Тақырлардың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайлары
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Тақырларды зерттеу тарихы
1.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасу үрдістеріне әртүрлі
көзқарастар
1.3 Тақырлардың қалыптасуының физикалық.географиялық жағдайына
арналған зерттеулер
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістері
3 ТАҚЫРЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жайғасқан жерлерінің геологиялық жасының әсері
3.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бедерінің әсері
3.3 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына климаттық фактордың
әсері
3.4 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бетінің, топырақ
асты және жер асты суларының әсері
3.5 Тақырлардың пайда болып, дамып, қплыптасуына өсімдіктер мен
Жануарлардың қатысы
4 ТАҚЫРЛАРДЫ ИГЕРІП, ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ
МЕЛИОРАЦИЯЛЫҚ ЖОЛДРАРЫ
4.1 Тақырлардың тұзын кетіру үшін сулық мелиорацияны пайдалану
4.2 Тақырларды игеру үшін химиялық мелиорацияны пайдалану
5 ТАҚЫРЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ОРЫСША.ҚАЗАҚША
АТАЛЫМДАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.1 Тақырларды зерттеу тарихы
1.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасу үрдістеріне әртүрлі
көзқарастар
1.3 Тақырлардың қалыптасуының физикалық.географиялық жағдайына
арналған зерттеулер
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістері
3 ТАҚЫРЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жайғасқан жерлерінің геологиялық жасының әсері
3.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бедерінің әсері
3.3 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына климаттық фактордың
әсері
3.4 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бетінің, топырақ
асты және жер асты суларының әсері
3.5 Тақырлардың пайда болып, дамып, қплыптасуына өсімдіктер мен
Жануарлардың қатысы
4 ТАҚЫРЛАРДЫ ИГЕРІП, ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ
МЕЛИОРАЦИЯЛЫҚ ЖОЛДРАРЫ
4.1 Тақырлардың тұзын кетіру үшін сулық мелиорацияны пайдалану
4.2 Тақырларды игеру үшін химиялық мелиорацияны пайдалану
5 ТАҚЫРЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ОРЫСША.ҚАЗАҚША
АТАЛЫМДАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Тақырлар, негізінен, Орталық Азия мен Қазақстан территориясында пайда болып, дамып, қалыптасқан. Олар біздің елде Бетпақдала мен Үстіртте және Сырдарияның бойында жайғасқан. Бұл топырақты зерттеушілер (Ө.О.Оспанов,1; Н.Н.Болышев,2; И.П.Герасимов,3; В.А. Ковда,4; Базилевич Н.И,5; Е.Н.Иванова,6, т.б.) көбінесе Түркіменстан, Өзбекстан, Қарақалпақстан жерлеріндегі тақырларға баса көңіл аударып, Қазақстандағыларын жалпы есепке алғанымен, жете зерттеуді іске асыра қоймаған. Өте-мөте бұл топырақтың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайлары онша талданбай, морфопедагенез тұрғысынан толығырақ сипатталған. Сондықтан бұларды игеріп, мелиорациялық жолдарын анықтау тұзданған топырақтардың басқа типтерімен салыстырғанда кешеуілдеп қалды. Негізгі себебі, бұлардың табиғи шығу тектеріне сараптама жасап, әсер еткен факторларды анықтап, антропогендік ықпалдардың нәтижесінде даму бағытын көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл нәтижеге жету тақырларды зерттеудің өзекті міндеттері болып есептеледі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмысының мақсаты – тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайларын зерттеу. Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілуі тиіс болады:
- тақырлардың қалыптасуын зерттеу тарихы;
- ғылыми әдебиеттерге шолу жасап, оларды талдай келе, тақырлардың шығу тегі туралы пікірлерді өзара салыстырып, ақиқатты анықтау;
- тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына әсер еткен физикалық-геграфиялық жағдайларды (климат, геологиялық жасы, жер бедері, жер үсті және жер асты сулары, өсімдіктері, жануарлары, т.б.) анықтау;
- осылардың жиынтық қорытындылары ретінде физикалық-географиялық болмыстың тақырлардың қалыптасуына әсерін сипаттау.
Теориялық маңыздылығы. В.В.Докучаевтің топырақтардың қалыптасуы туралы теориялық негізіне сүйеніп, әлемдегі топырақтардың барлық дерлік типтері зерттелген. Ал, осы негізде топырақтардың қалыптасуларын түсіндірудің теориялық маңызы өте зор. Себебі, тұзды топырақтардың пайда болып, дамып, қалыптасуының өз ерекшеліктері бар. Бұларды жете зерттеу және табиғатын танып-білу, тақырлар сияқты өте күрделі тегі бар нысандарды зерттеу арқылы түсінуге болады. Сондықтан, тақырлардың табиғатына физикалық-географиялық жағдайлардың әсерін зерттеудің теориялық маңызы өте зор.
Ғылыми жаңалығы. Қазақстан территориясындағы тақырлардың көлемі, орналасқан территориялары интразоналық жайғасуының белдеулік сипаттары әлі толық зерттелмеген. Сондықтан, біздің жұмысымыздың нәтижелік қорытындыларының ғылыми жаңалық белгілері бар.
Тақырлар, негізінен, Орталық Азия мен Қазақстан территориясында пайда болып, дамып, қалыптасқан. Олар біздің елде Бетпақдала мен Үстіртте және Сырдарияның бойында жайғасқан. Бұл топырақты зерттеушілер (Ө.О.Оспанов,1; Н.Н.Болышев,2; И.П.Герасимов,3; В.А. Ковда,4; Базилевич Н.И,5; Е.Н.Иванова,6, т.б.) көбінесе Түркіменстан, Өзбекстан, Қарақалпақстан жерлеріндегі тақырларға баса көңіл аударып, Қазақстандағыларын жалпы есепке алғанымен, жете зерттеуді іске асыра қоймаған. Өте-мөте бұл топырақтың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайлары онша талданбай, морфопедагенез тұрғысынан толығырақ сипатталған. Сондықтан бұларды игеріп, мелиорациялық жолдарын анықтау тұзданған топырақтардың басқа типтерімен салыстырғанда кешеуілдеп қалды. Негізгі себебі, бұлардың табиғи шығу тектеріне сараптама жасап, әсер еткен факторларды анықтап, антропогендік ықпалдардың нәтижесінде даму бағытын көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл нәтижеге жету тақырларды зерттеудің өзекті міндеттері болып есептеледі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмысының мақсаты – тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайларын зерттеу. Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілуі тиіс болады:
- тақырлардың қалыптасуын зерттеу тарихы;
- ғылыми әдебиеттерге шолу жасап, оларды талдай келе, тақырлардың шығу тегі туралы пікірлерді өзара салыстырып, ақиқатты анықтау;
- тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына әсер еткен физикалық-геграфиялық жағдайларды (климат, геологиялық жасы, жер бедері, жер үсті және жер асты сулары, өсімдіктері, жануарлары, т.б.) анықтау;
- осылардың жиынтық қорытындылары ретінде физикалық-географиялық болмыстың тақырлардың қалыптасуына әсерін сипаттау.
Теориялық маңыздылығы. В.В.Докучаевтің топырақтардың қалыптасуы туралы теориялық негізіне сүйеніп, әлемдегі топырақтардың барлық дерлік типтері зерттелген. Ал, осы негізде топырақтардың қалыптасуларын түсіндірудің теориялық маңызы өте зор. Себебі, тұзды топырақтардың пайда болып, дамып, қалыптасуының өз ерекшеліктері бар. Бұларды жете зерттеу және табиғатын танып-білу, тақырлар сияқты өте күрделі тегі бар нысандарды зерттеу арқылы түсінуге болады. Сондықтан, тақырлардың табиғатына физикалық-географиялық жағдайлардың әсерін зерттеудің теориялық маңызы өте зор.
Ғылыми жаңалығы. Қазақстан территориясындағы тақырлардың көлемі, орналасқан территориялары интразоналық жайғасуының белдеулік сипаттары әлі толық зерттелмеген. Сондықтан, біздің жұмысымыздың нәтижелік қорытындыларының ғылыми жаңалық белгілері бар.
1. Успанов У.У. Генезис и мелиорация такыров, Тр. Почв. ин-та им. В.В.Докучаева, вып. 1, изд. АН СССР, М., 1940.
2. Болышев Н.Н. Пройсхождение и эволюция почв такыров. Изд. Моск. Ун-та, М, 1955.
3. Герасимов И.П. О такырах, их генетическое сущности и о процессе такырообразование. Почвоведение, N5, 1933.
4. Ковда В.А., Розанова Б.А. Почвоведение . Типы почв, их география и использование. 2 часть. М., Высшая школа, 1998.
5. Базилевич Н.И. Особенности малого биологического круговорота в различных почвенно-растительных зонах. Докл. АН СССР. 1954. т.97. N6
6. Иванова Е.Н. Очерк почв районов останцового и северо-западного Усть-Урта, Мат. комис. по экон. иссл., вып. 4, 1930.
7. Муравьев Н. Путешествие в Тукмению и Хиву в 1819-1820гг. Чч. 1 и 2, М., 1822.
8. Федченко А.П. Заметки о степи Кызыл-Кум. Мат. для статист. Туркестанского края, вып. 2, СПб.,1873.
9. Стебницкий И.И. Заметки о Т уркмении. Зап. Кавказского отделен. Русск. геогр. общ., т. VIII, 1873.
10. Малома Я. Описание пути из Красновоска до колодца Декча. Зпадно-казахстанское отделен. Росс. геогр. общ., т. VIII, 1873.
11. Каульбарс А.В. Низовья Аму-Дарьи. Записки Русск. геогр. общ., т.IХ, 1881.
12. Маев Н.А. Топографический очерк Арал-Каспийской низменности, Мат. для статистики Туркестанского края, вып. 11, 1873.
13. Богданов М.Н. Очерки природы Хивинского оазиса и пустыни Кызыл-Кум. , вып.12, 1882.
14. Коншин А.М. Геологиический и физико-герафическийй очерк Закаспийского края, Изв. Кавказ. отд. Русск. геогр. общ., т. IХ, 1885.
15. Леонов Г.П. Соленые озера Самаркандской и Сыр-Даринкой областей, Горный журнал, 1896.
16. Обручев В.А. Закспийская низменность, Записки Русск. геогр. общ., т.ХХ, 1890.
17. Андрусов В.В. Материалы для геологии Закаспийской области, Тр. Арало-Касп. Эксп., вып.7, 1905.
18. Щербаков Д.И. Задачи Каркумского морфологического отряда. Сб. «Кара-Кумы». Результаты экспедиции 1928-1929 гг Акад. Наук. Мат. Кэй, сер. Туркменская, вып. 20, Ленинград, 1930.
19. Неуструев С.С.О геологических и почвенных процессах на равнинах низовьев Сыр-Дарьи, «Почвоведение» N2, 1911.
20. Нацкий А.Д. Заметка о Каракумских впадинах, Геол. вестн., т.II, N 5-6, 1916.
21. Федорович Б.А. Материалы по морфологии Кара-Кумов, сб. «Кара-Кумы», Мат. КЭЙ, вып.20, 1930.
22. Макеев П.С. Очерк рельефа северо-восточных Кара-Кумов, сб. Кара-Кумы», СОПС АН СССР, сер. «Туркмения», вып. 3, 1932.
23. Димо Н.А. Из бассейна р. Аму-дарьи. Русский почвовед. N8-10, 1915.
24. Никитин В.В. К характеристике почвообразовательного процесса в каменистой пустыне Усть-Урта. Пермь, 1926
25. Виленский Д.Г. Засоление почвы, их пройсхождение, состав и способы улучшения. Сельхозгиз, М., 1924.
26. Герасимов И.П. О ткырах и процессе такыробразования. Почвоведение, N4, 1931.
27. Иванова Е.Н. Некоторые черты водного баланса солонцового процесс , 1935г. Почв. инст. им. В.В.Докучаева.
28. Ковда В.А. Современные формы засоления почв в Заволжьи. Тр. Ноябрський сесии Акад. Наук 1933г., Ленинград, 1934.
29. Воскресенский М.Н. Эволюция солевого профиля долинных почв пустынной части Средней Азии. Почвоведение, N2, 1935.
30. Пахроменко М.Л. К вопросу об эволюции некоторых такыров, Почвоведение, N96 19497
31. Базилевич Н.И., Родин Л.Е. и др. Изменение почв такыров под влиянием растений, Почвоведение N11, 1953.
32. Барбот-де –Марни. Через Мангышлак и Усть-Урт в Туркестан. Тр. Арало-Касп. эксп., вып. 6, 1889.
33. Гедройц А.Э. Предврительный отчет о геологических исследованиях на сухих русел Аму-дарьи. Изв. Русск. геогр. общ., т. ХVIII, ВЫП. 2, 1882.
34. Лессар П.М. Пески Кара-Кумов. Изв. Русск. геогр. общ., т ХХ, вып. 2, 1884.
35. Мушкетов И.В. «Туркестан», т. I, ч.1, СПб. 1886. Петроград, 1915.
36. Ивченко А.Ф. Денудация степи. Ежегодник по геол. и минерал. Росии, ттVII и VIII, 1903.
37. Драницын Д. Песчаная степь в Восточных Кара-Кумах Закаспийской области. Мат. по изучен. русских почв. вып. 19, СПб., 1910.
38. Герасимов И.П. Почвенный покров Туркмении. сб. «Туркмения», Комисс. эксп. иссл. Акад. Наук, т. III, Ленинград, 1929.
39. Берг Л. Аральское море, СПб., 1908.
40. Архангельский А.Д. Геологические исследование в низовьях Аму-дарьи. Тр. главн. геол.-развед. Упр., вып. 12, 1931.
41. Попов И.Г. Ботанико-географический очерк Северной Хивы. Изв. Туркестанского отделен. Русск. геогр. общ., т. ХV, 1922
42. Базилевич Н.И., Родин Л.Б. Такыры западной Туркмении и пути их сельско-хозяйственного освоения. М., Изд. АН СССР, 1956.
43. Санин С.А. Районирование такыров Туркменстана для сельско- хозяйственных целей. Ашхабад, Ылым, 1976.
44. Вальтер Г. И Алехин В.В. Основ ботанической географии, Биомедгиз, М.- Л., 1936.
45. Келлер Б.А. Низшие растения на зональных почвах и столбчатых солонцах полупустыни, Воронеж, 1926.
46. Рысбай Б.Қ. Географиялық терминдердің қазақша-орысша және орыша-қазақша сөздігі. Алматы, 1995.
47. Құрманов Қ. Физикалық география терминдері мен ұғымдарының орысша-қазақша анықтамалық сөздігі. Алматы, 1998.
48. Науменко А.А., Попов А.В. Бассейн реки Чарын: словрь-справочник по физической географии. Алматы, Мектеп, 1996.
49. Лазаревич К.С., Лазаревич Ю.Н. География словарь. М., Изд. Дрофа, 1997.
50. Тазабеков Т.С., Тазабекова Е.Т. Топырақтарды жақсарту, бағалау және қорғау. Алматы, 2004.
51. Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, 2000.
52. Джаналеева Г.М., Богачев В.П. Ландшафты современной дельты реки Или. Алма-Ата, Изд. КазГУ, 1992.
2. Болышев Н.Н. Пройсхождение и эволюция почв такыров. Изд. Моск. Ун-та, М, 1955.
3. Герасимов И.П. О такырах, их генетическое сущности и о процессе такырообразование. Почвоведение, N5, 1933.
4. Ковда В.А., Розанова Б.А. Почвоведение . Типы почв, их география и использование. 2 часть. М., Высшая школа, 1998.
5. Базилевич Н.И. Особенности малого биологического круговорота в различных почвенно-растительных зонах. Докл. АН СССР. 1954. т.97. N6
6. Иванова Е.Н. Очерк почв районов останцового и северо-западного Усть-Урта, Мат. комис. по экон. иссл., вып. 4, 1930.
7. Муравьев Н. Путешествие в Тукмению и Хиву в 1819-1820гг. Чч. 1 и 2, М., 1822.
8. Федченко А.П. Заметки о степи Кызыл-Кум. Мат. для статист. Туркестанского края, вып. 2, СПб.,1873.
9. Стебницкий И.И. Заметки о Т уркмении. Зап. Кавказского отделен. Русск. геогр. общ., т. VIII, 1873.
10. Малома Я. Описание пути из Красновоска до колодца Декча. Зпадно-казахстанское отделен. Росс. геогр. общ., т. VIII, 1873.
11. Каульбарс А.В. Низовья Аму-Дарьи. Записки Русск. геогр. общ., т.IХ, 1881.
12. Маев Н.А. Топографический очерк Арал-Каспийской низменности, Мат. для статистики Туркестанского края, вып. 11, 1873.
13. Богданов М.Н. Очерки природы Хивинского оазиса и пустыни Кызыл-Кум. , вып.12, 1882.
14. Коншин А.М. Геологиический и физико-герафическийй очерк Закаспийского края, Изв. Кавказ. отд. Русск. геогр. общ., т. IХ, 1885.
15. Леонов Г.П. Соленые озера Самаркандской и Сыр-Даринкой областей, Горный журнал, 1896.
16. Обручев В.А. Закспийская низменность, Записки Русск. геогр. общ., т.ХХ, 1890.
17. Андрусов В.В. Материалы для геологии Закаспийской области, Тр. Арало-Касп. Эксп., вып.7, 1905.
18. Щербаков Д.И. Задачи Каркумского морфологического отряда. Сб. «Кара-Кумы». Результаты экспедиции 1928-1929 гг Акад. Наук. Мат. Кэй, сер. Туркменская, вып. 20, Ленинград, 1930.
19. Неуструев С.С.О геологических и почвенных процессах на равнинах низовьев Сыр-Дарьи, «Почвоведение» N2, 1911.
20. Нацкий А.Д. Заметка о Каракумских впадинах, Геол. вестн., т.II, N 5-6, 1916.
21. Федорович Б.А. Материалы по морфологии Кара-Кумов, сб. «Кара-Кумы», Мат. КЭЙ, вып.20, 1930.
22. Макеев П.С. Очерк рельефа северо-восточных Кара-Кумов, сб. Кара-Кумы», СОПС АН СССР, сер. «Туркмения», вып. 3, 1932.
23. Димо Н.А. Из бассейна р. Аму-дарьи. Русский почвовед. N8-10, 1915.
24. Никитин В.В. К характеристике почвообразовательного процесса в каменистой пустыне Усть-Урта. Пермь, 1926
25. Виленский Д.Г. Засоление почвы, их пройсхождение, состав и способы улучшения. Сельхозгиз, М., 1924.
26. Герасимов И.П. О ткырах и процессе такыробразования. Почвоведение, N4, 1931.
27. Иванова Е.Н. Некоторые черты водного баланса солонцового процесс , 1935г. Почв. инст. им. В.В.Докучаева.
28. Ковда В.А. Современные формы засоления почв в Заволжьи. Тр. Ноябрський сесии Акад. Наук 1933г., Ленинград, 1934.
29. Воскресенский М.Н. Эволюция солевого профиля долинных почв пустынной части Средней Азии. Почвоведение, N2, 1935.
30. Пахроменко М.Л. К вопросу об эволюции некоторых такыров, Почвоведение, N96 19497
31. Базилевич Н.И., Родин Л.Е. и др. Изменение почв такыров под влиянием растений, Почвоведение N11, 1953.
32. Барбот-де –Марни. Через Мангышлак и Усть-Урт в Туркестан. Тр. Арало-Касп. эксп., вып. 6, 1889.
33. Гедройц А.Э. Предврительный отчет о геологических исследованиях на сухих русел Аму-дарьи. Изв. Русск. геогр. общ., т. ХVIII, ВЫП. 2, 1882.
34. Лессар П.М. Пески Кара-Кумов. Изв. Русск. геогр. общ., т ХХ, вып. 2, 1884.
35. Мушкетов И.В. «Туркестан», т. I, ч.1, СПб. 1886. Петроград, 1915.
36. Ивченко А.Ф. Денудация степи. Ежегодник по геол. и минерал. Росии, ттVII и VIII, 1903.
37. Драницын Д. Песчаная степь в Восточных Кара-Кумах Закаспийской области. Мат. по изучен. русских почв. вып. 19, СПб., 1910.
38. Герасимов И.П. Почвенный покров Туркмении. сб. «Туркмения», Комисс. эксп. иссл. Акад. Наук, т. III, Ленинград, 1929.
39. Берг Л. Аральское море, СПб., 1908.
40. Архангельский А.Д. Геологические исследование в низовьях Аму-дарьи. Тр. главн. геол.-развед. Упр., вып. 12, 1931.
41. Попов И.Г. Ботанико-географический очерк Северной Хивы. Изв. Туркестанского отделен. Русск. геогр. общ., т. ХV, 1922
42. Базилевич Н.И., Родин Л.Б. Такыры западной Туркмении и пути их сельско-хозяйственного освоения. М., Изд. АН СССР, 1956.
43. Санин С.А. Районирование такыров Туркменстана для сельско- хозяйственных целей. Ашхабад, Ылым, 1976.
44. Вальтер Г. И Алехин В.В. Основ ботанической географии, Биомедгиз, М.- Л., 1936.
45. Келлер Б.А. Низшие растения на зональных почвах и столбчатых солонцах полупустыни, Воронеж, 1926.
46. Рысбай Б.Қ. Географиялық терминдердің қазақша-орысша және орыша-қазақша сөздігі. Алматы, 1995.
47. Құрманов Қ. Физикалық география терминдері мен ұғымдарының орысша-қазақша анықтамалық сөздігі. Алматы, 1998.
48. Науменко А.А., Попов А.В. Бассейн реки Чарын: словрь-справочник по физической географии. Алматы, Мектеп, 1996.
49. Лазаревич К.С., Лазаревич Ю.Н. География словарь. М., Изд. Дрофа, 1997.
50. Тазабеков Т.С., Тазабекова Е.Т. Топырақтарды жақсарту, бағалау және қорғау. Алматы, 2004.
51. Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, 2000.
52. Джаналеева Г.М., Богачев В.П. Ландшафты современной дельты реки Или. Алма-Ата, Изд. КазГУ, 1992.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География факультеті
Физикалық география кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ТАҚЫРЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
Орындаған : 2-курс магистранты
Дүйсебай Алмагүл
Ғылыми жетекшісі: б.ғ.д.,
проф. Ж.Ү.Мамытов
Бақылаушы: аға
оқытушы К.К.Мақаш
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: г.ғ.к.,
доц Ж.Н.Мұқашева
Алматы 2006
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Тақырларды зерттеу тарихы
1.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасу үрдістеріне әртүрлі
көзқарастар
3. Тақырлардың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайына
арналған зерттеулер
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістері
3 ТАҚЫРЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жайғасқан жерлерінің
геологиялық жасының әсері
3.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бедерінің әсері
3. Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына климаттық фактордың
әсері
4. Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бетінің, топырақ
асты және жер асты суларының әсері
5. Тақырлардың пайда болып, дамып, қплыптасуына өсімдіктер мен
Жануарлардың қатысы
3. ТАҚЫРЛАРДЫ ИГЕРІП, ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ
МЕЛИОРАЦИЯЛЫҚ ЖОЛДРАРЫ
4.1 Тақырлардың тұзын кетіру үшін сулық мелиорацияны пайдалану
4.2 Тақырларды игеру үшін химиялық мелиорацияны пайдалану
4. ТАҚЫРЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ОРЫСША-ҚАЗАҚША
АТАЛЫМДАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Тақырлар, негізінен, Орталық Азия мен Қазақстан территориясында
пайда болып, дамып, қалыптасқан. Олар біздің елде Бетпақдала мен Үстіртте
және Сырдарияның бойында жайғасқан. Бұл топырақты зерттеушілер
(Ө.О.Оспанов,1; Н.Н.Болышев,2; И.П.Герасимов,3; В.А. Ковда,4; Базилевич
Н.И,5; Е.Н.Иванова,6, т.б.) көбінесе Түркіменстан, Өзбекстан,
Қарақалпақстан жерлеріндегі тақырларға баса көңіл аударып,
Қазақстандағыларын жалпы есепке алғанымен, жете зерттеуді іске асыра
қоймаған. Өте-мөте бұл топырақтың қалыптасуының физикалық-географиялық
жағдайлары онша талданбай, морфопедагенез тұрғысынан толығырақ сипатталған.
Сондықтан бұларды игеріп, мелиорациялық жолдарын анықтау тұзданған
топырақтардың басқа типтерімен салыстырғанда кешеуілдеп қалды. Негізгі
себебі, бұлардың табиғи шығу тектеріне сараптама жасап, әсер еткен
факторларды анықтап, антропогендік ықпалдардың нәтижесінде даму бағытын
көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл нәтижеге жету тақырларды зерттеудің өзекті
міндеттері болып есептеледі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмысының мақсаты – тақырлардың пайда болып, дамып,
қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайларын зерттеу. Бұл мақсатқа жету
үшін келесі мәселелер шешілуі тиіс болады:
- тақырлардың қалыптасуын зерттеу тарихы;
- ғылыми әдебиеттерге шолу жасап, оларды талдай келе, тақырлардың
шығу тегі туралы пікірлерді өзара салыстырып, ақиқатты анықтау;
- тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына әсер еткен физикалық-
геграфиялық жағдайларды (климат, геологиялық жасы, жер бедері, жер
үсті және жер асты сулары, өсімдіктері, жануарлары, т.б.) анықтау;
- осылардың жиынтық қорытындылары ретінде физикалық-географиялық
болмыстың тақырлардың қалыптасуына әсерін сипаттау.
Теориялық маңыздылығы. В.В.Докучаевтің топырақтардың қалыптасуы
туралы теориялық негізіне сүйеніп, әлемдегі топырақтардың барлық дерлік
типтері зерттелген. Ал, осы негізде топырақтардың қалыптасуларын
түсіндірудің теориялық маңызы өте зор. Себебі, тұзды топырақтардың пайда
болып, дамып, қалыптасуының өз ерекшеліктері бар. Бұларды жете зерттеу және
табиғатын танып-білу, тақырлар сияқты өте күрделі тегі бар нысандарды
зерттеу арқылы түсінуге болады. Сондықтан, тақырлардың табиғатына физикалық-
географиялық жағдайлардың әсерін зерттеудің теориялық маңызы өте зор.
Ғылыми жаңалығы. Қазақстан территориясындағы тақырлардың көлемі,
орналасқан территориялары интразоналық жайғасуының белдеулік сипаттары әлі
толық зерттелмеген. Сондықтан, біздің жұмысымыздың нәтижелік
қорытындыларының ғылыми жаңалық белгілері бар.
Практикалық маңызы. Тақырларды физикалық-географиялық тұрғыдан
зерттеу бараысында әлемдегі ғалымдардың осы топырақтарды игеру және
құнарлылығын арттыру жолдары жүйеленеді. Сол сияқты, бұлардың қалыптасуының
физикалық-географиялық жағдайын зерттеу біздің білімдік толығуына мүмкіндік
берді.
Нәтижелі ақпарат. Нәтижелі ақпарат көздері жарық көрген ғылыми
әдебиеттер арқылы жүйеге келтіріліп, сипатталады.
Зерттеу әдістері. Картографиялық, статистикалық, әдістер салыстырмалы
сипаттау,геохимиялық , гидрологиялық зерттеу әдістері.
Күтілетін нәтижелер. Зертеулер нәтижесінде тақырлардың пайда
болып,дамып, қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайлары
анықталады.Және оларды игеру жолдары сарапқа салынып,тиімділері
көрсетіледі.
Жарияланаған мақала. География Казахстана – содержание, проблемы,
перспективы атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы,
студенттердің 60-ғылыми-практикалық конференциясы.
Қорғауға қойылатын қағидалар.
1. Тақырлардың пайда болып , дамып, қалыптасуының физикалық-географиялық
жағдайлары.
2. Осылардың әсерінен қалыптасқан тақырлады игеру жолдары.
3. Тақырлардың құрамы мен қасиеттерінің басқа тұзды топырақтардан
ерекшеліктері.
Ғылыми болжамдар. Тақырлардың қалыптасуына әсер еткен физикалық-
географиялық жағдайлардың ерекшеліктерін есепке ала отырып, мелиорациялық
бағыттарды белгілеу мүмкіндігі туындайды.
Зерттеудің іс-жосығы. Зерттеу тақырыбына сай ғылыми әдебиеттерді
сараптап, кейінгі мәліметтермен салыстырып, болашақта болатын кері
әсерлердің алдын-алуға мүмкіндік жасау.
Зерттеу нәтижелерін қысқаша талдау. Жиналған мәліметтерді
камералдық талдаудан өткізіп, нәтижелерін жүйелеп, қойылған мақсатқа сәйкес
қорытынды жасау.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Тақырларды зерттеу тарихы
Географиялық және топырақтық-геологиялық әдебиеттерге тақыр
термині, біздің білуімізше, Түркістанның, оның ішінде сол уақытқа дейін әлі
таныла қоймаған Қарақұм мен Қызылқұм шөлдерінің физикалық-географиялық
жағдайларын жете зерттеу басталған ХIХ ғасырдың 70-жылдары алғаш келген
болатын. Дегенмен, бұдан едәуір ертеректегі саяхатшылардан, олар бұл
терминді қолданбаса да, күмәнсіз тақырларға тән көрсеткіштерді
кездестіреміз. Николай Муравьевтің 1819-1820 жылдардағы Түркістан мен
Хиуаға саяхаты атты екі томдық кітапта (1822) құмды және құнарсыз
далаларды сипаттауда автор: Құмдары жоқ, құрғақ, қатты және бозарған түс
беретін жерлер туралы айтады. Ары қарай ол Туерде алты құдық бар... жеті
жерде жер мүлде жалаңаш,бүкіл жол бойына көк мүлдем көрінбейді, мұнда,
тіпті, қураған шыбық та болған жоқ-деп келтіреді 7.
Тақырлар туралы айқын суреттеулерді табиғаттанушы Т.Базинердің
еңбектерінен табуға болады: 600 футтай келетін қыраттың биігіне жеткенде,
мен алдымнан тура бір үтікпен үтіктеп тастағандай, соншалықты тегіс,
біртекті жерді көрдім. Тастай қатты, тіпті ат тұяғының ізі қалмайтын сазды
топырақ бүкіл жаз бойы оңтүстіктің қайнаған күнінің аптабымен шыжғырылуына
ұшыраған (71-72б.) 1. Бұл жерде әңгіменің сөзсіз тақырлар жөнінде
болғаны белгілі.
Тақырлар туралы жекелеген үзінділер А.П.Федченконың еңбектерінде
кездеседі. Ол құмдардың арасындағы сазды шұңқырларда жергілікті халық
пайдаланатын, қардың тұщы сулары жиналғанын көрсетеді 8.
Кавказдың танымал картографы И.И.Стебницкий Красноводск – Қызыл-Арват
бағытымен 1870-1872 жылдары Түркменстанға барып, құмды қырқалардың арасында
балшықты-сазды, қатты, кебір топырақтардан тұратын, ендік жазықтықта
созылып жатқан жерлер бар, құрғақ мерзімдерде лолар мүлдем қатты, тіпті,
тағалы ат та ізін қалдыра алмайды; олар ақшыл, лас түсті және өздері құрғап
қалған көлді көз алдыңа елестетеді - деп суреттейді және оларды сазды
топырақтарда жаңбыр суынан пайда болған шалшықтар деп келтіреді 9.
Я.Малома 1873 жылы Красноводскіден (қазіргі Түркіменбашы қаласы) Қаплан-
қыр табанындағы Декч құдығына дейінгі жол бойындағы қырғыздардың жаңбыр
суын жинау үшін жасаған жасанды құдықтарын, яғни шұңқырларды сипаттайды.
Я.Маломаның айтуынша, бұл жаңбырлы көлдерде суларды ұзақ сақтау
топырақтың су өткізбейтін қасиетімен, яғни оның өте тығыздылығымен
байланысты. Автордың байқауынша, бір жаңбырлы көлдің түбі, бар болғаны 2,5
– 3 дюйм тереңдікте болған 10.
Бұл авторлар сазды шұңқырларды және жалаңаштанған жазықтарды кезінде
тақыр деп атамаған және олардың пайда болуы жөнінде түсініктер бермеген.
Бірақ бұл айтылып жатқан жалаңаш, қатты, тегіс, балшықты-сазды, су
өткізбейтін алаңдардың тақарлар екені күмән туғызбайды.
Хиуа әскери жорығының басты мүшелерінің бірі Каульбарс 1873 жылы өзінің
танымал Амударияның сағалары атты еңбегінде Дәу-қара елді мекенінен
Перовск портына (қазіргі Қызылорда қаласы) дейінгі жолды суреттеуде ол
былай дейді: Шығысқа жақындаған сайын құм үйінділері сирексіп аз
кездеседі, және сонымен бірге, біз мүлдем жалаңаш, тегіс және тіршіліксіз
шөлдерге тап болдық. Бұл шөлдердің сазды-кебірлі топырақтарының түсі сұр
түсті; жыл сайынғы еріген қар суымен шайыла отырып олардың беті
жылтырланған; олардың қаттылығы соншалық, үстінен өтіп бара жатқан ауыр
артилерия өзінің әзер-әзер байқалатындай ғана ізін қалдыра алды 11.
Бұл суреттемеде тақырлы жазықтар туралы жалпы алынған әсер өте айқын
берілген. Автор кітабында тақыр терминін қолданбайды. Бірақ Каульбарстың
кітабына тіркелген картада бұл сазды-кебірлі далалар дәлдегендей сарғыш-
сұр түспен боялып, дәп бір тақырлар секілді белгіленген.
Тақырлардың ғылыми анықтамасын беруге деген алғашқы талпыныстарды,
тақыр дегеніміз – түбі тұзды-батпақты бұрынғы және қазіргі құрғап қалған
көлдердің тағандары деп санайтын И.И. Стебницкидің 9, Н.А. Маевтің 12,
М.Н. Богдановтың 13, А.М. Коншиннің 14, Г.П. Леонвтың 15 еңбектерінен
кездестіреміз. Бұл анықтаманы басқа да зерттеушілердің жұмвстарвнан
кездестіруге болады. В.А Обручевтің айтуынша, тақвр – көктемгі мол судың
ойпаңдарда жиылуынан басқа ештеңе де емес 16. Тақырлардың бұл анықтамасы
немесе , нақтырақ айтқанда, тақырлв ойпаңдардың аналық жыныстарының
түзілуін түсіндіру әдебиеттерде нық орын алджы. Бұл, мысалы, И.П.
Герасимовтың, Е.Н. Ивановтың еңбектерінде көрініс табады, сонымен қатар
энциклопедиялар мен бірқатар оқулықтарға енгізілді. Н.И. Андрусов В.А.
Обручевтің көзқарастарын тақырлардағы жыныстардың шөгу үрдістеріне тарата
отырып, мұны геоморфологиялық пішіндер – ағынсыз көлдер ретінде қарастырады
17. Тақырларға жер бедерінің теріс пішіндері ретінде қарстырылған мұндай
көзқарасты ары қарый Д.И. Щербаков 18, С.С. Неуструев 19, А.Д. Нацкий
20, Б.А. Феодорович 21, П.С. Макеев 22 және тағы басқалар таратады.
Топырақтанушвлар тақырларды топырақтың өзіне тән ерекшелігі бар,
ерекшеленген типі ретінде қарастырады. Шындығына келгенде, әрбір зерттеуші
бұл терминді өз бетінше түсінеді және оны жеке қабылдайды. Бұл мәселенің
жағдайы адасушылыққа әкелуі мүмкін. Дегенмен, жалпыға бірдей қабылданған,
дұрыс тақыр термині дүниеге келді. Дәл түсінікті қалыптастырудың
қажеттілігі, тақырлардың үлкен кеңістікті алып жатуы мен сұр және қоңыр
топырақты зонаның суармалы шаруашылығында пайдаланылатын негізгі объеті
болуымен байланысты. Мысалы, Копетдаг маңы жазығындағы тақырлар үшін үлкен
кеңістікті алып жатыр және суармалы шаруашылықта қолдануға жарамды.
Қоңыр топырақтар зонасында тақырлардың болуы жоққа шығарылып,
көптеген зерттеушілер оларды сорлы- қақтарға жатқызды. Тақырларды сорлардың
тобына жатқызу, олардың кейбірінде жаңбырлы кездерінде сорларға тән
өсімдіктердің пайда болуымен байланысты. Бұдан басқа, тақырлардың өлкелік
бөліктерінде топырақ беттерінде тұзды қабықшадан кейде көмкермелер
бөлінеді, сонымен қатар аздаған тереңдікте тұзды жолақтар байқалады.
Тақырларды шөлді-далалы топырақтардың тұзданған бір түрі ретінде көрсету
Димоның 23, Никитиннің 24, Виленскидің 25 еңбектерінде орын алды.
Бірақ бұл анық емес күйде айтылған жекелеген ойлар болды. Бұл көзқарасты
белгілі тұжырымға келтіру Герасимовтың 26 және Ивановтың 27
еңбектерінен орын алды, алайда бұл мәселе әлі де соңғы шешімін таппаған
болатын.
Тақырлардың қалыптасуы мен қасиеттері жөнінде Ковданың 28, С.В.
Зонның, Беловтың, М.Н. Воскресенскидің 29, Д.И. ТарАсов, М.Е. Беляковтың
еңбектерінде қарастырылды. Бұлардың кейбірі тақврлардың қасиеттерін айтса,
екінші бірі оның жаралуын, үшіншілері жайғасуларын айтып жатты.
Тақырлар туралы толық және жан-жақты мәлімет Ө.Ө.Оспановтың еңбегінде
1 жарық көрді. Оспанов өзінеть ді\ейінгі зерттеген ғалымдардың барлығының
еңбектерімен дерлік жете танысып, өзінің де көрген - білгендерін қағазға
жүйелі етіп, біршама толық түсіре алды. Оның Көнедария жазығының
(Түркіменстан) тақырлары туралы берген сипаттамалары, жалпы барлық
тақырларға тән сипаттарды беретін. Ол осы Көнедария жазығының тақырлары
жөнінде берген мәліметтерінде олатдың барлық қасиеттерін, сипаттарын
көрсетіп берген.
Оспановтан кейінгі тақырларды зерттеушілерге Т.И.Евдокимов (1944),
А.Н.Розанова (1951), Е.В.Лобова, С.А.Шувалов (1952), Н.И.Базилевич,
М.М.Голлербахты (1953) және Л.Е.Родин мен М.К.Граве (1954), тағы да басқа
ғалым зерттеушілерді атап өту керек.
Тақырлардяың қалыптасуы жөнінде өз зертттеулерін жүргізіп, тың ойлар
айтқан, яғни олардың қалыптасуының биологиялық факторларын, оның ішінде,
жасыл диатомды балдырлардың рөлін дәлелемен көрсеткен Н.Н.Болышев өзінің
еңбегеінде 2 жариялады. Ол негізінен, тақырлардың қалыптасуындағы
биологиялық факторлардың рөлін ерекше атап, сыңаржақ кетеді. Алайда, оның
осы көзқарасының соңынан да бірталай зерттеушілер еріп, өздерінің
еңбектерін осы салаға арнады. Оған мысал ретінде Е.В.Лобова, С.А.Шувалов,
И.П.Герасимовты айтуға болады. Осы Болышевтің зерттеулерінен кейін тақырлар
балдырлы және қыналы болып бөліне бастады. Тақырлардың кепкен қабығының
көлденең кесіндісінен жұқа ақ талшықтарды қиналмай-ақ байқауға болады деп
жазады Болышев пен Евдокимов.
Тақырларды зерттеген Русанов 1930 жылы Іле өзенінің аңғарында, 1934
жылы Коровин Мұрғаб өзенінің атырауында тақырлардың өсімдіктер
қаымдастығының ұқсас этаптарында алмасу жүретіндігін айтады. Е.П.Коровин
Сырдария өзенінің маңында негізінен топырақ суы деңгейінің төмендеуі мен
аллювиальды жазықтардың құрғауына байланысты өсімдіктердің өзгерісін
зерттеді.
1946 жылы В.А.Ковда шөл зоналарында аңғарлық-аллювиальды облыстардың
құрғауымен тақырлардың пайда болуын байланыстырады.
1949 жылы Л.М.Пахроменко Амударияның төменгі бөлігінде өз
зерттеулерін жүргізіп, ондағы ежелгі жыртылған жерлерде, ең алдымен,
топырақ суы деңгейінің төмендеп кетуін есепке алды. Осыған байланысты ол
өсімдіктердің ауысуының сипаттамасын берді 30.
1954 жылы В.Богдановтың Қарақұм аймағына жүргізген зерттеулерінің
нәтижиесінде тақырлардың ылғалдылық дәрежелері мен оларда тұздардың жиналуы
көрсетілді.
1955 жылы Н.Н.Болышевтың, негізінен өз зерттеулері нәтижиесінде жазып
шығарған көлемді еңбегі жарыққа шықты. Онда ол тақырлардың қалыптасуының
биологиялық факторларын талдап көрсетіп берді.
1956 жылы Н.И.Базилевич пен Л.Б.Родиннің Батыс Түркіменстанның
тақырларын зерттеулері де бұл салаға үлкен үлес қосты. Олар тақырларды ауыл
шаруашылығына игеру жолдарын қарастырды 31.
Соңғы уақытта тақырларды зерттеу ісі жүргізіліп жатқан жоқ.
1.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасу үрдістеріне әртүрлі
көзқарастар
Тақырлардың шығу тегін алғашқы зерттеушілердің түсіндіруі. Тақыр
дегенде, кең, ашық, жазықты, жайпақ, жоғарғы сатылы өсімдіктері жоққ тән,
беті тілімденген кеңістік деген түсінік қалыптасқан. Тақырлардың беткі
қабаты ерекше тығыздылығымен, қабықтылығымен ерекшеленеді. Тақырлар мынадай
факторлардың: шұғыл аридті климат жағдайлары, жер бедерінің жазықтығы,
топырақ суларының терең орналасуы, аймақты жер беті суларының мезгіл-мезгіл
басып отыруы, жоғарғы сатылы өсімдіктердің нашар дамуы немесе мүлдем
жоқтығы және төменгі сатылы өсімдіктерінің синузиясының болуы салдарынан
пайда болады. Тақырлардың сипаттамалық белгілеріне: оның бетерінің көптеген
ұсақ бөліктерге шытынап жарылуы (мұнда олардың көлемі15-20-25см), қатты
қабықшалық қабатының болуы (қалыңдығы 1-8см) және ол қабаттың кеуекті-ұялы
құрылымды болып келуі жатады.
Тақыр түсінігінде барлық зерттеушілер ортақ түсінікке келе
бермейді. Геологтар мұны геологиялық жасалу деп, тақыр жасалу үрдісінде
бәрінен бұрын ең сазды шөгінділердің қабатталын айтады; геоморфологтар,
осыған ұқсас, тақырларды жер бедерінің пішіні іспетті қарайды. Тек
топырақтанушылар ғана тақырдың құрылуына алып келген аналық жыныс болып
саналатын шөгінділердің жиналу үрдісін айыра бастады, бұл шөгінділерде
нағыз тақыр түзілу үрдісі соңғысымен байланысты.
Тақырлар мен сорлардың және қақтардың пайда болуын алғашқы
түсіндірулердің біршама қателескендерін біз топограф Н.А.Маевтың
еңбектерінен көреміз. Ол Жетісу облысының Бетпақдаласының топографиялық
жағдайын былай сипаттайды: Сазды немесе құмды топырақты тегіс жерлер кей
жерлерде тұзды топырақтармен алмасып отырады, жергілікті халық оны тақыр
деп атайды. Бұл бұрын бір кездері осында болған көлдер мен басқа да су
бассйіндерінің орны болып саналады. Жылдың жаңбырлы кезеңдерінде тақыр
немесе тұзды топырақтар қызыл – қоңыр сулы шалшықтармен жабылған ылгалды,
терең батпаққа айналады Н.А.Маевтың түсінігіндегі тақыр – ол құрғақ тұзды
топырақ, оның пайда болуын автор былайша түсіндіреді: Өзендердің құрғап
қалған арналары суға толған иірім немесе қолатқа ұқсайды. Қатты ыстықтарда
бұл иірімдер кеуіп кетеді де, тұзды топырақтардыа өзінің ылғалды немесе
құрғақ ізін қалдырады... Мұндай тұзды топырақтар ссорлар деп аталады, егер
ол батпақты, түбі құрғақ және қатты болса – тақыр, ақырында, беткі
қабатында су сақталып, жазда едәуір кеуіп кеткен көлшік немесе иірім – қақ
деп аталады 12.
Тақырлардың, анығырағы, тақырлық шөгінділердің шығу тегі жөнінде
Хиуа жорығының мүшесі, зоолог М.Н.Богданов едәуір толық түсініктер береді.
Ол тақырларды тегіс, түгелдей жатық, сортаңды-кебірлі топырақты құрғақ
кезеңдерде тастай қатты деп сипаттай отырып , тақырлар даланың кез-келген
жерінде емес, негізінен, құммен жабылмаған сазды топыроақтарда кездеседі
деп түйді. Тақырлардың саздары суды нашар өткізеді деп көрсетеді. Сол
кездегі даланың теңіздік сазды шөгінділері беткі, едәуір балшықты
қабаттарының суды өз бойынан еркін өткізетіндігімен ерекшеленеді. Сондықтан
жаңбыр және қар сулары тақырдвың суды нашар өткізетін беткі тығыз қабатымен
жылжи отырып, оның жайпақ үңгілген жерлерінде жиналып, сол жерлерде шалшық
немесе қақ пайда етеді. Мұнда тақырладың негізгі қасиеті – саздылығы мен
суды нашар өткізгіштігі өте жақсы көрсетіәлген және тақыр мен қақ
түсініктері айқын ажыратылған.
Бұдан ары қарай, Богдановтың пікірінше, тақырлар қазіргі көлдік
жаратылысқа ұқсайды. Тақырдың қалыптасу төркінін автор былайша түсіндіреді:
Көл бетіне желмен әкелінген құмдар мен сазды бөлшектер оның түбіне шөгеді:
ағзалардың қалдықтары өз ішінде құмды және сазды бөлшектерді қатайтады,
олардан көл түбінде тығыз батпақты қабат пайда болады, ол уақыт өткен сайын
біртіндеп ұлғайып, көл қазаншұңқырын толтырады. Көл біртіндеп таяздай
отырып, құрғайды да, тұзды батпақтарға (қырғызша – сор) айнлады. Уақыт өте
батпақтар да ылғалвынан айрылып, кебеді де, осындай тақыр деп аталатын
тығыз да, қатты, сазды, тегіс алаңға айналады. Жаңбырдан кейін тақырлы
жермен жүріп өтсе, аяқ батып, оған ақ балшық жабысып, терең із қалады. Бұл
тақырлы шор мен сордың белгісі 13.
Тақырларды геологиялық құрылым ретінде түсіндіру. Тақырлар мен
олардың шығу тегіне сипаттама беру, бәрінен бұрын, геологтар мен
географтардың еңбектерінде жақсы кездеседі.
1847 жылы Барбот-де- Марни өзінің Маңғышлақ пен Үстірт арқылы
Түркістанға саяхаты кезінде өз күнделігінің жекелеген қыраттардың
арасындағы ашық далаларда атмосфера сулары мен топырақтың шайылуынан пайда
болған үлкен қазаншұңқырлар бар... Олар паркет сияқты тегіс, түбі тығыз
ақшыл саздардан тұрады. Осындай сазды алаңдарға қазақтар тақырлар деген
атау берген 32. Бұл тақырларды жер беті суларының делювиальды әрекеті
нәтижесінде болатын таза геологиялық қазіргі құрылымдар ретінде
түсвіндірудің алғашқы бастамасы болды. Тақырлар мен олардың шығу тегі
туралы мұндай түсініктер бұдан кейінгі де авторлармен дамыды және бұл
геолготар арасында әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Геолог А.Э.Гедройц көшпелілер арасында қызыл – тақыр немесе жай
ғана тақыр деп аталатын, қызыл түсті сазды және сазды-құмды шөгінділердің
алаңдарын Амударияның өзендік шөгінділері деп санады 33. Авторда тақырлар
туралы түсінік өте кең, ол тақырларды жер бедерінің теріс элементтері
ретінде қарастьырмайды. Айнадай тегіс, өсімдіктерінен айрылған
тақырлардың беттерінде жиналған суды, ол хақ немесе қызыл хақ (дұрысы –
қақ) деген термнмен атайды. Автор тақырлардың кейде бархандармен жабылуын
немесе оларды құмдардың қоспасы болған кезде, құрғақ жағдайда дамуын және
бархандар түзетінін айта келе, тақырлардың эволюциясына назар аударады.
Алайда, ол бұл үрдістің барысы туралы өзінің көзқарасын дамытпайды, әрі
тақырлардың түзілуінің өзінің мәнін ашпайды және тақыр терминін жалпы өз
еркінше пайдаланады. Тақырлардың аналық жыныстарының түзілуі жөніндегі
А.Э.Гедройцтің өзендік пайда болу және ондағы Амударияның құрғаған арналары
( Көнедария) туралы пікірлері өте дұрыс 1.
Тау инженері П.М.Лессар қырлар, тақырлар, шорлар және қақтарды
қысқаша сипаттайды 34 . Бұл автордың анықтамасы бойынша, қырлар – беті
қатты, сазды, тек аздаған құмды, бекіген өсімдіктері бар төбешіктер; олар
онша енді емес, әдетте, қыраттармен алмасып отыратын аңғарлардан тұрады.
Тақыр - өте қатты, сазды, бетінде өсімдігі жоқ, барлық жағынан құмдармен
қоршалған, негізінен көлденең жайғасады. Тақырлардфың топырағы су
өткізбейді. Шорлар тақырлардан топырағының сапасы жөнінен ерекшеленеді:
оларда темірлі құмдар және көптеген жерлерінде ғаныш бар. Шорлар құрғақ әрі
батпақты болады... және құмдардың арасындағы ең төменгі жерлерде
орналасады; батпақты шорларда топырақ суы 1-1,5 фут тереңдікте болып,
әрқашан тұзды келеді. Едәуір немесе аздаған тұщы сулар тақырлардың
арасындағы үлкен көлемдерде орналасқан құдықтарда болады (125 б.). Қақ –
бұл жаңбырлы шұңқыр немесе тақырлардың төменгі бөліктеріндегі жаңбыр
суларының жай ғана шалшығы. Бұл жаңбыр мен қар суларының таусылмас көзі.
Соңында автор, тақырлар – тек жол қозғалысын жеңілдетіп қана қоймайды,
сонымен қатар, олар шөлдердің сулану жұмыстарында да үлкен рөл ойнайды.
Сондықтан шөлді аймақтардағы жолдар тпақырлармен ұштасып жатыр дейді.
Бұл келтірілген қысқаша сипаттауда Лессар аталған шөлдік
түзілімдерге қарапайым, әрі айқын сипаттама береді және олардың
айырмашылықтарын жеткілікті деңгейде дұрыс анықтайды, бірақ олардың пайда
болуы мен бір-бірінің арасындағы байланыстар жөнінде ештеңе айтпайды.
Тақырлардың аналық жыныстарынынан теңіздік түзілу теориясы.
Көрсетілген авторлардың көпшілігі тақырлардың түзілуін Түркістанның
(Мушкетовтың көрсетуі бойынша Түркістан – Орта Азияның батыс бөлігін) өткен
геологиялық жағдайымен байланыстырмайды.
Мушкетов Қызылқұм тақырларын беті соншалықты тегіс және жатық,
тіпті, онда бірде-бір құмдақ тұрмайтын... тақырлардың топырақтары бірыңғай
әрі тығыз саздардан тұрады және айрықша қаттылвғымен ерекшеленеді деп
сипаттайды. Бұл сарғыш-сұр тығыз саздар , Мушкетовтың пікірінше
плистоцендік (төрттік) шөгінділерге жатады және оны ол Арал – Каспий
теңіздерімен байланыстырады. Мысалы, Арал бассейнінің үлкен алаңдарының
көлге кедей екекнін – бұрынғы теңіздің қалдықтары екенін есепке ала отырып,
Мушкетов былывай деп жазады: бірақ есесіне олардың орнына сазбен
толтырылған өте көп, қазаншұңқыр типтес ойдымдар кездеседі және олар
тақыр, қақ, сор деп аталады; олардың бұрынғы көлдердің тағандары екені
күмән тудырмайды.Ары қарай бұл құрғаған көлдер туралы Мушкетов былай
өрбітеді: ...олардың кейбірінде тұзды батпақтар бар, біреулері жаңбырлы
кездері батпаққа айналады, бірақ құрғаған кезде өте тегіс әрі жатық, еден
секілді, беті сарғыш-сұр балшықтан тұратын, әрі қаттылығы соншалық, онда
тіпті ауыр экипаждың ізі де қалмайды 35.
Мушкетов тақырлар мен сорлардың бұрынғы құрғаған көлдермен
байланысын және ұқсастығын көрсетеді (ұқсастықты ол тақырлардың саздарының
сарғыш-сұр әлсіз қабаттылығынан көреді) және тақырлар да, сорлар да Арал
бассейнінің көріністері деп санайды.
Мушкетовтың жалпы тұжырымдамасына өзіндік сыни көзқарастар мәселесін
қоймастан, оның тақырға деген көзқарасына біз кейбір ескертулерді жасауымыз
керек.
Біріншіден, Түркістандағы барлық тақырлар қазаншұңқыр тәрізді
ойдымдардан тұрмайды: тақырлардың үлкен аудандары Амудария мен Сырдария
өзендерінің ежелгі аллювиальды жазықтарында орналасқан; екіншіден, тақырлар
Үстіртте де кездеседі және Мушкетовтың пікірінше үштік дәуірдің өзінде
(миоценде) Түркістан теңізінің аралдары болған үштік шөгінділерден
құрылған. Ақырында, кейінгі зерттеушілер, Мушкетовтың Қызылқұм және Қарақұм
тақырларының шығу тегін байланыстырған Түркістан теңізінің өзін жоққа
шығарды.
Жоғарыдағы Мушкетов дамытқан теңіздік болжам ұзақ уақыт Л.С.Бергтің
жұмыстарына дейін (1908) Түркістан зерттеушілеріне қызмет етті, әсіресе
қате геологиялық түсініктер мен қорытындыларға, оның ішінде, тақырлардың
аналық жыныстарынң түзілуін түсіндіруге жол ашты. Тау инженері Г.Леонов
1986 жылы Самарқанд пен Сырдария облыстарының тұзды көлдерін зерттей келе,
Тұран ойпатын үштік кезеңнің соңында теңіз басып жатқан деген болжамнан
қорыта келе, тақырлар – құрғаған көлдердің тағаны немесе сілтілі және
кепкен тұзды батпақтардың табандарынан басқа ештеңе де емес деген түйін
жасады 15. Теңіздік болжамды біршама дамыту, тақырларды аралдық-каспилік
қызыл түсті садардың сілтіленуінің нәтижесінде пайда болған өнім , ал
сорлар – құрғаған теңіз түбінің тамаша ескерткіштері деп санайтын А.М.
Коншиннің жұмыстарынан көрініс тапты. Коншин көптеген геолготар секілді,
тақырларды геологиялық құрылым деп қарап, оларды геофизикалық элементтер
деп атайды. Оның тақырлардың қалыптасуына деген көзқарастарындакғы
Түркістан ойпатындағы геологиялық және физикалық географиялық зерттеулер
жөнінднгі қарастырылған. Автор Қарақұм – Арал – Каспий теңіздерінің түбі
болған деген түіннен бастайды. Ары қарай автор теңіз суының тартылуынан
кейін, теңіз түбіеің құмды-сазды едәуір қыратты алаңдары сілтіленіп,
субаэрьды шөгінділермен жабылады да, тақырларға айналады, ал теңіз түбінің
едәуір ойпатты ойыстары ылғалды субаэральды және гипсоносты сорлар
түріндегі бетке жалаңаштанып қалады – деп жазады.
Тақыр түзілуінің механизмі, Коншиннің пікірінше келесідей
түйінделеді: Көктемгі немесе жауын-шашын сулары құмды төбешіктермен ағып
немесе оларды шайып өтіп, олардың беттерінде жиналып, ұсақ лайлы бөліктерге
сілтіленіп, сонымен қатар глауберлі, қайнаған және басқа да тұздарға
сілтіленеді, сондықтан сазды сортаңдарда жиналған сулар әрқашан лайлы және
құрамында тұздары бар болып келеді.Оның алғашқы тұну жағдайында лайлы
бөліктер шөгіп, содан соң судың түгелдей буланып кетуінен тұздар бөлінеді
де, сорлы алаңдарда ақ қонбалар жабады. Судың бір бөлігі төменге кетеді де,
өзімен бірге тұздардың бір бөлігін алып кетеді. Ал жел болса топырақты
құрғата отырып, оның бетіндегі жұқа тұзды қабықшаның едәуір бөлігін алып
кетеді. Осылайша жоғарғы қабат біртіндеп аз тұзданған қалыпқа ене бастайды.
Бұл жағдай бүкіл сордың тұщылануы нәтижесінде аз-маздап тұщы сулы
тақырларға айналады 14.
Коншиннің сілтілену мен үгілу туралы күрделі құрылымынан оның бір
мақсатты көздейтінін, яғни тұщы су тақырлардың қалыптасу теңіздік жасалумен
түсіндіргісі келетінін көруге болады.
Тақырлардың аналық жыныстарынан құрлықтық түзілу теориясы.
В.А.Обручев пен Н.И.Андрусовты зерттеген И.В.Мушкетовтың жұмыстарынан кейін
Каспий маңы аймағының геологиялық құрылысы мен тарихын зерттеу жолында жаңа
бетбұрыстарға жол ашылды. Обручевтің жұмыстарымен, бәрінен бұры, Арал-
Каспий теңіздерінің бассейіндеріндегі жауын-шашаынның таралу шекаралары
көрсетілді.Обручев Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігі Арал-Каспий теңізіне
қосылған жоқ және жоғарғы плиоцен ткезінде құрғақ болып жатты деген
тұжырымға келеді 16.
Обручевтің сипаттауынша, бұл тақырлар таулардан лайлы массаны
тасымалдай ағатын көктемгші сулардың мол жиналатын ойыстарынан басқа ештеңе
де емес; көктемде олар тұтас ұсақ көлдерді құрайды, сондықтан тақырлардың
топырақтары сұр көлдік лесс тірізді болады. Көктемгі сулар тау етегіндегі
лесс тәрізді саздар мен тау алдарындағы миоцендік саздарды шайып,
тақырларға тасымалдайды және оларды жылдан-жылға қабаттап жинайды,
сондықтан тақырлы лесс құрамы бойынша және түсі жөнінен де лесс тәрізді
саздарға жақын бола тұра қабатты болып келеді. Ол 65%-ға дейін құмды және
тұзды болады, сол себепті су өткізбейді; тақырларда өсімдіктердің болмауы
онда едәуір тұздардың болуымен және тақырлық лесстің тығыздығымен
түсіндіріледі.
Обручев Коншиннің теңіздік пікірінеит қарсы шыға отырып былай дейді:
Тақырлардың топырақтары теңіздік шөгінділер емес және тақырлардың өздері
де бұрынғы теіздік лимандардың, шығанақтардың немесе жағалаулық көлдердің
қалдықтары емес. Теңіздік шөгінділердің белгілерінің жоқ болуы, тақырлық
лестің лесс тәрізді саздармен ұқсастығы, тақырлардың стратиграфиялық
жағдайы мен оларды көктемгі су басу кезінде тікелей бақылау автордың
пікірінше, тау алды жолақтарындағы сұр тақырлар мен олардың лесс тәрізді
топырақтарының тұщы сулық түзілуін дәлелдейді.
Обручевтің келтірген ойлары кейінгі көптеген зерттеушілерге
қабылданды, бірақ ол ойлар, ең алдымен, оның өзі зерттеген Копетдаг тау
алды жазығына қатысты болғандықтан әмбебеп ортақ пікірге сай емес.
Қызылқұмның солтүстігіндегі сазды және құмды тақырларды сипаттай
отырып, А.Ф.Ивченко ары қарай тақырларға сулық түзілісті тән деп көрсетсе
де, оларды дефляциядан пайда болған деп пайымдайды. Бірақ ол тақырлардың
шаңдардың жабысуының әсерінен өсуі турулы айтқан жоқ, сазды қатты тақырлар
қабықшасы секілді дамымайды дегенге сүйенді, судың буланып жоғалып кетуінен
кейін тақырлардың бұрын су басып жатқан үлескілеріндегі лайы құрғайды.
Сөйтіп ол көп бөлшек терге шытынап бөліне бастйды.
Ивченко тақырлар туралы Топырақтар мен олардың түзілуі туралы
деген еңбегінің басында жазады, бірақ ол тақырлардың түзілуіндегі топырақ
үрдісінің рөлін түсіндермейді және олар сорлардың бір түрі ретінде қарайды.
Онда тақырлар туралы түсінік анық емес, сондықтан бұл құрылымды түсіндіріп
жатқанда, әңгіме не жайында болып жатқанын аңғару қиын. Түйіндеме ретінде
ол былай деп дазады: Мұндай жағдайда сорларды ажырату керек: 1)тақырлар:
а)сазды, қуыс жарықшалармен жабылған,б)сазды , тұз қабықшасымен жабылған,
в)құмды-сазды-тұзды көлдерге өтпелі, бірақ тұз қабықшасынсыз; 2) тақыр-
қақтар, өте тегіс, жайпақ, жарықшақсыз ойыстар; 3) инсолациядан пайда
болған сорлар; 4) үрленген, желінген қазаншұңқырлардағы сорлар; 5)
тұздардың қонуы және т.б. 360. Бұл жағдайда тіптен әртүрлі құрылымдвар
біріктірілдген. Сондықтан автордың жекелкеген түсіндірмелерін әртүрлі
жоруға болады.
Тақырлардың топырақтық геологиялық түзілу теориялары. Геологтар мен
геоморфологтардан айырмашылығы, ең алдымен, көптеген топырақтанушылар
тақырларды белгілі топырақ түзуші үрдістер жүреді деп санайды. Ондай
үрдістерге тақырлардың құрылуы үшін қажетті аналық жыныстар қызметін
атқаратын салындылардың шөгу үрдісін айтуға болады.
Топырақтанушылар арсында, бізге белгілі болғанындай, тақырларды
суреттеу мен олардың түзілуін түсіндіруді біз алғаш Д.Дранициннің
еңбектерінен табамыз 37. Ол Каспий маңы аймағының шығыс Қарақұмындағы
тақырларды біресе сорлар, біресе сортаңдар деп атайды (3,20 б.б.) .
Тақырлардың пайда болуын Драницин атмосфералық сулардың эрозиялық
әрекетімен түсіндіреді; ол эрозияны аналық жыныстардың түзілу үрдістеріне
қатыстырады. Жергілікті сорлар (бейтарап, ақ) – тақырлар жаңбырлы кезеңде
сазды бөліктердің бұзылуы мен тұздардың биік жерлерден су ағындарымен
ойыстарға шайылу жолымен қалыптасады. Оның айтуынша Копетдагтың бүкіл тау
алды жазықтарының беткі шөгінділерінің жиналуы пролювиальды ағындардың
әсері. Алайда, оның пікірінше тау алды жолағының өзінде пролювиальды,
геологиялық үрдіс негізгі рөл ойнамайды; бұл жерде топырақтың құрылуы ашық
– сұр топырақтың типі бойынша жүреді, сонда келесі тақырлы жолақтағыдай
геологиялық үрдістер – пролювиальды жеклеген жергілікті типі болып
табылады.
Мұндай жағдайда Драницын Обручевпен және басқа да геологтармен
келісе отырып, тақырлар топырақ болып саналмайды деп түйіндейді, оның
үстіне тақыр түсінігінің өзі авторда толық емес. Тақырлар мұнда шорлармен
және сорлармен жиі араласып жатады.
Зерттеушілердің алғашқы тобының өкілдерінен, ең алдымен,
С.С.Неуструевті айту керек. Неуструев алғаш рет 1911 жылы тақырлар туралы
едәуір анық айтқан болатын 19. Топырақтың таралуындағы микрорелъфтің
рөлін көрсете отырып ол былай деп жазады: Жалпы ағынсыз жазықтар сулар
жаңбырдан, негізінен, қардың еруінен барлық төменгі ойыстарда жұқа қабат
болып жиналады да, оларды көктемде 2-3 апта, кейде одан да көп уақыт басып
жатады, содан соң олар құрғайды да, содан қақтар мен тақырлар пайда болады.
Ары қарай Обручевтің тақырлардың лайлы сулармен лайлануының көмегімен
құрылуы туралы пікірімен келісе отырып, Неуструев былай дейді: ... сірә,
тақырларды Обручевше түсіну толық дұрыс болар (40 б.) . Бірақ автор мынаны
ескереді: ... топырақ түзілу үрдістері тақырларға қаттыссыз бола алмайды,
егер ол жылдың көп уақытында құрғақ болса. Бұл топырақ түзілу үрдістерін
автор былайша жориды: тақырлар өзінің кесіндісінде тұзды жинақтарды құра
отырып тұзданады, кейде оларда сирек өсімдіктер пайда болып, қарашіріндінің
түзілуіне жағдай жасалынады. Ақырында тақырлардың қабықшалары СаСО3 -мен
байып, топырақтың кейбір көріністері пайда болады.
Бұл жерде Неустуев тақырлардағы топырақ түзілу үрдістерін көрсетуге
тырысатыны көрініп тұр. Бірақ, автор, топырақ түзуші үрдістер геологиялық
үрдістерден жоғары мәнге ие бола алмайды, амфибиялы тақырлар мен
өсімдіктердің болмауы неге кедергі туғызады-деп көрсетеді (41б.).
Және Неустуевтің тақырлардың эволюциясы туралы қызықты ойларын
айтып кеткен жөн. Тақырлы шөлдер тенденциясы жусанды-баялыштысазды далаға
айналады, яғни, тақыр тенденциясының "шөпрофессор шығып кеткен жерлерге "
айналуы туралы айтады. Басқа тенденция - ол аймақтың төбешік құмдарға
айналуы, яғни, тақырдың суырылып, үрленуі.
Автордың соңғы қорытындысы: тақыр түзілу үрдісі құрғақ климат,
ағынсыз жазық, жас топырақ жағдайындағы жалпы топырақ-геологиялық үрдіс
болып саналады. Едәуір су өткізетін топырақтар әдеттегі сұр топырақты
кескінге дамиды, ал едәуір жіңішке бөлікті, ағыны нашар топырақтар
тақырларға тән сипаттарды беруге тырысады.
Неустуев тақырларды құрғақ климаттың жер бедері пішіндерімен бірге
қарастырады. Ағынсыз ойыстардың лайлануы мен тұздануын сипаттай отырып,
автор жазықтардың қыратты бөліктерінен едәуір қашықтықтағы ұсақ жерлерде ...
тегіс, ақшыл-қоңыр, құрғақ кезеңде беті қатты, тақталарда дамитын тақырлар
қалыптасады деп түйеді. Неуструев те Н.Андрусов пен И.Вальтер секілді
тақырларды американдық sebhaмен салыстырады.
Тақырларға топырақтық түзілім ретіндегі көзқарастар. Сорлы-
сортаңды бағыт. Кейіннен тақырлардың шығу тегі мен тақыр түзілу үрдісінің
мәні жаңа аспектіге көшті және тақырлар сорлы-сортаңды типтегі таза
топырақтық түзілім ретінде қарастырыла бастады.
Герасимов Никитин мен Неуструевпен келісе отырып, тақырларды
қарапайым сұр топырақтар – автоморфты топырақтардан ерекшелей отыырып,
гидроморфты топырақ ретінде қарастырды 38. Ол тақырларды сорлы-сортаңды
топырақтар қатарына жатқызуға ұмтылды. Тақырлардың қатты қабықша қабаты аз
тұзданған дегеннен автор, тақырларды тұздардың жоғарыдан төменге қарай
шайылу үрісі жүреді деген қорытындыға келеді. Ары қарай Герасимов былай
деп жазады: тақыр топырақтарын сорлы-сортаңы типтің топырақтары ретіне
қарастыруға болады. Бұл сорлы-сортаңды топырақ түзілу үрдісін Герасимов
былайша түсіндіреді: көктемгі еріген қар сулары тақырлардың беттерінде
жиналып, едәуір сілтілі судың өзінше тұздануына ұшырайды. Бұл сулар тақыр
топырақтарын шайып өтіп, оларды натрий және кальций тұздарымен байытады;
судың жаз кезіндегі булану салдарынан жоғалып кетуінен кейін тақыр
топырақтарында қалған тұздар тақырлық топырақтардың алғашқы жазғы сорлы
қалыпқа келуіне жағдай жасайды. Аздаған жазғы және едәуір қарқынды күзгі
шайылу, тіпті болмаған күннің өзінде тақырдың беткі қатты қабықшасындағы
топырақтарды сортаңды жағдайға алып келеді. Бұл таза химиялық үрдіс өте
қатты әрі тығыз құрылымды тақырлық қабықшаның құрылуы түріндегі
морфологиялық нәтижені береді.
Герасимовтың тақырлар туралы түйіні мынадай:
1. Тақыр түзілу үрдісі өінің механизмі бойынша ерекше топырақтық үрдіс
болса, өзінің мәні жөнінен сорлы-сортаңды болып, тақыр түзілу
үрдісінің ең оңтүстіктік типін береді.
2. Тақыр түзілу үрдісі а) сіңіру кешенінің едәуір көлемі бар
топырақтарда, б) сілтіленген , алайда тақыр түзілу үрдісінің
алғашқы кезкңінде еәуір көлемді тез ерігіш тұздары бар
топырақтарды жүреді.
3. Тақыр топырақтарының ұзақ уақыт жасауы тек тақыр түзілу үрдісінің
тұрақты жүріп отыру жағдайында ғана болуы мүмкін, топырақ қабатына
жаңа тұзды массалар шайылу жолымен келеді.
4. Тақыр түзілу үрдісін өрістету үшін қажетті алғышарттар ретінде
сазды шаблонөгінділердің, аналық жыныстрдың шөгу құбылыстары
жатады.
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның шөлді-далалы жағдайында
сазды шөгінділердің тұзданған беті тақыр тәрізді топырқтарға айналады. Өсе
беретін тұздану немесе ақырғы тұзсыздану үрдістері тақыр тәрізді құрылым
деформациясына алып келеді. Керісінше, әлсіз сілтілену мен әлсіз кезеңдік
тұздану жағдайында тақыр тәрізді беттер тақырларға айналады. Демек, тақыр
түзілу үрдісі, қорыта келгенде, Герасимовтың пікірінше, Орта Азия мен
Қазақстанның шөлді-далалы климаттық жағдайының заңды салдары.
Жоғарыда келтірілген Герасимовтың тақыр түзілу үрдісінің солы-
сортаңды сипаты туралы көзқарастарын Иванова толықтай қолдайды 27. Ол
1928 жылы Каспий маңы ойпатындағы, өзінің пікірінше, сортаңды горизонттың
рөлін ойнайтын тығыз қабықша – тақыр тәрізді сотаңдарды сипаттайды. Ол
өзінің еңбегінде тақырларды беткі сортаңдар деп атайды және Герасимовпен
толықтай келісе отырып, оларды сортаңды топырақтар қатарына жатқызады.
Иванованың пікірінше, бұл тақырлық сортаңдар ... құрамында жұтылған натриге
ие бола отырып, топырақты сортаң сияқты сипаттайтын физикаық –химиялық
қасиеттердің пайда болуына жеткілікті жағдай жасайды.
Мұндай жағдайда Герасимов пен Иванованың пікірлерңмен келісе
отырып, тақыр түзілу үрдісін таза топырақтық жол деп санау керек және ол
топырақтың түзілуінің ең оңтүстіктік сорлы-сортаңды типі деп қарастыруға
жол ашады.
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның шөлді-далалы жағдайындағы
әлсіз тұзданған борпылдақ сазды шөгінді тұздану мен сілтіленудің бегілі
қатынасында тақырларға айналуы мүмкін. Бұл эволюцияны қарапайым түрде,
сірә, былайша беруге болатын секілді: сазды шаблонөгінді – тақыр тәрізді
сұр топырақ - әдеттегі тақыр немесе тақырлы сортаң – тақырлы беті немесе
реликтілі тақырлары бар тұзданған сұр топырақтар.
Жоғарыдан көріп отырғанымыздай, тақырларды қарастырып өткен
авторлардың барлығы тақырларың қалыптасуы үшін сортаңдыылықтың болуының
қажеттігін мойындайды., бірақ олардың ешқайсысы да бұл сортаңдылықтың
пайдасына ешқандай салмақты дәлелдер келтірмейді.
Тақырларды зерттеу мен олардың шығу тегіне деген түрлі
көзқарастарың даму тарихын қорытындылай келіп, тақырларды түсіну жолдарын
төрт ірі бағытқа бөлуге болады:
1) таза геологиялық ;
2) геологиялық-геоморфологиялық;
3) топырақтық-геологиялық;
4) таза топырақтық.
Бұл бағыттардың әрқайсысы тақырлардың түзілуіне әртүрлі
көзқарстармен сипатталады.
1. Тақырларды геологиялық құрылым ретінде қарастыратын бағыт.
1) теңіздік жаратылу, бұрынғы көлдердің, теңіз қадықтарының құрғап,
тұщыланып кеткеннен кейінгі тағандары тақырларға айналады
(Коншин, Мушкетов, т.б.) ;
2) құрлықтық жаратылу, құмды-сазды бөліктер (және тұздар) жиналатын,
айналадағы қыраттардан жаңбыр немесе қар суларымен және жел
әрекетімен келетін шаблонөгінілер тұнатын ойпаттар тақырларға
айналады (Барбот-де Марни, Обручев, Андрусов, т.б.) ;
3) ежелгі аллювиальды түзілім, көлдік және бастысы өзендік
шаблонөгінділер әсерінен пайда болу (Гедройц, Архангельский).
2. Тақырларды жер бетінің пішіндері деп қарастыратын геологиялық-
геоморфологиялық бағыт:
1) денудациялық-аккумулятивті үрдістердің нәтижесі ретінде;
тақырлардың ойыстарының құрылуы және үштік кезеңнен кейінгі
климаттың ауытқуымен байланысты олардың тұщы жауын-шашын
суларымен толтырылуы; тақырларды топырақ суарымен , жер асты
суларымен байланыстыру (Нацкий);
2) карстық ландшафттың элементтері ретінде, жер асты суларының
ерітуші әрекетімен байланысты түзілу (Нацкий, Щербаков);
3) жер бетінің пішіндері ретінде, лайлы шаблонөгінділердің
шөгуі нәтижесінде пайда болған: а) жер беті суларымен, б) жер
асты суларымен (суффозиялық-карстық тақырлар); соңғысы топырақ
суының деңгейінің ауытқуымен байланысты;
4) жер бедерінің өзіндік ерекше пішіндері ретінде, түпкі
жыныстардың (тақырлардың арасындағы саздар) жолмен жалаңаштанған
синклинальды ойыстарындағы құмды-сазды материалдардың лайлану
өнімдері, яғни, тақырлардың түзілуі тектоникалық үрдістермен
байланысты (Макеев).
3. Топырақтық-геологиялық бағыт, тақырларды жұқа бөлікті шөгінді
тұнбалр ретінде қарастырады, топырақ түзуші үрдістер өте әлсіз
дәрежеде болса да дами алады:
1) делювиаьды шөгінділер, жаңа қабаттармен толығатын топырақ
түзілудің жаңа басталған үрдісі;
2) қарапайым топырақтар секілді геологиялық құрылымдарға жақын;
әдеттегі тақырларда топырақ түзілу үрдісі не өте әлсіз, не
мүлдем көрсетілмеген (Димо).
4. Топырақтық бағыт, тақыр түзілуді екі құбылысқа ажыратады: а)
минералды массалардың жиналуы (геологиялық құбылыс),
б) жекешеленген горизонттардың морфологиялық құрылуы
(топырақтық), яғни тақырларды кез-келген тектегі
шаблонөгінділерде дамитын топырақ ретінде қарастыратын бағыт:
1) гидромофты топырақ ретінде, жұқа бөлікті шөгінділерде сулардың
ұзақ уақыт тұруы мен одан кейінгі құрғау нәтижесінде құрылады
(Никитин, Неуструев);
2) топырақ түзілудің шөлді-далалы типтегі зоналық топырағы ретінде
(сорлы-сортаңды гидроморфты); бұл топырақ үрдісі жер беті
сулапының әсерімен жүреді (Герасимов, Иванова);
3) тақыр түзілу үрдісі қалыпты сортаңды үрдіс болып саналады;
тақырлар топырақ суының деңгейінің төмендеуінен сілтілену
нәтижесінде сорлардан түзіледі.
3. Тақырлардың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайына арналған
зерттеулер
Тақырлар туралы алғашқы сипаттаулар табиғаттанушылар мен геологтар
және геоморфологтар,әрі саяхатшылар мен топырақтанушылардың еңбектерінен
көрініс тапты. Геологтар мен геоморфологтар геологиялық-геоморфологиялық
жақтарынан сипаттаса, оны топырақтанушылар топырақтың тегі жөнінен
қарастырды. Ал саяхатшылар мен табиғаттанушылар тақырларға жалпылама
сипаттама беріп өтті. Сондықтан тақырларды физикалық-географиялық жағынан
қарастыру ол кезде кенжелеу болды.
1934 жылы КСРО Ғылым Академиясының кешенді экспедициясының Сарықамыс
топырақ отрядының құрамында болған топырақтанушы ғалым О.О.Оспанов
зерттеушілермен бірге Түркістандағы Көнедария ежелгі аллювиальды жазығының
тақырларын зерттеген болатын.
Зерттеушілердің тікелей міндеттері болып, біріншіден, тақырлардың
негізгі физикалық-химиялық қасиеттерін білу және тақыр түзілу үрдісінің
мәнін түсінуге жақындау үшін зерттеу жүргізу; екіншіден, тақырларды жер
шаруашылығына пайдалану мақсатында жақсартудың мүмкін тәсілдерін айқындау
саналды.
Бергтің айтуынша, Арал-Каспий облысының климаты жақын өткен кезеңде
қазіргіге қарағанда едәуір құрғақ болған 39. Ал Архангельский,Нацкий және
Герасимовтың долбарлауынша, бұл облыстың климаты үштік дәуірден кейінгі
кезеңде ылғалды кезеңнің құрғақ кезеңмен кезектесіп отыруы жолымен бірнеше
рет өзгерген 40,20,26.
Қазіргі кезде Түркменстанның климаты ерекше құрғақтығымен
ерекшеленеді.Алайда жергілікті жердің (оазис,шөл,тау алды, аңғар және
атырау,т.б.) сипатына орай сол белдеудегі климаттық жағдай жыл және маусым
бойынша өзгеріп отырады.Климаттағы бұл ауытқулар,кейде едәуір маңызды бола
отырып,топырақ түзуші үрдістердің сипатына, оларды күшейтіп не бәсеңдетіп
отыруға әжептәуір әсерін тигізеді.
Д.Н.Қашқаровтың (Құрбатовпен бірге) байқауының орталық Қарақұмдағы “
микроклиматтық құбылыстардан” туған көзқарастары өте қызық.Мұнда
температура мен ылғалдылықтың күрт өзгеруі жер бедеріне, жер бетінің
биіктігі, көлеңкелілігі,т.б.жағдайларға байланысты екендігі
көрсетіледі.Өкінішке орай,бұл мәліметтер өте үзік-үзік әрі мүлдем
өңделмеген.Олардың кейбірін көрсетейік.
1-кесте.Микроклиматтық бақылаулардың көрсеткіштері (У.Успанов, 1940)
Құмды қырқалар Орталық беткейі Тақыр
Топырақ
бетіндегі
биіктік
Тем- Ылғалдылық% Тем- Ылғалдылық,% Тем- Ылғалдылық
пера- пера пера %
тура, абсолюттік тура абсолюттік тура
салыстыр- °С салыстыр- абсолюттік
°С малы малы °С салыстыр-
малы
6,2 7,8 14,3
2 28,2 29 31
м ... ... 22 26 42
8,2 9,2 14,7
м ... ... 35,4 31,5 32,2
19 27 41
Топырақ-тың54 56 46
беті − −
Авторлардың болжауынша, Қарақұмның фаунасы орташа климатқа
емес,микроклиматқа, “ шынайы климатқа” тәуелді.Қарақұм топарақтарының
биологиялық әрекетінің де микроклиматқа тәуелді екенін
А.Бродский,А.Яновская,П.Ф.Самсонов, Котова-Самсонова көрсетеді 1.
Хиуа жазирасына 1848 жылы барған алғашқы табиғаттанушы Базинер
Көнедария өзенін екі жағындағы жерлерді “кішігірім құмды жоталармен
бөлінген,біртекті кең жазықтар” түрінде көрсетілген шөл ретінде суреттеді.
1873 жылы Каульбарс та Көнедария аймағын өсімдігі кедей,шөлді жазық
ретінде сипаттады 11.Көне Үргеніш қаласына қарсы Көнедария өзенінің сол
жағалауын Каульбарс “сазды сортаңды жазық” деп атады, ал автордың
“Амударияның төменгі жағалаулары” деген кітабына қосымша ретінде тіркелген
картасынад бұл жазықтар “тақырлар” секілді белгіленген.
Бұлардан едәуір кейінгі Димо,Никитин және Архангельскидің зерттеулері
(1912-1915жж) Көнедарияның маңайы туралы бұрынғы түсініктерді едәуір
кеңейтті.Олардың сипаттамалары былай болып келеді: “көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Физикалық география кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ТАҚЫРЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
Орындаған : 2-курс магистранты
Дүйсебай Алмагүл
Ғылыми жетекшісі: б.ғ.д.,
проф. Ж.Ү.Мамытов
Бақылаушы: аға
оқытушы К.К.Мақаш
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: г.ғ.к.,
доц Ж.Н.Мұқашева
Алматы 2006
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Тақырларды зерттеу тарихы
1.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасу үрдістеріне әртүрлі
көзқарастар
3. Тақырлардың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайына
арналған зерттеулер
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістері
3 ТАҚЫРЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жайғасқан жерлерінің
геологиялық жасының әсері
3.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бедерінің әсері
3. Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына климаттық фактордың
әсері
4. Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына жер бетінің, топырақ
асты және жер асты суларының әсері
5. Тақырлардың пайда болып, дамып, қплыптасуына өсімдіктер мен
Жануарлардың қатысы
3. ТАҚЫРЛАРДЫ ИГЕРІП, ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ
МЕЛИОРАЦИЯЛЫҚ ЖОЛДРАРЫ
4.1 Тақырлардың тұзын кетіру үшін сулық мелиорацияны пайдалану
4.2 Тақырларды игеру үшін химиялық мелиорацияны пайдалану
4. ТАҚЫРЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ОРЫСША-ҚАЗАҚША
АТАЛЫМДАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Тақырлар, негізінен, Орталық Азия мен Қазақстан территориясында
пайда болып, дамып, қалыптасқан. Олар біздің елде Бетпақдала мен Үстіртте
және Сырдарияның бойында жайғасқан. Бұл топырақты зерттеушілер
(Ө.О.Оспанов,1; Н.Н.Болышев,2; И.П.Герасимов,3; В.А. Ковда,4; Базилевич
Н.И,5; Е.Н.Иванова,6, т.б.) көбінесе Түркіменстан, Өзбекстан,
Қарақалпақстан жерлеріндегі тақырларға баса көңіл аударып,
Қазақстандағыларын жалпы есепке алғанымен, жете зерттеуді іске асыра
қоймаған. Өте-мөте бұл топырақтың қалыптасуының физикалық-географиялық
жағдайлары онша талданбай, морфопедагенез тұрғысынан толығырақ сипатталған.
Сондықтан бұларды игеріп, мелиорациялық жолдарын анықтау тұзданған
топырақтардың басқа типтерімен салыстырғанда кешеуілдеп қалды. Негізгі
себебі, бұлардың табиғи шығу тектеріне сараптама жасап, әсер еткен
факторларды анықтап, антропогендік ықпалдардың нәтижесінде даму бағытын
көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл нәтижеге жету тақырларды зерттеудің өзекті
міндеттері болып есептеледі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмысының мақсаты – тақырлардың пайда болып, дамып,
қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайларын зерттеу. Бұл мақсатқа жету
үшін келесі мәселелер шешілуі тиіс болады:
- тақырлардың қалыптасуын зерттеу тарихы;
- ғылыми әдебиеттерге шолу жасап, оларды талдай келе, тақырлардың
шығу тегі туралы пікірлерді өзара салыстырып, ақиқатты анықтау;
- тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасуына әсер еткен физикалық-
геграфиялық жағдайларды (климат, геологиялық жасы, жер бедері, жер
үсті және жер асты сулары, өсімдіктері, жануарлары, т.б.) анықтау;
- осылардың жиынтық қорытындылары ретінде физикалық-географиялық
болмыстың тақырлардың қалыптасуына әсерін сипаттау.
Теориялық маңыздылығы. В.В.Докучаевтің топырақтардың қалыптасуы
туралы теориялық негізіне сүйеніп, әлемдегі топырақтардың барлық дерлік
типтері зерттелген. Ал, осы негізде топырақтардың қалыптасуларын
түсіндірудің теориялық маңызы өте зор. Себебі, тұзды топырақтардың пайда
болып, дамып, қалыптасуының өз ерекшеліктері бар. Бұларды жете зерттеу және
табиғатын танып-білу, тақырлар сияқты өте күрделі тегі бар нысандарды
зерттеу арқылы түсінуге болады. Сондықтан, тақырлардың табиғатына физикалық-
географиялық жағдайлардың әсерін зерттеудің теориялық маңызы өте зор.
Ғылыми жаңалығы. Қазақстан территориясындағы тақырлардың көлемі,
орналасқан территориялары интразоналық жайғасуының белдеулік сипаттары әлі
толық зерттелмеген. Сондықтан, біздің жұмысымыздың нәтижелік
қорытындыларының ғылыми жаңалық белгілері бар.
Практикалық маңызы. Тақырларды физикалық-географиялық тұрғыдан
зерттеу бараысында әлемдегі ғалымдардың осы топырақтарды игеру және
құнарлылығын арттыру жолдары жүйеленеді. Сол сияқты, бұлардың қалыптасуының
физикалық-географиялық жағдайын зерттеу біздің білімдік толығуына мүмкіндік
берді.
Нәтижелі ақпарат. Нәтижелі ақпарат көздері жарық көрген ғылыми
әдебиеттер арқылы жүйеге келтіріліп, сипатталады.
Зерттеу әдістері. Картографиялық, статистикалық, әдістер салыстырмалы
сипаттау,геохимиялық , гидрологиялық зерттеу әдістері.
Күтілетін нәтижелер. Зертеулер нәтижесінде тақырлардың пайда
болып,дамып, қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайлары
анықталады.Және оларды игеру жолдары сарапқа салынып,тиімділері
көрсетіледі.
Жарияланаған мақала. География Казахстана – содержание, проблемы,
перспективы атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы,
студенттердің 60-ғылыми-практикалық конференциясы.
Қорғауға қойылатын қағидалар.
1. Тақырлардың пайда болып , дамып, қалыптасуының физикалық-географиялық
жағдайлары.
2. Осылардың әсерінен қалыптасқан тақырлады игеру жолдары.
3. Тақырлардың құрамы мен қасиеттерінің басқа тұзды топырақтардан
ерекшеліктері.
Ғылыми болжамдар. Тақырлардың қалыптасуына әсер еткен физикалық-
географиялық жағдайлардың ерекшеліктерін есепке ала отырып, мелиорациялық
бағыттарды белгілеу мүмкіндігі туындайды.
Зерттеудің іс-жосығы. Зерттеу тақырыбына сай ғылыми әдебиеттерді
сараптап, кейінгі мәліметтермен салыстырып, болашақта болатын кері
әсерлердің алдын-алуға мүмкіндік жасау.
Зерттеу нәтижелерін қысқаша талдау. Жиналған мәліметтерді
камералдық талдаудан өткізіп, нәтижелерін жүйелеп, қойылған мақсатқа сәйкес
қорытынды жасау.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Тақырларды зерттеу тарихы
Географиялық және топырақтық-геологиялық әдебиеттерге тақыр
термині, біздің білуімізше, Түркістанның, оның ішінде сол уақытқа дейін әлі
таныла қоймаған Қарақұм мен Қызылқұм шөлдерінің физикалық-географиялық
жағдайларын жете зерттеу басталған ХIХ ғасырдың 70-жылдары алғаш келген
болатын. Дегенмен, бұдан едәуір ертеректегі саяхатшылардан, олар бұл
терминді қолданбаса да, күмәнсіз тақырларға тән көрсеткіштерді
кездестіреміз. Николай Муравьевтің 1819-1820 жылдардағы Түркістан мен
Хиуаға саяхаты атты екі томдық кітапта (1822) құмды және құнарсыз
далаларды сипаттауда автор: Құмдары жоқ, құрғақ, қатты және бозарған түс
беретін жерлер туралы айтады. Ары қарай ол Туерде алты құдық бар... жеті
жерде жер мүлде жалаңаш,бүкіл жол бойына көк мүлдем көрінбейді, мұнда,
тіпті, қураған шыбық та болған жоқ-деп келтіреді 7.
Тақырлар туралы айқын суреттеулерді табиғаттанушы Т.Базинердің
еңбектерінен табуға болады: 600 футтай келетін қыраттың биігіне жеткенде,
мен алдымнан тура бір үтікпен үтіктеп тастағандай, соншалықты тегіс,
біртекті жерді көрдім. Тастай қатты, тіпті ат тұяғының ізі қалмайтын сазды
топырақ бүкіл жаз бойы оңтүстіктің қайнаған күнінің аптабымен шыжғырылуына
ұшыраған (71-72б.) 1. Бұл жерде әңгіменің сөзсіз тақырлар жөнінде
болғаны белгілі.
Тақырлар туралы жекелеген үзінділер А.П.Федченконың еңбектерінде
кездеседі. Ол құмдардың арасындағы сазды шұңқырларда жергілікті халық
пайдаланатын, қардың тұщы сулары жиналғанын көрсетеді 8.
Кавказдың танымал картографы И.И.Стебницкий Красноводск – Қызыл-Арват
бағытымен 1870-1872 жылдары Түркменстанға барып, құмды қырқалардың арасында
балшықты-сазды, қатты, кебір топырақтардан тұратын, ендік жазықтықта
созылып жатқан жерлер бар, құрғақ мерзімдерде лолар мүлдем қатты, тіпті,
тағалы ат та ізін қалдыра алмайды; олар ақшыл, лас түсті және өздері құрғап
қалған көлді көз алдыңа елестетеді - деп суреттейді және оларды сазды
топырақтарда жаңбыр суынан пайда болған шалшықтар деп келтіреді 9.
Я.Малома 1873 жылы Красноводскіден (қазіргі Түркіменбашы қаласы) Қаплан-
қыр табанындағы Декч құдығына дейінгі жол бойындағы қырғыздардың жаңбыр
суын жинау үшін жасаған жасанды құдықтарын, яғни шұңқырларды сипаттайды.
Я.Маломаның айтуынша, бұл жаңбырлы көлдерде суларды ұзақ сақтау
топырақтың су өткізбейтін қасиетімен, яғни оның өте тығыздылығымен
байланысты. Автордың байқауынша, бір жаңбырлы көлдің түбі, бар болғаны 2,5
– 3 дюйм тереңдікте болған 10.
Бұл авторлар сазды шұңқырларды және жалаңаштанған жазықтарды кезінде
тақыр деп атамаған және олардың пайда болуы жөнінде түсініктер бермеген.
Бірақ бұл айтылып жатқан жалаңаш, қатты, тегіс, балшықты-сазды, су
өткізбейтін алаңдардың тақарлар екені күмән туғызбайды.
Хиуа әскери жорығының басты мүшелерінің бірі Каульбарс 1873 жылы өзінің
танымал Амударияның сағалары атты еңбегінде Дәу-қара елді мекенінен
Перовск портына (қазіргі Қызылорда қаласы) дейінгі жолды суреттеуде ол
былай дейді: Шығысқа жақындаған сайын құм үйінділері сирексіп аз
кездеседі, және сонымен бірге, біз мүлдем жалаңаш, тегіс және тіршіліксіз
шөлдерге тап болдық. Бұл шөлдердің сазды-кебірлі топырақтарының түсі сұр
түсті; жыл сайынғы еріген қар суымен шайыла отырып олардың беті
жылтырланған; олардың қаттылығы соншалық, үстінен өтіп бара жатқан ауыр
артилерия өзінің әзер-әзер байқалатындай ғана ізін қалдыра алды 11.
Бұл суреттемеде тақырлы жазықтар туралы жалпы алынған әсер өте айқын
берілген. Автор кітабында тақыр терминін қолданбайды. Бірақ Каульбарстың
кітабына тіркелген картада бұл сазды-кебірлі далалар дәлдегендей сарғыш-
сұр түспен боялып, дәп бір тақырлар секілді белгіленген.
Тақырлардың ғылыми анықтамасын беруге деген алғашқы талпыныстарды,
тақыр дегеніміз – түбі тұзды-батпақты бұрынғы және қазіргі құрғап қалған
көлдердің тағандары деп санайтын И.И. Стебницкидің 9, Н.А. Маевтің 12,
М.Н. Богдановтың 13, А.М. Коншиннің 14, Г.П. Леонвтың 15 еңбектерінен
кездестіреміз. Бұл анықтаманы басқа да зерттеушілердің жұмвстарвнан
кездестіруге болады. В.А Обручевтің айтуынша, тақвр – көктемгі мол судың
ойпаңдарда жиылуынан басқа ештеңе де емес 16. Тақырлардың бұл анықтамасы
немесе , нақтырақ айтқанда, тақырлв ойпаңдардың аналық жыныстарының
түзілуін түсіндіру әдебиеттерде нық орын алджы. Бұл, мысалы, И.П.
Герасимовтың, Е.Н. Ивановтың еңбектерінде көрініс табады, сонымен қатар
энциклопедиялар мен бірқатар оқулықтарға енгізілді. Н.И. Андрусов В.А.
Обручевтің көзқарастарын тақырлардағы жыныстардың шөгу үрдістеріне тарата
отырып, мұны геоморфологиялық пішіндер – ағынсыз көлдер ретінде қарастырады
17. Тақырларға жер бедерінің теріс пішіндері ретінде қарстырылған мұндай
көзқарасты ары қарый Д.И. Щербаков 18, С.С. Неуструев 19, А.Д. Нацкий
20, Б.А. Феодорович 21, П.С. Макеев 22 және тағы басқалар таратады.
Топырақтанушвлар тақырларды топырақтың өзіне тән ерекшелігі бар,
ерекшеленген типі ретінде қарастырады. Шындығына келгенде, әрбір зерттеуші
бұл терминді өз бетінше түсінеді және оны жеке қабылдайды. Бұл мәселенің
жағдайы адасушылыққа әкелуі мүмкін. Дегенмен, жалпыға бірдей қабылданған,
дұрыс тақыр термині дүниеге келді. Дәл түсінікті қалыптастырудың
қажеттілігі, тақырлардың үлкен кеңістікті алып жатуы мен сұр және қоңыр
топырақты зонаның суармалы шаруашылығында пайдаланылатын негізгі объеті
болуымен байланысты. Мысалы, Копетдаг маңы жазығындағы тақырлар үшін үлкен
кеңістікті алып жатыр және суармалы шаруашылықта қолдануға жарамды.
Қоңыр топырақтар зонасында тақырлардың болуы жоққа шығарылып,
көптеген зерттеушілер оларды сорлы- қақтарға жатқызды. Тақырларды сорлардың
тобына жатқызу, олардың кейбірінде жаңбырлы кездерінде сорларға тән
өсімдіктердің пайда болуымен байланысты. Бұдан басқа, тақырлардың өлкелік
бөліктерінде топырақ беттерінде тұзды қабықшадан кейде көмкермелер
бөлінеді, сонымен қатар аздаған тереңдікте тұзды жолақтар байқалады.
Тақырларды шөлді-далалы топырақтардың тұзданған бір түрі ретінде көрсету
Димоның 23, Никитиннің 24, Виленскидің 25 еңбектерінде орын алды.
Бірақ бұл анық емес күйде айтылған жекелеген ойлар болды. Бұл көзқарасты
белгілі тұжырымға келтіру Герасимовтың 26 және Ивановтың 27
еңбектерінен орын алды, алайда бұл мәселе әлі де соңғы шешімін таппаған
болатын.
Тақырлардың қалыптасуы мен қасиеттері жөнінде Ковданың 28, С.В.
Зонның, Беловтың, М.Н. Воскресенскидің 29, Д.И. ТарАсов, М.Е. Беляковтың
еңбектерінде қарастырылды. Бұлардың кейбірі тақврлардың қасиеттерін айтса,
екінші бірі оның жаралуын, үшіншілері жайғасуларын айтып жатты.
Тақырлар туралы толық және жан-жақты мәлімет Ө.Ө.Оспановтың еңбегінде
1 жарық көрді. Оспанов өзінеть ді\ейінгі зерттеген ғалымдардың барлығының
еңбектерімен дерлік жете танысып, өзінің де көрген - білгендерін қағазға
жүйелі етіп, біршама толық түсіре алды. Оның Көнедария жазығының
(Түркіменстан) тақырлары туралы берген сипаттамалары, жалпы барлық
тақырларға тән сипаттарды беретін. Ол осы Көнедария жазығының тақырлары
жөнінде берген мәліметтерінде олатдың барлық қасиеттерін, сипаттарын
көрсетіп берген.
Оспановтан кейінгі тақырларды зерттеушілерге Т.И.Евдокимов (1944),
А.Н.Розанова (1951), Е.В.Лобова, С.А.Шувалов (1952), Н.И.Базилевич,
М.М.Голлербахты (1953) және Л.Е.Родин мен М.К.Граве (1954), тағы да басқа
ғалым зерттеушілерді атап өту керек.
Тақырлардяың қалыптасуы жөнінде өз зертттеулерін жүргізіп, тың ойлар
айтқан, яғни олардың қалыптасуының биологиялық факторларын, оның ішінде,
жасыл диатомды балдырлардың рөлін дәлелемен көрсеткен Н.Н.Болышев өзінің
еңбегеінде 2 жариялады. Ол негізінен, тақырлардың қалыптасуындағы
биологиялық факторлардың рөлін ерекше атап, сыңаржақ кетеді. Алайда, оның
осы көзқарасының соңынан да бірталай зерттеушілер еріп, өздерінің
еңбектерін осы салаға арнады. Оған мысал ретінде Е.В.Лобова, С.А.Шувалов,
И.П.Герасимовты айтуға болады. Осы Болышевтің зерттеулерінен кейін тақырлар
балдырлы және қыналы болып бөліне бастады. Тақырлардың кепкен қабығының
көлденең кесіндісінен жұқа ақ талшықтарды қиналмай-ақ байқауға болады деп
жазады Болышев пен Евдокимов.
Тақырларды зерттеген Русанов 1930 жылы Іле өзенінің аңғарында, 1934
жылы Коровин Мұрғаб өзенінің атырауында тақырлардың өсімдіктер
қаымдастығының ұқсас этаптарында алмасу жүретіндігін айтады. Е.П.Коровин
Сырдария өзенінің маңында негізінен топырақ суы деңгейінің төмендеуі мен
аллювиальды жазықтардың құрғауына байланысты өсімдіктердің өзгерісін
зерттеді.
1946 жылы В.А.Ковда шөл зоналарында аңғарлық-аллювиальды облыстардың
құрғауымен тақырлардың пайда болуын байланыстырады.
1949 жылы Л.М.Пахроменко Амударияның төменгі бөлігінде өз
зерттеулерін жүргізіп, ондағы ежелгі жыртылған жерлерде, ең алдымен,
топырақ суы деңгейінің төмендеп кетуін есепке алды. Осыған байланысты ол
өсімдіктердің ауысуының сипаттамасын берді 30.
1954 жылы В.Богдановтың Қарақұм аймағына жүргізген зерттеулерінің
нәтижиесінде тақырлардың ылғалдылық дәрежелері мен оларда тұздардың жиналуы
көрсетілді.
1955 жылы Н.Н.Болышевтың, негізінен өз зерттеулері нәтижиесінде жазып
шығарған көлемді еңбегі жарыққа шықты. Онда ол тақырлардың қалыптасуының
биологиялық факторларын талдап көрсетіп берді.
1956 жылы Н.И.Базилевич пен Л.Б.Родиннің Батыс Түркіменстанның
тақырларын зерттеулері де бұл салаға үлкен үлес қосты. Олар тақырларды ауыл
шаруашылығына игеру жолдарын қарастырды 31.
Соңғы уақытта тақырларды зерттеу ісі жүргізіліп жатқан жоқ.
1.2 Тақырлардың пайда болып, дамып, қалыптасу үрдістеріне әртүрлі
көзқарастар
Тақырлардың шығу тегін алғашқы зерттеушілердің түсіндіруі. Тақыр
дегенде, кең, ашық, жазықты, жайпақ, жоғарғы сатылы өсімдіктері жоққ тән,
беті тілімденген кеңістік деген түсінік қалыптасқан. Тақырлардың беткі
қабаты ерекше тығыздылығымен, қабықтылығымен ерекшеленеді. Тақырлар мынадай
факторлардың: шұғыл аридті климат жағдайлары, жер бедерінің жазықтығы,
топырақ суларының терең орналасуы, аймақты жер беті суларының мезгіл-мезгіл
басып отыруы, жоғарғы сатылы өсімдіктердің нашар дамуы немесе мүлдем
жоқтығы және төменгі сатылы өсімдіктерінің синузиясының болуы салдарынан
пайда болады. Тақырлардың сипаттамалық белгілеріне: оның бетерінің көптеген
ұсақ бөліктерге шытынап жарылуы (мұнда олардың көлемі15-20-25см), қатты
қабықшалық қабатының болуы (қалыңдығы 1-8см) және ол қабаттың кеуекті-ұялы
құрылымды болып келуі жатады.
Тақыр түсінігінде барлық зерттеушілер ортақ түсінікке келе
бермейді. Геологтар мұны геологиялық жасалу деп, тақыр жасалу үрдісінде
бәрінен бұрын ең сазды шөгінділердің қабатталын айтады; геоморфологтар,
осыған ұқсас, тақырларды жер бедерінің пішіні іспетті қарайды. Тек
топырақтанушылар ғана тақырдың құрылуына алып келген аналық жыныс болып
саналатын шөгінділердің жиналу үрдісін айыра бастады, бұл шөгінділерде
нағыз тақыр түзілу үрдісі соңғысымен байланысты.
Тақырлар мен сорлардың және қақтардың пайда болуын алғашқы
түсіндірулердің біршама қателескендерін біз топограф Н.А.Маевтың
еңбектерінен көреміз. Ол Жетісу облысының Бетпақдаласының топографиялық
жағдайын былай сипаттайды: Сазды немесе құмды топырақты тегіс жерлер кей
жерлерде тұзды топырақтармен алмасып отырады, жергілікті халық оны тақыр
деп атайды. Бұл бұрын бір кездері осында болған көлдер мен басқа да су
бассйіндерінің орны болып саналады. Жылдың жаңбырлы кезеңдерінде тақыр
немесе тұзды топырақтар қызыл – қоңыр сулы шалшықтармен жабылған ылгалды,
терең батпаққа айналады Н.А.Маевтың түсінігіндегі тақыр – ол құрғақ тұзды
топырақ, оның пайда болуын автор былайша түсіндіреді: Өзендердің құрғап
қалған арналары суға толған иірім немесе қолатқа ұқсайды. Қатты ыстықтарда
бұл иірімдер кеуіп кетеді де, тұзды топырақтардыа өзінің ылғалды немесе
құрғақ ізін қалдырады... Мұндай тұзды топырақтар ссорлар деп аталады, егер
ол батпақты, түбі құрғақ және қатты болса – тақыр, ақырында, беткі
қабатында су сақталып, жазда едәуір кеуіп кеткен көлшік немесе иірім – қақ
деп аталады 12.
Тақырлардың, анығырағы, тақырлық шөгінділердің шығу тегі жөнінде
Хиуа жорығының мүшесі, зоолог М.Н.Богданов едәуір толық түсініктер береді.
Ол тақырларды тегіс, түгелдей жатық, сортаңды-кебірлі топырақты құрғақ
кезеңдерде тастай қатты деп сипаттай отырып , тақырлар даланың кез-келген
жерінде емес, негізінен, құммен жабылмаған сазды топыроақтарда кездеседі
деп түйді. Тақырлардың саздары суды нашар өткізеді деп көрсетеді. Сол
кездегі даланың теңіздік сазды шөгінділері беткі, едәуір балшықты
қабаттарының суды өз бойынан еркін өткізетіндігімен ерекшеленеді. Сондықтан
жаңбыр және қар сулары тақырдвың суды нашар өткізетін беткі тығыз қабатымен
жылжи отырып, оның жайпақ үңгілген жерлерінде жиналып, сол жерлерде шалшық
немесе қақ пайда етеді. Мұнда тақырладың негізгі қасиеті – саздылығы мен
суды нашар өткізгіштігі өте жақсы көрсетіәлген және тақыр мен қақ
түсініктері айқын ажыратылған.
Бұдан ары қарай, Богдановтың пікірінше, тақырлар қазіргі көлдік
жаратылысқа ұқсайды. Тақырдың қалыптасу төркінін автор былайша түсіндіреді:
Көл бетіне желмен әкелінген құмдар мен сазды бөлшектер оның түбіне шөгеді:
ағзалардың қалдықтары өз ішінде құмды және сазды бөлшектерді қатайтады,
олардан көл түбінде тығыз батпақты қабат пайда болады, ол уақыт өткен сайын
біртіндеп ұлғайып, көл қазаншұңқырын толтырады. Көл біртіндеп таяздай
отырып, құрғайды да, тұзды батпақтарға (қырғызша – сор) айнлады. Уақыт өте
батпақтар да ылғалвынан айрылып, кебеді де, осындай тақыр деп аталатын
тығыз да, қатты, сазды, тегіс алаңға айналады. Жаңбырдан кейін тақырлы
жермен жүріп өтсе, аяқ батып, оған ақ балшық жабысып, терең із қалады. Бұл
тақырлы шор мен сордың белгісі 13.
Тақырларды геологиялық құрылым ретінде түсіндіру. Тақырлар мен
олардың шығу тегіне сипаттама беру, бәрінен бұрын, геологтар мен
географтардың еңбектерінде жақсы кездеседі.
1847 жылы Барбот-де- Марни өзінің Маңғышлақ пен Үстірт арқылы
Түркістанға саяхаты кезінде өз күнделігінің жекелеген қыраттардың
арасындағы ашық далаларда атмосфера сулары мен топырақтың шайылуынан пайда
болған үлкен қазаншұңқырлар бар... Олар паркет сияқты тегіс, түбі тығыз
ақшыл саздардан тұрады. Осындай сазды алаңдарға қазақтар тақырлар деген
атау берген 32. Бұл тақырларды жер беті суларының делювиальды әрекеті
нәтижесінде болатын таза геологиялық қазіргі құрылымдар ретінде
түсвіндірудің алғашқы бастамасы болды. Тақырлар мен олардың шығу тегі
туралы мұндай түсініктер бұдан кейінгі де авторлармен дамыды және бұл
геолготар арасында әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Геолог А.Э.Гедройц көшпелілер арасында қызыл – тақыр немесе жай
ғана тақыр деп аталатын, қызыл түсті сазды және сазды-құмды шөгінділердің
алаңдарын Амударияның өзендік шөгінділері деп санады 33. Авторда тақырлар
туралы түсінік өте кең, ол тақырларды жер бедерінің теріс элементтері
ретінде қарастьырмайды. Айнадай тегіс, өсімдіктерінен айрылған
тақырлардың беттерінде жиналған суды, ол хақ немесе қызыл хақ (дұрысы –
қақ) деген термнмен атайды. Автор тақырлардың кейде бархандармен жабылуын
немесе оларды құмдардың қоспасы болған кезде, құрғақ жағдайда дамуын және
бархандар түзетінін айта келе, тақырлардың эволюциясына назар аударады.
Алайда, ол бұл үрдістің барысы туралы өзінің көзқарасын дамытпайды, әрі
тақырлардың түзілуінің өзінің мәнін ашпайды және тақыр терминін жалпы өз
еркінше пайдаланады. Тақырлардың аналық жыныстарының түзілуі жөніндегі
А.Э.Гедройцтің өзендік пайда болу және ондағы Амударияның құрғаған арналары
( Көнедария) туралы пікірлері өте дұрыс 1.
Тау инженері П.М.Лессар қырлар, тақырлар, шорлар және қақтарды
қысқаша сипаттайды 34 . Бұл автордың анықтамасы бойынша, қырлар – беті
қатты, сазды, тек аздаған құмды, бекіген өсімдіктері бар төбешіктер; олар
онша енді емес, әдетте, қыраттармен алмасып отыратын аңғарлардан тұрады.
Тақыр - өте қатты, сазды, бетінде өсімдігі жоқ, барлық жағынан құмдармен
қоршалған, негізінен көлденең жайғасады. Тақырлардфың топырағы су
өткізбейді. Шорлар тақырлардан топырағының сапасы жөнінен ерекшеленеді:
оларда темірлі құмдар және көптеген жерлерінде ғаныш бар. Шорлар құрғақ әрі
батпақты болады... және құмдардың арасындағы ең төменгі жерлерде
орналасады; батпақты шорларда топырақ суы 1-1,5 фут тереңдікте болып,
әрқашан тұзды келеді. Едәуір немесе аздаған тұщы сулар тақырлардың
арасындағы үлкен көлемдерде орналасқан құдықтарда болады (125 б.). Қақ –
бұл жаңбырлы шұңқыр немесе тақырлардың төменгі бөліктеріндегі жаңбыр
суларының жай ғана шалшығы. Бұл жаңбыр мен қар суларының таусылмас көзі.
Соңында автор, тақырлар – тек жол қозғалысын жеңілдетіп қана қоймайды,
сонымен қатар, олар шөлдердің сулану жұмыстарында да үлкен рөл ойнайды.
Сондықтан шөлді аймақтардағы жолдар тпақырлармен ұштасып жатыр дейді.
Бұл келтірілген қысқаша сипаттауда Лессар аталған шөлдік
түзілімдерге қарапайым, әрі айқын сипаттама береді және олардың
айырмашылықтарын жеткілікті деңгейде дұрыс анықтайды, бірақ олардың пайда
болуы мен бір-бірінің арасындағы байланыстар жөнінде ештеңе айтпайды.
Тақырлардың аналық жыныстарынынан теңіздік түзілу теориясы.
Көрсетілген авторлардың көпшілігі тақырлардың түзілуін Түркістанның
(Мушкетовтың көрсетуі бойынша Түркістан – Орта Азияның батыс бөлігін) өткен
геологиялық жағдайымен байланыстырмайды.
Мушкетов Қызылқұм тақырларын беті соншалықты тегіс және жатық,
тіпті, онда бірде-бір құмдақ тұрмайтын... тақырлардың топырақтары бірыңғай
әрі тығыз саздардан тұрады және айрықша қаттылвғымен ерекшеленеді деп
сипаттайды. Бұл сарғыш-сұр тығыз саздар , Мушкетовтың пікірінше
плистоцендік (төрттік) шөгінділерге жатады және оны ол Арал – Каспий
теңіздерімен байланыстырады. Мысалы, Арал бассейнінің үлкен алаңдарының
көлге кедей екекнін – бұрынғы теңіздің қалдықтары екенін есепке ала отырып,
Мушкетов былывай деп жазады: бірақ есесіне олардың орнына сазбен
толтырылған өте көп, қазаншұңқыр типтес ойдымдар кездеседі және олар
тақыр, қақ, сор деп аталады; олардың бұрынғы көлдердің тағандары екені
күмән тудырмайды.Ары қарай бұл құрғаған көлдер туралы Мушкетов былай
өрбітеді: ...олардың кейбірінде тұзды батпақтар бар, біреулері жаңбырлы
кездері батпаққа айналады, бірақ құрғаған кезде өте тегіс әрі жатық, еден
секілді, беті сарғыш-сұр балшықтан тұратын, әрі қаттылығы соншалық, онда
тіпті ауыр экипаждың ізі де қалмайды 35.
Мушкетов тақырлар мен сорлардың бұрынғы құрғаған көлдермен
байланысын және ұқсастығын көрсетеді (ұқсастықты ол тақырлардың саздарының
сарғыш-сұр әлсіз қабаттылығынан көреді) және тақырлар да, сорлар да Арал
бассейнінің көріністері деп санайды.
Мушкетовтың жалпы тұжырымдамасына өзіндік сыни көзқарастар мәселесін
қоймастан, оның тақырға деген көзқарасына біз кейбір ескертулерді жасауымыз
керек.
Біріншіден, Түркістандағы барлық тақырлар қазаншұңқыр тәрізді
ойдымдардан тұрмайды: тақырлардың үлкен аудандары Амудария мен Сырдария
өзендерінің ежелгі аллювиальды жазықтарында орналасқан; екіншіден, тақырлар
Үстіртте де кездеседі және Мушкетовтың пікірінше үштік дәуірдің өзінде
(миоценде) Түркістан теңізінің аралдары болған үштік шөгінділерден
құрылған. Ақырында, кейінгі зерттеушілер, Мушкетовтың Қызылқұм және Қарақұм
тақырларының шығу тегін байланыстырған Түркістан теңізінің өзін жоққа
шығарды.
Жоғарыдағы Мушкетов дамытқан теңіздік болжам ұзақ уақыт Л.С.Бергтің
жұмыстарына дейін (1908) Түркістан зерттеушілеріне қызмет етті, әсіресе
қате геологиялық түсініктер мен қорытындыларға, оның ішінде, тақырлардың
аналық жыныстарынң түзілуін түсіндіруге жол ашты. Тау инженері Г.Леонов
1986 жылы Самарқанд пен Сырдария облыстарының тұзды көлдерін зерттей келе,
Тұран ойпатын үштік кезеңнің соңында теңіз басып жатқан деген болжамнан
қорыта келе, тақырлар – құрғаған көлдердің тағаны немесе сілтілі және
кепкен тұзды батпақтардың табандарынан басқа ештеңе де емес деген түйін
жасады 15. Теңіздік болжамды біршама дамыту, тақырларды аралдық-каспилік
қызыл түсті садардың сілтіленуінің нәтижесінде пайда болған өнім , ал
сорлар – құрғаған теңіз түбінің тамаша ескерткіштері деп санайтын А.М.
Коншиннің жұмыстарынан көрініс тапты. Коншин көптеген геолготар секілді,
тақырларды геологиялық құрылым деп қарап, оларды геофизикалық элементтер
деп атайды. Оның тақырлардың қалыптасуына деген көзқарастарындакғы
Түркістан ойпатындағы геологиялық және физикалық географиялық зерттеулер
жөнінднгі қарастырылған. Автор Қарақұм – Арал – Каспий теңіздерінің түбі
болған деген түіннен бастайды. Ары қарай автор теңіз суының тартылуынан
кейін, теңіз түбіеің құмды-сазды едәуір қыратты алаңдары сілтіленіп,
субаэрьды шөгінділермен жабылады да, тақырларға айналады, ал теңіз түбінің
едәуір ойпатты ойыстары ылғалды субаэральды және гипсоносты сорлар
түріндегі бетке жалаңаштанып қалады – деп жазады.
Тақыр түзілуінің механизмі, Коншиннің пікірінше келесідей
түйінделеді: Көктемгі немесе жауын-шашын сулары құмды төбешіктермен ағып
немесе оларды шайып өтіп, олардың беттерінде жиналып, ұсақ лайлы бөліктерге
сілтіленіп, сонымен қатар глауберлі, қайнаған және басқа да тұздарға
сілтіленеді, сондықтан сазды сортаңдарда жиналған сулар әрқашан лайлы және
құрамында тұздары бар болып келеді.Оның алғашқы тұну жағдайында лайлы
бөліктер шөгіп, содан соң судың түгелдей буланып кетуінен тұздар бөлінеді
де, сорлы алаңдарда ақ қонбалар жабады. Судың бір бөлігі төменге кетеді де,
өзімен бірге тұздардың бір бөлігін алып кетеді. Ал жел болса топырақты
құрғата отырып, оның бетіндегі жұқа тұзды қабықшаның едәуір бөлігін алып
кетеді. Осылайша жоғарғы қабат біртіндеп аз тұзданған қалыпқа ене бастайды.
Бұл жағдай бүкіл сордың тұщылануы нәтижесінде аз-маздап тұщы сулы
тақырларға айналады 14.
Коншиннің сілтілену мен үгілу туралы күрделі құрылымынан оның бір
мақсатты көздейтінін, яғни тұщы су тақырлардың қалыптасу теңіздік жасалумен
түсіндіргісі келетінін көруге болады.
Тақырлардың аналық жыныстарынан құрлықтық түзілу теориясы.
В.А.Обручев пен Н.И.Андрусовты зерттеген И.В.Мушкетовтың жұмыстарынан кейін
Каспий маңы аймағының геологиялық құрылысы мен тарихын зерттеу жолында жаңа
бетбұрыстарға жол ашылды. Обручевтің жұмыстарымен, бәрінен бұры, Арал-
Каспий теңіздерінің бассейіндеріндегі жауын-шашаынның таралу шекаралары
көрсетілді.Обручев Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігі Арал-Каспий теңізіне
қосылған жоқ және жоғарғы плиоцен ткезінде құрғақ болып жатты деген
тұжырымға келеді 16.
Обручевтің сипаттауынша, бұл тақырлар таулардан лайлы массаны
тасымалдай ағатын көктемгші сулардың мол жиналатын ойыстарынан басқа ештеңе
де емес; көктемде олар тұтас ұсақ көлдерді құрайды, сондықтан тақырлардың
топырақтары сұр көлдік лесс тірізді болады. Көктемгі сулар тау етегіндегі
лесс тәрізді саздар мен тау алдарындағы миоцендік саздарды шайып,
тақырларға тасымалдайды және оларды жылдан-жылға қабаттап жинайды,
сондықтан тақырлы лесс құрамы бойынша және түсі жөнінен де лесс тәрізді
саздарға жақын бола тұра қабатты болып келеді. Ол 65%-ға дейін құмды және
тұзды болады, сол себепті су өткізбейді; тақырларда өсімдіктердің болмауы
онда едәуір тұздардың болуымен және тақырлық лесстің тығыздығымен
түсіндіріледі.
Обручев Коншиннің теңіздік пікірінеит қарсы шыға отырып былай дейді:
Тақырлардың топырақтары теңіздік шөгінділер емес және тақырлардың өздері
де бұрынғы теіздік лимандардың, шығанақтардың немесе жағалаулық көлдердің
қалдықтары емес. Теңіздік шөгінділердің белгілерінің жоқ болуы, тақырлық
лестің лесс тәрізді саздармен ұқсастығы, тақырлардың стратиграфиялық
жағдайы мен оларды көктемгі су басу кезінде тікелей бақылау автордың
пікірінше, тау алды жолақтарындағы сұр тақырлар мен олардың лесс тәрізді
топырақтарының тұщы сулық түзілуін дәлелдейді.
Обручевтің келтірген ойлары кейінгі көптеген зерттеушілерге
қабылданды, бірақ ол ойлар, ең алдымен, оның өзі зерттеген Копетдаг тау
алды жазығына қатысты болғандықтан әмбебеп ортақ пікірге сай емес.
Қызылқұмның солтүстігіндегі сазды және құмды тақырларды сипаттай
отырып, А.Ф.Ивченко ары қарай тақырларға сулық түзілісті тән деп көрсетсе
де, оларды дефляциядан пайда болған деп пайымдайды. Бірақ ол тақырлардың
шаңдардың жабысуының әсерінен өсуі турулы айтқан жоқ, сазды қатты тақырлар
қабықшасы секілді дамымайды дегенге сүйенді, судың буланып жоғалып кетуінен
кейін тақырлардың бұрын су басып жатқан үлескілеріндегі лайы құрғайды.
Сөйтіп ол көп бөлшек терге шытынап бөліне бастйды.
Ивченко тақырлар туралы Топырақтар мен олардың түзілуі туралы
деген еңбегінің басында жазады, бірақ ол тақырлардың түзілуіндегі топырақ
үрдісінің рөлін түсіндермейді және олар сорлардың бір түрі ретінде қарайды.
Онда тақырлар туралы түсінік анық емес, сондықтан бұл құрылымды түсіндіріп
жатқанда, әңгіме не жайында болып жатқанын аңғару қиын. Түйіндеме ретінде
ол былай деп дазады: Мұндай жағдайда сорларды ажырату керек: 1)тақырлар:
а)сазды, қуыс жарықшалармен жабылған,б)сазды , тұз қабықшасымен жабылған,
в)құмды-сазды-тұзды көлдерге өтпелі, бірақ тұз қабықшасынсыз; 2) тақыр-
қақтар, өте тегіс, жайпақ, жарықшақсыз ойыстар; 3) инсолациядан пайда
болған сорлар; 4) үрленген, желінген қазаншұңқырлардағы сорлар; 5)
тұздардың қонуы және т.б. 360. Бұл жағдайда тіптен әртүрлі құрылымдвар
біріктірілдген. Сондықтан автордың жекелкеген түсіндірмелерін әртүрлі
жоруға болады.
Тақырлардың топырақтық геологиялық түзілу теориялары. Геологтар мен
геоморфологтардан айырмашылығы, ең алдымен, көптеген топырақтанушылар
тақырларды белгілі топырақ түзуші үрдістер жүреді деп санайды. Ондай
үрдістерге тақырлардың құрылуы үшін қажетті аналық жыныстар қызметін
атқаратын салындылардың шөгу үрдісін айтуға болады.
Топырақтанушылар арсында, бізге белгілі болғанындай, тақырларды
суреттеу мен олардың түзілуін түсіндіруді біз алғаш Д.Дранициннің
еңбектерінен табамыз 37. Ол Каспий маңы аймағының шығыс Қарақұмындағы
тақырларды біресе сорлар, біресе сортаңдар деп атайды (3,20 б.б.) .
Тақырлардың пайда болуын Драницин атмосфералық сулардың эрозиялық
әрекетімен түсіндіреді; ол эрозияны аналық жыныстардың түзілу үрдістеріне
қатыстырады. Жергілікті сорлар (бейтарап, ақ) – тақырлар жаңбырлы кезеңде
сазды бөліктердің бұзылуы мен тұздардың биік жерлерден су ағындарымен
ойыстарға шайылу жолымен қалыптасады. Оның айтуынша Копетдагтың бүкіл тау
алды жазықтарының беткі шөгінділерінің жиналуы пролювиальды ағындардың
әсері. Алайда, оның пікірінше тау алды жолағының өзінде пролювиальды,
геологиялық үрдіс негізгі рөл ойнамайды; бұл жерде топырақтың құрылуы ашық
– сұр топырақтың типі бойынша жүреді, сонда келесі тақырлы жолақтағыдай
геологиялық үрдістер – пролювиальды жеклеген жергілікті типі болып
табылады.
Мұндай жағдайда Драницын Обручевпен және басқа да геологтармен
келісе отырып, тақырлар топырақ болып саналмайды деп түйіндейді, оның
үстіне тақыр түсінігінің өзі авторда толық емес. Тақырлар мұнда шорлармен
және сорлармен жиі араласып жатады.
Зерттеушілердің алғашқы тобының өкілдерінен, ең алдымен,
С.С.Неуструевті айту керек. Неуструев алғаш рет 1911 жылы тақырлар туралы
едәуір анық айтқан болатын 19. Топырақтың таралуындағы микрорелъфтің
рөлін көрсете отырып ол былай деп жазады: Жалпы ағынсыз жазықтар сулар
жаңбырдан, негізінен, қардың еруінен барлық төменгі ойыстарда жұқа қабат
болып жиналады да, оларды көктемде 2-3 апта, кейде одан да көп уақыт басып
жатады, содан соң олар құрғайды да, содан қақтар мен тақырлар пайда болады.
Ары қарай Обручевтің тақырлардың лайлы сулармен лайлануының көмегімен
құрылуы туралы пікірімен келісе отырып, Неуструев былай дейді: ... сірә,
тақырларды Обручевше түсіну толық дұрыс болар (40 б.) . Бірақ автор мынаны
ескереді: ... топырақ түзілу үрдістері тақырларға қаттыссыз бола алмайды,
егер ол жылдың көп уақытында құрғақ болса. Бұл топырақ түзілу үрдістерін
автор былайша жориды: тақырлар өзінің кесіндісінде тұзды жинақтарды құра
отырып тұзданады, кейде оларда сирек өсімдіктер пайда болып, қарашіріндінің
түзілуіне жағдай жасалынады. Ақырында тақырлардың қабықшалары СаСО3 -мен
байып, топырақтың кейбір көріністері пайда болады.
Бұл жерде Неустуев тақырлардағы топырақ түзілу үрдістерін көрсетуге
тырысатыны көрініп тұр. Бірақ, автор, топырақ түзуші үрдістер геологиялық
үрдістерден жоғары мәнге ие бола алмайды, амфибиялы тақырлар мен
өсімдіктердің болмауы неге кедергі туғызады-деп көрсетеді (41б.).
Және Неустуевтің тақырлардың эволюциясы туралы қызықты ойларын
айтып кеткен жөн. Тақырлы шөлдер тенденциясы жусанды-баялыштысазды далаға
айналады, яғни, тақыр тенденциясының "шөпрофессор шығып кеткен жерлерге "
айналуы туралы айтады. Басқа тенденция - ол аймақтың төбешік құмдарға
айналуы, яғни, тақырдың суырылып, үрленуі.
Автордың соңғы қорытындысы: тақыр түзілу үрдісі құрғақ климат,
ағынсыз жазық, жас топырақ жағдайындағы жалпы топырақ-геологиялық үрдіс
болып саналады. Едәуір су өткізетін топырақтар әдеттегі сұр топырақты
кескінге дамиды, ал едәуір жіңішке бөлікті, ағыны нашар топырақтар
тақырларға тән сипаттарды беруге тырысады.
Неустуев тақырларды құрғақ климаттың жер бедері пішіндерімен бірге
қарастырады. Ағынсыз ойыстардың лайлануы мен тұздануын сипаттай отырып,
автор жазықтардың қыратты бөліктерінен едәуір қашықтықтағы ұсақ жерлерде ...
тегіс, ақшыл-қоңыр, құрғақ кезеңде беті қатты, тақталарда дамитын тақырлар
қалыптасады деп түйеді. Неуструев те Н.Андрусов пен И.Вальтер секілді
тақырларды американдық sebhaмен салыстырады.
Тақырларға топырақтық түзілім ретіндегі көзқарастар. Сорлы-
сортаңды бағыт. Кейіннен тақырлардың шығу тегі мен тақыр түзілу үрдісінің
мәні жаңа аспектіге көшті және тақырлар сорлы-сортаңды типтегі таза
топырақтық түзілім ретінде қарастырыла бастады.
Герасимов Никитин мен Неуструевпен келісе отырып, тақырларды
қарапайым сұр топырақтар – автоморфты топырақтардан ерекшелей отыырып,
гидроморфты топырақ ретінде қарастырды 38. Ол тақырларды сорлы-сортаңды
топырақтар қатарына жатқызуға ұмтылды. Тақырлардың қатты қабықша қабаты аз
тұзданған дегеннен автор, тақырларды тұздардың жоғарыдан төменге қарай
шайылу үрісі жүреді деген қорытындыға келеді. Ары қарай Герасимов былай
деп жазады: тақыр топырақтарын сорлы-сортаңы типтің топырақтары ретіне
қарастыруға болады. Бұл сорлы-сортаңды топырақ түзілу үрдісін Герасимов
былайша түсіндіреді: көктемгі еріген қар сулары тақырлардың беттерінде
жиналып, едәуір сілтілі судың өзінше тұздануына ұшырайды. Бұл сулар тақыр
топырақтарын шайып өтіп, оларды натрий және кальций тұздарымен байытады;
судың жаз кезіндегі булану салдарынан жоғалып кетуінен кейін тақыр
топырақтарында қалған тұздар тақырлық топырақтардың алғашқы жазғы сорлы
қалыпқа келуіне жағдай жасайды. Аздаған жазғы және едәуір қарқынды күзгі
шайылу, тіпті болмаған күннің өзінде тақырдың беткі қатты қабықшасындағы
топырақтарды сортаңды жағдайға алып келеді. Бұл таза химиялық үрдіс өте
қатты әрі тығыз құрылымды тақырлық қабықшаның құрылуы түріндегі
морфологиялық нәтижені береді.
Герасимовтың тақырлар туралы түйіні мынадай:
1. Тақыр түзілу үрдісі өінің механизмі бойынша ерекше топырақтық үрдіс
болса, өзінің мәні жөнінен сорлы-сортаңды болып, тақыр түзілу
үрдісінің ең оңтүстіктік типін береді.
2. Тақыр түзілу үрдісі а) сіңіру кешенінің едәуір көлемі бар
топырақтарда, б) сілтіленген , алайда тақыр түзілу үрдісінің
алғашқы кезкңінде еәуір көлемді тез ерігіш тұздары бар
топырақтарды жүреді.
3. Тақыр топырақтарының ұзақ уақыт жасауы тек тақыр түзілу үрдісінің
тұрақты жүріп отыру жағдайында ғана болуы мүмкін, топырақ қабатына
жаңа тұзды массалар шайылу жолымен келеді.
4. Тақыр түзілу үрдісін өрістету үшін қажетті алғышарттар ретінде
сазды шаблонөгінділердің, аналық жыныстрдың шөгу құбылыстары
жатады.
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның шөлді-далалы жағдайында
сазды шөгінділердің тұзданған беті тақыр тәрізді топырқтарға айналады. Өсе
беретін тұздану немесе ақырғы тұзсыздану үрдістері тақыр тәрізді құрылым
деформациясына алып келеді. Керісінше, әлсіз сілтілену мен әлсіз кезеңдік
тұздану жағдайында тақыр тәрізді беттер тақырларға айналады. Демек, тақыр
түзілу үрдісі, қорыта келгенде, Герасимовтың пікірінше, Орта Азия мен
Қазақстанның шөлді-далалы климаттық жағдайының заңды салдары.
Жоғарыда келтірілген Герасимовтың тақыр түзілу үрдісінің солы-
сортаңды сипаты туралы көзқарастарын Иванова толықтай қолдайды 27. Ол
1928 жылы Каспий маңы ойпатындағы, өзінің пікірінше, сортаңды горизонттың
рөлін ойнайтын тығыз қабықша – тақыр тәрізді сотаңдарды сипаттайды. Ол
өзінің еңбегінде тақырларды беткі сортаңдар деп атайды және Герасимовпен
толықтай келісе отырып, оларды сортаңды топырақтар қатарына жатқызады.
Иванованың пікірінше, бұл тақырлық сортаңдар ... құрамында жұтылған натриге
ие бола отырып, топырақты сортаң сияқты сипаттайтын физикаық –химиялық
қасиеттердің пайда болуына жеткілікті жағдай жасайды.
Мұндай жағдайда Герасимов пен Иванованың пікірлерңмен келісе
отырып, тақыр түзілу үрдісін таза топырақтық жол деп санау керек және ол
топырақтың түзілуінің ең оңтүстіктік сорлы-сортаңды типі деп қарастыруға
жол ашады.
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның шөлді-далалы жағдайындағы
әлсіз тұзданған борпылдақ сазды шөгінді тұздану мен сілтіленудің бегілі
қатынасында тақырларға айналуы мүмкін. Бұл эволюцияны қарапайым түрде,
сірә, былайша беруге болатын секілді: сазды шаблонөгінді – тақыр тәрізді
сұр топырақ - әдеттегі тақыр немесе тақырлы сортаң – тақырлы беті немесе
реликтілі тақырлары бар тұзданған сұр топырақтар.
Жоғарыдан көріп отырғанымыздай, тақырларды қарастырып өткен
авторлардың барлығы тақырларың қалыптасуы үшін сортаңдыылықтың болуының
қажеттігін мойындайды., бірақ олардың ешқайсысы да бұл сортаңдылықтың
пайдасына ешқандай салмақты дәлелдер келтірмейді.
Тақырларды зерттеу мен олардың шығу тегіне деген түрлі
көзқарастарың даму тарихын қорытындылай келіп, тақырларды түсіну жолдарын
төрт ірі бағытқа бөлуге болады:
1) таза геологиялық ;
2) геологиялық-геоморфологиялық;
3) топырақтық-геологиялық;
4) таза топырақтық.
Бұл бағыттардың әрқайсысы тақырлардың түзілуіне әртүрлі
көзқарстармен сипатталады.
1. Тақырларды геологиялық құрылым ретінде қарастыратын бағыт.
1) теңіздік жаратылу, бұрынғы көлдердің, теңіз қадықтарының құрғап,
тұщыланып кеткеннен кейінгі тағандары тақырларға айналады
(Коншин, Мушкетов, т.б.) ;
2) құрлықтық жаратылу, құмды-сазды бөліктер (және тұздар) жиналатын,
айналадағы қыраттардан жаңбыр немесе қар суларымен және жел
әрекетімен келетін шаблонөгінілер тұнатын ойпаттар тақырларға
айналады (Барбот-де Марни, Обручев, Андрусов, т.б.) ;
3) ежелгі аллювиальды түзілім, көлдік және бастысы өзендік
шаблонөгінділер әсерінен пайда болу (Гедройц, Архангельский).
2. Тақырларды жер бетінің пішіндері деп қарастыратын геологиялық-
геоморфологиялық бағыт:
1) денудациялық-аккумулятивті үрдістердің нәтижесі ретінде;
тақырлардың ойыстарының құрылуы және үштік кезеңнен кейінгі
климаттың ауытқуымен байланысты олардың тұщы жауын-шашын
суларымен толтырылуы; тақырларды топырақ суарымен , жер асты
суларымен байланыстыру (Нацкий);
2) карстық ландшафттың элементтері ретінде, жер асты суларының
ерітуші әрекетімен байланысты түзілу (Нацкий, Щербаков);
3) жер бетінің пішіндері ретінде, лайлы шаблонөгінділердің
шөгуі нәтижесінде пайда болған: а) жер беті суларымен, б) жер
асты суларымен (суффозиялық-карстық тақырлар); соңғысы топырақ
суының деңгейінің ауытқуымен байланысты;
4) жер бедерінің өзіндік ерекше пішіндері ретінде, түпкі
жыныстардың (тақырлардың арасындағы саздар) жолмен жалаңаштанған
синклинальды ойыстарындағы құмды-сазды материалдардың лайлану
өнімдері, яғни, тақырлардың түзілуі тектоникалық үрдістермен
байланысты (Макеев).
3. Топырақтық-геологиялық бағыт, тақырларды жұқа бөлікті шөгінді
тұнбалр ретінде қарастырады, топырақ түзуші үрдістер өте әлсіз
дәрежеде болса да дами алады:
1) делювиаьды шөгінділер, жаңа қабаттармен толығатын топырақ
түзілудің жаңа басталған үрдісі;
2) қарапайым топырақтар секілді геологиялық құрылымдарға жақын;
әдеттегі тақырларда топырақ түзілу үрдісі не өте әлсіз, не
мүлдем көрсетілмеген (Димо).
4. Топырақтық бағыт, тақыр түзілуді екі құбылысқа ажыратады: а)
минералды массалардың жиналуы (геологиялық құбылыс),
б) жекешеленген горизонттардың морфологиялық құрылуы
(топырақтық), яғни тақырларды кез-келген тектегі
шаблонөгінділерде дамитын топырақ ретінде қарастыратын бағыт:
1) гидромофты топырақ ретінде, жұқа бөлікті шөгінділерде сулардың
ұзақ уақыт тұруы мен одан кейінгі құрғау нәтижесінде құрылады
(Никитин, Неуструев);
2) топырақ түзілудің шөлді-далалы типтегі зоналық топырағы ретінде
(сорлы-сортаңды гидроморфты); бұл топырақ үрдісі жер беті
сулапының әсерімен жүреді (Герасимов, Иванова);
3) тақыр түзілу үрдісі қалыпты сортаңды үрдіс болып саналады;
тақырлар топырақ суының деңгейінің төмендеуінен сілтілену
нәтижесінде сорлардан түзіледі.
3. Тақырлардың қалыптасуының физикалық-географиялық жағдайына арналған
зерттеулер
Тақырлар туралы алғашқы сипаттаулар табиғаттанушылар мен геологтар
және геоморфологтар,әрі саяхатшылар мен топырақтанушылардың еңбектерінен
көрініс тапты. Геологтар мен геоморфологтар геологиялық-геоморфологиялық
жақтарынан сипаттаса, оны топырақтанушылар топырақтың тегі жөнінен
қарастырды. Ал саяхатшылар мен табиғаттанушылар тақырларға жалпылама
сипаттама беріп өтті. Сондықтан тақырларды физикалық-географиялық жағынан
қарастыру ол кезде кенжелеу болды.
1934 жылы КСРО Ғылым Академиясының кешенді экспедициясының Сарықамыс
топырақ отрядының құрамында болған топырақтанушы ғалым О.О.Оспанов
зерттеушілермен бірге Түркістандағы Көнедария ежелгі аллювиальды жазығының
тақырларын зерттеген болатын.
Зерттеушілердің тікелей міндеттері болып, біріншіден, тақырлардың
негізгі физикалық-химиялық қасиеттерін білу және тақыр түзілу үрдісінің
мәнін түсінуге жақындау үшін зерттеу жүргізу; екіншіден, тақырларды жер
шаруашылығына пайдалану мақсатында жақсартудың мүмкін тәсілдерін айқындау
саналды.
Бергтің айтуынша, Арал-Каспий облысының климаты жақын өткен кезеңде
қазіргіге қарағанда едәуір құрғақ болған 39. Ал Архангельский,Нацкий және
Герасимовтың долбарлауынша, бұл облыстың климаты үштік дәуірден кейінгі
кезеңде ылғалды кезеңнің құрғақ кезеңмен кезектесіп отыруы жолымен бірнеше
рет өзгерген 40,20,26.
Қазіргі кезде Түркменстанның климаты ерекше құрғақтығымен
ерекшеленеді.Алайда жергілікті жердің (оазис,шөл,тау алды, аңғар және
атырау,т.б.) сипатына орай сол белдеудегі климаттық жағдай жыл және маусым
бойынша өзгеріп отырады.Климаттағы бұл ауытқулар,кейде едәуір маңызды бола
отырып,топырақ түзуші үрдістердің сипатына, оларды күшейтіп не бәсеңдетіп
отыруға әжептәуір әсерін тигізеді.
Д.Н.Қашқаровтың (Құрбатовпен бірге) байқауының орталық Қарақұмдағы “
микроклиматтық құбылыстардан” туған көзқарастары өте қызық.Мұнда
температура мен ылғалдылықтың күрт өзгеруі жер бедеріне, жер бетінің
биіктігі, көлеңкелілігі,т.б.жағдайларға байланысты екендігі
көрсетіледі.Өкінішке орай,бұл мәліметтер өте үзік-үзік әрі мүлдем
өңделмеген.Олардың кейбірін көрсетейік.
1-кесте.Микроклиматтық бақылаулардың көрсеткіштері (У.Успанов, 1940)
Құмды қырқалар Орталық беткейі Тақыр
Топырақ
бетіндегі
биіктік
Тем- Ылғалдылық% Тем- Ылғалдылық,% Тем- Ылғалдылық
пера- пера пера %
тура, абсолюттік тура абсолюттік тура
салыстыр- °С салыстыр- абсолюттік
°С малы малы °С салыстыр-
малы
6,2 7,8 14,3
2 28,2 29 31
м ... ... 22 26 42
8,2 9,2 14,7
м ... ... 35,4 31,5 32,2
19 27 41
Топырақ-тың54 56 46
беті − −
Авторлардың болжауынша, Қарақұмның фаунасы орташа климатқа
емес,микроклиматқа, “ шынайы климатқа” тәуелді.Қарақұм топарақтарының
биологиялық әрекетінің де микроклиматқа тәуелді екенін
А.Бродский,А.Яновская,П.Ф.Самсонов, Котова-Самсонова көрсетеді 1.
Хиуа жазирасына 1848 жылы барған алғашқы табиғаттанушы Базинер
Көнедария өзенін екі жағындағы жерлерді “кішігірім құмды жоталармен
бөлінген,біртекті кең жазықтар” түрінде көрсетілген шөл ретінде суреттеді.
1873 жылы Каульбарс та Көнедария аймағын өсімдігі кедей,шөлді жазық
ретінде сипаттады 11.Көне Үргеніш қаласына қарсы Көнедария өзенінің сол
жағалауын Каульбарс “сазды сортаңды жазық” деп атады, ал автордың
“Амударияның төменгі жағалаулары” деген кітабына қосымша ретінде тіркелген
картасынад бұл жазықтар “тақырлар” секілді белгіленген.
Бұлардан едәуір кейінгі Димо,Никитин және Архангельскидің зерттеулері
(1912-1915жж) Көнедарияның маңайы туралы бұрынғы түсініктерді едәуір
кеңейтті.Олардың сипаттамалары былай болып келеді: “көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz