Корпоративтік табыс салығы: мәні, маңызы және қызмет ету механизмі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Бөлім. Корпоративтік табыс салығының теориялық және методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс салығының
қалыптасу мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығының қызмет ету жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Корпоративтік табыс салығын есептеу және төлеу механизмі ... ... .
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау ... ... ... ..
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудағы дамыған шет мемлекет
елдерінің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығынның мәселелері және жетілдірілу жолдары ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І.Бөлім. Корпоративтік табыс салығының теориялық және методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс салығының
қалыптасу мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығының қызмет ету жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Корпоративтік табыс салығын есептеу және төлеу механизмі ... ... .
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау ... ... ... ..
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудағы дамыған шет мемлекет
елдерінің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығынның мәселелері және жетілдірілу жолдары ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтудегі проблемаларының бірі салықтық қатынастар болып табылады. Ол қаржы ресурстарының әртүрлі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар деңгейінде құрылуымен байланысты және олар өз алдына мемлекет, аймақтар, кәсіпорын, шаруашылық субъектілері, жеке және заңды тұлғалар, барлық салық төлеушілердің көзқарасын ескереді. Қазақстан Республикасында табыстың бір бөлігін мемлекетке беретін және сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Бірақ, нарықтық қатынастарды дамыту жағдайында салықтық жүйенің маңызы мен ролін анықтайтын жаңа бағытты жүзеге асыру қажеттілігі туады. Ғылыми негізделген, өзгермелі нақты жағдайда бұл жүйе экономикалық процестерге оң әсер етеді, теріс құбылыстарды жояды, қоғамда дамыған құқықтық қатынастарды бекітеді.
Салықтық жүйе аса мән беретін құрал, себебі ол меншік түріне қарамастан шаруашылық субъектілердің қызметін ынталандыру үшін әсер ете алады және жағдай жасайды: кәсіпкерлік қызмет пен еңбек белсенділігін ынталандыруды жүзеге асыру; жеке азаматтардың әлеуметтік-ақталмаған ақшалай табыстарын шектеу; инфляциялық есептерге қатысты бағалар мен табыстардың өсуін шектеу; бюджеттің табыстық базасын нығайту мен өсуін қамтамасыз ету. Қазіргі салықтық жүйе алдына қойған мақсаттарды көбінесе шешпейді. Сондықтан әлеуметті-экономикалық дамудың нақты анықталған стратегиялық мақсаттары мен приоритетті бағыттарын жүзеге асыру қажет. Осыған байланысты нарықтық құралдарды тиімді пайдалану негізінді салықтық жүйені қалыптастыру саласында теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстары ерекше өзектілік танытады. Ол тақырыпты таңдау мен қарастырылу сұрақтардың шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.
Рыноктік экономикаға өту жағдайында Қазақстан Республикасындағы табыстың бір бөлігін мемлекетке беретін және сонымен қатар кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Қазақстан Республикасының экономикасында салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуымен мүмкіндік туғызады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған кезінде және белсенді түрде рыноктік экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады.
Салықтық жүйе аса мән беретін құрал, себебі ол меншік түріне қарамастан шаруашылық субъектілердің қызметін ынталандыру үшін әсер ете алады және жағдай жасайды: кәсіпкерлік қызмет пен еңбек белсенділігін ынталандыруды жүзеге асыру; жеке азаматтардың әлеуметтік-ақталмаған ақшалай табыстарын шектеу; инфляциялық есептерге қатысты бағалар мен табыстардың өсуін шектеу; бюджеттің табыстық базасын нығайту мен өсуін қамтамасыз ету. Қазіргі салықтық жүйе алдына қойған мақсаттарды көбінесе шешпейді. Сондықтан әлеуметті-экономикалық дамудың нақты анықталған стратегиялық мақсаттары мен приоритетті бағыттарын жүзеге асыру қажет. Осыған байланысты нарықтық құралдарды тиімді пайдалану негізінді салықтық жүйені қалыптастыру саласында теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстары ерекше өзектілік танытады. Ол тақырыпты таңдау мен қарастырылу сұрақтардың шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.
Рыноктік экономикаға өту жағдайында Қазақстан Республикасындағы табыстың бір бөлігін мемлекетке беретін және сонымен қатар кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Қазақстан Республикасының экономикасында салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуымен мүмкіндік туғызады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған кезінде және белсенді түрде рыноктік экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады.
1. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заңы (Салық Кодексі). – Алматы: Юрист 2005 ж.
2. Қазақстан Респуликасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халықтарына жолдауы.
3. Черник Д.Г., Починок А.П. , Морозов В.П. Основы налоговой систымы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422 б.
4. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422б.
5. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Изд. 2-е перераб. и доп. – Қаржы-Қаражат, 1997. – 472б.
6. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002.-122 б.
7. Ермекбаева Б.Ж., Салықтар және салы салу: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 131б.
8. Курс экономики: Учебник / Под. ред. Б.А. Райзберга. – ИНФРА –М., 1997. – 720б.
9. Я.С. Ядгаров «История экономических учений», Москва.- 2001 г.
10.«История экономических учений», Москва. «Высшая школа». – 1983г.
11.Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы. ТОО Баспа, 1998 – 160б.
12.Қарагусова Г.Д. Налоги: сущность ипрактика использования. – Алматы //Қаржы-Қаражат, 1994. – 45б.
13. Черник Д.Г., «Налоги». Москва. – 1994 г.
14. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары: - Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ Университеті», 2004 ж. – 153 бет.
15.Мещерякова О. «Налоговые системы развитых стран мира» Москва: 1995 г.
16.Князева В.Г. «Налоговые системы зарубежных стран» Москва. 1997г.
17.«Салық жүйесінің даму кезеңдері» // Кусаинов К.К. / Қаржы-қаражат. 2000 ж. №6.
18.Гулаева З.М. /Стратегия индустриально-инновационного развития РК: проблемы и перспективы ее реализации ІҮ-ая традиционная научно-теоретическая конференция молодых ученных и студентов.
19.Статистический ежегодник Казахстана / Под. ред. К.С. Абдиева – Алматы: - Агенство Республики Казахстан по статистики, 2005.– 616б.
20.
2. Қазақстан Респуликасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халықтарына жолдауы.
3. Черник Д.Г., Починок А.П. , Морозов В.П. Основы налоговой систымы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422 б.
4. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422б.
5. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Изд. 2-е перераб. и доп. – Қаржы-Қаражат, 1997. – 472б.
6. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002.-122 б.
7. Ермекбаева Б.Ж., Салықтар және салы салу: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 131б.
8. Курс экономики: Учебник / Под. ред. Б.А. Райзберга. – ИНФРА –М., 1997. – 720б.
9. Я.С. Ядгаров «История экономических учений», Москва.- 2001 г.
10.«История экономических учений», Москва. «Высшая школа». – 1983г.
11.Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы. ТОО Баспа, 1998 – 160б.
12.Қарагусова Г.Д. Налоги: сущность ипрактика использования. – Алматы //Қаржы-Қаражат, 1994. – 45б.
13. Черник Д.Г., «Налоги». Москва. – 1994 г.
14. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары: - Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ Университеті», 2004 ж. – 153 бет.
15.Мещерякова О. «Налоговые системы развитых стран мира» Москва: 1995 г.
16.Князева В.Г. «Налоговые системы зарубежных стран» Москва. 1997г.
17.«Салық жүйесінің даму кезеңдері» // Кусаинов К.К. / Қаржы-қаражат. 2000 ж. №6.
18.Гулаева З.М. /Стратегия индустриально-инновационного развития РК: проблемы и перспективы ее реализации ІҮ-ая традиционная научно-теоретическая конференция молодых ученных и студентов.
19.Статистический ежегодник Казахстана / Под. ред. К.С. Абдиева – Алматы: - Агенство Республики Казахстан по статистики, 2005.– 616б.
20.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
Тақырыбы: Корпоративтік табыс салығы: мәні, маңызы және қызмет ету
механизмі
Тексерген: Ермекбаева Б.Ж.
э.ғ.к., доц.
Орындаған: Манабаева И.
2-курс магистранты
Алматы 2005
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Бөлім. Корпоративтік табыс салығының теориялық және методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс салығының
қалыптасу мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығының қызмет ету
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Корпоративтік табыс салығын есептеу және төлеу механизмі ... ... .
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау ... ... ... ..
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудағы дамыған шет мемлекет
елдерінің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ІІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығынның мәселелері және жетілдірілу жолдары
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға
өтудегі проблемаларының бірі салықтық қатынастар болып табылады. Ол қаржы
ресурстарының әртүрлі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар деңгейінде
құрылуымен байланысты және олар өз алдына мемлекет, аймақтар, кәсіпорын,
шаруашылық субъектілері, жеке және заңды тұлғалар, барлық салық
төлеушілердің көзқарасын ескереді. Қазақстан Республикасында табыстың бір
бөлігін мемлекетке беретін және сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуына ықпал
етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Бірақ, нарықтық қатынастарды
дамыту жағдайында салықтық жүйенің маңызы мен ролін анықтайтын жаңа бағытты
жүзеге асыру қажеттілігі туады. Ғылыми негізделген, өзгермелі нақты
жағдайда бұл жүйе экономикалық процестерге оң әсер етеді, теріс
құбылыстарды жояды, қоғамда дамыған құқықтық қатынастарды бекітеді.
Салықтық жүйе аса мән беретін құрал, себебі ол меншік түріне
қарамастан шаруашылық субъектілердің қызметін ынталандыру үшін әсер ете
алады және жағдай жасайды: кәсіпкерлік қызмет пен еңбек белсенділігін
ынталандыруды жүзеге асыру; жеке азаматтардың әлеуметтік-ақталмаған ақшалай
табыстарын шектеу; инфляциялық есептерге қатысты бағалар мен табыстардың
өсуін шектеу; бюджеттің табыстық базасын нығайту мен өсуін қамтамасыз ету.
Қазіргі салықтық жүйе алдына қойған мақсаттарды көбінесе шешпейді.
Сондықтан әлеуметті-экономикалық дамудың нақты анықталған стратегиялық
мақсаттары мен приоритетті бағыттарын жүзеге асыру қажет. Осыған байланысты
нарықтық құралдарды тиімді пайдалану негізінді салықтық жүйені қалыптастыру
саласында теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстары ерекше өзектілік
танытады. Ол тақырыпты таңдау мен қарастырылу сұрақтардың шеңберін
анықтауға мүмкіндік береді.
Рыноктік экономикаға өту жағдайында Қазақстан Республикасындағы
табыстың бір бөлігін мемлекетке беретін және сонымен қатар кәсіпкерліктің
дамуына ықпал етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Қазақстан
Республикасының экономикасында салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін
жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға,
өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске
асуымен мүмкіндік туғызады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік
алып, дербес мемлекет болған кезінде және белсенді түрде рыноктік
экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады.
Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастарға өтуінде корпоративтік
табыс салығы елеулі рол атқарады. Корпоративтік табыс салығы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бюджетінің салықтық түсімдерінде ең қомақты
үлеске ие болуда. Сонымен қатар, бұл салық түрі барлық шаруашылық
субъектілердің қаржылық - шаруашылық қызметтерінің нәтижелеріне тікелей
әсерін тигізеді. Осы мәселелерге байланысты корпоративтік табыс салығының
теориялық және тәжірибелік аспектілерін зерттеп дамытудың маңызы зор болып
келеді.
Магистірлік жұмысының мақсаты қазіргі кезең жағдайында салық салудың
теориялық және әдістемелік жағдайларын анықтау, оның негізінде –
республикадағы корпоративтік табыс салығының макро және мезодеңгейде
жетілдіру мен құру бойынша әдістемелік және тәжірибелік ұсыныстарды жүзеге
асыру болып табылады.
Жұмыс жазу барысында қойылған мақсатқа сәйкес келесі мәселелер
шешілді:
- корпоративтік табыс салығының экономикалық табиғатын анықтау және оның
қазіргі жағдайындағы сапалы жаңа мазмұнын ашу;
- республикада және аймақта корпоративтік табыс салығының даму сипатын
кезең бойынша талдау, оның потенциалды мүмкіндіктерін анықтау;
- корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орнын талдау, қазіргі
жағдайында оның бюджетті құру тиімділігіне әсері;
- республикадағы корпоративтік табыс салығын жетілдіру бойынша нақты
ұсыныстарды жүзеге асыру мен негіздеу.
Зерттеу заты корпоративтік табыс салықтарын жинаудың тәжірибелік
әдістері мен теориялық аспектілеріне қатысты ұйымдастырушылық-экономикалық
сұрақтар жиынтығы.
Магистірлік жұмысының міндеттері:
- Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығының мәні мен
мағынасын зерттеу;
- Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығының қалыптасу
тарихын қарастыру;
- Корпоративтік табыс салығын есептеу және төлеу механизімін қарастыру;
- Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау;
- Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салғының мәселелері мен
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Магистірлік жұмысының теориялық методологиялық базасы – экономика
ғылымының классиктерінің еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің,
Парламентінің және Үкіметінің заңды нормативтік актілері, Қаржы
министрлігінің нормативтік материалдары, шетелдік және отандық ғылыми
экономистердің еңбектері Я.А.Аубакиров, В.Д.Ли, В.Д.Мельников,
Б.Ж.Ермекбаева, Г.Д.Карагусова, К.К.Ильясов және А.И.Худяков зерттеу
барысында жинақталған және өңделген есептік мәліметтер. Жүйелік талдау,
ақпаратты экономика – статистикалық өңдеу, салыстыру, негіздеу және тағы
басқа сияқты әдістер қолданылды.
Магистірлік жұмысының құрылымы - магистірлік жұмысы кіріспе, үш бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің бірінші бөлімінде корпоративтік табыс салығының
экономикалық қатынастар жүйесіндегі қызмет етуінің теориялық және
методологиялық аспектілері, корпоративтік табыс салығының қалыптасу тарихы
және шетел тәжірибесі қарастырылды.
Магистірлік жұмысының екінші бөлімінде – Қазақстан Республикасындағы
корпоративтік табыс салығының есептеу және төлеу механизмін, корпоративтік
табыс салығының бюджетке түсуін талдау және корпоративтік табыс салығын
алудағы салық органдарының атқаратын қызметтері қарастырылды.
Магистірлік жұмысының үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының
корпоративтік табыс салығы бойынша мәселелері мен жетілдіру жолдары мен
даму перспективалары қарастырылды.
І.БӨЛІМ. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
Көптеген мемлекеттің рыноктік экономикаға әсер етуші экономикалық
тұтқаларының ішінде салықтың алатын рөлі зор. Ол әсіресе өтпелі
экономикалық кезеңде мемлекеттің қаржы-несие механизміндегі экономиканы
реттеуші жүйелердің бірі ретінде қарастырылады. Мемлекет салық саясатын
рынокқа жағымсыз әсер етуші ретінде кеңінен қолданады. Салықтар, сондай-ақ
жалпы салық жүйесі рынок жағдайында экономиканы реттеуші құралдар ішіндегі
ең жоғарыларының бірі болып табылады. Жалпы халық шаруашылығының қаншалықты
тиімді жұмыс істеуі салық салу жүйесінің дұрыс жолға қойылатындығына
тікелей байланысты. Салықты қолдану жалпы мемлекеттік қызығушылық пен
коммерциялық қызығушылықты немесе мүддені ешқандай меншік заңды тұлғалардың
ұйымдық және ведомствалық бағыну түрлеріне қарамастан біріктіретін және
басқару әдісінің бірден-бірі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,
тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтың көмегімен кәсіпкерлер, жергілікті және мемлекеттік бюджетпен,
банктермен, сонымен қатар жоғарғы органдармен байланыс орнатылады. Салық
арқылы ішкі экономикалық қызметтер, шетел инвестициясын тарту саясаты,
кәсіпорындардың ішкі шаруашылық табыстары мен пайдаларын реттеп
қалыптастырады. Мемлекет салық арқылы өзінің қоғамдық міндеттерін
ресурстарды иелену арқылы іске асырады. Салық арқылы табыстың көп бөлігін
алатын әлеуметтік қамсыздандыру іске асырылады. Салық салу жүйесі адамдар
арасындағы табыстың соңғы бөлінулерін анықтайды.
Салық қоғамның түрлі кластарға бөлінуімен және мемлекеттің құрылуымен
бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі
қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан
да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге
қалыптасады. Ол “азаматтардың алымдары көпшілікке бағытталған билік құру
үшін қажет” деген қағидаға сүйенеді. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Қоғамның дамуымен байланысты бірде-бір мемлекет өзінің даму деңгейін
салықсыз түсіндіре алмайды. Себебі, қандай да бір топтың сұранысын
қанағаттандыру үшін белгілі көлемде ақша сомасы қажет, ал ол ақша салық
арқылы жиналып отырады. Осыдан шығаратын қорытынды ең төменгі салық
ауыртпашылығы мемлекеттің төменгі өз қызметтерін іске асыруға кететін
шығынымен анықталынады, олар: басқару, қорғаныс, сот тәртіп сақтау.
Мемлекеттің қызметтер түрі көп болған сайын ол соғұрлым салықты көп жинауы
керек.
Сонымен, салық салу дегеніміз – ол табысты заңды, жеке тұлғалар және
мемлекет арасында бөлу, ал салық қоғамдық сұранысты қанағаттандыру
мақсатында заң негізінде бюджетке заңды және жеке тұлғалардың міндетті
төлемдері болып табылады. Салық табыс алушы жеке және заңды тұлғаларды
мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысуға міндеттейді. Салықтар
қайта бөлу құралы бола отырып, адамдардың қандай да бір қызметтерін
дамытуына мүмкіншілік, ынталандыру болады.
Салықтар дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы
көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі-бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде анықтаса,
салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит “салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен
жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизміне жатады. Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер
мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық
элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар болып табылады:
- субъект;
- объект;
- салық көзі;
- салық ставкасы;
- салық өлшем бірлігі;
- салық оклады;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен
міндеттері;
- салық төлеуін бақылау;
- салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) – салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер: резидент және резидент емес заңды
тұлғалар; Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқада
көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады. Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың
мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады. Регрессивті салық
ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне қарай салық ставкасының
төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сала түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту және тағы басқалар жатады.
Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты
шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі
бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылау нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көреткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау–касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау
чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолдануына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа және мүлікке салынады. Тікелей
салықтарға мынадай салықтар жатады: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс
салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқалар.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала
салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын салық, акциздер.
Бюджетке түскен соң салықтар қолдану белгісіне қарай: жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпоративтік табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және тағы
басқалар жатады. Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген
нақты шараларға жұмсалады. Яғни, белгілі бір бекітілген мақсаты болады,
бұларды кейде мақсатты салықтар деп атайды. Мысалы, көлік құралдарына
салынатын салық жол қорын құруға жұмсалады.
Салық салу органдарына байланысты: орталықтанған (жалпы мемлекеттік)
және жергілікті салықтар болып бөлінсе, салық салу объектісінің
экономикалық ерекшелігіне байланысты табысқа салынатын салық және тұтынуға
салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар – бұл салық төлеушінің кез-келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына
салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық. Тұтынуға салынатын
салықты – салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын төлеген кезде төлейді.
Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар – бұл нақтылы табыстың түсуі есептелместен салық
төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады.
Оған жер салығы, мүлікке салынатын салығы жатады. Дербес салықтар – салық
төлеушінің салық салынатын объектісінен алынатын табыс мөлшеріне байланысты
салынады. Дербес салықтарды тек табыс қана емес төлеушінің қаржылық жағдайы
да қызықтырады, мысалы: жанұя жағдайы. Оған корпоративтік табыс салығы,
жеке табыс салығы жатады.
Салықты есептеуіне немесе салық салу объектісін бағалауға байланысты
салық өндіріп алудың 4-әдісі бар:
1. Кадасторлық;
2. Салық төлеушінің декларациясы бойынша;
3. Табыс көзінен алынатын салық;
4. Патентпен.
Кадасторлық әдіс бойынша есеп немесе салық салу объектісіндегі оның
табыстылық деңгейіне қарайды да, нақты табыстылығы ескерілмейді. (Жер,
мүлік салығы).
Декларация бойынша салық төлеуші табыс көлемін көрсетеді, онда
жеңілдіктер, шегерістер жасалып қалған сомадан салық төленеді.
Табыс көзінен алынатын салық салық төлеушінің табыс алатын орнынан,
жұмыскердің жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясында есептелінеді,
сол жерде төленеді.
Патент бойынша салық әр түрлі қызметтерден түскен табыстан төленеді,
олардың көлемі мен есеп мөлшерін анықтау қиын.
Салықтық есептің кассалық және есептік деген екі әдісі қолданылады.
Қызмет көрсеткен немесе артып жіберілген және мүлікті кіріске алған жерде
ақша төленген жағдайда - кассалық әдіс бойынша табыстар мен шегерімдер осы
жерде есептелінеді. Есептік әдіс бойынша төлем жасау мерзіміне қарамай
есептелінеді. Екінші әдіс салық қызметкерлеріне ыңғайлы, осы екінші әдіс
Қазақстанда барлық төлеушілер үшін қабылданған. Төлеушілер үшін бұл әдістің
кемшілігі – салық төлемдері тіпті уақыт жетпегеніне қарамай төленуі керек,
бұл айналым құралдарының оқшаулануына алып келеді.
Жалпы салық ұғымдар теориясын салық жүйесі ұғымымен аяқтаймыз. Салық
жүйесі – бұл елдің саяси-әлеуметтік, экономикалық және қаржы жағдайына
байланысты елдегі салықтар жиынтығы. Әрбір ел өзінің салық жүйесін құрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке; Қаржы
Министрлігіне жүктеледі, яғни салық инспекциясының ең басшылары негізгі
реттеуші рол атқарады. Салықтың мәні олардың қызметінен пайда болады. Жалпы
ескеретін бір жағдай қаржы категориясын толық қарастырғанда салық
субкатегория ретінде қарастырылады. Себебі, қаржы қызметінде бөлу қызметін
сипаттайды. Жалпы “салық қызметі” бұл оның іс-әрекетінің мәні мен
әдістемелік ерекшелігінде. Жоғарыдағы қызмет бұл экономикалық категорияның
мемлекеттік табысты қайта бөлудегі құндық құрал ретінде қоғамдық мағынаға
ие болғандығын көрсетеді. Бұл жерден салықтық қайта бөлу қызметінің
туындағандығын байқаймыз. Сонымен бірге орталықтанған бөлу қатынастарындағы
маңызы да көрінеді.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде келесідей салықтың негізгі
қызметтері көрсетіледі: фискалдық, ынталандырушы, реттеушілік, қайта бөлу,
бақылау және шет ел әдебиеттерінде сонымен бірге шектеушілік қызметі де
көрсетіледі.
1. Салықтың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
барлық салық жүйесінің даму тарихында кездесетін және барлық елдерге тән
қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құралып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады және мемлекеттің өсуіне материалдық
жағдай пайда болады. Яғни, мемлекет салықтарды сәйкес келетін шығындарды
қаржыландыру үшін жинайды. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын
негізгі қаржылық көздер – салықтар. Өндірістік қатынастардың дамуымен
фискалдық қызметтің мәні де өсе түсуде. Бұл барлық дамыған елдердің
тарихында айқын көрінеді және қазіргі жағдайдағы өзіміздің мемлекетімізден
де айқын көрініс табуда.
Салықтың фискалды қызметі арқылы ұлттық табыстың бір бөлігі ақша
түрінде мемлекеттендіріліп, елдің экономикалық реттеуінде мемлекеттің
рөлін объективті өсіреді. Фискалдық қызмет бақылаумен тығыз байланысты
және белгілі бір деңгейде оларды шарттастырады. Салықтың бұл қызметтерден
бөлінбейтіндігі сияқты бақылау қызметі де фискалдық қызметпен тығыз
байланысты және олар бір біріне сүйене жұмыс істейді. Бірақ та, фискалдық
саясат қаншалықты жетекші қызмет атқарғанымен салықтың жалпы қоғамдық
артықшылығын аша алмайды. Ол тек қана ұлттық табыс құрудағы ақша
қатынастарындағы рөлін ғана көрсете алады. Мемлекеттік шығындарды
қаржыландыруды қамтамасыз етеді, яғни фискалдық немесе икемділік қызметті
іске асырады. Фискалдық саясатқа мемлекет қызметінің бюджет құралдарына
иемденуі жатады. Бұл қызметтің бір жағы салық салудың жинау жүйесімен,
екінші жағы олардың шығысымен байланысты. Міне, дәл осы құралдар арқылы
мемлекет ұлттық қауіпсіздік, тұрғындарды қоғамдық игілікпен әлеуметтік
қамсыздандыру және басқа да көптеген мәселелерін шешеді. Салықтарды
манипуляциялай отырып іскерлік қатынастарды ынталандыруға, жұмыссыздық пен
инфляцияға әсер етуге болады.
2. Салықтың екінші қызметі – ынталандырушы қызметі. Бұл қызмет арқылы
халықтың өсуіне, экономикалық өсуге, техниканы жаңартуға, ғылыми зерттеуге
және тәжірибелік конструкциялық жұмыстар (ҒЗТКЖ) жүргізуге тұрғындардың
келуіне ынталандырулар жасау.
3. Салықтың үшінші қызметі – реттеушілік қызмет. Бұл қызмет салық
механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық
ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз
байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-
40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50(-нан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50(-ы аралығында болса,
онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40(-ы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін
мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы
өндірістегі қызметтерін көрсетеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін
жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады.
Салықтың реттеуші қызметі ұдайы өндіріс процесінің масштабы мен қарқынына
әсер етуінен пайда болады. Салықты өзгеру төлем қабілетінің сұранысы мен
ұсынысының кеңеюіне немесе таралуына әкеледі, сонымен бірге жұмыс пен
қызметтің, жинақтар мен инвестицияның азаюына не көбеюіне алып келеді.
Салықтар сонымен бірге қоршаған ортаға, инновацияға, ресурстар жинауға,
экономикалық еңбекке талпынысты пайда болдырады немесе бұзады. Яғни,
салықтар мемлекеттің экономикаға кедергі жасау құралдарының ең
белсенділерінің бірі. Олар экономикалық даму мен әлеуметтік қайта құрылуды
тоқтатуы немесе қарқын беруі мүмкін. Дамыған елдерде дағдарысқа қарсы
бағдарламаларда салық экономиканы мемлекеттік реттеудің міндетті
құралдарының бірі. Салықтың реттеуші қызметі ұлттық шаруашылықтың
қабылданған бағдарламаға сай дамуына әсер ете алады. Сонымен бірге салық
түрлерін, олардың қойылымдарын, жинау түрлерін, жеңілдіктері мен
шегерімдерін өзгертуге болады. Бұл реттеушілер тұтыну мен жинақтау
көлеміне, қоғамдық өндірістің теңдігі мен құрылымына әсер етеді. Осыған
байланысты Қазақстанда салық үлесі мен оларға қосымша төлемдердің төмен
үлесі, салықтардың толық жиналмауы, салықтан жалтарулармен сипатталады.
4. Салықтың төртінші қызметі – қайта бөлу қызметі. Бұл қызмет арқылы
мемлекет салықты жинай отырып экономиканың әр түрлі салаларына әсер етеді,
әлеуметтік саясатты құрады, халықтар мен аймақтардың топтарының араларында
табыстарды қайтадан бөледі, тұрмысы төмендерді қолдайды және тағы басқалар.
Салықтың қайта бөлу қызметі түскен түсімдерді мемлекеттің игілігі үшін
әртүрлі шаруашылық субъектілер арасында бөлу қызметін атқарады. Бұл
қызметтің жалпы масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтың көлеміне байланысты
анықталынады, ол ұлттық табыстың қанша бөлігі мемлекеттендірілгендігін
көрсетеді. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты тұтыну мен жинақтау
арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету, яғни тұрғындардың ағымдағы
тұтынатын табыстарының бір бөлігін бөліп алып оны өнеркәсіптің дамуына
бағыттауы.
5. Бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау. Салықтың бақылау
қызметі белгілі объективті әсерлер үшін қаржы базасының құрылуына бақылау
жасап, сол арқылы мемлекеттің ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Халықтың топтарының және кәсіпорынның кірістерінің есебі, өндірістің
құрылымдары және көлемдері, қаржы ағымдарының қозғалысы бақыланады. Бақылау
қызметінің іс әрекеті мен өмір сүруі мемлекет шеңберіндегі экономикалық
процестерге салықтық бақылаулар, ұйымдастырулар жүргізуге бағытталды.
Бірақ, салықтық бақылау жүргізудің объективті алғышарттары тек қана қаржы
ресурстарын қайта бөлу қажеттілігі туындаған кезде ғана пайда болады. Сол
себепті, бақылау қызметі өзі бөлек өз бетінше сипатта әсер ете алмайды, ол
тек қана фискалдық қызметпен бірге қолданылады.
6. Шектеуші қызмет. Егер мемлекетке қандай да бір өнеркәсіптің дамуы
тиімсіз болса, ол салық саясаты арқылы олардың дамуын шектей және тежей
алады. Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принціптерін кезінде
Адам Смит ұсынған еді. Олар мыналар:
а) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала әрі нақты
белгіленуге тиіс;
б) әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді
әдіспен салынуға тиіс;
в) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық
салудың нақтылығы, әділеттілігі, салық жүйесінің біртұтастылығы және салық
заңдарының жариялылығы қағидаларына негізделінеді.
Салық салудың міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салық
заңдарына сәйкес салықтық міндеттін толық көлемде және белгіленген мерзімде
орындауға тиіс.
Салық салудың нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы
төлемдер мен салықтар нақты болу тиіс. Салық салу нақтылығы салық
төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу
мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында
салық салу жалпыға бірдей және жалпыға міндетті болып табылады, жеке
түрдегі салық жеңілдіктерін жасауға рұқсат етілмейді.
Салық салудың біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы
аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
Салық заңдарының жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші
нормативтік құқықтық кесімдер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға
тиіс.
Мемлекеттік және жергілікті бюджетке түсетін салықтың негізгі
бөлігін кәсіпорындардан алынатын салықтар құрайды. Бюджет табыстарының үлес
салмағын қалыптастыруда кәсіпорынның пайдасына салынатын салық маңызды
болып табылады.
Табыс салығы мен қосымша құн салығы салық жүйесінің құрамдас бөлігі
болады және ұлттық табысты қайта бөлудің құралы ретінде де қызмет етеді.
Бірақ, табыс салығының қосымша құн салығынан ерекшелігі тікелей салық болып
табылады, яғни оның ақырғы сомасы кәсіпорының шаруашылық әрекеттерінің
соңғы қаржылық нәтижесіне түгелдей және бүтіндей тәуелді болады.
Корпоративтік табыс салығы дегеніміз – заңды тұлғалардың табысына
салынатын жалпы мемлекеттік тікелей салық болып табылады. Кәсіпорының жалпы
табысының жарты бөлігіне жуық және одан асатын салықтармен, төлемдермен,
аударымдармен өтейді. Кәсіпорының жалпы табысының қалыптасуы және
бөлінуінің жалпы принціптік схемасы 1- суретте көрсетілген.
1-сурет. Кәсіпорының табыстарының қалыптасуының және бөлуінің схемасы
Көрсетілген схеманы талдамай тұрып оның кейбір шарттарын
белгілейміз. Тәжірибе жүзінде табыстардың қалыптастырылуы және бөлінуі
салықтардың шегерімдері белгілі бір мөлшерде кәсіпорының түрлеріне тәуелді.
Сонымен қатар, уақыт өте келе салықтарды төлеу реттері мен салықтардың
өздеріде өзгеріп отырады.
Бөлу процесінің бастапқы сатылары кәсіпорының жалпы табысынан
қалыптасады. Ол өндірістік кәсіпорының өндіретін өнімдерді, тауарларды
өткізуден, қызметтерді көрсетуден және артық құрал-жабдықтарды, мүліктерді
сатуларынан алынатын түсімдерінің есебінен құралады, сонымен қатар
акциялар, облигациялар және басқа бағалы қағаздар пайыздары және
дивидендтер түрлерінде және өзінің мүлкін жалға беруден басқа
кәсіпорындардың іскерлік қатысуларынан түскен табыстарды қосқанда,
өткізуден тыс операциялар деп аталатын түсімдерден құралады.
Осы кезеңде кәсіпорын егер осы салықтан босатылмаса, онда қосымша
құн салығын төлеуге міндетті болады. Қосымша құн салығы жалпы табыстың
толық сомасынан өндіріліп алынбайды, тек қана кәсіпорының шикізаттарды және
жартылай фабрикаттардан шегерілген сомасына тең болатын кәсіпорының қосымша
құны болады.
Кәсіпорының салынатын салығының негізгі объектілері әртүрлі салық
төлемдерінен алынатын басты қайнар көздерді көрсететін жалпы (баланстық)
пайда болып табылады. Суретте көрсетілген жалпы табыстар алдымен жергілікті
және республикалық бюджеттерден, мақсатты алымдардан аударылады, содан
кейін қалған пайданың салық салынатын бөлігінен пайдаға салықтар және басқа
ұсақ салықтар алынады, сонымен бірге айыппұлдар, өсімақылар, тұрақсыздық
айыптары алынады.
Корпоративтік табыс салығы әлемдік салық салу тәжірибесінде
салықтардың орталығына, көбінесе қолданылатын және белгілі түрлерінің
қатарларына жатады. Кез-келген мемлекет өзінің кәсіпорынның табысының бір
бөлігін жалпы жинақталынатын – мемлекет бюджетіне беру арқылы кәсіпорынның
өзінің таза табысын қоғам арасында бөлуіне мәжбүр етеді.
Корпоративтік табысқа салынатын салықтың ең бір ерекшеленетін
ерекшелігі бұл салық барлық таза немесе баланстық пайдаларға салынбайды,
тек оның салық салынатын бір бөлігіне ғана салынады. Мысалы, кәсіпорының
өндірістік дамуына, кәсіпорының ғылыми-техникалық әлеуметтілігін
жетілдіруге, өндірістік саласындағы пайдадан алынған капиталдық салымдар
пайдаға салынатын салықтан жиі босатылады.
Өндірістегі барлық салықтар және алымдарын төлегеннен кейін пайда
болған табысты бөлінетін (қалдық) пайда деп атайды. “Бөлу” деген аталым
пайданы кәсіпорындар арасында және оның әкімшіліктерінің арасында өздеріне
бөледі. Осы бөлінетін пайданың көп (үлкен) бөлігін пайдадан құралатын
қорлану қорына (кәсіпорының дамуына капиталдар салулар) және пайдадан
құралған тұтыну қорына (әлеуметтік қажеттіліктерге, материалдық
ынталандыруларға және тағы басқаларға) бөлінеді.
Осы тәжірибеде заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салық
салықтық декларация бойынша алынады. Ереже бойынша, салық салынуы
пропорционалді мөлшерлемедегі 15-тен 55(-ға дейінгі таза пайдаға салынатын
салықтармен жүзеге асады.
Кәсіпорының пайдасына салық салудың ең негізгісі методологиялық
аспектісі болып корпорацияның басқаруында қалатын пайданың үлестірілетін
бөлігіне салық көлемін анықтау болып табылады. Мұнда екі вариант
қарастырылуы мүмкін.
Жылдық жиынтық табыстың акционерлерінің дивидендтеріне жеке салық
салулар және оның бөлінуіндегі пайдаға салық салулар бірінші вариант
бойынша жүзеге асады. Осы вариантқа сәйкес келетін дивидендтер жеке
тұлғалардың табыс салығының әрекетіне сәйкес келеді. Нәтижесінде, бір
сомаға екі рет салық салынуы мүмкін – алғашында фирманың пайдасының бір
бөлігіне корпоративтік салық ретінде салынады, содан кейін – акционерлердің
табысына салынатын салық бөлінетін пайдаға жеке табыс салығы сияқты
салынады.
Дивидендтерді қосарлы салық салудан босату үшін пайданы салық
салудың бөлінетін және бөлінбейтін бөліктеріне бөлуге тура келеді, содан
кейін ғана пайданың әрбір бөлігіне сәйкес келетін салық мөлшерлемелерін
қолданамыз.
Қосарлы салық салу бағытына байланысты бөлінетін пайданы келесі
корпорацияның табысынан салық алудың ұлттық жүйесін көрсетуге болады:
1) суретте көрсетілгендей пайданың бөлінетін бөліктеріне
корпорацияның пайдасына салынатын салық салынады;
2) компанияның деңгейіне қарай салық салуды төмендету жүйесі, яғни
бөлінетін пайдаға табыс салығының өте төмен мөлшерлемесінде салық салынады
және салық салынудан біртіндеп босатылады;
3) акционерлер деңгейлеріне қарай салық салуды төмендету жүйесі,
яғни бөлінетін пайдаға корпоративтік салық ұсталғанына қарамастан
акционерлер алатын дивидендтеріне табыс салығын төлеуден біртіндеп
босатылады немесе компаниямен бөлінген пайдаға төленген салығы біртіндеп
акционерлердің салық салынуымен есептелінеді;
4) акционерлер немесе фирма деңгейіне байланысты корпоративтік
салықтың бөлінетін пайдасын түгелдей босату жүйесі.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ
МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
Рыноктік экономикаға өту жағдайында экономикалық реформалар
жүргізудің басты міндеті әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің салымын үлкейтуге
әсер ететін және жекелей шаруашылық субъектілер мен барлық экономиканың
дамуына бағыт болатын салық жүйесін қалыптастыру. Міне, тікелей осыған
байланысты Қазақстанда ұзақ уақыттар бойы салық салу жүйесі тұрақталмады,
ал осы жүйені жасау барысында толық түрде әлемдік тәжірибе зерттелмеді,
өтпелі кезең заңдылықтары, тарихи, әлеуметтік-экономикалық, даму
аспектілері осыған байланысты. 1992 жылы ойлағандай салық жүйесіне жете
алмады. Міне дәл осы “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы”
заңның шығуымен байланысты ғалымдар мен экономистер арасында салық жүйесін
дамыту жөнінде даулар туа бастады. “Қазақстан Республикасынның салық жүйесі
туралы” (1992 жылдың 1 қаңтарынан) заңның күшіне енуі бұрынғыдай
байланыстардың үзілуі, КССРО-ның құлауы, жаңа тәуелсіздік мемлекеттің пайда
болуы, экономикалық құлдыраулар, барлық жаңартулар осы арадан басталғандай
болады.
Кеңес одағы ыдырағаннан соң және Қазақстан егемендігін алғаннан
кейін салық салудың теориясы мен тәжірибе саласында тоқырау байқалды. Ол
негізінен Германия федерациялық республикасының тәжірибесіне сүйенген ресей
тәжірибесін көшіруден көрініс тапты. Яғни, Қазақстан Республикасының 1991
жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық
жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алқашқы бастамасы болып
табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың
бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шарушалық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және тағы басқа құбылыстар іске
аса бастады. “Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы” заңына
сәйкес республикада ешқандай заңдылықтарға қарамай басқа біреудің
тәжірибесін көшіру нәтижесінде алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық
түрі қызмет етті және олар үш топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар -10;
- міндетті түрде төленетін жерлігілікті салықтар мен алымдар-11;
- жергілікті салықтар мен алымдардың –18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы пайдаға салынатын салық,
қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа
салықтар құрады. Үш деңгейлі жүйені қолдану мемлекеттің федеративтік
құрылымына тән болғандықтан мұндай бөлініс Қазақстан сияқты унитарлы
мемлекетте мақсатқа сай болмай шықты. Тіптен салық жүйесін енгізудің
алғашқы айларында-ақ келесідей сұрақтар туындай бастады: не себептен
жергілікті салықтар мен алымдар екі топқа бөлінген, “жалпыға бірдей
міндетті салықтар мен алымдар” қандай мағынаны білдіреді және тағы
басқадай. Жалпы салық анықтамасы салықтың міндетті екендігін көрсетеді, бұл
жерде “міндетті емес” салық түсінігі жоқ. Түсініктемесінде заңға өте
түсініксіз салық классификациясын ұсынды. Екінші топтағы салықтар дәл
біріншілер сияқты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің реттеуінде
болады, ал жергілікті салықтар мен алымдар жергілікті билік органдарының
құзіретіне беріледі (бұл 17 салықтар мен алымдар түрі). Алғашқы салық
жүйесінің көптеген кемшіліктеріде болады. Атап айтқанда, басқа елдерге
қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық
тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салықтар түрлерінің көптігі (43 түрі
болды: 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар
мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар), халықаралық салық салу
қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықталудың қиындығы, дәлелсіз
берілген жеңілдіктердің көптігі (бір ғана табыс салығында – 9 қойылым және
30-ға тарта жеңілдіктер), міне осының барлығы ешқандай реттеуге
келмейтіндігін және ешқандай тиімсіз екендігін көрсетеді. Осыдан келіп
еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан
Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесіндегі Қаржы
және бюджет бойынша Комитет салық жүйесіне реформа жүргізу туралы
Концепцияны даярлап ұсынды, бұл құжатта Қазақстан Республикасында салық
реформасын екі кезеңге бөліп жүргізу көзделді:
- 1 кезең (1992-1995 жж.) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау (Салық жүйесінің 3-4 кезеңдері де бар);
- 3 кезең (1998-2000 жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру;
- 4 кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Салық реформасының бірінші кезеңінің міндеттері салық жүйесіне
қажетті қағидаларды анықтау, жаңа Салық Кодексінің негізгі сипаттамалары
мен құрылымын құру. Жаңа заң қабылдаудың қажеттілігі мен кезек
күттірмейтіндігі жарияланылды:
- көптеген бір-біріне қарама-қайшы келетін заңдар мен заң актілерін
тез арады жалғыз Салық Кодексімен айырбастау;
- заң органдарының арнаулы бір топ өкілдеріне жеңілдіктер беруімен
күрес;
- іріктелген жеңілдік қағидаларын, жалпы жеңілдікті қағидалармен
ауыстыру;
- өзіндік құнға арналған есептік негізді, төлем мен салықтың сандық
параллельді өсуімен күрес.
Дүние жүзінде табыс немесе пайдадан салықты алмайтын мемлекет жоқ
шығар. Бұл экономикалық категориялардың мазмұны, әсіресе осылар салық
салудың объектісі ретінде болған кезде, айтарлықтай тұрақты емес, бірақ
жалпы алғанда пайдадан шығыстар шегерілгенде табыс болатыны белгілі, ал
табыс дегеніміз – шаруашылық субъектілерінің өз тауарларын (жұмыстарын,
қызметтерін) өткізуден алынған түсімі. Былайша айтқанда “табыс”
категориясының мәні барлық уақытта “пайдадан” кең болып табылады. Қазақстан
Республикасы өзінің салыстырмалы қысқа тарихына қарамай салық салудың екі
үлгісін қолданады. Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 14 ақпандағы “Кәсіпорындарға,
бірлестіктерге және ұйымдарға салық салу туралы” заңына сәйкес салық салу
объектісі ретінде пайда саналды. Бұл заңның орнын басқан Қазақстан
Республикасының Президентінің 1994 жылдың 14 ақпанында “Пайда мен табысқа
салық салу туралы” жарлығында объектісі ретінде пайда да, табыс та
танылған. Нәтижесінде, “Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер
туралы” жарлығы табыс салығы формуласына тоқталды, бірақ бұл ретте салық
салудың ерекше көрсеткішін (категориясын) – салық салынатын табысты
шығарған. Одан басқа, “Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер
туралы” бұрынғы жарлық заңды және жеке тұлғаларды қамтитын табыс салығының
бір конструкциясын (құрылымын) құрған. Бірақ та, бұл субъектілердің және
олардың табыс түрлері мен оны алу әдістерінің арасындағы сапалық
айырмашылығына қарамастан, мұндай бірлесуі механикалық түрде болды және
мәні бойынша заңды және жеке тұлғаларға салық салудың екі тәртібі қалып
отырды. Осыған байланысты Қаржы Министірлігі заңды және жеке тұлғалардан
табыс салығын есептеу мен төлеу тәртібі туралы жеке нұсқалар шығарды. Табыс
салығы енді төлем субъектісіне тәуелді екіге бөлініп қарастырылды. “Салық
туралы” жарлық қабылданған кезде табыс салығын салуда бір ғана объектісі –
салынатын табысты бекітіп, бұл жарлықпен қарастырылғандай жылдық жиынтық
табыс пен шегерімдер арасындағы айырмасымен есептелінді.
Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму тарихында біздің
ойымызша 1994 жыл ерекше орын алады. Дәл осы жылы алғаш рет салық жүйесін
реформалауға нақты қадамдар жасалған болатын. Өзгертулер үлкен екі салыққа
байланысты болды: жеке тұлғалардың табысына салынатын салық және
кәсіпорының табысына салынатын салық. Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар “Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық туралы” және “Заңды
тұлғалардың табысы мен пайдасына салынатын салық туралы” жарлығы
қабылданды. Атап өтілген заң актілерінің қабылдауына байланысты екі
салықтың есептеу механизміне кең түрде өзгеріс енгізілді. Жеке тұлғалардың
табысына салынатын салық көп жылдар бойы бұрынғы КСРО – елдерінде
қолданылып келген шедулярлы салық салудан жалпы жылдық жиынтық табысты
анықтау арқылы есептелетін салық есептеу әдісіне ауысты. Жалпы заңды
тұлғалар бойынша өзгерістер келесідей болды: табысқа салық қойылымының
шегерімі жойылып, екі қойылым қабылданды: барлық заңды тұлғалар 30(,
банктер мен сақтандыру компаниялары 45(, ең алғаш рет бюджеттік ұйымдардың
кәсіпкерлік жолмен тапқан табыстарына салық салынады, жеңілдіктер
қысқартылды (30-дан 6-ға дейін) және тағы басқалар. Бұл жерде тағы да айта
кететін мәселе көптеген жеңілдіктер мен бірге кооперативтер, шағын
кәсіпкерлік, фермерлік және шаруа қожалықтарының дамуын реттейтін
жеңілдіктер де бірге жойылды. 1994 жылға дейін басым салаларда жұмыс
бастаған шағын кәсіпкерлер мен кооперативтерге 3 жылға дейін салықтық
каникулдар, 2 жыл көлемінде төмендетілген салық қойылымдары бар болатын.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту мақсатында жеңілдіктерді қысқарту тек
қана кері әсерлерін берді. Нәтижесінде өндірістік бағытта жұмыс жасап
жатқан кооперативтер, ЖШС мен шағын кәсіпорындар саны қысқарып кетті. Жалпы
өндірістік сферадан сауда, делдалдық, коммерциялық қызмет сферасына ауысу
ағымы қатты байқалды. Тіпті салық қысымының ауырлығы соншалық өндірістік
қызметпен айналысу тиімсіз болып қалды. Кәсіпкерлердің көбісі құралдардың
тез айналымға түсуінің ең басты көзі ретінде дүңгіршектік бизнеске қарай
жалпы бет бұрыс басталды. Бірақ та, экономикалық тұрақсыздық жағдайында
ресми емес сектордың тез өсуін болжау өте қиын болды. Бұл сектордан алынған
табыстар негізінде өндіріске инвестицияланбайды. 1994 жылғы шағын
кәсіпкерлік аяасындағы әрекет еткен салық жеңілдіктерін жоюда салық заңына
бюджетті қорғау механизмі ретінде енгізуі қажет болды, яғни мемлекеттік
бюджетті бұл кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің жеңілдік кезеңінің аяқталуына
дейінгі тоқтап қалу жағдайындағы жоғалту мүмкіндіктерінен қорғап қалу.
Салық салудың әлемдік тәжірибесіндегі жалпы қабылданған әділеттілік
және теңдік қағидасын қолдануға көшу біржақтылықты және асығыстықты
көрсетеді. Теңдік қағидасы салық төлеушіге салық салудың тәртібін тең
қолдануды болжайды. Сондықтан да әртүрлі экономикалық жағдайлардағы
кәсіпкерлердің (мысалы, бірі тауарларды өндіруге негізделінеді, ал екіншісі
делдалдық қызметтерді көрсетуге мамандандырылады) салық салу жүйесін құруда
теңдік қағидасын қолдану менің ойымша мақсатқа сай емес. Экономикалық
дағдарыс, өндірістің құлдырауы, инфляция жағдайында мемлекет отандық
өндірушілерге қатысты протекционизм саясатын қолдануы, дағдарыстан шығу
үшін салықтық реттеу құралдарын белсенді пайдалануы және бизнестің әртүрлі
формаларын дамыту үшін шарттар жасаулары қажет. Мұндай жағдайларда салық
ауыртпашылығын қатаңдандыру оң нәтижеге әкелмеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
Тақырыбы: Корпоративтік табыс салығы: мәні, маңызы және қызмет ету
механизмі
Тексерген: Ермекбаева Б.Ж.
э.ғ.к., доц.
Орындаған: Манабаева И.
2-курс магистранты
Алматы 2005
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Бөлім. Корпоративтік табыс салығының теориялық және методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс салығының
қалыптасу мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығының қызмет ету
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Корпоративтік табыс салығын есептеу және төлеу механизмі ... ... .
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау ... ... ... ..
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудағы дамыған шет мемлекет
елдерінің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ІІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік табыс
салығынның мәселелері және жетілдірілу жолдары
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға
өтудегі проблемаларының бірі салықтық қатынастар болып табылады. Ол қаржы
ресурстарының әртүрлі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар деңгейінде
құрылуымен байланысты және олар өз алдына мемлекет, аймақтар, кәсіпорын,
шаруашылық субъектілері, жеке және заңды тұлғалар, барлық салық
төлеушілердің көзқарасын ескереді. Қазақстан Республикасында табыстың бір
бөлігін мемлекетке беретін және сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуына ықпал
етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Бірақ, нарықтық қатынастарды
дамыту жағдайында салықтық жүйенің маңызы мен ролін анықтайтын жаңа бағытты
жүзеге асыру қажеттілігі туады. Ғылыми негізделген, өзгермелі нақты
жағдайда бұл жүйе экономикалық процестерге оң әсер етеді, теріс
құбылыстарды жояды, қоғамда дамыған құқықтық қатынастарды бекітеді.
Салықтық жүйе аса мән беретін құрал, себебі ол меншік түріне
қарамастан шаруашылық субъектілердің қызметін ынталандыру үшін әсер ете
алады және жағдай жасайды: кәсіпкерлік қызмет пен еңбек белсенділігін
ынталандыруды жүзеге асыру; жеке азаматтардың әлеуметтік-ақталмаған ақшалай
табыстарын шектеу; инфляциялық есептерге қатысты бағалар мен табыстардың
өсуін шектеу; бюджеттің табыстық базасын нығайту мен өсуін қамтамасыз ету.
Қазіргі салықтық жүйе алдына қойған мақсаттарды көбінесе шешпейді.
Сондықтан әлеуметті-экономикалық дамудың нақты анықталған стратегиялық
мақсаттары мен приоритетті бағыттарын жүзеге асыру қажет. Осыған байланысты
нарықтық құралдарды тиімді пайдалану негізінді салықтық жүйені қалыптастыру
саласында теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстары ерекше өзектілік
танытады. Ол тақырыпты таңдау мен қарастырылу сұрақтардың шеңберін
анықтауға мүмкіндік береді.
Рыноктік экономикаға өту жағдайында Қазақстан Республикасындағы
табыстың бір бөлігін мемлекетке беретін және сонымен қатар кәсіпкерліктің
дамуына ықпал етуге қабілетті салықтық жүйе қалыптасқан. Қазақстан
Республикасының экономикасында салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін
жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға,
өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске
асуымен мүмкіндік туғызады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік
алып, дербес мемлекет болған кезінде және белсенді түрде рыноктік
экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады.
Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастарға өтуінде корпоративтік
табыс салығы елеулі рол атқарады. Корпоративтік табыс салығы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бюджетінің салықтық түсімдерінде ең қомақты
үлеске ие болуда. Сонымен қатар, бұл салық түрі барлық шаруашылық
субъектілердің қаржылық - шаруашылық қызметтерінің нәтижелеріне тікелей
әсерін тигізеді. Осы мәселелерге байланысты корпоративтік табыс салығының
теориялық және тәжірибелік аспектілерін зерттеп дамытудың маңызы зор болып
келеді.
Магистірлік жұмысының мақсаты қазіргі кезең жағдайында салық салудың
теориялық және әдістемелік жағдайларын анықтау, оның негізінде –
республикадағы корпоративтік табыс салығының макро және мезодеңгейде
жетілдіру мен құру бойынша әдістемелік және тәжірибелік ұсыныстарды жүзеге
асыру болып табылады.
Жұмыс жазу барысында қойылған мақсатқа сәйкес келесі мәселелер
шешілді:
- корпоративтік табыс салығының экономикалық табиғатын анықтау және оның
қазіргі жағдайындағы сапалы жаңа мазмұнын ашу;
- республикада және аймақта корпоративтік табыс салығының даму сипатын
кезең бойынша талдау, оның потенциалды мүмкіндіктерін анықтау;
- корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орнын талдау, қазіргі
жағдайында оның бюджетті құру тиімділігіне әсері;
- республикадағы корпоративтік табыс салығын жетілдіру бойынша нақты
ұсыныстарды жүзеге асыру мен негіздеу.
Зерттеу заты корпоративтік табыс салықтарын жинаудың тәжірибелік
әдістері мен теориялық аспектілеріне қатысты ұйымдастырушылық-экономикалық
сұрақтар жиынтығы.
Магистірлік жұмысының міндеттері:
- Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығының мәні мен
мағынасын зерттеу;
- Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығының қалыптасу
тарихын қарастыру;
- Корпоративтік табыс салығын есептеу және төлеу механизімін қарастыру;
- Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау;
- Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салғының мәселелері мен
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Магистірлік жұмысының теориялық методологиялық базасы – экономика
ғылымының классиктерінің еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің,
Парламентінің және Үкіметінің заңды нормативтік актілері, Қаржы
министрлігінің нормативтік материалдары, шетелдік және отандық ғылыми
экономистердің еңбектері Я.А.Аубакиров, В.Д.Ли, В.Д.Мельников,
Б.Ж.Ермекбаева, Г.Д.Карагусова, К.К.Ильясов және А.И.Худяков зерттеу
барысында жинақталған және өңделген есептік мәліметтер. Жүйелік талдау,
ақпаратты экономика – статистикалық өңдеу, салыстыру, негіздеу және тағы
басқа сияқты әдістер қолданылды.
Магистірлік жұмысының құрылымы - магистірлік жұмысы кіріспе, үш бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің бірінші бөлімінде корпоративтік табыс салығының
экономикалық қатынастар жүйесіндегі қызмет етуінің теориялық және
методологиялық аспектілері, корпоративтік табыс салығының қалыптасу тарихы
және шетел тәжірибесі қарастырылды.
Магистірлік жұмысының екінші бөлімінде – Қазақстан Республикасындағы
корпоративтік табыс салығының есептеу және төлеу механизмін, корпоративтік
табыс салығының бюджетке түсуін талдау және корпоративтік табыс салығын
алудағы салық органдарының атқаратын қызметтері қарастырылды.
Магистірлік жұмысының үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының
корпоративтік табыс салығы бойынша мәселелері мен жетілдіру жолдары мен
даму перспективалары қарастырылды.
І.БӨЛІМ. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
Көптеген мемлекеттің рыноктік экономикаға әсер етуші экономикалық
тұтқаларының ішінде салықтың алатын рөлі зор. Ол әсіресе өтпелі
экономикалық кезеңде мемлекеттің қаржы-несие механизміндегі экономиканы
реттеуші жүйелердің бірі ретінде қарастырылады. Мемлекет салық саясатын
рынокқа жағымсыз әсер етуші ретінде кеңінен қолданады. Салықтар, сондай-ақ
жалпы салық жүйесі рынок жағдайында экономиканы реттеуші құралдар ішіндегі
ең жоғарыларының бірі болып табылады. Жалпы халық шаруашылығының қаншалықты
тиімді жұмыс істеуі салық салу жүйесінің дұрыс жолға қойылатындығына
тікелей байланысты. Салықты қолдану жалпы мемлекеттік қызығушылық пен
коммерциялық қызығушылықты немесе мүддені ешқандай меншік заңды тұлғалардың
ұйымдық және ведомствалық бағыну түрлеріне қарамастан біріктіретін және
басқару әдісінің бірден-бірі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,
тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтың көмегімен кәсіпкерлер, жергілікті және мемлекеттік бюджетпен,
банктермен, сонымен қатар жоғарғы органдармен байланыс орнатылады. Салық
арқылы ішкі экономикалық қызметтер, шетел инвестициясын тарту саясаты,
кәсіпорындардың ішкі шаруашылық табыстары мен пайдаларын реттеп
қалыптастырады. Мемлекет салық арқылы өзінің қоғамдық міндеттерін
ресурстарды иелену арқылы іске асырады. Салық арқылы табыстың көп бөлігін
алатын әлеуметтік қамсыздандыру іске асырылады. Салық салу жүйесі адамдар
арасындағы табыстың соңғы бөлінулерін анықтайды.
Салық қоғамның түрлі кластарға бөлінуімен және мемлекеттің құрылуымен
бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі
қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан
да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге
қалыптасады. Ол “азаматтардың алымдары көпшілікке бағытталған билік құру
үшін қажет” деген қағидаға сүйенеді. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Қоғамның дамуымен байланысты бірде-бір мемлекет өзінің даму деңгейін
салықсыз түсіндіре алмайды. Себебі, қандай да бір топтың сұранысын
қанағаттандыру үшін белгілі көлемде ақша сомасы қажет, ал ол ақша салық
арқылы жиналып отырады. Осыдан шығаратын қорытынды ең төменгі салық
ауыртпашылығы мемлекеттің төменгі өз қызметтерін іске асыруға кететін
шығынымен анықталынады, олар: басқару, қорғаныс, сот тәртіп сақтау.
Мемлекеттің қызметтер түрі көп болған сайын ол соғұрлым салықты көп жинауы
керек.
Сонымен, салық салу дегеніміз – ол табысты заңды, жеке тұлғалар және
мемлекет арасында бөлу, ал салық қоғамдық сұранысты қанағаттандыру
мақсатында заң негізінде бюджетке заңды және жеке тұлғалардың міндетті
төлемдері болып табылады. Салық табыс алушы жеке және заңды тұлғаларды
мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысуға міндеттейді. Салықтар
қайта бөлу құралы бола отырып, адамдардың қандай да бір қызметтерін
дамытуына мүмкіншілік, ынталандыру болады.
Салықтар дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы
көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі-бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде анықтаса,
салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит “салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен
жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизміне жатады. Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер
мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық
элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар болып табылады:
- субъект;
- объект;
- салық көзі;
- салық ставкасы;
- салық өлшем бірлігі;
- салық оклады;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен
міндеттері;
- салық төлеуін бақылау;
- салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) – салықты және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер: резидент және резидент емес заңды
тұлғалар; Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқада
көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып
отырады. Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың
мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады. Регрессивті салық
ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне қарай салық ставкасының
төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сала түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту және тағы басқалар жатады.
Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты
шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі
бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылау нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көреткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау–касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау
чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолдануына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа және мүлікке салынады. Тікелей
салықтарға мынадай салықтар жатады: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс
салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқалар.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала
салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын салық, акциздер.
Бюджетке түскен соң салықтар қолдану белгісіне қарай: жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпоративтік табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және тағы
басқалар жатады. Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген
нақты шараларға жұмсалады. Яғни, белгілі бір бекітілген мақсаты болады,
бұларды кейде мақсатты салықтар деп атайды. Мысалы, көлік құралдарына
салынатын салық жол қорын құруға жұмсалады.
Салық салу органдарына байланысты: орталықтанған (жалпы мемлекеттік)
және жергілікті салықтар болып бөлінсе, салық салу объектісінің
экономикалық ерекшелігіне байланысты табысқа салынатын салық және тұтынуға
салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар – бұл салық төлеушінің кез-келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына
салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық. Тұтынуға салынатын
салықты – салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын төлеген кезде төлейді.
Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар – бұл нақтылы табыстың түсуі есептелместен салық
төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады.
Оған жер салығы, мүлікке салынатын салығы жатады. Дербес салықтар – салық
төлеушінің салық салынатын объектісінен алынатын табыс мөлшеріне байланысты
салынады. Дербес салықтарды тек табыс қана емес төлеушінің қаржылық жағдайы
да қызықтырады, мысалы: жанұя жағдайы. Оған корпоративтік табыс салығы,
жеке табыс салығы жатады.
Салықты есептеуіне немесе салық салу объектісін бағалауға байланысты
салық өндіріп алудың 4-әдісі бар:
1. Кадасторлық;
2. Салық төлеушінің декларациясы бойынша;
3. Табыс көзінен алынатын салық;
4. Патентпен.
Кадасторлық әдіс бойынша есеп немесе салық салу объектісіндегі оның
табыстылық деңгейіне қарайды да, нақты табыстылығы ескерілмейді. (Жер,
мүлік салығы).
Декларация бойынша салық төлеуші табыс көлемін көрсетеді, онда
жеңілдіктер, шегерістер жасалып қалған сомадан салық төленеді.
Табыс көзінен алынатын салық салық төлеушінің табыс алатын орнынан,
жұмыскердің жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясында есептелінеді,
сол жерде төленеді.
Патент бойынша салық әр түрлі қызметтерден түскен табыстан төленеді,
олардың көлемі мен есеп мөлшерін анықтау қиын.
Салықтық есептің кассалық және есептік деген екі әдісі қолданылады.
Қызмет көрсеткен немесе артып жіберілген және мүлікті кіріске алған жерде
ақша төленген жағдайда - кассалық әдіс бойынша табыстар мен шегерімдер осы
жерде есептелінеді. Есептік әдіс бойынша төлем жасау мерзіміне қарамай
есептелінеді. Екінші әдіс салық қызметкерлеріне ыңғайлы, осы екінші әдіс
Қазақстанда барлық төлеушілер үшін қабылданған. Төлеушілер үшін бұл әдістің
кемшілігі – салық төлемдері тіпті уақыт жетпегеніне қарамай төленуі керек,
бұл айналым құралдарының оқшаулануына алып келеді.
Жалпы салық ұғымдар теориясын салық жүйесі ұғымымен аяқтаймыз. Салық
жүйесі – бұл елдің саяси-әлеуметтік, экономикалық және қаржы жағдайына
байланысты елдегі салықтар жиынтығы. Әрбір ел өзінің салық жүйесін құрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке; Қаржы
Министрлігіне жүктеледі, яғни салық инспекциясының ең басшылары негізгі
реттеуші рол атқарады. Салықтың мәні олардың қызметінен пайда болады. Жалпы
ескеретін бір жағдай қаржы категориясын толық қарастырғанда салық
субкатегория ретінде қарастырылады. Себебі, қаржы қызметінде бөлу қызметін
сипаттайды. Жалпы “салық қызметі” бұл оның іс-әрекетінің мәні мен
әдістемелік ерекшелігінде. Жоғарыдағы қызмет бұл экономикалық категорияның
мемлекеттік табысты қайта бөлудегі құндық құрал ретінде қоғамдық мағынаға
ие болғандығын көрсетеді. Бұл жерден салықтық қайта бөлу қызметінің
туындағандығын байқаймыз. Сонымен бірге орталықтанған бөлу қатынастарындағы
маңызы да көрінеді.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде келесідей салықтың негізгі
қызметтері көрсетіледі: фискалдық, ынталандырушы, реттеушілік, қайта бөлу,
бақылау және шет ел әдебиеттерінде сонымен бірге шектеушілік қызметі де
көрсетіледі.
1. Салықтың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
барлық салық жүйесінің даму тарихында кездесетін және барлық елдерге тән
қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құралып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады және мемлекеттің өсуіне материалдық
жағдай пайда болады. Яғни, мемлекет салықтарды сәйкес келетін шығындарды
қаржыландыру үшін жинайды. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын
негізгі қаржылық көздер – салықтар. Өндірістік қатынастардың дамуымен
фискалдық қызметтің мәні де өсе түсуде. Бұл барлық дамыған елдердің
тарихында айқын көрінеді және қазіргі жағдайдағы өзіміздің мемлекетімізден
де айқын көрініс табуда.
Салықтың фискалды қызметі арқылы ұлттық табыстың бір бөлігі ақша
түрінде мемлекеттендіріліп, елдің экономикалық реттеуінде мемлекеттің
рөлін объективті өсіреді. Фискалдық қызмет бақылаумен тығыз байланысты
және белгілі бір деңгейде оларды шарттастырады. Салықтың бұл қызметтерден
бөлінбейтіндігі сияқты бақылау қызметі де фискалдық қызметпен тығыз
байланысты және олар бір біріне сүйене жұмыс істейді. Бірақ та, фискалдық
саясат қаншалықты жетекші қызмет атқарғанымен салықтың жалпы қоғамдық
артықшылығын аша алмайды. Ол тек қана ұлттық табыс құрудағы ақша
қатынастарындағы рөлін ғана көрсете алады. Мемлекеттік шығындарды
қаржыландыруды қамтамасыз етеді, яғни фискалдық немесе икемділік қызметті
іске асырады. Фискалдық саясатқа мемлекет қызметінің бюджет құралдарына
иемденуі жатады. Бұл қызметтің бір жағы салық салудың жинау жүйесімен,
екінші жағы олардың шығысымен байланысты. Міне, дәл осы құралдар арқылы
мемлекет ұлттық қауіпсіздік, тұрғындарды қоғамдық игілікпен әлеуметтік
қамсыздандыру және басқа да көптеген мәселелерін шешеді. Салықтарды
манипуляциялай отырып іскерлік қатынастарды ынталандыруға, жұмыссыздық пен
инфляцияға әсер етуге болады.
2. Салықтың екінші қызметі – ынталандырушы қызметі. Бұл қызмет арқылы
халықтың өсуіне, экономикалық өсуге, техниканы жаңартуға, ғылыми зерттеуге
және тәжірибелік конструкциялық жұмыстар (ҒЗТКЖ) жүргізуге тұрғындардың
келуіне ынталандырулар жасау.
3. Салықтың үшінші қызметі – реттеушілік қызмет. Бұл қызмет салық
механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық
ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз
байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-
40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50(-нан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50(-ы аралығында болса,
онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40(-ы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін
мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы
өндірістегі қызметтерін көрсетеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін
жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады.
Салықтың реттеуші қызметі ұдайы өндіріс процесінің масштабы мен қарқынына
әсер етуінен пайда болады. Салықты өзгеру төлем қабілетінің сұранысы мен
ұсынысының кеңеюіне немесе таралуына әкеледі, сонымен бірге жұмыс пен
қызметтің, жинақтар мен инвестицияның азаюына не көбеюіне алып келеді.
Салықтар сонымен бірге қоршаған ортаға, инновацияға, ресурстар жинауға,
экономикалық еңбекке талпынысты пайда болдырады немесе бұзады. Яғни,
салықтар мемлекеттің экономикаға кедергі жасау құралдарының ең
белсенділерінің бірі. Олар экономикалық даму мен әлеуметтік қайта құрылуды
тоқтатуы немесе қарқын беруі мүмкін. Дамыған елдерде дағдарысқа қарсы
бағдарламаларда салық экономиканы мемлекеттік реттеудің міндетті
құралдарының бірі. Салықтың реттеуші қызметі ұлттық шаруашылықтың
қабылданған бағдарламаға сай дамуына әсер ете алады. Сонымен бірге салық
түрлерін, олардың қойылымдарын, жинау түрлерін, жеңілдіктері мен
шегерімдерін өзгертуге болады. Бұл реттеушілер тұтыну мен жинақтау
көлеміне, қоғамдық өндірістің теңдігі мен құрылымына әсер етеді. Осыған
байланысты Қазақстанда салық үлесі мен оларға қосымша төлемдердің төмен
үлесі, салықтардың толық жиналмауы, салықтан жалтарулармен сипатталады.
4. Салықтың төртінші қызметі – қайта бөлу қызметі. Бұл қызмет арқылы
мемлекет салықты жинай отырып экономиканың әр түрлі салаларына әсер етеді,
әлеуметтік саясатты құрады, халықтар мен аймақтардың топтарының араларында
табыстарды қайтадан бөледі, тұрмысы төмендерді қолдайды және тағы басқалар.
Салықтың қайта бөлу қызметі түскен түсімдерді мемлекеттің игілігі үшін
әртүрлі шаруашылық субъектілер арасында бөлу қызметін атқарады. Бұл
қызметтің жалпы масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтың көлеміне байланысты
анықталынады, ол ұлттық табыстың қанша бөлігі мемлекеттендірілгендігін
көрсетеді. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты тұтыну мен жинақтау
арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету, яғни тұрғындардың ағымдағы
тұтынатын табыстарының бір бөлігін бөліп алып оны өнеркәсіптің дамуына
бағыттауы.
5. Бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау. Салықтың бақылау
қызметі белгілі объективті әсерлер үшін қаржы базасының құрылуына бақылау
жасап, сол арқылы мемлекеттің ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Халықтың топтарының және кәсіпорынның кірістерінің есебі, өндірістің
құрылымдары және көлемдері, қаржы ағымдарының қозғалысы бақыланады. Бақылау
қызметінің іс әрекеті мен өмір сүруі мемлекет шеңберіндегі экономикалық
процестерге салықтық бақылаулар, ұйымдастырулар жүргізуге бағытталды.
Бірақ, салықтық бақылау жүргізудің объективті алғышарттары тек қана қаржы
ресурстарын қайта бөлу қажеттілігі туындаған кезде ғана пайда болады. Сол
себепті, бақылау қызметі өзі бөлек өз бетінше сипатта әсер ете алмайды, ол
тек қана фискалдық қызметпен бірге қолданылады.
6. Шектеуші қызмет. Егер мемлекетке қандай да бір өнеркәсіптің дамуы
тиімсіз болса, ол салық саясаты арқылы олардың дамуын шектей және тежей
алады. Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принціптерін кезінде
Адам Смит ұсынған еді. Олар мыналар:
а) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала әрі нақты
белгіленуге тиіс;
б) әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді
әдіспен салынуға тиіс;
в) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық
салудың нақтылығы, әділеттілігі, салық жүйесінің біртұтастылығы және салық
заңдарының жариялылығы қағидаларына негізделінеді.
Салық салудың міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салық
заңдарына сәйкес салықтық міндеттін толық көлемде және белгіленген мерзімде
орындауға тиіс.
Салық салудың нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы
төлемдер мен салықтар нақты болу тиіс. Салық салу нақтылығы салық
төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу
мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында
салық салу жалпыға бірдей және жалпыға міндетті болып табылады, жеке
түрдегі салық жеңілдіктерін жасауға рұқсат етілмейді.
Салық салудың біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы
аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
Салық заңдарының жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші
нормативтік құқықтық кесімдер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға
тиіс.
Мемлекеттік және жергілікті бюджетке түсетін салықтың негізгі
бөлігін кәсіпорындардан алынатын салықтар құрайды. Бюджет табыстарының үлес
салмағын қалыптастыруда кәсіпорынның пайдасына салынатын салық маңызды
болып табылады.
Табыс салығы мен қосымша құн салығы салық жүйесінің құрамдас бөлігі
болады және ұлттық табысты қайта бөлудің құралы ретінде де қызмет етеді.
Бірақ, табыс салығының қосымша құн салығынан ерекшелігі тікелей салық болып
табылады, яғни оның ақырғы сомасы кәсіпорының шаруашылық әрекеттерінің
соңғы қаржылық нәтижесіне түгелдей және бүтіндей тәуелді болады.
Корпоративтік табыс салығы дегеніміз – заңды тұлғалардың табысына
салынатын жалпы мемлекеттік тікелей салық болып табылады. Кәсіпорының жалпы
табысының жарты бөлігіне жуық және одан асатын салықтармен, төлемдермен,
аударымдармен өтейді. Кәсіпорының жалпы табысының қалыптасуы және
бөлінуінің жалпы принціптік схемасы 1- суретте көрсетілген.
1-сурет. Кәсіпорының табыстарының қалыптасуының және бөлуінің схемасы
Көрсетілген схеманы талдамай тұрып оның кейбір шарттарын
белгілейміз. Тәжірибе жүзінде табыстардың қалыптастырылуы және бөлінуі
салықтардың шегерімдері белгілі бір мөлшерде кәсіпорының түрлеріне тәуелді.
Сонымен қатар, уақыт өте келе салықтарды төлеу реттері мен салықтардың
өздеріде өзгеріп отырады.
Бөлу процесінің бастапқы сатылары кәсіпорының жалпы табысынан
қалыптасады. Ол өндірістік кәсіпорының өндіретін өнімдерді, тауарларды
өткізуден, қызметтерді көрсетуден және артық құрал-жабдықтарды, мүліктерді
сатуларынан алынатын түсімдерінің есебінен құралады, сонымен қатар
акциялар, облигациялар және басқа бағалы қағаздар пайыздары және
дивидендтер түрлерінде және өзінің мүлкін жалға беруден басқа
кәсіпорындардың іскерлік қатысуларынан түскен табыстарды қосқанда,
өткізуден тыс операциялар деп аталатын түсімдерден құралады.
Осы кезеңде кәсіпорын егер осы салықтан босатылмаса, онда қосымша
құн салығын төлеуге міндетті болады. Қосымша құн салығы жалпы табыстың
толық сомасынан өндіріліп алынбайды, тек қана кәсіпорының шикізаттарды және
жартылай фабрикаттардан шегерілген сомасына тең болатын кәсіпорының қосымша
құны болады.
Кәсіпорының салынатын салығының негізгі объектілері әртүрлі салық
төлемдерінен алынатын басты қайнар көздерді көрсететін жалпы (баланстық)
пайда болып табылады. Суретте көрсетілген жалпы табыстар алдымен жергілікті
және республикалық бюджеттерден, мақсатты алымдардан аударылады, содан
кейін қалған пайданың салық салынатын бөлігінен пайдаға салықтар және басқа
ұсақ салықтар алынады, сонымен бірге айыппұлдар, өсімақылар, тұрақсыздық
айыптары алынады.
Корпоративтік табыс салығы әлемдік салық салу тәжірибесінде
салықтардың орталығына, көбінесе қолданылатын және белгілі түрлерінің
қатарларына жатады. Кез-келген мемлекет өзінің кәсіпорынның табысының бір
бөлігін жалпы жинақталынатын – мемлекет бюджетіне беру арқылы кәсіпорынның
өзінің таза табысын қоғам арасында бөлуіне мәжбүр етеді.
Корпоративтік табысқа салынатын салықтың ең бір ерекшеленетін
ерекшелігі бұл салық барлық таза немесе баланстық пайдаларға салынбайды,
тек оның салық салынатын бір бөлігіне ғана салынады. Мысалы, кәсіпорының
өндірістік дамуына, кәсіпорының ғылыми-техникалық әлеуметтілігін
жетілдіруге, өндірістік саласындағы пайдадан алынған капиталдық салымдар
пайдаға салынатын салықтан жиі босатылады.
Өндірістегі барлық салықтар және алымдарын төлегеннен кейін пайда
болған табысты бөлінетін (қалдық) пайда деп атайды. “Бөлу” деген аталым
пайданы кәсіпорындар арасында және оның әкімшіліктерінің арасында өздеріне
бөледі. Осы бөлінетін пайданың көп (үлкен) бөлігін пайдадан құралатын
қорлану қорына (кәсіпорының дамуына капиталдар салулар) және пайдадан
құралған тұтыну қорына (әлеуметтік қажеттіліктерге, материалдық
ынталандыруларға және тағы басқаларға) бөлінеді.
Осы тәжірибеде заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салық
салықтық декларация бойынша алынады. Ереже бойынша, салық салынуы
пропорционалді мөлшерлемедегі 15-тен 55(-ға дейінгі таза пайдаға салынатын
салықтармен жүзеге асады.
Кәсіпорының пайдасына салық салудың ең негізгісі методологиялық
аспектісі болып корпорацияның басқаруында қалатын пайданың үлестірілетін
бөлігіне салық көлемін анықтау болып табылады. Мұнда екі вариант
қарастырылуы мүмкін.
Жылдық жиынтық табыстың акционерлерінің дивидендтеріне жеке салық
салулар және оның бөлінуіндегі пайдаға салық салулар бірінші вариант
бойынша жүзеге асады. Осы вариантқа сәйкес келетін дивидендтер жеке
тұлғалардың табыс салығының әрекетіне сәйкес келеді. Нәтижесінде, бір
сомаға екі рет салық салынуы мүмкін – алғашында фирманың пайдасының бір
бөлігіне корпоративтік салық ретінде салынады, содан кейін – акционерлердің
табысына салынатын салық бөлінетін пайдаға жеке табыс салығы сияқты
салынады.
Дивидендтерді қосарлы салық салудан босату үшін пайданы салық
салудың бөлінетін және бөлінбейтін бөліктеріне бөлуге тура келеді, содан
кейін ғана пайданың әрбір бөлігіне сәйкес келетін салық мөлшерлемелерін
қолданамыз.
Қосарлы салық салу бағытына байланысты бөлінетін пайданы келесі
корпорацияның табысынан салық алудың ұлттық жүйесін көрсетуге болады:
1) суретте көрсетілгендей пайданың бөлінетін бөліктеріне
корпорацияның пайдасына салынатын салық салынады;
2) компанияның деңгейіне қарай салық салуды төмендету жүйесі, яғни
бөлінетін пайдаға табыс салығының өте төмен мөлшерлемесінде салық салынады
және салық салынудан біртіндеп босатылады;
3) акционерлер деңгейлеріне қарай салық салуды төмендету жүйесі,
яғни бөлінетін пайдаға корпоративтік салық ұсталғанына қарамастан
акционерлер алатын дивидендтеріне табыс салығын төлеуден біртіндеп
босатылады немесе компаниямен бөлінген пайдаға төленген салығы біртіндеп
акционерлердің салық салынуымен есептелінеді;
4) акционерлер немесе фирма деңгейіне байланысты корпоративтік
салықтың бөлінетін пайдасын түгелдей босату жүйесі.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ
МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
Рыноктік экономикаға өту жағдайында экономикалық реформалар
жүргізудің басты міндеті әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің салымын үлкейтуге
әсер ететін және жекелей шаруашылық субъектілер мен барлық экономиканың
дамуына бағыт болатын салық жүйесін қалыптастыру. Міне, тікелей осыған
байланысты Қазақстанда ұзақ уақыттар бойы салық салу жүйесі тұрақталмады,
ал осы жүйені жасау барысында толық түрде әлемдік тәжірибе зерттелмеді,
өтпелі кезең заңдылықтары, тарихи, әлеуметтік-экономикалық, даму
аспектілері осыған байланысты. 1992 жылы ойлағандай салық жүйесіне жете
алмады. Міне дәл осы “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы”
заңның шығуымен байланысты ғалымдар мен экономистер арасында салық жүйесін
дамыту жөнінде даулар туа бастады. “Қазақстан Республикасынның салық жүйесі
туралы” (1992 жылдың 1 қаңтарынан) заңның күшіне енуі бұрынғыдай
байланыстардың үзілуі, КССРО-ның құлауы, жаңа тәуелсіздік мемлекеттің пайда
болуы, экономикалық құлдыраулар, барлық жаңартулар осы арадан басталғандай
болады.
Кеңес одағы ыдырағаннан соң және Қазақстан егемендігін алғаннан
кейін салық салудың теориясы мен тәжірибе саласында тоқырау байқалды. Ол
негізінен Германия федерациялық республикасының тәжірибесіне сүйенген ресей
тәжірибесін көшіруден көрініс тапты. Яғни, Қазақстан Республикасының 1991
жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық
жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алқашқы бастамасы болып
табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың
бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы, шарушалық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және тағы басқа құбылыстар іске
аса бастады. “Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы” заңына
сәйкес республикада ешқандай заңдылықтарға қарамай басқа біреудің
тәжірибесін көшіру нәтижесінде алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық
түрі қызмет етті және олар үш топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар -10;
- міндетті түрде төленетін жерлігілікті салықтар мен алымдар-11;
- жергілікті салықтар мен алымдардың –18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы пайдаға салынатын салық,
қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа
салықтар құрады. Үш деңгейлі жүйені қолдану мемлекеттің федеративтік
құрылымына тән болғандықтан мұндай бөлініс Қазақстан сияқты унитарлы
мемлекетте мақсатқа сай болмай шықты. Тіптен салық жүйесін енгізудің
алғашқы айларында-ақ келесідей сұрақтар туындай бастады: не себептен
жергілікті салықтар мен алымдар екі топқа бөлінген, “жалпыға бірдей
міндетті салықтар мен алымдар” қандай мағынаны білдіреді және тағы
басқадай. Жалпы салық анықтамасы салықтың міндетті екендігін көрсетеді, бұл
жерде “міндетті емес” салық түсінігі жоқ. Түсініктемесінде заңға өте
түсініксіз салық классификациясын ұсынды. Екінші топтағы салықтар дәл
біріншілер сияқты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің реттеуінде
болады, ал жергілікті салықтар мен алымдар жергілікті билік органдарының
құзіретіне беріледі (бұл 17 салықтар мен алымдар түрі). Алғашқы салық
жүйесінің көптеген кемшіліктеріде болады. Атап айтқанда, басқа елдерге
қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық
тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салықтар түрлерінің көптігі (43 түрі
болды: 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар
мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар), халықаралық салық салу
қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықталудың қиындығы, дәлелсіз
берілген жеңілдіктердің көптігі (бір ғана табыс салығында – 9 қойылым және
30-ға тарта жеңілдіктер), міне осының барлығы ешқандай реттеуге
келмейтіндігін және ешқандай тиімсіз екендігін көрсетеді. Осыдан келіп
еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан
Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесіндегі Қаржы
және бюджет бойынша Комитет салық жүйесіне реформа жүргізу туралы
Концепцияны даярлап ұсынды, бұл құжатта Қазақстан Республикасында салық
реформасын екі кезеңге бөліп жүргізу көзделді:
- 1 кезең (1992-1995 жж.) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау (Салық жүйесінің 3-4 кезеңдері де бар);
- 3 кезең (1998-2000 жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру;
- 4 кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды.
Салық реформасының бірінші кезеңінің міндеттері салық жүйесіне
қажетті қағидаларды анықтау, жаңа Салық Кодексінің негізгі сипаттамалары
мен құрылымын құру. Жаңа заң қабылдаудың қажеттілігі мен кезек
күттірмейтіндігі жарияланылды:
- көптеген бір-біріне қарама-қайшы келетін заңдар мен заң актілерін
тез арады жалғыз Салық Кодексімен айырбастау;
- заң органдарының арнаулы бір топ өкілдеріне жеңілдіктер беруімен
күрес;
- іріктелген жеңілдік қағидаларын, жалпы жеңілдікті қағидалармен
ауыстыру;
- өзіндік құнға арналған есептік негізді, төлем мен салықтың сандық
параллельді өсуімен күрес.
Дүние жүзінде табыс немесе пайдадан салықты алмайтын мемлекет жоқ
шығар. Бұл экономикалық категориялардың мазмұны, әсіресе осылар салық
салудың объектісі ретінде болған кезде, айтарлықтай тұрақты емес, бірақ
жалпы алғанда пайдадан шығыстар шегерілгенде табыс болатыны белгілі, ал
табыс дегеніміз – шаруашылық субъектілерінің өз тауарларын (жұмыстарын,
қызметтерін) өткізуден алынған түсімі. Былайша айтқанда “табыс”
категориясының мәні барлық уақытта “пайдадан” кең болып табылады. Қазақстан
Республикасы өзінің салыстырмалы қысқа тарихына қарамай салық салудың екі
үлгісін қолданады. Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 14 ақпандағы “Кәсіпорындарға,
бірлестіктерге және ұйымдарға салық салу туралы” заңына сәйкес салық салу
объектісі ретінде пайда саналды. Бұл заңның орнын басқан Қазақстан
Республикасының Президентінің 1994 жылдың 14 ақпанында “Пайда мен табысқа
салық салу туралы” жарлығында объектісі ретінде пайда да, табыс та
танылған. Нәтижесінде, “Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер
туралы” жарлығы табыс салығы формуласына тоқталды, бірақ бұл ретте салық
салудың ерекше көрсеткішін (категориясын) – салық салынатын табысты
шығарған. Одан басқа, “Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер
туралы” бұрынғы жарлық заңды және жеке тұлғаларды қамтитын табыс салығының
бір конструкциясын (құрылымын) құрған. Бірақ та, бұл субъектілердің және
олардың табыс түрлері мен оны алу әдістерінің арасындағы сапалық
айырмашылығына қарамастан, мұндай бірлесуі механикалық түрде болды және
мәні бойынша заңды және жеке тұлғаларға салық салудың екі тәртібі қалып
отырды. Осыған байланысты Қаржы Министірлігі заңды және жеке тұлғалардан
табыс салығын есептеу мен төлеу тәртібі туралы жеке нұсқалар шығарды. Табыс
салығы енді төлем субъектісіне тәуелді екіге бөлініп қарастырылды. “Салық
туралы” жарлық қабылданған кезде табыс салығын салуда бір ғана объектісі –
салынатын табысты бекітіп, бұл жарлықпен қарастырылғандай жылдық жиынтық
табыс пен шегерімдер арасындағы айырмасымен есептелінді.
Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму тарихында біздің
ойымызша 1994 жыл ерекше орын алады. Дәл осы жылы алғаш рет салық жүйесін
реформалауға нақты қадамдар жасалған болатын. Өзгертулер үлкен екі салыққа
байланысты болды: жеке тұлғалардың табысына салынатын салық және
кәсіпорының табысына салынатын салық. Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар “Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық туралы” және “Заңды
тұлғалардың табысы мен пайдасына салынатын салық туралы” жарлығы
қабылданды. Атап өтілген заң актілерінің қабылдауына байланысты екі
салықтың есептеу механизміне кең түрде өзгеріс енгізілді. Жеке тұлғалардың
табысына салынатын салық көп жылдар бойы бұрынғы КСРО – елдерінде
қолданылып келген шедулярлы салық салудан жалпы жылдық жиынтық табысты
анықтау арқылы есептелетін салық есептеу әдісіне ауысты. Жалпы заңды
тұлғалар бойынша өзгерістер келесідей болды: табысқа салық қойылымының
шегерімі жойылып, екі қойылым қабылданды: барлық заңды тұлғалар 30(,
банктер мен сақтандыру компаниялары 45(, ең алғаш рет бюджеттік ұйымдардың
кәсіпкерлік жолмен тапқан табыстарына салық салынады, жеңілдіктер
қысқартылды (30-дан 6-ға дейін) және тағы басқалар. Бұл жерде тағы да айта
кететін мәселе көптеген жеңілдіктер мен бірге кооперативтер, шағын
кәсіпкерлік, фермерлік және шаруа қожалықтарының дамуын реттейтін
жеңілдіктер де бірге жойылды. 1994 жылға дейін басым салаларда жұмыс
бастаған шағын кәсіпкерлер мен кооперативтерге 3 жылға дейін салықтық
каникулдар, 2 жыл көлемінде төмендетілген салық қойылымдары бар болатын.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту мақсатында жеңілдіктерді қысқарту тек
қана кері әсерлерін берді. Нәтижесінде өндірістік бағытта жұмыс жасап
жатқан кооперативтер, ЖШС мен шағын кәсіпорындар саны қысқарып кетті. Жалпы
өндірістік сферадан сауда, делдалдық, коммерциялық қызмет сферасына ауысу
ағымы қатты байқалды. Тіпті салық қысымының ауырлығы соншалық өндірістік
қызметпен айналысу тиімсіз болып қалды. Кәсіпкерлердің көбісі құралдардың
тез айналымға түсуінің ең басты көзі ретінде дүңгіршектік бизнеске қарай
жалпы бет бұрыс басталды. Бірақ та, экономикалық тұрақсыздық жағдайында
ресми емес сектордың тез өсуін болжау өте қиын болды. Бұл сектордан алынған
табыстар негізінде өндіріске инвестицияланбайды. 1994 жылғы шағын
кәсіпкерлік аяасындағы әрекет еткен салық жеңілдіктерін жоюда салық заңына
бюджетті қорғау механизмі ретінде енгізуі қажет болды, яғни мемлекеттік
бюджетті бұл кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің жеңілдік кезеңінің аяқталуына
дейінгі тоқтап қалу жағдайындағы жоғалту мүмкіндіктерінен қорғап қалу.
Салық салудың әлемдік тәжірибесіндегі жалпы қабылданған әділеттілік
және теңдік қағидасын қолдануға көшу біржақтылықты және асығыстықты
көрсетеді. Теңдік қағидасы салық төлеушіге салық салудың тәртібін тең
қолдануды болжайды. Сондықтан да әртүрлі экономикалық жағдайлардағы
кәсіпкерлердің (мысалы, бірі тауарларды өндіруге негізделінеді, ал екіншісі
делдалдық қызметтерді көрсетуге мамандандырылады) салық салу жүйесін құруда
теңдік қағидасын қолдану менің ойымша мақсатқа сай емес. Экономикалық
дағдарыс, өндірістің құлдырауы, инфляция жағдайында мемлекет отандық
өндірушілерге қатысты протекционизм саясатын қолдануы, дағдарыстан шығу
үшін салықтық реттеу құралдарын белсенді пайдалануы және бизнестің әртүрлі
формаларын дамыту үшін шарттар жасаулары қажет. Мұндай жағдайларда салық
ауыртпашылығын қатаңдандыру оң нәтижеге әкелмеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz