәдениеттер арасындағы өзара байланысты түсіну құралы ретінде
қарастырылады.[1;14]
Осындай мәселелердің барлығы мәдениетаралық қарым-қатынасқа баса
назар аударуға, белгілі бір орта жоқтығына қарамай қарым-қатынасқа түсу
тәжірибесін қалыптастыруға, әртүрлі мәдениетті айыруға алып келеді.
Жиі ұшырасатын мәдениетаралық қарым-қатынас деген ұғымға мынадай
анықтама беруге болады. "Мәдениетаралық қарым-қатынас - әртүрлі ұлттар мен
мәдениет өкілдері арасындағы өзара түсінушілік."
Толық анықтаманы атақты лингвист ғалым И.И. Халеева береді: "
мәдениетаралық қарым-қатынас - әртүрлі тілдер мен мәдениетке жататын
адамдар іс-әрекетінің ерекше жемісі. Бұл тек қана әртүрлі мәдениет пен
тілге жататын адамдар арасындағы іс-әрекет емес, сонымен қатар олардың бір-
бірін "жат" ретінде қабылдайтындықтарынан да байқалады."[23;45]
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе мәдениетаралық қарым-қатынас
дегеніміз қажырлы еңбек пен үйренуге деген нақты дайындықты қажет ететін
қиын да қызықты процесс. Басты назар мәдениетке аударылады. Е.М. Верещагин
мен В.Г. Костомаров көзқарасы бойынша екі ұлт өкілінің қарым-қатынас жасау
барысында өзара түсінісуі мәдениетаралық қарым-қатынас болып
табылады.[11;32]
Мәдениеттерді өзара салыстыру арқылы мынаны көруге болады; белгілі бір
тілде сөйлейтін белгілі бір мәдениеттің өкілі басқа тіл мен басқа мәдениет
өкілдерінің арасында белгілі дәрежеде қиындықтарға душар болады. Бұл
қиындықтар тілдердің айырмашылықтарымен қатар мәдениеттердің де
ерекшеліктеріне байланысты.
Осыған бірер мысал келтірейік. Ана тілін меңгеру кезеңінде ағылшын
тілді студент “foot” және “leg” сөздерінен екі затты көрсе, қазақ тілді
студент тек бір ғана аяқ деген мағынаны түсінеді. Студент жаңа шетел
тілін өз санасына қабылдау барысында жат өмірдің бір бөлігін қабылдай
отырып, өзге ел өмірі мен мәдениеті жөнінде түсінік қалыптастырады.
Тағы бір мысал. Орыстың черная кошка сөз тіркесі ағылшын тіліндегі
black cat деген сөз тіркесімен мағыналас болып келіп, үй жануары мысықты
және оның қара түсті екендігін білдіреді. Бірақ орыс мәдениеті мен дәстүрі
бойынша черная кошка бақытсыздықты, жолы болмаушылықты білдіреді. Ал
ағылшын салт дәстүрі бойынша black cat күтпеген бақ пен бақыттың белгісі.
Осы және басқа да мысалдар әртүрлі мәдениет өкілдері белгілі бір жағдайда
әртүрлі әрекет ететінін көрсетеді.
Бұл берілген сұрақта маңызды орын " мәдениетке" беріледі. Ғылыми
әдебиеттерде " мәдениет" ұғымының жүздеген анықтамасы кездеседі. Кейбір
авторлар үшін "мәдениет"- бұл үйретуге болатын жүріс-тұрыс мәдениеті, ал
басқа біреулер үшін абстракциялы ұғым. Тастан қашалған балталар мен
керамикалық ыдыстар біреулер үшін мәдениет болса, енді біреулер үшін
материалдық заттар мәдениет бола алмайды.
Батыста көптеген уақыт бойы Э.Б.Тейлордың көзқарасы ұзақ
пікірталасқа ұласты. Оның ойынша " мәдениет өз кезегінде адамның қоғам
мүшесі ретінде қалыптастырған білімі, сенімі, нанымы, салт-дәстүрімен басқа
да қабілеттері негізінде қалыптасады." Ал Дейл Хаймс мынадай анықтаманы
тұжырымдайды: " мәдениет дегеніміз қоғам мүшелерімен қарым-қатынасқа түсу
үшін қажет және білуге және түсінуге тиісті барлық нәрсе."
Біз осы айтылған көзқарасты қолдаймыз. Себебі әңгіме
мәдениетаралық қарым-қатынас жайлы болып отыр. Көптеген мәдениетаралық
қарым-қатынас барысындағы жайттар өз елінде болсын, шетелде болсын кейбір
келіспеушіліктерге алып келіп жатады. Соның негізінде әр елдің мәдениеті
мен тіліне байланысты қалжыңдар мен әзіл әңгімелер туындап жататыны айдан
анық. Тіпті мұндай жайттар трагедияға алып келіп соқтыруы да ғажап емес.
Өйткені "мәдени" қателіктер тілдік қателіктерге қарағанда ауыр қабылданады.
Оларды кешіру қиынға соғады және кері әсерлер қалдырады. Ал тілдік
қателіктер жеңіл қабылданып, оларды әзілмен қабылдайды.
Дегенмен, бұл мәселе адам іс-әрекетінің барлық түрінде кездеседі
және басқа мәдениетпен қарым-қатынас жасау барысында байқалады. Мысалы:
шетелдік әдебиеттерді оқу барысында, шетелдік өнер, театр, кино, баспасөз,
радио және теледидармен танысу кезінде, және т.б.
Сонымен біз оқытудың басты міндетін шешу жайлы сұрақтың жауабын
қорытуға жеткен сияқтымыз. Әртүрлі мәдениет пен әртүрлі ұлттың өкілдері
арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде көрінетін шетел тілі мәдениетпен
қоса оқытылуы тиіс. Мәдениет компонентіне өзіне тән ұлттық бояуға ие
төмендегі ұғымдарды жатқызуға болады.
1.Салт-дәстүрлер (мәдениеттің тұрақты элементтері), әдеттер (
әлеуметтік нормативтік элементтер), ғұрыптар ( сол мәдениетке бағынатын,
орындауға тиісті нормативтік шарттар жүйесі).
2.Тұрмыстық мәдениет. Ол салт-дәстүрлермен тығыз байланысты
болғандықтан, оны жиі тұрмыстық салт-дәстүр деп те атайды.
3.Күнделікті жүріс-тұрыс, яғни белгілі бір әлеуметте қабылданған сол
мәдениет өкілінің қарым-қатынас нормасы мен әдеті. Бұған мимикалық және
пантомимикалық, яғни лингвомәдени топтар өкілдері қолданатын кодтарды
енгізуге болады. ( Ол вербальді емес код деп аталады.)
4.Этностың мәдени салт-дәстүрін білдіретін көркем мәдениет.
5. “Әлемнің ұлттық суреті”. Қоршаған әлемді қабылдаудың ерекшелігін,
өз және өзге мәдениет өкілдерінің ойлау ерекшеліктерін, олардың
эмоциональді мінез-құлықтары мен өзіне тән мінез-құлық ерекшеліктерін
білдіреді.[2;11]
Нақтылай айтқанда, әңгіме үйреніп жатқан тіл өкілінің әлемін
терең және тиянақты зерттеу керектігі жайлы болып отыр. Сонымен қатар, оның
мәдениетін, өмір сүру жағдайы мен деңгейін, ұлттық мінез-құлқын,
менталитетін және т.б. оқып үйренген де жөн. Ол үшін өз мәдениетінің
салыстырмалы, салғастырмалы элементтерін тарту керек.
Басқаша айтқанда шетел тілін оқытудың екінші мақсаты туындайды.
Яғни, үйреніп жатқан тілдің мәдениетіне оқыту- қарым-қатынасқа түсушілерді
білу, түсіну, үйрену және оларды бағалау, басқа халықты мәдениет пен тіл
арқылы тану, сонда ғана біз өзімізді тереңірек танитын боламыз. Мысалы үшін
барлық мәдениетте сол мәдениет өкілімен жақсы қарым-қатынас орнатуға
ұмтылушылық бар. Және де ең маңыздысы жақсы қарым-қатынас – бұл әрине
мәдени құндылық. Бірақ әртүрлі мәдениет бұл мақсатты әрқалай түсініп, соған
сай әрекет етеді. Ағылшын мәдениетінде эмпатия, басқа адамға деген құрмет,
ұстамдылық және турашылдық бағаланады. Бұл әсіресе сыпайылықты білдіру
кезіндегі көптеген сөздер мен сөз тіркестерінің көптігімен байқалады.
(кешірім сұрау, өкініш білдіру, алдын-ала рахмет айту т.б.)
Американдықтарда айтарлықтай дәрежеде барлық адамға деген достық қарым-
қатынас дамыған, бірақ ол белгілі бір адамға бағытталмаған. Ал орыс
мәдениетіне жылылық, шын жүректілік тән және ол белгілі бір адамға
бағытталады. Қазақ мәдениетіне тән басты құндылық-ол қонақжайлылық. Міне
сондықтан да мәдениетаралық қарым-қатынас міндетті түрде тілде көрініс
табады. Ал кез келген тіл мәдениет пен менталитеттің қолтаңбасы болып
табылады.
Тіл- адамзат өмір көріністері топтасқан сиқырлы айна. Тіл-
мәдениет қазынасы. Тіл- мәдениет қаруы. Тіл өмір сүріп отырған кезде сол
елдің мәдениеті де өмір сүре береді. [4;14]
Мәдениетаралық қарым-қатынас барысында мәдениетаралық қабілеттілік
өте маңызды. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа дайындаудың көптеген факторлары
бар. Мысалы: мәдениетаралық тоғысу тренингтарын ұйымдастыру үлкен роль
атқарады. Бастапқы сатыда қатысушылар шындығында мәдениеттер арасындағы
ерекшеліктердің бар екендігін сезінуі қажет. Келесі сатыда қатысушылар осы
мәдениетаралық өзгешеліктерді түсіну мақсатында ақпараттармен қамтамасыз
етіледі. Осы сияқты тренингтер мәдениетаралық келіспеушіліктерді жою
дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.
Американдық мәдениетаралық қарым-қатынас маманы Э.Холл " мәдениет-
қарым-қатынас, ал қарым-қатынас мәдениет" деп – дәлелдейді. Осы дәлелден
кейін көптеген батыс ғалымдары мәдениетті негізінде "адамзаттың мәдени
құндылығы мен мөлшері жатқан айсберг" кейпінде бейнелейді, ал адамның бір-
бірімен қарым-қатынас кезеңіндегі мінезі оның шыңы болып табылады. Әрбір
адам қарым-қатынас жасай отырып мәдениетаралық қарым-қатынасқа бейімделеді
және өз халқы мен мәдениетінің өкілі болып қалыптасады. Сонымен
мәдениетаралық қарым-қатынас негізінде шетел тілін оқыту кезеңінде мынадай
қағидаларды ескерген жөн:
- Студенттердің тілін оқып жүрген елдегі құрбыларының өмір тәжірибесімен
танысуға мүмкіндік беретін деректермен қамтамасыз ете оқыту.
- Шетел тілін оқыту арқылы өз мәдениетінің ерекшеліктерін, өзгешеліктерін,
тіл структурасын салыстыру тәсілін қолдана оқыту.[5;8]
Сонымен, шетел тілін оқып үйрену нәтижесінде мәдениеттерді
салыстыру, одардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтау қажет. Тіл,
ойлау және мәдениеттің тығыз байланыстылығы сондай шетелге жиі іс-сапармен
шығатын туристер, ғалымдар және бизнесмендер шетел мәдени ерекшеліктеріне
қалыптасу қажеттігін байқайды. Міне осы секілді қиыншылықтар мен
келіспеушіліктерді жою мақсатында мәдениетаралық қарым-қатынасты
қалыптастыру әдістемесі ең маңызды мәселелердің қатарында тұр. Шет елден
ақпарат алмасу жағдайында кейбір келеңсіз жағдайлар туындайды, сірә ол
мәдени көріністердің алшақтығынан болар.
Адамдардың қарым-қатынас кезіндегі мінез-құлқы қоршаған ортаға
байланысты. Мысалы: қарым-қатынас жасай отырып адам басқа ел өкілінің
мәдениетінен хабардар болу жағдайында сол елге ойша саяхат жасайды. Ол
барлық шектеулерден шығып кете алады, себебі жат ел жайлы бар жаңалық
адамның өмірге деген көзқарасы мен өмірлік тәжірибесін кеңейте түседі.[6;5]
Сонымен мәдениетаралық қарым-қатынас концепциясы негізінде құрылған
шетел тілдерін оқыту мынандай талаптарға сай болуы тиіс:
1. Мәдениетаралық қарым-қатынасты үйрету барысында оқылатын тақырыптар
студенттердің өмір тәжірибесіне сай іріктеліп, жат елдегі өз құрбыларының
ұқсас өмір тәжірибесімен байланысты болуы шарт.
2. Тілін оқып жүрген ел оны қоршап тұрған жоқ. Ол бұл әлеммен тек мұғалім
айтуымен, оқу құралдары арқылы юайланыса алады. Сондықтан сол елдің
мәдениетін, тілін түсініп, қарым-қатынасқа түсу үшін ықпал ететін әдіс-
тәсілдерді қолданған жөн.
3. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету болғандықтан, тек күнделікті
тұрмысқа қатысты емес, басқа да мәдени, әдеби мәтіндерді оқып, салыстырып,
саралап, талқылауға көп көңіл бөлген жөн.
4. Тілді үйренуде мәдени құбылыстарға көңіл аудармау қателік болып
табылады, және ол фонетикалық, лексикалық, грамматикалық құбылыстарға
тәуелді. Сондықтан тілдік механизмдерді үйреніп, меңгеру мен тілдік
модельдерге жаттығулар жасауға баса назар аударған жөн.
5. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің негізгі тәсілі өз мәдениетінің
элементтері мен бірліктерін, тілін оқып жатқан елдің мәдениетімен салыстыру
болып табылады. Бұл сонымен қатар тілдерді де бір-бірімен салыстыруға
көмектеседі.
Сонымен қорыта келгенде айтарымыз, шетел тілі жүздеген жылдар бойы
оқытылып келді және ары қарай да оқытыла береді, бірақ соңғы жылдары бұл
әлеуметтік құбылыс нағыз шарықтау шегіне жетті. Тіл арқылы жат мәдениет
оқытыла бастады, соның негізінде адамның әлемді қабылдауы мен сезінуі
өзгеріске ұшырады. Тілдік білік пен дағды жеке тұлғаның қалыптасуына әсер
ете алмайды: адам көп нәрсені біліп, жасай алуы мүмкін, бірақ қоғам
сұранысы мен қажеттігіне сай келуі күман тудырарлық жайт. Сондықтан да оқып
үйреніп жүрген тілдің, сол тілде сөйлейтін лдің мәдениетін білмей, оны
меңгермей тұрып, сол тілде біліктілікке қол жеткізу мүмкін емес. Басқа
тілді қоғамда дұрыс жөн таба білу үшін сол елдің тілін білу аз, сол тілде
сөйлейтін халықтың мәдениетін де меңгеру керек. Мәдениетаралық қарым-
қатынастың барлық терең де түбегейлі мәселелері шетел мәдениетін өз
мәдениетімен салыстырғанда ғана ерекше көрнекілікті және қабылдауға оңай
болады.
1. Мәдениетаралық қарым-қатынастың психологиялық негіздері.
Адам өмірінде қарым-қатынас процесі маңызды роль алады. Сондықтан да
қарым-қатынас процесі білімнің әртүрлі саласының қызметкерлерінің назарын
аударып отырғаны кездейсоқ емес. Мысалы: философия, психология, социология,
мәдениеттану және лингвистика, т.б. Қарым-қатынас процесі ХХ ғасырдың
екінші жартысында белсенді түрде дами түсті. 1960-70 жылдары қарым-
қатынастың әртүрлі аспектілері психологтар мен лингвистердің назарын
аударды. Олар басты назарды қарым-қатынастың әлеуметтік және психологиялық
сипаттамасына, коммуникативтік актілердің семантикалық және тілдік мінез-
құлықтың ерекшеліктері мен ережелеріне аударды. Енді қарым-қатынас іскер
және достастық өзара қатынас, тілдік белгілер арқылы ой алмасу ретінде
анықталады. Сонымен зерттеушілер қарым-қатынасқа қатысушылардың
психологиялық сипаттамаларына, тілдік іс-әрекет ерекшеліктеріне, тілдік
мінез-құлық ережелеріне көңіл аударып, зерттеуге тырысты.
Психологиялық және әлеуметтік әдебиеттерде “қарым-қатынас” пен
“коммуникация” ұғымы бір-бірімен қиылысатын, бірақ синоним емес ұғымдар
ретінде қарастырылады. ХХ ғасырдың басында ғылыми әдебиетте пайда болған “
коммуникация” термині материалдық және рухани әлемнің кез – келген
обьектілерінің байланысы, адамнан адамға ақпарат алмасу процесі (ойлар,
пікірлер, көзқарастар алмасу), сондай-ақ әлеуметтік процестерге әсер ету
мақсатындағы қоғамдағы ақпарат алмасу ретінде қолданылады. Қарым-қатынас -
танымдық және интеллектуалдық ақпарат алмасу кезіндегі адамдардың тұлға
аралық өзара іс-әрекеті деп қарастырады. Оның негізінде мәдени құндылықтар
мен нормалар жатыр, оның ең биік шыңы адамның жеке мінез-құлқы және басқа
адамдармен қарым-қатынасы болып табылады.[10;36]
Психологтар көрсеткеніндей, адамның бірінші қабылдауы онымен ары
қарай қарым-қатынасқа түсуге шешуші фактор бола алады. Себебі кез-келген
жат адаммен қарым-қатынасқа түсу үшін белгілі бір дәрежеде білімнің
болғанын қажет етеді. Мұнда яғни, оның мәдени нормалары негізге алынады,
соның негізінде оның сыртқы және ішкі қасиеттері, мінез-құлқы бағаланады.
Себебі әрбір адам өзін басқа адамды обьективті бағалай алатындай көрінеді.
Басқа адам жайлы ақпарат сезім мүшелері арқылы беріледі.
Қоршаған орта жайлы ақпаратты адамның қабылдауы таңдау түрінде
болады. Өмірлік және мәдени тәжірибе, эмоция, тәрбие, білім әрбір адамда
жеке дара және қайталанбайды. Сондықтан да адамдар сыртқы ортадан келген
ақпаратты “бірдей” деп қарай алмайды. Яғни адамның шындықты қабылдауы
мәдени, әлеуметтік жеке сипатқа ие болады. Көптеген фактор ішінен ғалымдар
үлкен 4 топты көрсетеді. Бұл біздің қарым-қатынас барысындағы шынайылықты
қабылдауымызды білдіреді:
1. Бірінші алған әсер факторы
2. Жоғары деңгейілік факторы
3. Тартымдылық факторы
4. Бізге деген қарым-қатынас факторы [12;6]
Қарым-қатынас процесі үшін бірінші әсер факторы маңызды орын
алады, себебі серіктестің бейнесі ары қарай өзін ұстауға арналған
бағыттағыш болады. Яғни бір көргенде қалай әсер етті қарым-қатынас соған
сай өрбиді. Алғашқы әсер кейінгі қарым-қатынасқа негіз болады. Бұл ұзақ
және тұрақты қарым-қатынас жасауға жеткілікті болып табылады. Тұрақты қарым-
қатынас барысында сөйлеуші адамды терең де шынайы қабылдаған дұрыс. Бұл
жағдайда жоғары деңгейлік фактор іске асады, соның негізінде қарым-
қатынасқа түсуші серіктердің статусын анықтауға болады. Зерттеушілер
көрсеткеніндей қарым-қатынастың бұл көрсеткіштерін анықтау үшін ақпараттың
екі түрлі көзі қажет.
➢ Адамның киімі, оның сыртқы бет-бейнесі, таққан көзілдірігі, жасаған шаш
үлгісі, әшекей бұйымдары, т.б.
➢ Жүріс-тұрыс манері. ( қалай отырады, жүреді, сөйлеседі және қарым-
қатынас барысында адамға қалай қарайды.)
Өткен замандарда киім кию мен жүріс-тұрысқа қатты назар аударған, яғни
сол арқылы оның әлеуметтік статусын және қоғамдық жайын анықтаған. Осы екі
белгі сөйлесуші адам жайлы әсер қалыптасуына көмектеседі. Мұндағы басты
және маңызды үш көрсеткіш мыналар: баға ( ол жоғары болған сайын статус та
жоғары болады), силуэт ( жоғары дәрежедегі адамның киімі әр уақытта жоғары
силуэтте болуы тиіс), түс ( әртүрлі елдерде түс әрқалай мағына береді).
Осылардың барлығы қарым-қатынас барысындағы адамдардың тең екендігін немесе
тең емес екендігін көрсетеді. [13;54]
Жоғары деңгейлік факторын әсіресе мәдениетаралық қарым-қатынас
барысында байқауға болады, өйткені адам өзі түсінбейтін және нашар
бейімделген жағдайда қалып қояды. Сондықтан ол қарым-қатынасқа түсуші
қарсыласына тәуелді болады. Бұл жағдайда өз мәдениетін, тілін білетін,
жағдайға оңай бейімделген “қожайын” өзін-өзі сенімді ұстайды да деңгейінің
жоғары екендігін көрсетеді.
Тартымдылық факторы да деңгейлік факторы секілді, бір-біріне ұқсас
болып келеді. Сондықтан тартымдылық белгісін көзінің формасы мен шашының
түсіне қарап емес, оның әлеуметтік мағынасына тоқталған жөн. Себебі әр
халықтың өзіне тән әдемілік канондары мен бет әлпет түрлері бар.
Тартымдылық факторындағы басты белгі- адамның дене пішімі. Яғни адам баласы
өз идеалындағы адамға ұқсау үшін еңбек етеді. Атақты спортшы, әнші, биші,
манекен т.б. ұқсау үшін барын салады. Мәселе біреуге ұқсау емес, қарым-
қатынас барысындағы өзге ұлт өкілінің бізге деген көзқарасы мен қатынасы,
қарым-қатынас барысындағы келісу мен келіспеушілік. [14;58]
Қарым-қатынас барысында келісудің көптеген белгілері бар. Бұл- бас
изеу, керекті жерде жымию және т.б. Мұндағы басты нәрсе- олардың біздің
көзқарасымызбен келісуі болып табылады. Сондықтан да қарым-қатынасқа түсуші
екі жақ үшін де бұл фактор маңызды болып саналады.
Белгілі бір ортада, яғни аудиторияда, ресторан және офистерде адамөзін
сол ортаға сай ұстай білгені жөн. әрбір мәдени ортаның мәдениет
ерекшеліктерін жете білмесе де басқа ұлт өкілі сол ортаға өз-өзінен
бейімделеді. Адамның мінезінің түрлері әр мәдени ортада әрқалай. Атап
өтілгендей әр ел мәдениетінің құндылығы сол ел мәдениетінің дәл қазіргі
кездегі даму барысынан көрінеді. Көз қимылы адамның көңіл күйі мен сезім
байлығын көрсете алады. Мысалы: белгілі бір көз қимылы әңгіменің басталуын
байқатады. Әңгіме кезінде ол ілтипаттың белгісін, әңгімені жалғастыруды
немесе жалпы әңгімені доғаруды білдіреді. Ұзақ көз тоқтату - ғашықтық
белгісі. Сонымен қатар мұндай көзқарас алаңдаушылық,қорқыныш және жайсыздық
тудырады. Осыған қарамастан Батыс мәдениетінде тік қарау қарым-қатынас
жасауда өте маңызды болып есептеледі. Егер адам өзі әңгімелесіп отырған
адамға қарамаған жағдайда, айналасындағылар оған сенімсіздікпен қарайды.
Американдықтар қарым-қатынас кезінде өзіне тіке қарамаған адамға сенбейді.
Америка әйелдері әңгімелесу, пікірлесу, келісім шарт жасау кезінде тік
қарау сенімділік пен іскерлік белгісі деп таниды.
Ал Азияда керісінше әйелдер пікір алмасу кезінде басқа адамның көзіне
әсіресе, таныс емес ер адамдарға тік қарауына рұқсат етілмейді. Біздің
мәдениетімізде адамға тік және ұзақ қарамау-адамды сыйлау белгісі. Басқа
қарым-қатынас элементтері сияқты көз қимылының өзгерістері әртүрлі елдерде
мәдениетаралық қарым-қатынаста түсініспеушілік себебі болуы мүмкін. Мысалы:
Англияда ақ нәсілді мұғалім қара нәсілді студентке ескерту жасаған кезде ол
жауап ретінде тік қараудың орнына көзін төмен салса, мұғалім ашуланады.
Себеп мынада- қара нәсілділерде көзін төмен салу мыйлаудың белгісі, ал ақ
нәсілділер керісінше тік қарау сыйлау және ілтипат деп бағалайды.
Ғалымдар дәлелдегендей адамның қабылдауы ол өзін бірінші минуттарда
қалай ұстағанымен сипатталады. Қарым-қатынастың бірінші минуттарын
жеңілдету және барлық процеске белгілі бір реңк беру үшін қарапайым
тәсілдер бар. Олардың ішінде күлкі, есімін айту, комплимент айту, т.б.
Мысалы: Күлкі-әмбебап мимикалық белгі, кез келген мәдениетте жағымды әсер
туғызады. Бұл тәсілдердің барлығы адам бойында болуға тиіс, басқаша
айтқанда қарым-қатынастың вербальді және вербальді емес түрлерін меңгеру
қажет. Одан тек қарым-қатынастың тиімділігі ғана емес, маңызды шешімдер
қабылдаудың құрылымы да артады. [16;23]
Әрбір мәдениеттің өзіне тән тілдік жүйесі бар, сол арқылы оның
өкілдері қарым-қатынас жасайды. Мұны ғылымда “қарым-қатынастың вербальді
құралдары” деп атайды. Белгілі вербальді құрал- адамның сөйлеген сөзі, осы
сөз арқылы адамдар бір-біріне ақпарат береді және ақпарат алады. Дегенмен
сөз тілдің бір элементі ғана, сондықтан да оның қызметі тіл жүйесіне
қарағанда аздау. Мәдениет танымдық әдебиеттерде тілдің мағынасын
төмендегідей көрсетеді:
➢ Тіл-мәдениет айнасы. Онда адамды қоршаған шынайы әлем ғана емес, халық
менталитеті, оның ұлттық мінез-құлқы, салт-дәстүрі, моралі, нормалар мен
құндылықтар жүйесі, әлем суреті бейнеленеді.
➢ Тіл-мәдениетті жинақтаушы. Себебі халықтың ғасырлар бойғы материалдық
және рухани құндылықтары, білімі мен дағдысы, біліктілігі оның тілдік
жүйесінде сақталады.( фольклорда, кітаптарда, ауызша және жазбаша сөзде.)
➢ Тіл-мәдениет таратушы. Осы тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа барлық мәдени
құндылықтар беріледі. Инкультурация процесі негізінде өзінің ана тілін
үйреніп, өткен ұрпақтың да тәжірибесін бойына сіңіреді.
➢ Тіл-мәдениет құралы. Жеке тұлғаны қалыптастырады, дәл осы тіл арқылы ол
менталитетті, өз халқының салт-дәстүрін, сондай-ақ әлемнің өзіне тән мәдени
образын қабылдайды. [17;89]
Әртүрлі ғылыми еңбектерде тілдің көптеген анықтамасын кездестіруге болады,
олардың барлығының бір ғана түйіні бар: "тіл- ойды білдіру мен қарым-
қатынас құралы". Оның басқада қызметтері бар, бұлар оның негізгісі.
Мамандар зерттегеніндей, қазіргі заманғы адам күніне 30 мың сөз және
сағатына шамамен 3 мың сөз айтады екен. Сөздік қарым-қатынас әдеттегідей
сөзсіз іс-әрекеттермен қолданылады, олар тілдік, сөздік мәтінді түсінуге
көмектеседі. Кез келген қарым-қатынастың тиімділігі тек қана сөздердің
түсініктілігі мен вербальді қарым-қатынастың элементтері арқылы ғана
анықталмайды, сонымен қатар визуальді ақпаратты дұрыс түсіну қабілетімен,
яғни қарсыластың көзқарасы, оның ым-ишарасы, дене қозғалысы, сөйлеген
сөзінің темпі мен тембрімен де сипатталады. Ғалымдар көрсеткендей біз тіл
арқылы ақпараттың тек қана 35% қарсыласымызға бере аламыз. Тілмен бірге
қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын элементтер бар, оларды ғалымдар
"вербальді емес қарым-қатынас" ұғымына шоғырландырады. Ым-ишара, дене
қозғалысы, киім, шаш үлгісі, бізді қоршаған заттар, біздің әдетімізге
айналған іс-әрекеттер- барлығы хабардың ақпараттың белгілі бір түрін
білдіреді, олар ешбір сөздерсіз қолданылады. Қарым-қатынас барысында оларға
ақпарат берудің 65% тиесілі.[19;156]
Вербальді емес қарым-қатынас адамдар арасындағы вербальді емес
ақпарат алмасу, сондай-ақ оларды түсіну. Ол мүмкін, себебі барлық осы
белгілер мен символдардың әр мәдениетте әртүрлі мағынасы бар және оны
адамдар түсінеді. Дегенмен қажет болса оларға жеңіл мағына беруге болады
және ол бірнеше адамдар тобына ғана түсінікті болуы мүмкін. ( әдеттегі жай
жөтел, басшылықтың келе жатқанынан хабардар ететін белгі болуы әбден
мүмкін.)
Вербальді емес хабарламалар кең көлемді ақпарат беруге қабілетті.
Солар арқылы біз оның темпераментін, қарым-қатынас кезіндегі эмоционалдық
жағдайын, жеке тұлғалық қасиеттері мен белгілерін, коммуникативтік
біліктілігін, әлеуметтік статусын, өзі жайлы ойы мен өзін-өзі бағалауын
біліп, хабардар бола аламыз.
Мәдениетаралық қарым-қатынас процесінде вербальді емес қатынас
оның құрамдас бөлігі болып табылады және вербальді қатынаспен өзара
байланыста болады. Вербальді және вербальді емес қарым-қатынастың
элементтері бір-бірін толықтырып, орын алмастырып отырады. Тәжірибеде бұл
өзара байланыс бірнеше варианттарда көрінуі мүмкін.
Вербальді емес қарым-қатынас вербальді хабарды толықтырады: Сіз
жымиып қана: " Саламатсыз ба, халыңыз қалай?, десеңіз, бұл екі іс-әрекет
бір-бірін толықтырады. Вербальді емес элементтер айтылған немесе айтылатын
сөзді мәнерлі де түсінікті етеді. Егер ым-ишарамен түсіндіретін болса, сөз
ұғымды болады. Вербальді емес мінез-құлық кейде вербальді хабарға кері әсер
етеді. Егер сіз қарсыласыңыздың бетіне тіке қарамастан: "сізбен әңгімелесу
өте қызықты" десеңіз, онда мұндай вербальді емес әрекет сіздің жағымды
вербальді хабарыңызды теріске шығаруы мүмкін. Вербальді емес әрекеттер
вербальді ақпарттың орнын басады. Бала маған ойыншық бер деудің орнына, оны
қолымен нұсқап көрсете салады. Вербальді емес әрекет вербальді ақпараттың
бағыттаушысы болады. Әңгіме одан ары жалғасуы үшін сөз орнына ым-ишара,
дене қозғалысы, біреуге жақындау, т.б. Мысалы: бас изеу, көзқарас, дауыс
ырғағы немесе иілу арқылы біз әңгімеге араласуға болатындығын білеміз және
түсінеміз. Вербальді емес іс-әрекет вербальді ақпаратты қайталауы мүмкін:
тыныштық сақтауға шақыру, сұқ саусақты ерінге тигізумен қоса жүреді, яғни
қайталанып отырады.
Адамдар вербальді емес қарым-қатынасты өз ойларын, эмоциясын,
сезімін толық та анық білдіру үшін қолданады. Бұл барлық мәдениет
өкілдеріне бірдей болып табылады, бірақ вербальді емес белгілер әртүрлі
мәдениетте әртүрлі мағынаға ие. Сондықтан басқа мәдениет өкілімен қарым-
қатынасқа түсу үшін сол мәдениетке тән қарым-қатынастың вербальді емес
формаларын түсініп, білген жөн.
Дегенмен вербальді және вербальді емес элементтер сөйлеу барысында
мол қолданысқа ие. Себебі сөйлеу- өте қиын және көп сатылы процесс. Іс-
әрекет теориясы тұрғысынан қарастырғанда бұл-ішкі, қалыптасқан, қатал
ұйымдасқан процесс. Сөйлеудің психологиялық ерекшеліктерін білу кез келген
адам білуі тиіс. Кез келген сөзді сөйлеу үшін оның вербальді және вербальді
емес элементтері мен қоса, пәні, ойы, нәтижесі, құралы және оны іске асыру
тәсілдері болуы шарт. Яғни барлық іс-әрекет белгілі бір пәнге бағытталады.
Сөйлеу пәні ой болып табылады. Ой шетел тілін оқытудағы басты пән болуы
тиіс. Келесі сатысы сол ойды іске асыратын құрал, ол әрине тіл және тілдік
жүйе. Тіл арқылы сөз қалыптасады, ал сөз арқылы қарым-қатынас қалыптасады.
Сөйлеудің немесе сөздің өнімі болады. Ол-мәтін немесе біреудің сөзі, айтқан
ойы болуы мүмкін. Сөйлеудің нәтижесі тілдік қарым-қатынасқа қатысушылардың
жауапты іс-әрекеті.[28;57]
Сонымен қарым-қатынаста қолданылатын вербальді және вербальді емес
құралдар, біріншіден ойды жеткізуге себепші болады, екіншіден ойды толық
жеткізетін, үшіншіден шетел тілінде тілдік іс-әркетті жүзеге асыруға
көмектесетін болғаны абзал. Осы элементтер арқылы қарым-қатынастың
мәдениетаралық мағынасын, ойын жеткізе аламыз. Э. Холлдың пікірі бойынша:
"тіл-ұғымдар жүйесі, ол мәдениетті бейнелеу үшін қолданылады. Адам әрқашан
кедергілерге тап болады және ол жағынан келеді. Басқа мәдениетті түсіну
үшін, оны терең де жақсы білу үшін, оны бастан өткізу керек, сонда тұрып
өсу керек, оны оқып немесе сынап емес, оны қабылдап сезе білу қажет".
Сондықтан біздің айтқан ойымыз, жасаған әрекетіміз, жай қарапайым
заттардан, міндетті түрде бояумен айшықталған әрекет болуы тиіс. Тек қана
қарапайым бақылаушы немесе сол тілде сөйлеуші ғана емес, сол мәдениеттің
сенімді өкілі болуға тиіспіз.
2. Мәдениетаралық қарым-қатынастың лингвистикалық негіздері.
Жат мәдениетті немесе оның өкілдерін түсінуге деген тырысу,
мәдениеттегі айырмашылықтар мен ұқсастықтар бірнеше жылдардан бері бар және
адамзат тарихында басты роль атқарады. Басқа мәдениетті қабылдау бұрыннан
келе жатыр, және басқа мәдениетті назарға алмау немесе оларды жеткіліксіз
дәрежеде бағалау және бұл мәдениеттің өкілдерін екінші сорттағы адам деп
тану, оларды "варвар" ретінде көру, олардың жеке тұлғалық қасиеттеріне
көңіл бөлмеу де маңызды мәселеге айналды. Мұндай жайттар адамзат тарихының
барлық сатысында көрініс тапқан. Бұл дилемма әлі күнге дейін сақталған,
және қазіргі таңда мәдениетаралық қарым-қатынас ғылыми әдебиеттер мен
мамандар арасында пікірталас туғызуда. Бұл ұғым өмірге компромисс
нәтижесінде келді. Оның синонимдері кросс мәдени, этнос аралық қарым-
қатынас, сондай-ақ мәдениетаралық интеракция ұғымы.
Көптеген мамандардың ойынша, егер адамдар әртүрлі мәдениетке тиісті
болса, және оны өздері сезінсе, өз мәдениеттерін өзге мәдениетті түсіне
білсе ғана мәдениетаралық қарым-қатынас жайлы сөз етуге болады. Қарым-
қатынас мәдениетаралық болады, егер қатысушылар өз салт дәстүрлері мен
әдеттері, мінез-құлықтарына ғана емес, жат ережелермен және нормалармен
танысса күнделікті қатынасты жасауға болады.
Біз атап өткендей, " мәдениетаралық қарым-қатынас" ұғымы алғаш
рет 1954 жылы Г.Трейгер мен Э. Холлдың " Мәдениет және қарым-қатынас.
Талдау моделі" атты еңбегінде жазылды. Бұл жұмыста мәдениетаралық қарым-
қатынас ретінде адамның қоршаған ортаға тиімді бейімделуі түсіндіріледі.
Содан бері зерттеушілер бұл феноменді теориялық зерттеуде жеткілікті
дәрежеде қарап шықты. Көптеген зерттеулер нәтижесінде мәдениетаралық қарым-
қатынастың өзіне тән қасиеттері қалыптасты. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа
керегі- жіберуші мен қабылдаушы әртүрлі мәдениет өкілі болуы. Сондай-ақ
қарым-қатынасқа қатысушылардың бір-бірінің мәдени өзгешелігін сезінуі де
керек. Өзінің мәні жағынан мәдениетаралық қарым-қатынас- бір қатысушы
басқаның мәдени өзгешелігін байқайды және арнайы контекстегі адамдар
арасындағы қарым-қатынас. [17;98]
Тіл мәдениеттен тыс болмайды. Мәдениеттің маңызды факторларының
бірі- ойлау болып табылады. Сондықтан да тіл мен мәдениет бөлінбейді. Егер
тіл-мәдениет болса, онда мәдениет ол тіл. Жаңа дәуірлеу кезеңінен бастап,
тіл қарым-қатынас процесінде бірге зерттеле бастады. Бұл мәселемен
лингвистиканың негізін салған ғалымдар В. Гумбольд, И. Гердер, Д. Вико
шұғылданды. Дегенмен тілмен тілдік қатынастың зерттелуі жайлы жетістік ХХ
ғасырда белгілі болды. Осының негізінде ғалымдар тілдің, ойдың, мәдениеттің
өзара байланысын көрсетті.
Бұл мәселеге байланысты зерттеуге атсалысқан американдық
мәдениеттің антрополог өкілі Ф. Боас және британдық әлеуметтік антрополог
Б. Малиновский болды. Ф. Боас бұл байланысты 1911 жылы ұсынды, ол екі
мәдениетті оның сөздік қоры арқылы салыстырды. Көптеген солтүстік
американдақтар үшін "қар"- тек қана ауа-райының құбылысы ғана және олардың
лексиконында бұл ұғымды білдіретін екі сөз бар: snow (қар) және slush
(ылғал).[21;27]
Тіл мен мәдениеттің байланысын түсіндіруге ерекше үлес қосқан
атақты " Сепир-Уорфтың лингвистикалық болжамы" болып саналады. Олардың
ойынша тіл-тек қана ойды жеткізу құралы ғана емес, ол өзі біздің ойымызды
қалыптастырады. Бұл ойға келу үшін Б.Уорф ( өзінің ұстазы Э.Сепирдің
зерттеуіне сүйене отырып) тілдердің құрамын емес, олардың құрылысындағы бір-
біріне ұқсамайтын айырмашылықты талдады. Бұл үшін ол ағылшын тілі мен үндіс
тайпасы хапидің тілін салыстырды. Мысалы: ағылшын сөйлемі, " Ол он күнге
қалды" дегенге хопи тілінде " Ол 11-ші күнге дейін қалды " деген сөйлем
сәйкес келеді. Б.Уорф сондай-ақ хопи тілінде өткен, осы, келер шақ дегенге
бөлу жоқ, ал қалған еуропа тілдерінде бар екендігін дәлелдеген. Осындай
мысалдар негізінде Уорф тіл мен мәдениеттің байланысын түсіндіреді және
түрлі тілде сөйлейтін адамдардың әлемге деген көзқарасы да әртүрлі болып
келеді деп тұжырымдайды. Адам қалай сөйлесе, әлемді де солай көреді.
Сондықтан да әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар әлемді әртүрлі көреді. Осы
теорияға сай шынайы өмір берілген мәдениеттің тілдік ерекшеліктеріне сай
жасалады. Әрбір тіл шынайы ойды білдірудің жеке тәсілдерін қамтиды. Ұғымдар
қиын және әртүрлі болған сайын сол мәдениеттің өкілі үшін маңызды болып
саналады. Мысалы: бұрынғы араб тілінде 6000 сөз болған. (түсі, дене
формасы, жынысы, жасы, қозғалысы, т.б.) Қазір олардың көбісі тілден жоғалып
кетті.[22;145]
Бұл болжам кең қолданыста және танымал болғанымен оның жақтастары
мен қарсы пікір айтушылар да аз емес. Соңғыларының айтуынша, әлемді
қабылдауда өзгешеліктер барлығы талассыз, бірақ олар өте үлкен емес, олай
болмаса, адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасай алмас еді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан өз алдына егемендік алғаннан бері болып жатқан
өзгерістер білім беру саласын да айналып өткен жоқ. Оның бір көрінісі орта
және жоғары оқу орындарының оқу бағдарламалары мен жоспарларының да
өзгеруіне ықпал етті. Ол үшін бұрынғы оқыту тәсілдері мен қазіргі оқыту
тәсілдерін салыстыру қажет болды. Себебі бірнеше мәдениет тоғысында өмір
сүріп жатқан қазақстандықтар үшін басты құндылық- татулық, өзара сыйластық,
қарым-қатынас.
Шетел тілін оқытудың негізгі және басты мақсаты қарым-қатынас
болып табылады. Біз студенттерді қарым-қатынас жасауға үйретуіміз керек.
Қарым- қатынас- бұл белгілі бір мақсатқа бағытталған немесе сол мақсатқа
жетудегі ақпарат алмасу ғана емес, осы процеске қатысушылардың іс-
әрекеті.Оқытудың негізгі мақсатына жетудің өзі студенттердің бойында
мәдениетаралық қарым-қатынасты қалыптастыруда жатыр.
Сондықтан әрбір тілді үйренушілер тек қана жаңа жүйемен емес,
сондай-ақ басқа елдің мәдениетіне тән үлкен ерекшелікке жолығады.
Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен мәдениеттер арасындағы өзара
байланысты түсіну болып табылады. Бір сөзбен айтқанда мәдениетаралық қарым-
қатынасқа үйрету – жат мәдениетті түсініп, өз мәдениетін меңгеру, басқа
мәдениет өкілдерінің әрекеттері мен сөздерін түсіне білу.[3;4]
Ол үшін өз мәдениеті мен басқа мәдениетті салыстырып, ұқсастықтары
мен айырмашылықтарын көре білу. Екі мәдениет өкілі арасында белгілі бір
дәрежеде қиындықтар болуы мүмкін. Ол әрине тілдегі ерекшеліктер ғана емес
мәдениетке де байланысты болып келеді. Мысалы: Италяндық жанұя чернобылдық
баланы асырап алады. Түнде Римдегі Украина елшілігіне телефон соғылады.
Телефондағы әйел көмек сұрайды. Ол баланың ұйықтамай жатқанын, айқайлап
көршілердің мазасын алып жатқанын айтып, тезірек келіп көмектесулерін
сұрайды. Оқиға орнына аудармашымен елшілік машинасы келеді. Аудармашыға
байғұс бала ұйқысының келіп тұрғанын және олар оған көйлек кигізіп қойғанын
айтады. Ұйқыға жату бала үшін “шешіну” дегенді білдіреді. Себебі оның
мәдениетінде “ұйқыға жатарда киетін көйлек” деген болмаған. Осындай
мәдениетаралық сәйкессіздік екі ұлт өкілінің арасындағы түсініспеушілікке
әкеледі. “Тіпті адамдар бір тілде сөйлесіп жүріп, әрқашан бір-бірін дұрыс
түсіне бермейді, оған себеп мәдениет сәйкессіздігі” деп көрсетеді Е.М
Верещагин.[11;12]
Ол үшін алдыңғы теорияларға сүйене отырып, оларды саралай,
салыстыра келе, инновациялық технологияларды енгізу, оқыту құралдарының
дәстүрлі және жаңа түрлерін шығармашылықпен пайдалану, студенттердің
мәдениетаралық қарым-қатынасты үйренуге деген икемдігін қалыптастыру үшін,
білім, білік, дағдыны дамыту қажет. Бұл мәселеге байланысты ғалымдар: Н.Д
Гальскова, С.Г Тер-Минасова, Littlewood W, Widdowson H, И.Л Бим, Е.М
Верещагин және т.б шұғылданды.
Сонымен зерттеудің өзектілігі мынада: мәдениетаралық қарым-
қатынасқа үйретуде лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану мәселесі толықтыруды,
зерттеуді қажет етеді. Қоғам дамуы, оның басқа елдермен саяси және басқа
байланыстары шетел тілін оқытудың мақсатын анықтап берді. Шетел тілін
мәдениетаралық қарым-қатынас барысында үйрену студентті сабақ барысында
ұшырасатын жат әлемді жақсырақ түсінуге төсілдіруі керек. Осы қарым-қатынас
барысында студенттер өз әлемін, тілін өзге әлеммен салыстыруға, оның
маңыздылығы туралы ойлануға, және соған бейімделуге тырысады. Оқып үйреніп
жүрген тілдің, сол елдің мәдениетін білмей, оны үйренбей сол тілде қарым-
қатынас біліктігіне қол жеткізу мүмкін емес. Басқа тілді қоғамда, ортада өз
орнын таба білу үшін, сол елдің тілін ғана меңгеру аз, сол тілде сөйлейтін
халықтың мәдениетін де меңгеру қажет.[3;5]
Сондай-ақ студенттер жаңа шығармашылық іс-әрекетке, жаңа
ақпараттық технологияларды үйренуге, жеке тұлғалық және мәдениетаралық
қарым-қатынасқа, қарама- қайшылықты болдырмауға және оларды шешуге икемді
болуы қажет. Мұның барлығы лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану барысында
мүмкін болады. Лингвоелтанымдық ақпарат - тілін оқып жатқан ел мол
деректер алуға мүмкіндік береді. Лингвоелтанымдық ақпарат - сол елге тән
елтанымдық ақпаратпен жұмыс жасауға және оларды білім, білік, дағдыға
үйретуге ықпал етеді. Сонымен лингвоелтанымдық ақпараттар студенттердің
қызығушылығын оятады, оларды алдарына мақсат қоюға үйретеді және оқыту
процесінің нәтижелілігін көрсетуге септігін тигізеді. Сондықтан
мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде лингвоелтанымдық ақпараттарды
ескерген жөн. Және де оқу процесін белсенді етуге арналған зерттеу
жұмыстарының көптігіне, жаңа инновациялық тәсілдердің пайда болуы мен
мұндай тәсілдердің оқу процесіне енгізілуіне қарамастан, мұндай ақпарат
көздері ағылшын тілі сабақтарында өз алдына жеке қаралған жоқ. Аталған
қайшылықтың шешімін табу біздің жұмысымыздың өзектілігін көрсетті де,
зерттеу тақырыбын : Екі елдің лингвоелтанымдық ақпараттары негізінде
студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету әдістемесі деп алуға
негіз болды.
Зерттеу нысаны: студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету процесі.
Зерттеу пәні: лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану негізінде студенттерді
мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде
лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану әдістемесін теориялық негіздеу және
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері: мәдениет, қарым-қатынас, лингвоелтаным, ақпарат
ұғымдарының мәнін анықтау;
- мәдениетаралық қарым-қатынастың лингвистикалық, психологиялық
ерекшеліктерін анықтау;
- студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде қолданылатын
лингвоелтаным ақпаратқа сипаттама беру;
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану жолдарын көрсетіп, әдістемелік
модель жасау;
- шетел тілі сабақтарында лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану негізінде
тәжірибе жасау;
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттерді оқып, талдау;
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолданудағы педагогикалық тәжірибені бақылау;
- салыстырмалы, жүйелі талдау;
- оқу процесін бақылау және саралау;
- эксперименттік-тәжірибелік жұмыс жүргізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Мәдениетаралық қарым-қатынасты үйретуде
студенттер оқып жатқан тілдің тек лингвистикалық бірліктерімен қаруланып
қана қоймай, әртүрлі деңгейдегі басқа мәдениет өкілдерімен қарым-қатынас
жасай алу қабілетін де дамытуы қажет және оған дәлірек айтқанда
лингвоелтанымдық ақпарат негіз болады.
Зерттеудің методологиялық негізі: Шетел тіліне оқыту әдістемесі мен
лингвистиканың негізгі категориялары,(Н.Д Гальскова, А.А Залевская, М.О
Фаенова, И.Л Бим, Brumfit C J) педагогикалық процесс теориясы,(Н.Д Хмель,
К.С Успанов, В.П Кузьмин) тілдік іс-әрекет теориясы,(Л.С Выготский, И.А
Зимняя, А.А Леонтьев) психология теориясы,(Б.В Беляев, Т.М Дридзе, В.Г
Каменская) мәдениет және лингвоелтанымдық ақпарат теориясы(А.Н Леонтьев,
В.С Мерлин, Е.М Верещагин, Б.С Гершунский, Д.Томахин).
Зерттеу болжамы: егер оқыту мәдениетаралық қарым-қатынас теориясының
заңдылықтары мен таным процесін ескеріп жүргізілсе, мәдениетаралық қарым-
қатынасқа оқыту бірлігі ретінде лингвоелтанымдық ақпарат ерекшеліктері
ескерілсе, мәдениетаралық қарым-қатынасты ортақ мақсатқа бағытталған
процесс деп қарастырса екі елдің лингвоелтанымдық ақпараттары негізінде
студенттерді мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету тиімді болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану барысында студенттің тұлға ретіндегі
даму деңгейінің әдістемелік моделі жасалады және тәжірибелік тұрғыда
оларды мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуде негіз болатындығының
дәлелі келтіріледі.
Зерттеудің теориялық құндылығы:
- мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің психологиялық, лингвистикалық
ерекшеліктерін ескерудің теориялық негіздері беріледі;
- лингвоелтанымдық ақпаратты қолдану жолдары көрсетіледі;
- мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің әдістемесі беріледі;
- арнайы жаттығулар кешені жасалады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- жүргізілген ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйене отырып,
мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретуге берілетін нұсқауларды оқу
үрдісінде қолдануға болады;
- жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелері тілдік жоғары оқу орындары мен
арнайы мамандандырылған мектептерде ағылшын тілін оқытуда қолдануға
болады;
- зерттеудің материалдары мен нәтижелері шетел тілін үйренушілер үшін
бағдарламалар мен оқу құралдарын жасау үшін пайдалы болады.
І тарау. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің теориялық негіздері.
Соңғы жылдардағы халықаралық қатынастардың дамуы мен әлемдік
өркениетке қол жеткізуге деген ынта мен ықылас ғылым саласын да айналып
өткен жоқ деуге болады. Соның негізінде әртүрлі мәдени топқа жататын
адамдардың тілдік санасының ұлттық ерекшеліктерін зерттеп оны оқу саласына
енгізу зерттеушілердің басты назарын аудартып отыр. Бір жағынан,
халықтардың миграциясы мен олардың көшіп-қонуы, әлемдік деңгейдегі
әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгерістер мәдениеттер соқтығысына алып
келеді. Екінші жағынан, ғылыми техникалық прогресс мүмкіндіктері қарым-
қатынас жасаудың жаңа формалары мен түрлерін ашуда. Мұның басты шарты мен
тиімділігі өзара түсінушілік, мәдениеттер диалогы, шыдамдылық, қарым-
қатынасқа түсетін серіктестерді сыйлау болып табылады.
Қазіргі замандағы қоғамның талабына сай шетел тілдерін оқып үйрену-
адам білімінің тек ағартушы тәрбиелік компоненті ретінде ғана қарастырылып
қоймай, адамның кәсіби және жеке тұлғалық тұрғыдан қоғамда лайықты орын
алуға ұмтылысын да қарастырады. Халықаралық қатынастардың да кеңеюінің
нәтижесінде және халықаралық байланыстардың даму жағдайында әртүрлі тілде
ақпарат алмасу кеңінен жолға қойылып отырғандығы мәдениетаралық қарым-
қатынастың Қазақстан сияқты дамушы елдегі маңыздылығын көрсетеді. Қарым-
қатынассыз адамның өмір сүруі мүмкін емес, яғни ол үздіксіз процесті
көрсетеді. Қарым-қатынас адамдар арасындағы өзара түсінісу, бір-біріне әсер
ету, ақпарат алмасу кезеңдерінде негізгі қызмет атқарады.
Мәдениетаралық қарым-қатынас қағидаларына сай шетел тілін оқып үйрену
студентті өзі сабақ барысында ұшырасатын жат әлемді жақсырақ түсінуге
жағдай туғызу қажет. Мәдениетаралық қарым-қатынаста ұлттық мінез
ерекшелігін, олардың көңіл күй өзгешелігін және ұлттық ойлау негізінің
ерекшелігін ескерту қажет.
Қазіргі таңда Қазақстанда шетел тілін оқытудың негізгі міндеті-тілді
шынайы және толыққанды қарым-қатынас құралы ретінде меңгерту және сол тілде
еркін қарым-қатынас жасауға бейімдеу болып табылады. Әрбір шетел тілінің
сабағы мәдениеттер тоғысуы, мәдениетаралық қарым-қатынас тәжірибесі, себебі
шетел тілінің әрбір сөзі сол ел жайлы әне сол мәдениет жайлы мол түсінік
береді деп айта аламыз. Әрбір сөз сол ұлтқа тән өзіндік ерекшелік пен өмір
жөнінде мағлұмат береді. Сондықтан әрбір тілді, сол тілде сөйлейтін елдің
мәдениетін кең этнографиялық мағынада, ұлттық мінезін терең және мұқият
оқып үйрену қажет.
Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен мәдениеттер арасындағы
түсінісу құралы болып келеді. Өзге тілге үйрету студенттердің сол тілде
оқып, жазу және мұғаліммен, оқулықтан алған білімдері өзге ел жайлы жарнама
емес, керісінше студенттердің сол тілде сөйлейтін елдің көзімен қарау
қабілетін дамыту негізі болып табылады.
Мәдениетсіз тіл өмір сүре алмайды. Тілді қарым-қатынас құралы
ретінде пайдалана білу үшін сөздің мағынасы және грамматикалық ережелерін
біліп қана қою жеткіліксіз. Мәдениетаралық қарым-қатынас ұлттар мен
мәдениеттер арасындағы өзара байланысты түсіну құралы ретінде
қарастырылады.[1;14]
Осындай мәселелердің барлығы мәдениетаралық қарым-қатынасқа баса
назар аударуға, белгілі бір орта жоқтығына қарамай қарым-қатынасқа түсу
тәжірибесін қалыптастыруға, әртүрлі мәдениетті айыруға алып келеді.
Жиі ұшырасатын мәдениетаралық қарым-қатынас деген ұғымға мынадай
анықтама беруге болады. "Мәдениетаралық қарым-қатынас - әртүрлі ұлттар мен
мәдениет өкілдері арасындағы өзара түсінушілік."
Толық анықтаманы атақты лингвист ғалым И.И. Халеева береді: "
мәдениетаралық қарым-қатынас - әртүрлі тілдер мен мәдениетке жататын
адамдар іс-әрекетінің ерекше жемісі. Бұл тек қана әртүрлі мәдениет пен
тілге жататын адамдар арасындағы іс-әрекет емес, сонымен қатар олардың бір-
бірін "жат" ретінде қабылдайтындықтарынан да байқалады."[23;45]
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе мәдениетаралық қарым-қатынас
дегеніміз қажырлы еңбек пен үйренуге деген нақты дайындықты қажет ететін
қиын да қызықты процесс. Басты назар мәдениетке аударылады. Е.М. Верещагин
мен В.Г. Костомаров көзқарасы бойынша екі ұлт өкілінің қарым-қатынас жасау
барысында өзара түсінісуі мәдениетаралық қарым-қатынас болып
табылады.[11;32]
Мәдениеттерді өзара салыстыру арқылы мынаны көруге болады; белгілі бір
тілде сөйлейтін белгілі бір мәдениеттің өкілі басқа тіл мен басқа мәдениет
өкілдерінің арасында белгілі дәрежеде қиындықтарға душар болады. Бұл
қиындықтар тілдердің айырмашылықтарымен қатар мәдениеттердің де
ерекшеліктеріне байланысты.
Осыған бірер мысал келтірейік. Ана тілін меңгеру кезеңінде ағылшын
тілді студент “foot” және “leg” сөздерінен екі затты көрсе, қазақ тілді
студент тек бір ғана аяқ деген мағынаны түсінеді. Студент жаңа шетел
тілін өз санасына қабылдау барысында жат өмірдің бір бөлігін қабылдай
отырып, өзге ел өмірі мен мәдениеті жөнінде түсінік қалыптастырады.
Тағы бір мысал. Орыстың черная кошка сөз тіркесі ағылшын тіліндегі
black cat деген сөз тіркесімен мағыналас болып келіп, үй жануары мысықты
және оның қара түсті екендігін білдіреді. Бірақ орыс мәдениеті мен дәстүрі
бойынша черная кошка бақытсыздықты, жолы болмаушылықты білдіреді. Ал
ағылшын салт дәстүрі бойынша black cat күтпеген бақ пен бақыттың белгісі.
Осы және басқа да мысалдар әртүрлі мәдениет өкілдері белгілі бір жағдайда
әртүрлі әрекет ететінін көрсетеді.
Бұл берілген сұрақта маңызды орын " мәдениетке" беріледі. Ғылыми
әдебиеттерде " мәдениет" ұғымының жүздеген анықтамасы кездеседі. Кейбір
авторлар үшін "мәдениет"- бұл үйретуге болатын жүріс-тұрыс мәдениеті, ал
басқа біреулер үшін абстракциялы ұғым. Тастан қашалған балталар мен
керамикалық ыдыстар біреулер үшін мәдениет болса, енді біреулер үшін
материалдық заттар мәдениет бола алмайды.
Батыста көптеген уақыт бойы Э.Б.Тейлордың көзқарасы ұзақ
пікірталасқа ұласты. Оның ойынша " мәдениет өз кезегінде адамның қоғам
мүшесі ретінде қалыптастырған білімі, сенімі, нанымы, салт-дәстүрімен басқа
да қабілеттері негізінде қалыптасады." Ал Дейл Хаймс мынадай анықтаманы
тұжырымдайды: " мәдениет дегеніміз қоғам мүшелерімен қарым-қатынасқа түсу
үшін қажет және білуге және түсінуге тиісті барлық нәрсе."
Біз осы айтылған көзқарасты қолдаймыз. Себебі әңгіме
мәдениетаралық қарым-қатынас жайлы болып отыр. Көптеген мәдениетаралық
қарым-қатынас барысындағы жайттар өз елінде болсын, шетелде болсын кейбір
келіспеушіліктерге алып келіп жатады. Соның негізінде әр елдің мәдениеті
мен тіліне байланысты қалжыңдар мен әзіл әңгімелер туындап жататыны айдан
анық. Тіпті мұндай жайттар трагедияға алып келіп соқтыруы да ғажап емес.
Өйткені "мәдени" қателіктер тілдік қателіктерге қарағанда ауыр қабылданады.
Оларды кешіру қиынға соғады және кері әсерлер қалдырады. Ал тілдік
қателіктер жеңіл қабылданып, оларды әзілмен қабылдайды.
Дегенмен, бұл мәселе адам іс-әрекетінің барлық түрінде кездеседі
және басқа мәдениетпен қарым-қатынас жасау барысында байқалады. Мысалы:
шетелдік әдебиеттерді оқу барысында, шетелдік өнер, театр, кино, баспасөз,
радио және теледидармен танысу кезінде, және т.б.
Сонымен біз оқытудың басты міндетін шешу жайлы сұрақтың жауабын
қорытуға жеткен сияқтымыз. Әртүрлі мәдениет пен әртүрлі ұлттың өкілдері
арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде көрінетін шетел тілі мәдениетпен
қоса оқытылуы тиіс. Мәдениет компонентіне өзіне тән ұлттық бояуға ие
төмендегі ұғымдарды жатқызуға болады.
1.Салт-дәстүрлер (мәдениеттің тұрақты элементтері), әдеттер (
әлеуметтік нормативтік элементтер), ғұрыптар ( сол мәдениетке бағынатын,
орындауға тиісті нормативтік шарттар жүйесі).
2.Тұрмыстық мәдениет. Ол салт-дәстүрлермен тығыз байланысты
болғандықтан, оны жиі тұрмыстық салт-дәстүр деп те атайды.
3.Күнделікті жүріс-тұрыс, яғни белгілі бір әлеуметте қабылданған сол
мәдениет өкілінің қарым-қатынас нормасы мен әдеті. Бұған мимикалық және
пантомимикалық, яғни лингвомәдени топтар өкілдері қолданатын кодтарды
енгізуге болады. ( Ол вербальді емес код деп аталады.)
4.Этностың мәдени салт-дәстүрін білдіретін көркем мәдениет.
5. “Әлемнің ұлттық суреті”. Қоршаған әлемді қабылдаудың ерекшелігін,
өз және өзге мәдениет өкілдерінің ойлау ерекшеліктерін, олардың
эмоциональді мінез-құлықтары мен өзіне тән мінез-құлық ерекшеліктерін
білдіреді.[2;11]
Нақтылай айтқанда, әңгіме үйреніп жатқан тіл өкілінің әлемін
терең және тиянақты зерттеу керектігі жайлы болып отыр. Сонымен қатар, оның
мәдениетін, өмір сүру жағдайы мен деңгейін, ұлттық мінез-құлқын,
менталитетін және т.б. оқып үйренген де жөн. Ол үшін өз мәдениетінің
салыстырмалы, салғастырмалы элементтерін тарту керек.
Басқаша айтқанда шетел тілін оқытудың екінші мақсаты туындайды.
Яғни, үйреніп жатқан тілдің мәдениетіне оқыту- қарым-қатынасқа түсушілерді
білу, түсіну, үйрену және оларды бағалау, басқа халықты мәдениет пен тіл
арқылы тану, сонда ғана біз өзімізді тереңірек танитын боламыз. Мысалы үшін
барлық мәдениетте сол мәдениет өкілімен жақсы қарым-қатынас орнатуға
ұмтылушылық бар. Және де ең маңыздысы жақсы қарым-қатынас – бұл әрине
мәдени құндылық. Бірақ әртүрлі мәдениет бұл мақсатты әрқалай түсініп, соған
сай әрекет етеді. Ағылшын мәдениетінде эмпатия, басқа адамға деген құрмет,
ұстамдылық және турашылдық бағаланады. Бұл әсіресе сыпайылықты білдіру
кезіндегі көптеген сөздер мен сөз тіркестерінің көптігімен байқалады.
(кешірім сұрау, өкініш білдіру, алдын-ала рахмет айту т.б.)
Американдықтарда айтарлықтай дәрежеде барлық адамға деген достық қарым-
қатынас дамыған, бірақ ол белгілі бір адамға бағытталмаған. Ал орыс
мәдениетіне жылылық, шын жүректілік тән және ол белгілі бір адамға
бағытталады. Қазақ мәдениетіне тән басты құндылық-ол қонақжайлылық. Міне
сондықтан да мәдениетаралық қарым-қатынас міндетті түрде тілде көрініс
табады. Ал кез келген тіл мәдениет пен менталитеттің қолтаңбасы болып
табылады.
Тіл- адамзат өмір көріністері топтасқан сиқырлы айна. Тіл-
мәдениет қазынасы. Тіл- мәдениет қаруы. Тіл өмір сүріп отырған кезде сол
елдің мәдениеті де өмір сүре береді. [4;14]
Мәдениетаралық қарым-қатынас барысында мәдениетаралық қабілеттілік
өте маңызды. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа дайындаудың көптеген факторлары
бар. Мысалы: мәдениетаралық тоғысу тренингтарын ұйымдастыру үлкен роль
атқарады. Бастапқы сатыда қатысушылар шындығында мәдениеттер арасындағы
ерекшеліктердің бар екендігін сезінуі қажет. Келесі сатыда қатысушылар осы
мәдениетаралық өзгешеліктерді түсіну мақсатында ақпараттармен қамтамасыз
етіледі. Осы сияқты тренингтер мәдениетаралық келіспеушіліктерді жою
дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.
Американдық мәдениетаралық қарым-қатынас маманы Э.Холл " мәдениет-
қарым-қатынас, ал қарым-қатынас мәдениет" деп – дәлелдейді. Осы дәлелден
кейін көптеген батыс ғалымдары мәдениетті негізінде "адамзаттың мәдени
құндылығы мен мөлшері жатқан айсберг" кейпінде бейнелейді, ал адамның бір-
бірімен қарым-қатынас кезеңіндегі мінезі оның шыңы болып табылады. Әрбір
адам қарым-қатынас жасай отырып мәдениетаралық қарым-қатынасқа бейімделеді
және өз халқы мен мәдениетінің өкілі болып қалыптасады. Сонымен
мәдениетаралық қарым-қатынас негізінде шетел тілін оқыту кезеңінде мынадай
қағидаларды ескерген жөн:
- Студенттердің тілін оқып жүрген елдегі құрбыларының өмір тәжірибесімен
танысуға мүмкіндік беретін деректермен қамтамасыз ете оқыту.
- Шетел тілін оқыту арқылы өз мәдениетінің ерекшеліктерін, өзгешеліктерін,
тіл структурасын салыстыру тәсілін қолдана оқыту.[5;8]
Сонымен, шетел тілін оқып үйрену нәтижесінде мәдениеттерді
салыстыру, одардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтау қажет. Тіл,
ойлау және мәдениеттің тығыз байланыстылығы сондай шетелге жиі іс-сапармен
шығатын туристер, ғалымдар және бизнесмендер шетел мәдени ерекшеліктеріне
қалыптасу қажеттігін байқайды. Міне осы секілді қиыншылықтар мен
келіспеушіліктерді жою мақсатында мәдениетаралық қарым-қатынасты
қалыптастыру әдістемесі ең маңызды мәселелердің қатарында тұр. Шет елден
ақпарат алмасу жағдайында кейбір келеңсіз жағдайлар туындайды, сірә ол
мәдени көріністердің алшақтығынан болар.
Адамдардың қарым-қатынас кезіндегі мінез-құлқы қоршаған ортаға
байланысты. Мысалы: қарым-қатынас жасай отырып адам басқа ел өкілінің
мәдениетінен хабардар болу жағдайында сол елге ойша саяхат жасайды. Ол
барлық шектеулерден шығып кете алады, себебі жат ел жайлы бар жаңалық
адамның өмірге деген көзқарасы мен өмірлік тәжірибесін кеңейте түседі.[6;5]
Сонымен мәдениетаралық қарым-қатынас концепциясы негізінде құрылған
шетел тілдерін оқыту мынандай талаптарға сай болуы тиіс:
1. Мәдениетаралық қарым-қатынасты үйрету барысында оқылатын тақырыптар
студенттердің өмір тәжірибесіне сай іріктеліп, жат елдегі өз құрбыларының
ұқсас өмір тәжірибесімен байланысты болуы шарт.
2. Тілін оқып жүрген ел оны қоршап тұрған жоқ. Ол бұл әлеммен тек мұғалім
айтуымен, оқу құралдары арқылы юайланыса алады. Сондықтан сол елдің
мәдениетін, тілін түсініп, қарым-қатынасқа түсу үшін ықпал ететін әдіс-
тәсілдерді қолданған жөн.
3. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйрету болғандықтан, тек күнделікті
тұрмысқа қатысты емес, басқа да мәдени, әдеби мәтіндерді оқып, салыстырып,
саралап, талқылауға көп көңіл бөлген жөн.
4. Тілді үйренуде мәдени құбылыстарға көңіл аудармау қателік болып
табылады, және ол фонетикалық, лексикалық, грамматикалық құбылыстарға
тәуелді. Сондықтан тілдік механизмдерді үйреніп, меңгеру мен тілдік
модельдерге жаттығулар жасауға баса назар аударған жөн.
5. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа үйретудің негізгі тәсілі өз мәдениетінің
элементтері мен бірліктерін, тілін оқып жатқан елдің мәдениетімен салыстыру
болып табылады. Бұл сонымен қатар тілдерді де бір-бірімен салыстыруға
көмектеседі.
Сонымен қорыта келгенде айтарымыз, шетел тілі жүздеген жылдар бойы
оқытылып келді және ары қарай да оқытыла береді, бірақ соңғы жылдары бұл
әлеуметтік құбылыс нағыз шарықтау шегіне жетті. Тіл арқылы жат мәдениет
оқытыла бастады, соның негізінде адамның әлемді қабылдауы мен сезінуі
өзгеріске ұшырады. Тілдік білік пен дағды жеке тұлғаның қалыптасуына әсер
ете алмайды: адам көп нәрсені біліп, жасай алуы мүмкін, бірақ қоғам
сұранысы мен қажеттігіне сай келуі күман тудырарлық жайт. Сондықтан да оқып
үйреніп жүрген тілдің, сол тілде сөйлейтін лдің мәдениетін білмей, оны
меңгермей тұрып, сол тілде біліктілікке қол жеткізу мүмкін емес. Басқа
тілді қоғамда дұрыс жөн таба білу үшін сол елдің тілін білу аз, сол тілде
сөйлейтін халықтың мәдениетін де меңгеру керек. Мәдениетаралық қарым-
қатынастың барлық терең де түбегейлі мәселелері шетел мәдениетін өз
мәдениетімен салыстырғанда ғана ерекше көрнекілікті және қабылдауға оңай
болады.
1. Мәдениетаралық қарым-қатынастың психологиялық негіздері.
Адам өмірінде қарым-қатынас процесі маңызды роль алады. Сондықтан да
қарым-қатынас процесі білімнің әртүрлі саласының қызметкерлерінің назарын
аударып отырғаны кездейсоқ емес. Мысалы: философия, психология, социология,
мәдениеттану және лингвистика, т.б. Қарым-қатынас процесі ХХ ғасырдың
екінші жартысында белсенді түрде дами түсті. 1960-70 жылдары қарым-
қатынастың әртүрлі аспектілері психологтар мен лингвистердің назарын
аударды. Олар басты назарды қарым-қатынастың әлеуметтік және психологиялық
сипаттамасына, коммуникативтік актілердің семантикалық және тілдік мінез-
құлықтың ерекшеліктері мен ережелеріне аударды. Енді қарым-қатынас іскер
және достастық өзара қатынас, тілдік белгілер арқылы ой алмасу ретінде
анықталады. Сонымен зерттеушілер қарым-қатынасқа қатысушылардың
психологиялық сипаттамаларына, тілдік іс-әрекет ерекшеліктеріне, тілдік
мінез-құлық ережелеріне көңіл аударып, зерттеуге тырысты.
Психологиялық және әлеуметтік әдебиеттерде “қарым-қатынас” пен
“коммуникация” ұғымы бір-бірімен қиылысатын, бірақ синоним емес ұғымдар
ретінде қарастырылады. ХХ ғасырдың басында ғылыми әдебиетте пайда болған “
коммуникация” термині материалдық және рухани әлемнің кез – келген
обьектілерінің байланысы, адамнан адамға ақпарат алмасу процесі (ойлар,
пікірлер, көзқарастар алмасу), сондай-ақ әлеуметтік процестерге әсер ету
мақсатындағы қоғамдағы ақпарат алмасу ретінде қолданылады. Қарым-қатынас -
танымдық және интеллектуалдық ақпарат алмасу кезіндегі адамдардың тұлға
аралық өзара іс-әрекеті деп қарастырады. Оның негізінде мәдени құндылықтар
мен нормалар жатыр, оның ең биік шыңы адамның жеке мінез-құлқы және басқа
адамдармен қарым-қатынасы болып табылады.[10;36]
Психологтар көрсеткеніндей, адамның бірінші қабылдауы онымен ары
қарай қарым-қатынасқа түсуге шешуші фактор бола алады. Себебі кез-келген
жат адаммен қарым-қатынасқа түсу үшін белгілі бір дәрежеде білімнің
болғанын қажет етеді. Мұнда яғни, оның мәдени нормалары негізге алынады,
соның негізінде оның сыртқы және ішкі қасиеттері, мінез-құлқы бағаланады.
Себебі әрбір адам өзін басқа адамды обьективті бағалай алатындай көрінеді.
Басқа адам жайлы ақпарат сезім мүшелері арқылы беріледі.
Қоршаған орта жайлы ақпаратты адамның қабылдауы таңдау түрінде
болады. Өмірлік және мәдени тәжірибе, эмоция, тәрбие, білім әрбір адамда
жеке дара және қайталанбайды. Сондықтан да адамдар сыртқы ортадан келген
ақпаратты “бірдей” деп қарай алмайды. Яғни адамның шындықты қабылдауы
мәдени, әлеуметтік жеке сипатқа ие болады. Көптеген фактор ішінен ғалымдар
үлкен 4 топты көрсетеді. Бұл біздің қарым-қатынас барысындағы шынайылықты
қабылдауымызды білдіреді:
1. Бірінші алған әсер факторы
2. Жоғары деңгейілік факторы
3. Тартымдылық факторы
4. Бізге деген қарым-қатынас факторы [12;6]
Қарым-қатынас процесі үшін бірінші әсер факторы маңызды орын
алады, себебі серіктестің бейнесі ары қарай өзін ұстауға арналған
бағыттағыш болады. Яғни бір көргенде қалай әсер етті қарым-қатынас соған
сай өрбиді. Алғашқы әсер кейінгі қарым-қатынасқа негіз болады. Бұл ұзақ
және тұрақты қарым-қатынас жасауға жеткілікті болып табылады. Тұрақты қарым-
қатынас барысында сөйлеуші адамды терең де шынайы қабылдаған дұрыс. Бұл
жағдайда жоғары деңгейлік фактор іске асады, соның негізінде қарым-
қатынасқа түсуші серіктердің статусын анықтауға болады. Зерттеушілер
көрсеткеніндей қарым-қатынастың бұл көрсеткіштерін анықтау үшін ақпараттың
екі түрлі көзі қажет.
➢ Адамның киімі, оның сыртқы бет-бейнесі, таққан көзілдірігі, жасаған шаш
үлгісі, әшекей бұйымдары, т.б.
➢ Жүріс-тұрыс манері. ( қалай отырады, жүреді, сөйлеседі және қарым-
қатынас барысында адамға қалай қарайды.)
Өткен замандарда киім кию мен жүріс-тұрысқа қатты назар аударған, яғни
сол арқылы оның әлеуметтік статусын және қоғамдық жайын анықтаған. Осы екі
белгі сөйлесуші адам жайлы әсер қалыптасуына көмектеседі. Мұндағы басты
және маңызды үш көрсеткіш мыналар: баға ( ол жоғары болған сайын статус та
жоғары болады), силуэт ( жоғары дәрежедегі адамның киімі әр уақытта жоғары
силуэтте болуы тиіс), түс ( әртүрлі елдерде түс әрқалай мағына береді).
Осылардың барлығы қарым-қатынас барысындағы адамдардың тең екендігін немесе
тең емес екендігін көрсетеді. [13;54]
Жоғары деңгейлік факторын әсіресе мәдениетаралық қарым-қатынас
барысында байқауға болады, өйткені адам өзі түсінбейтін және нашар
бейімделген жағдайда қалып қояды. Сондықтан ол қарым-қатынасқа түсуші
қарсыласына тәуелді болады. Бұл жағдайда өз мәдениетін, тілін білетін,
жағдайға оңай бейімделген “қожайын” өзін-өзі сенімді ұстайды да деңгейінің
жоғары екендігін көрсетеді.
Тартымдылық факторы да деңгейлік факторы секілді, бір-біріне ұқсас
болып келеді. Сондықтан тартымдылық белгісін көзінің формасы мен шашының
түсіне қарап емес, оның әлеуметтік мағынасына тоқталған жөн. Себебі әр
халықтың өзіне тән әдемілік канондары мен бет әлпет түрлері бар.
Тартымдылық факторындағы басты белгі- адамның дене пішімі. Яғни адам баласы
өз идеалындағы адамға ұқсау үшін еңбек етеді. Атақты спортшы, әнші, биші,
манекен т.б. ұқсау үшін барын салады. Мәселе біреуге ұқсау емес, қарым-
қатынас барысындағы өзге ұлт өкілінің бізге деген көзқарасы мен қатынасы,
қарым-қатынас барысындағы келісу мен келіспеушілік. [14;58]
Қарым-қатынас барысында келісудің көптеген белгілері бар. Бұл- бас
изеу, керекті жерде жымию және т.б. Мұндағы басты нәрсе- олардың біздің
көзқарасымызбен келісуі болып табылады. Сондықтан да қарым-қатынасқа түсуші
екі жақ үшін де бұл фактор маңызды болып саналады.
Белгілі бір ортада, яғни аудиторияда, ресторан және офистерде адамөзін
сол ортаға сай ұстай білгені жөн. әрбір мәдени ортаның мәдениет
ерекшеліктерін жете білмесе де басқа ұлт өкілі сол ортаға өз-өзінен
бейімделеді. Адамның мінезінің түрлері әр мәдени ортада әрқалай. Атап
өтілгендей әр ел мәдениетінің құндылығы сол ел мәдениетінің дәл қазіргі
кездегі даму барысынан көрінеді. Көз қимылы адамның көңіл күйі мен сезім
байлығын көрсете алады. Мысалы: белгілі бір көз қимылы әңгіменің басталуын
байқатады. Әңгіме кезінде ол ілтипаттың белгісін, әңгімені жалғастыруды
немесе жалпы әңгімені доғаруды білдіреді. Ұзақ көз тоқтату - ғашықтық
белгісі. Сонымен қатар мұндай көзқарас алаңдаушылық,қорқыныш және жайсыздық
тудырады. Осыған қарамастан Батыс мәдениетінде тік қарау қарым-қатынас
жасауда өте маңызды болып есептеледі. Егер адам өзі әңгімелесіп отырған
адамға қарамаған жағдайда, айналасындағылар оған сенімсіздікпен қарайды.
Американдықтар қарым-қатынас кезінде өзіне тіке қарамаған адамға сенбейді.
Америка әйелдері әңгімелесу, пікірлесу, келісім шарт жасау кезінде тік
қарау сенімділік пен іскерлік белгісі деп таниды.
Ал Азияда керісінше әйелдер пікір алмасу кезінде басқа адамның көзіне
әсіресе, таныс емес ер адамдарға тік қарауына рұқсат етілмейді. Біздің
мәдениетімізде адамға тік және ұзақ қарамау-адамды сыйлау белгісі. Басқа
қарым-қатынас элементтері сияқты көз қимылының өзгерістері әртүрлі елдерде
мәдениетаралық қарым-қатынаста түсініспеушілік себебі болуы мүмкін. Мысалы:
Англияда ақ нәсілді мұғалім қара нәсілді студентке ескерту жасаған кезде ол
жауап ретінде тік қараудың орнына көзін төмен салса, мұғалім ашуланады.
Себеп мынада- қара нәсілділерде көзін төмен салу мыйлаудың белгісі, ал ақ
нәсілділер керісінше тік қарау сыйлау және ілтипат деп бағалайды.
Ғалымдар дәлелдегендей адамның қабылдауы ол өзін бірінші минуттарда
қалай ұстағанымен сипатталады. Қарым-қатынастың бірінші минуттарын
жеңілдету және барлық процеске белгілі бір реңк беру үшін қарапайым
тәсілдер бар. Олардың ішінде күлкі, есімін айту, комплимент айту, т.б.
Мысалы: Күлкі-әмбебап мимикалық белгі, кез келген мәдениетте жағымды әсер
туғызады. Бұл тәсілдердің барлығы адам бойында болуға тиіс, басқаша
айтқанда қарым-қатынастың вербальді және вербальді емес түрлерін меңгеру
қажет. Одан тек қарым-қатынастың тиімділігі ғана емес, маңызды шешімдер
қабылдаудың құрылымы да артады. [16;23]
Әрбір мәдениеттің өзіне тән тілдік жүйесі бар, сол арқылы оның
өкілдері қарым-қатынас жасайды. Мұны ғылымда “қарым-қатынастың вербальді
құралдары” деп атайды. Белгілі вербальді құрал- адамның сөйлеген сөзі, осы
сөз арқылы адамдар бір-біріне ақпарат береді және ақпарат алады. Дегенмен
сөз тілдің бір элементі ғана, сондықтан да оның қызметі тіл жүйесіне
қарағанда аздау. Мәдениет танымдық әдебиеттерде тілдің мағынасын
төмендегідей көрсетеді:
➢ Тіл-мәдениет айнасы. Онда адамды қоршаған шынайы әлем ғана емес, халық
менталитеті, оның ұлттық мінез-құлқы, салт-дәстүрі, моралі, нормалар мен
құндылықтар жүйесі, әлем суреті бейнеленеді.
➢ Тіл-мәдениетті жинақтаушы. Себебі халықтың ғасырлар бойғы материалдық
және рухани құндылықтары, білімі мен дағдысы, біліктілігі оның тілдік
жүйесінде сақталады.( фольклорда, кітаптарда, ауызша және жазбаша сөзде.)
➢ Тіл-мәдениет таратушы. Осы тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа барлық мәдени
құндылықтар беріледі. Инкультурация процесі негізінде өзінің ана тілін
үйреніп, өткен ұрпақтың да тәжірибесін бойына сіңіреді.
➢ Тіл-мәдениет құралы. Жеке тұлғаны қалыптастырады, дәл осы тіл арқылы ол
менталитетті, өз халқының салт-дәстүрін, сондай-ақ әлемнің өзіне тән мәдени
образын қабылдайды. [17;89]
Әртүрлі ғылыми еңбектерде тілдің көптеген анықтамасын кездестіруге болады,
олардың барлығының бір ғана түйіні бар: "тіл- ойды білдіру мен қарым-
қатынас құралы". Оның басқада қызметтері бар, бұлар оның негізгісі.
Мамандар зерттегеніндей, қазіргі заманғы адам күніне 30 мың сөз және
сағатына шамамен 3 мың сөз айтады екен. Сөздік қарым-қатынас әдеттегідей
сөзсіз іс-әрекеттермен қолданылады, олар тілдік, сөздік мәтінді түсінуге
көмектеседі. Кез келген қарым-қатынастың тиімділігі тек қана сөздердің
түсініктілігі мен вербальді қарым-қатынастың элементтері арқылы ғана
анықталмайды, сонымен қатар визуальді ақпаратты дұрыс түсіну қабілетімен,
яғни қарсыластың көзқарасы, оның ым-ишарасы, дене қозғалысы, сөйлеген
сөзінің темпі мен тембрімен де сипатталады. Ғалымдар көрсеткендей біз тіл
арқылы ақпараттың тек қана 35% қарсыласымызға бере аламыз. Тілмен бірге
қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын элементтер бар, оларды ғалымдар
"вербальді емес қарым-қатынас" ұғымына шоғырландырады. Ым-ишара, дене
қозғалысы, киім, шаш үлгісі, бізді қоршаған заттар, біздің әдетімізге
айналған іс-әрекеттер- барлығы хабардың ақпараттың белгілі бір түрін
білдіреді, олар ешбір сөздерсіз қолданылады. Қарым-қатынас барысында оларға
ақпарат берудің 65% тиесілі.[19;156]
Вербальді емес қарым-қатынас адамдар арасындағы вербальді емес
ақпарат алмасу, сондай-ақ оларды түсіну. Ол мүмкін, себебі барлық осы
белгілер мен символдардың әр мәдениетте әртүрлі мағынасы бар және оны
адамдар түсінеді. Дегенмен қажет болса оларға жеңіл мағына беруге болады
және ол бірнеше адамдар тобына ғана түсінікті болуы мүмкін. ( әдеттегі жай
жөтел, басшылықтың келе жатқанынан хабардар ететін белгі болуы әбден
мүмкін.)
Вербальді емес хабарламалар кең көлемді ақпарат беруге қабілетті.
Солар арқылы біз оның темпераментін, қарым-қатынас кезіндегі эмоционалдық
жағдайын, жеке тұлғалық қасиеттері мен белгілерін, коммуникативтік
біліктілігін, әлеуметтік статусын, өзі жайлы ойы мен өзін-өзі бағалауын
біліп, хабардар бола аламыз.
Мәдениетаралық қарым-қатынас процесінде вербальді емес қатынас
оның құрамдас бөлігі болып табылады және вербальді қатынаспен өзара
байланыста болады. Вербальді және вербальді емес қарым-қатынастың
элементтері бір-бірін толықтырып, орын алмастырып отырады. Тәжірибеде бұл
өзара байланыс бірнеше варианттарда көрінуі мүмкін.
Вербальді емес қарым-қатынас вербальді хабарды толықтырады: Сіз
жымиып қана: " Саламатсыз ба, халыңыз қалай?, десеңіз, бұл екі іс-әрекет
бір-бірін толықтырады. Вербальді емес элементтер айтылған немесе айтылатын
сөзді мәнерлі де түсінікті етеді. Егер ым-ишарамен түсіндіретін болса, сөз
ұғымды болады. Вербальді емес мінез-құлық кейде вербальді хабарға кері әсер
етеді. Егер сіз қарсыласыңыздың бетіне тіке қарамастан: "сізбен әңгімелесу
өте қызықты" десеңіз, онда мұндай вербальді емес әрекет сіздің жағымды
вербальді хабарыңызды теріске шығаруы мүмкін. Вербальді емес әрекеттер
вербальді ақпарттың орнын басады. Бала маған ойыншық бер деудің орнына, оны
қолымен нұсқап көрсете салады. Вербальді емес әрекет вербальді ақпараттың
бағыттаушысы болады. Әңгіме одан ары жалғасуы үшін сөз орнына ым-ишара,
дене қозғалысы, біреуге жақындау, т.б. Мысалы: бас изеу, көзқарас, дауыс
ырғағы немесе иілу арқылы біз әңгімеге араласуға болатындығын білеміз және
түсінеміз. Вербальді емес іс-әрекет вербальді ақпаратты қайталауы мүмкін:
тыныштық сақтауға шақыру, сұқ саусақты ерінге тигізумен қоса жүреді, яғни
қайталанып отырады.
Адамдар вербальді емес қарым-қатынасты өз ойларын, эмоциясын,
сезімін толық та анық білдіру үшін қолданады. Бұл барлық мәдениет
өкілдеріне бірдей болып табылады, бірақ вербальді емес белгілер әртүрлі
мәдениетте әртүрлі мағынаға ие. Сондықтан басқа мәдениет өкілімен қарым-
қатынасқа түсу үшін сол мәдениетке тән қарым-қатынастың вербальді емес
формаларын түсініп, білген жөн.
Дегенмен вербальді және вербальді емес элементтер сөйлеу барысында
мол қолданысқа ие. Себебі сөйлеу- өте қиын және көп сатылы процесс. Іс-
әрекет теориясы тұрғысынан қарастырғанда бұл-ішкі, қалыптасқан, қатал
ұйымдасқан процесс. Сөйлеудің психологиялық ерекшеліктерін білу кез келген
адам білуі тиіс. Кез келген сөзді сөйлеу үшін оның вербальді және вербальді
емес элементтері мен қоса, пәні, ойы, нәтижесі, құралы және оны іске асыру
тәсілдері болуы шарт. Яғни барлық іс-әрекет белгілі бір пәнге бағытталады.
Сөйлеу пәні ой болып табылады. Ой шетел тілін оқытудағы басты пән болуы
тиіс. Келесі сатысы сол ойды іске асыратын құрал, ол әрине тіл және тілдік
жүйе. Тіл арқылы сөз қалыптасады, ал сөз арқылы қарым-қатынас қалыптасады.
Сөйлеудің немесе сөздің өнімі болады. Ол-мәтін немесе біреудің сөзі, айтқан
ойы болуы мүмкін. Сөйлеудің нәтижесі тілдік қарым-қатынасқа қатысушылардың
жауапты іс-әрекеті.[28;57]
Сонымен қарым-қатынаста қолданылатын вербальді және вербальді емес
құралдар, біріншіден ойды жеткізуге себепші болады, екіншіден ойды толық
жеткізетін, үшіншіден шетел тілінде тілдік іс-әркетті жүзеге асыруға
көмектесетін болғаны абзал. Осы элементтер арқылы қарым-қатынастың
мәдениетаралық мағынасын, ойын жеткізе аламыз. Э. Холлдың пікірі бойынша:
"тіл-ұғымдар жүйесі, ол мәдениетті бейнелеу үшін қолданылады. Адам әрқашан
кедергілерге тап болады және ол жағынан келеді. Басқа мәдениетті түсіну
үшін, оны терең де жақсы білу үшін, оны бастан өткізу керек, сонда тұрып
өсу керек, оны оқып немесе сынап емес, оны қабылдап сезе білу қажет".
Сондықтан біздің айтқан ойымыз, жасаған әрекетіміз, жай қарапайым
заттардан, міндетті түрде бояумен айшықталған әрекет болуы тиіс. Тек қана
қарапайым бақылаушы немесе сол тілде сөйлеуші ғана емес, сол мәдениеттің
сенімді өкілі болуға тиіспіз.
2. Мәдениетаралық қарым-қатынастың лингвистикалық негіздері.
Жат мәдениетті немесе оның өкілдерін түсінуге деген тырысу,
мәдениеттегі айырмашылықтар мен ұқсастықтар бірнеше жылдардан бері бар және
адамзат тарихында басты роль атқарады. Басқа мәдениетті қабылдау бұрыннан
келе жатыр, және басқа мәдениетті назарға алмау немесе оларды жеткіліксіз
дәрежеде бағалау және бұл мәдениеттің өкілдерін екінші сорттағы адам деп
тану, оларды "варвар" ретінде көру, олардың жеке тұлғалық қасиеттеріне
көңіл бөлмеу де маңызды мәселеге айналды. Мұндай жайттар адамзат тарихының
барлық сатысында көрініс тапқан. Бұл дилемма әлі күнге дейін сақталған,
және қазіргі таңда мәдениетаралық қарым-қатынас ғылыми әдебиеттер мен
мамандар арасында пікірталас туғызуда. Бұл ұғым өмірге компромисс
нәтижесінде келді. Оның синонимдері кросс мәдени, этнос аралық қарым-
қатынас, сондай-ақ мәдениетаралық интеракция ұғымы.
Көптеген мамандардың ойынша, егер адамдар әртүрлі мәдениетке тиісті
болса, және оны өздері сезінсе, өз мәдениеттерін өзге мәдениетті түсіне
білсе ғана мәдениетаралық қарым-қатынас жайлы сөз етуге болады. Қарым-
қатынас мәдениетаралық болады, егер қатысушылар өз салт дәстүрлері мен
әдеттері, мінез-құлықтарына ғана емес, жат ережелермен және нормалармен
танысса күнделікті қатынасты жасауға болады.
Біз атап өткендей, " мәдениетаралық қарым-қатынас" ұғымы алғаш
рет 1954 жылы Г.Трейгер мен Э. Холлдың " Мәдениет және қарым-қатынас.
Талдау моделі" атты еңбегінде жазылды. Бұл жұмыста мәдениетаралық қарым-
қатынас ретінде адамның қоршаған ортаға тиімді бейімделуі түсіндіріледі.
Содан бері зерттеушілер бұл феноменді теориялық зерттеуде жеткілікті
дәрежеде қарап шықты. Көптеген зерттеулер нәтижесінде мәдениетаралық қарым-
қатынастың өзіне тән қасиеттері қалыптасты. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа
керегі- жіберуші мен қабылдаушы әртүрлі мәдениет өкілі болуы. Сондай-ақ
қарым-қатынасқа қатысушылардың бір-бірінің мәдени өзгешелігін сезінуі де
керек. Өзінің мәні жағынан мәдениетаралық қарым-қатынас- бір қатысушы
басқаның мәдени өзгешелігін байқайды және арнайы контекстегі адамдар
арасындағы қарым-қатынас. [17;98]
Тіл мәдениеттен тыс болмайды. Мәдениеттің маңызды факторларының
бірі- ойлау болып табылады. Сондықтан да тіл мен мәдениет бөлінбейді. Егер
тіл-мәдениет болса, онда мәдениет ол тіл. Жаңа дәуірлеу кезеңінен бастап,
тіл қарым-қатынас процесінде бірге зерттеле бастады. Бұл мәселемен
лингвистиканың негізін салған ғалымдар В. Гумбольд, И. Гердер, Д. Вико
шұғылданды. Дегенмен тілмен тілдік қатынастың зерттелуі жайлы жетістік ХХ
ғасырда белгілі болды. Осының негізінде ғалымдар тілдің, ойдың, мәдениеттің
өзара байланысын көрсетті.
Бұл мәселеге байланысты зерттеуге атсалысқан американдық
мәдениеттің антрополог өкілі Ф. Боас және британдық әлеуметтік антрополог
Б. Малиновский болды. Ф. Боас бұл байланысты 1911 жылы ұсынды, ол екі
мәдениетті оның сөздік қоры арқылы салыстырды. Көптеген солтүстік
американдақтар үшін "қар"- тек қана ауа-райының құбылысы ғана және олардың
лексиконында бұл ұғымды білдіретін екі сөз бар: snow (қар) және slush
(ылғал).[21;27]
Тіл мен мәдениеттің байланысын түсіндіруге ерекше үлес қосқан
атақты " Сепир-Уорфтың лингвистикалық болжамы" болып саналады. Олардың
ойынша тіл-тек қана ойды жеткізу құралы ғана емес, ол өзі біздің ойымызды
қалыптастырады. Бұл ойға келу үшін Б.Уорф ( өзінің ұстазы Э.Сепирдің
зерттеуіне сүйене отырып) тілдердің құрамын емес, олардың құрылысындағы бір-
біріне ұқсамайтын айырмашылықты талдады. Бұл үшін ол ағылшын тілі мен үндіс
тайпасы хапидің тілін салыстырды. Мысалы: ағылшын сөйлемі, " Ол он күнге
қалды" дегенге хопи тілінде " Ол 11-ші күнге дейін қалды " деген сөйлем
сәйкес келеді. Б.Уорф сондай-ақ хопи тілінде өткен, осы, келер шақ дегенге
бөлу жоқ, ал қалған еуропа тілдерінде бар екендігін дәлелдеген. Осындай
мысалдар негізінде Уорф тіл мен мәдениеттің байланысын түсіндіреді және
түрлі тілде сөйлейтін адамдардың әлемге деген көзқарасы да әртүрлі болып
келеді деп тұжырымдайды. Адам қалай сөйлесе, әлемді де солай көреді.
Сондықтан да әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар әлемді әртүрлі көреді. Осы
теорияға сай шынайы өмір берілген мәдениеттің тілдік ерекшеліктеріне сай
жасалады. Әрбір тіл шынайы ойды білдірудің жеке тәсілдерін қамтиды. Ұғымдар
қиын және әртүрлі болған сайын сол мәдениеттің өкілі үшін маңызды болып
саналады. Мысалы: бұрынғы араб тілінде 6000 сөз болған. (түсі, дене
формасы, жынысы, жасы, қозғалысы, т.б.) Қазір олардың көбісі тілден жоғалып
кетті.[22;145]
Бұл болжам кең қолданыста және танымал болғанымен оның жақтастары
мен қарсы пікір айтушылар да аз емес. Соңғыларының айтуынша, әлемді
қабылдауда өзгешеліктер барлығы талассыз, бірақ олар өте үлкен емес, олай
болмаса, адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасай алмас еді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz