1986 жылдан 2002 жылдар аралығындағы салқын кездегі Алматы және Астана қалалары бойынша ауа температурасының термикалық режимі
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
2 ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА 23
2.1 Алматы қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 23
2.2 Астана қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 25
3 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ САЛҚЫН МЕРЗІМДЕГІ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ ТЕРМИКАЛЫҚ РЕЖИМІ 26
3.1 Алматы және Астана метеостанцияларының салқын мерзімдегі ауа
температурасының салыстырмалы сипаттамалары
3.2 Астана және Алматы қалаларындағы 1986 . 2002 жылдардағы салқын
мерзімдегі ауа температурасының аномалиясы 26
35
4 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНДАҒЫ САЛҚЫН КЕЗЕҢІНДЕГІ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ (1986.2002 жж) 38
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
2 ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА 23
2.1 Алматы қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 23
2.2 Астана қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 25
3 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ САЛҚЫН МЕРЗІМДЕГІ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ ТЕРМИКАЛЫҚ РЕЖИМІ 26
3.1 Алматы және Астана метеостанцияларының салқын мерзімдегі ауа
температурасының салыстырмалы сипаттамалары
3.2 Астана және Алматы қалаларындағы 1986 . 2002 жылдардағы салқын
мерзімдегі ауа температурасының аномалиясы 26
35
4 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНДАҒЫ САЛҚЫН КЕЗЕҢІНДЕГІ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ (1986.2002 жж) 38
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
Бұл дипломдық жұмысымның мақсаты 1986 – 2002 жылдар аралығындағы ел ордамыз Астана және Алматы қалалары бойынша салқын кездегі ауа температурасының термикалық режимін зерттеу болып табылады. Көптеген ауыл шаруашылық салаларына төмен температуралар кері әсерін тигізеді. Қазақстан үшін, ауыл шаруашылық және мал шаруашылық аудан ретінде болғандықтан , оған салқын жарты жылдықтың термикалық режимін зертттеу маңызды, себебі күзде және қыста температураның едәуір төмендеуі күздік егіндер мен жеміс ағаштарының жойылып кетуіне әкелуі мүмкін. Ол сонымен қатар аяздың жалғасуына байланысты құрылыс, газ шаруашылығы, автокөлік және авияцияға үлкен кері әсерін тигізуі мүмкін.
Жұмыстың тәжірбиелік мәні ол бұл жұмыстан алынған сипаттамалар халық шаруашылығының әртүрлі салаларында қолданылуы мүмкін. Жұмысты орындаған кезде 1986 – 2002 жылдар аралығындағы орташа тәуліктік және орташа айлық мәліметтерді ТМ – 1 кестесінен алдық.
Зерттеулерді іске асыру үшін сол жылдардағы , сол мезгілдегі байқалған ауа температурасын алдық, яғни ауа температурасы деп малекулалар қозғалысының орташа кинетикалық энергиясын айтамыз. Астана және Алматы қалаларының салқын кезеңдегі орташа ауа температурасын салыстырдық, орташа тәуліктік теріс таңбалы температуралар жинағын қарастырдық. Салқын кезеңдегі ауа температурасының төменде көрсетілген шектік күндер саны, сонымен бірге ауа температурасының 0 0С – тан өту күнін ұзақтығын алдық. Ауа температурасының аномалияларын ,статистикалық сипаттамалар құрылымын анықтадық. Астана және алматы қалаларының физикалық географиялық жағдайларын және климатын қарастырдық.
Жұмыстың тәжірбиелік мәні ол бұл жұмыстан алынған сипаттамалар халық шаруашылығының әртүрлі салаларында қолданылуы мүмкін. Жұмысты орындаған кезде 1986 – 2002 жылдар аралығындағы орташа тәуліктік және орташа айлық мәліметтерді ТМ – 1 кестесінен алдық.
Зерттеулерді іске асыру үшін сол жылдардағы , сол мезгілдегі байқалған ауа температурасын алдық, яғни ауа температурасы деп малекулалар қозғалысының орташа кинетикалық энергиясын айтамыз. Астана және Алматы қалаларының салқын кезеңдегі орташа ауа температурасын салыстырдық, орташа тәуліктік теріс таңбалы температуралар жинағын қарастырдық. Салқын кезеңдегі ауа температурасының төменде көрсетілген шектік күндер саны, сонымен бірге ауа температурасының 0 0С – тан өту күнін ұзақтығын алдық. Ауа температурасының аномалияларын ,статистикалық сипаттамалар құрылымын анықтадық. Астана және алматы қалаларының физикалық географиялық жағдайларын және климатын қарастырдық.
1. Дроздов О.А. О некоторых особенностях полей метеорологических элементов. // Труды ГГО , 1950: Вып. 19 (81), б. 102 – 122.
2. Байшоланов С.С. Метеорология және климатология. Оқу -әдістемелік құрал. Алматы : Қазақ университеті, 2000. −129 б.
3. Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы. − Л.: Гидрометеоиздат,1984.−751 б.
4. Хромов С.П., Петросян М.А. Метеорология и климатология. − Л.: Гидрометеоиздат,1993.−519 б.
5. Байшоланов С.С., Қожахметов П.Ж. Жалпы метеорология. Оқу құралы.− Алматы: Қазақ университеті,2005. −187 б.
6. И.И. Гуральник ,Г.П. Дубинский, В.В. Ларин,С.В. Мамиконова. Метеорология.− Л.: Гидрометеоиздат,1982.-333 б.
7. Хромов С.П., Мамонтова Л.И. Метеорологический словарь. − Л.: Гидрометеоиздат,1974.−568 б.
8. Климатический справочник по Алма-Атинской области. Гидрометеоиздат, 1961. ─219 б.
9. Тверской П.Н. Курс метеорологии. − Л.: Гидрометеоиздат,1962.−692 б.
10. Сборник научных статей. Исследование опасных явлений погоды на территории Казахстана. Алма-Ата. Изд.КазГУ,1989. ─89 б.
11. Утешова А.С. Климат Казахстана.: М., Гидрометеоиздат, 1959.- 366 б.
12. Коженкова З.П. Курс лекции по синоптической метеорологии. Алма- Ата: 1967. ─ 494 б.
13. Климатический справочник по Целиноградской области. Гидрометеоиздат, 1961. ─274 б.
14. Лебедев А.Н., Писарева Г.П. Климатические сезоны в СССР, //Труды
ГГО, 1956.─Вып. 62.-356 б.
15. Алисов Б.П. Географические типы климата. Метеорология и гидрология, 1936.- № 6. -366 б.
16. Русско-казахский словарь гидрометеорологических терминов. Алматы: Цех полиграфии Казгидромета,1996.- 540 б.
17. Байдал М.Х. Особенности преобразования сезонных макросиноптических процессов.// Труды КазНИГМИ,1955. ─Вып.5.496 б.
2. Байшоланов С.С. Метеорология және климатология. Оқу -әдістемелік құрал. Алматы : Қазақ университеті, 2000. −129 б.
3. Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы. − Л.: Гидрометеоиздат,1984.−751 б.
4. Хромов С.П., Петросян М.А. Метеорология и климатология. − Л.: Гидрометеоиздат,1993.−519 б.
5. Байшоланов С.С., Қожахметов П.Ж. Жалпы метеорология. Оқу құралы.− Алматы: Қазақ университеті,2005. −187 б.
6. И.И. Гуральник ,Г.П. Дубинский, В.В. Ларин,С.В. Мамиконова. Метеорология.− Л.: Гидрометеоиздат,1982.-333 б.
7. Хромов С.П., Мамонтова Л.И. Метеорологический словарь. − Л.: Гидрометеоиздат,1974.−568 б.
8. Климатический справочник по Алма-Атинской области. Гидрометеоиздат, 1961. ─219 б.
9. Тверской П.Н. Курс метеорологии. − Л.: Гидрометеоиздат,1962.−692 б.
10. Сборник научных статей. Исследование опасных явлений погоды на территории Казахстана. Алма-Ата. Изд.КазГУ,1989. ─89 б.
11. Утешова А.С. Климат Казахстана.: М., Гидрометеоиздат, 1959.- 366 б.
12. Коженкова З.П. Курс лекции по синоптической метеорологии. Алма- Ата: 1967. ─ 494 б.
13. Климатический справочник по Целиноградской области. Гидрометеоиздат, 1961. ─274 б.
14. Лебедев А.Н., Писарева Г.П. Климатические сезоны в СССР, //Труды
ГГО, 1956.─Вып. 62.-356 б.
15. Алисов Б.П. Географические типы климата. Метеорология и гидрология, 1936.- № 6. -366 б.
16. Русско-казахский словарь гидрометеорологических терминов. Алматы: Цех полиграфии Казгидромета,1996.- 540 б.
17. Байдал М.Х. Особенности преобразования сезонных макросиноптических процессов.// Труды КазНИГМИ,1955. ─Вып.5.496 б.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 39 беттен, 4 тараудан, 9 кестеден, және 2 суреттен
тұрады, сонымен қатар қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Негізгі сөздер: қыстың қаталдығы, салқын кензеңнің басталуы, салқын
кезеңнің аяқталуы, ұзақтылықтың қайталанушылығы, температура, инверсия,
изометрия, аномалия, экцесс, асимметрия, дисперсия, вариация, орташа
квадраттық ауытқуы, максимальді, минимальді және тағы да басқа терминдар
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: 1986 жылдан 2002 жылдар аралығындағы
салқын кездегі Алматы және Астана қалалары бойынша ауа температурасының
термикалық режимі қарастырылды. Осы екі қала бойынша орташа айлық ауа
температурасы арқылы орташасын, салқын айлардың ұзақтығын, 0 0С− тан өту
кезін орташа тәуліктік теріс таңбалы ауа температурасының жинағы,
статистикалық көрсеткіштерін, соның ішінде орташа квадраттық ауытқуын,
асимметрия коэффициенттерін, экцесс коэффициентін, дисперсия, ауа
температурасының аномалиясын, варияциялық көрсеткішін зерттедік.
МАЗМҰНЫ
б.
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
2 ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА 23
2.1 Алматы қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 23
2.2 Астана қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 25
3 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ САЛҚЫН МЕРЗІМДЕГІ АУА 26
ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ ТЕРМИКАЛЫҚ РЕЖИМІ
3.1 Алматы және Астана метеостанцияларының салқын мерзімдегі ауа 26
температурасының салыстырмалы сипаттамалары
3.2 Астана және Алматы қалаларындағы 1986 – 2002 жылдардағы
салқын 35
мерзімдегі ауа температурасының аномалиясы
4 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНДАҒЫ САЛҚЫН КЕЗЕҢІНДЕГІ АУА 38
ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ (1986–2002 жж)
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмысымның мақсаты 1986 – 2002 жылдар аралығындағы ел
ордамыз Астана және Алматы қалалары бойынша салқын кездегі ауа
температурасының термикалық режимін зерттеу болып табылады. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларына төмен температуралар кері әсерін тигізеді. Қазақстан
үшін, ауыл шаруашылық және мал шаруашылық аудан ретінде болғандықтан , оған
салқын жарты жылдықтың термикалық режимін зертттеу маңызды, себебі күзде
және қыста температураның едәуір төмендеуі күздік егіндер мен жеміс
ағаштарының жойылып кетуіне әкелуі мүмкін. Ол сонымен қатар аяздың
жалғасуына байланысты құрылыс, газ шаруашылығы, автокөлік және авияцияға
үлкен кері әсерін тигізуі мүмкін.
Жұмыстың тәжірбиелік мәні ол бұл жұмыстан алынған сипаттамалар халық
шаруашылығының әртүрлі салаларында қолданылуы мүмкін. Жұмысты орындаған
кезде 1986 – 2002 жылдар аралығындағы орташа тәуліктік және орташа айлық
мәліметтерді ТМ – 1 кестесінен алдық.
Зерттеулерді іске асыру үшін сол жылдардағы , сол мезгілдегі байқалған
ауа температурасын алдық, яғни ауа температурасы деп малекулалар
қозғалысының орташа кинетикалық энергиясын айтамыз. Астана және Алматы
қалаларының салқын кезеңдегі орташа ауа температурасын салыстырдық, орташа
тәуліктік теріс таңбалы температуралар жинағын қарастырдық. Салқын
кезеңдегі ауа температурасының төменде көрсетілген шектік күндер саны,
сонымен бірге ауа температурасының 0 0С – тан өту күнін ұзақтығын алдық.
Ауа температурасының аномалияларын ,статистикалық сипаттамалар құрылымын
анықтадық. Астана және алматы қалаларының физикалық географиялық
жағдайларын және климатын қарастырдық.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Қыстың суық болуы халық шаруашылығына, әсіресе ауыл шаруашылыққа,
құрылысқа және тағы да басқа ортаға кері әсерін тигізеді.
Осыған байланысты көптеген ғалымдар суық жарты жылға және қыстың
аяздығының термикалық режимін зерттеуде улкен көңіл бөледі.
Ауа температурасның 0 0С –тан өтуінің ең ерте және ең кеш күндері
анықталады. Оңтүстік ЕТР мен прибалтикада бұл өтулер қаңтар айының аяғы
немесе ақпан айының басында басталады. Зерттеліп жатқан үлкен территоряның
көбінде бұл өтім наурыз айында оңтүстік және батыстан солтүстік – шығысқа
қарай жүреді.
0 0С–тан өту орташа тәуліктік температурасының ерте және кеш
күндердің арасындағы тербеліс амплитудасы ЕТР – дің оңтүстік және батыс
жақтарында байқалды. 0 0С –тан өту орташа тәуліктік температурасының
қайталануы географиялық ортаға байланысты.оңтүстік аудандарда өтпелі кезең
ақпанда басталып, наурыз немесе сәуірде аяқталады. Ал солтүстікке қарай бұл
күндер жылжиды, наурыздың үшінші декадасында басталып, мамыр немесе
маусымда аяқталады.
Ауаның жылулық режимі температурамен сипатталады. Атмосфераның әрбір
нүктесінде ауа температурасы әртүрлі болады, кеңістік және уақыт бойынша
үздіксіз өзгеріп тұрады. Атмосфераның жоғарғы қабаттарының температурасы
негізінен күш сәулесін жұту арқылы, ал төменгі қабаты (тропосфера)
температурасы жер бетімен жылу алмасу арқылы өзгеріп отырады.
Ауаның жылуы мен салқындалуы төселме беткейдің жылу режиміне
бағынатындықтан ауа температурасының тәуліктік жүрісі төселме беткейдің
температурасының тәуліктік жүрісімен анықталады. Ауа температурасының (2 м
биіктікте) минимальді мәні күн шығар алдында байқалады. Көкжиектен күн
көтерілген сайын алғашқы 2 – 3 сағат ішінде ауа температурасы тез өседі,
сосын оның өсуі баяулайды. Ауа максимальді мәні тал түстен 2 – 3 сағат
кейін (14 – 15 сағат) орнығады. Одан кейін температура төмендейді- алдымен
баяу, сосын жылдамырақ 1.
Ірі су қоймаларының үстіндегі ауа температурасының тәуліктік
амплитудасы су беті температурасының тәуліктік амплитудасынан жоғары
болады. Оның себебі – мұхит үсті ауасында су буының мөлшері жоғары
болатындықтан күн радяциясы жақсы жұтылады және оңай ауаның өзіндік сәуле
шашуы да жоғары болады. Салқын немесе жылы ауа массалары басып кіргенде ауа
температурасының жоғарыда айтылғандай тәуліктік тербелісі бұзылады, яғни
кейде керісінше күндіз төмендеуі немесе түнде өсуі мүмкін.
Тұрақталған ауа – райында ауа температурасының өзгерісі тәулік бойында
айқын ажыратылады. Бірақ ауа температурасының тәуліктік амплитудасы кіші
болады. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы әртүрлі факторларға
бағынышты. Маңызды факторлар:
1) Географиялық ендік. Ендік өскен сайын ауа температурасының тәуліктік
амплитудасы азаяды. Ең үлкен тәуліктік амплитуда субтропиктік ендіктерде
байқалады. Жыл бойында орташа алғанда тәуліктік амплитуда тропиктік
облыстарда 12 0С шамасында , 8 – тан 9 0С –ға дейін орта ендіктерде, 3 –
ден 4 0С-ға дейін поляр шеңберінде , ал одан жоғары 1-тан 2 0С дейін
құрайды;
2) Жыл мезгілі. Қоңыржай белдеуде тәуліктік амплитуданың ең кіші мәні
қыста , ең үлкен мәні жазда орнығады. Көктемде олар күзгі маусымнан біршама
үлкен болады. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы түннін ұзақтығына
да бағынышты. Жоғары ендіктерде жазғы түн өте төмен түсіп үлгермейді,
сондықтан амплитуда кішірек болады. Полярлық аудандарда жазда тәулік бойы
күш батпайтын кезде амплитуда 1 0С шамасында болады. Поляр түні кезінде
температураның тәуліктік тербеліс тіпті байқалмайды, ал көктем мен күзде
тәуліктік амплитуда біршама өседі.
3) Төселме беткейдің сипаты. Су беті үстіндегі ауа температурасының
тәуліктік амплитудасы құрлық үстіндегіден кіші болады. Мұхит және теңіз
үстінде ол 2 –тан 3 0С – ді құраса, құрлық ішінде 20 –тан 22 0С –ға дейін
өседі. Құрғақ дала мен шөлдерде температураның орташа жылдық тәуліктік
амплитудасы 300 С –ға дейін жетеді.
4) Бұлттылық. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы бұлттылық
өскен сайын азая түседі. Бұлт қабаты күндіз күннен көлеңкелеп
температураны азайтса, түнде жер бетінің сәуле шашуын атмосфераға жібермей
ауаның салқындауына кедергі жасайды 2.
5) Жер бедері (рельеф). Ойпан жерлерде (жыра, шұңқыр, оңғар) ауа
күндіз тұрып қосатындықтан қатты қызады, ал түнде керісінше салқын ауа биік
жерлерден ойпаңға ағып түседі. Сондықтан тегіс жерге қарағанда ойпаң
жерлерде температураның тәуліктіік амплитудасы жоғары болады. Дөңес
рельфтердің (тау, төбе, шоқылар) маңында тәуліктік амплитуда тегіс
жердікінен кіші болады.
6) Теңіз деңгейінен биіктік. Теңіз деңгеінен биіктеген сайын ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы азаяды, ал максимум және минимумы
байқалатын уақыт кешігіп орнығады. Тропопауза биіктігінде де амплитудасы 1-
тан 2 0С дейін құрайтын температураның тәуліктік жүрісі байқалады. Бірақ
ол, бұл биіктікте озонның күш сәулесін жұтумен байланысты.
Ауа температурасының жылдық жүрісі негізінен төселме беттің
температурасының жылдық жүрісімен анықталады. Температураның жылдық
амплитудасы , ең жылы ең салқын айлардың орташа айлық температурасының
айырмашылығы болып табылады. Солтүстік жарты шарда құрлықта орташа айлық
максимальді температура шілдеде, минимальді – қаңтарда байқалады. Мұхиттар
мен құрлық жағалауында экстремальді температуралар кешігіп орнығады:
максимумы- тамызда, минимумы- ақпан наурызда. Су беті үстінде ауа
температурасының жылдық амплитудасы құрлық үстіндегіден біршама кіші
болады.
Ендік өскен сайын ауа температурасының жылдық амплитудасы да өседі. Ең
кіші мәні эквоторлық аймақта, ең үлкен мәні полярлық ендіктерде
байқалады. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын жылдық амплитуда азаяды.
Амплитуданың мөлшеріне және экстримальдік температуралардың орнығу
уақытына байланысты ауа температурасының жылдық жүрісінің төрт түрі
ажыратылады:
1) Экваторлық тип. Экваторлық аймақта жылына температурасын екі
максимумы қателігі және күзгі күндіз бен түннің теңелуінен кейін күн
экватор үстінде тұрғанда, және екі минимумы – қысқы және жазғы күн
тоқырауынан кейін байқалады. Бұл жерде температураның жылдық амплитудасы
кішкентай, себебі жыл бойы келетін жылу аз өзгереді; 3
2) Тропиктік тип. Тропиктік тип ендіктерде температураның қарапайым
жылдық жүрісі байқалады, максимумы жазғы және минимумы қысқы күн
тоқырауынан кейін орнығады. Жылдық амплитуда экватордан қашықтаған сайын
өсе түседі, себебі жыл бойы келетін жылудың айырмашылығы өсе түседі,
әсіресе қыс пен жазда. Температураның жылдық амплитудасы мұхиттар үстінде 5
– тан 10 0С-ді ,құрлықтар үстінде минус 10 – тан минус 20 0С –ді
құрайды.
3) Қоңыржай белдеу типі. Бұл белдеуде де температураның минимумы жазғы
және минимумы қысқы күн тоқырауынан кейін орнығады. Температураның минимумы
солтүстік жартышарда құрлық үстінде шілдеде, теңіздер үстінде және
жағалауда тамызда байқалады. Ендік өскенде температураның жылдық
амплитудасы да өседі. Мұхиттар мен жағалаулар үстінде олар орташа алғанда
плюс10 – тан 15 0С дейін , құрлықтар үстінде плюс 30 – дан 50 0С дейін
болады, ал 60 0 ендікте 60 0С дейін жетеді.
4) Полярлық тип. Полярлық аудандарда қыс ұзақ және суық , жаз қысқа да
салқын болады. Температураның жылдық амплитудасы мұхиттар мен жағалау
үстінде 25- тан 40 0С – ге дейін , ал құрлықты 65 0С -дан асады. Максимумы
тамызда , минимумы қаңтарда байқалады 4.
Ауа температурасының биіктік бойынша өзгеруі температураның вертикальді
градиенті арқылы сипатталады. әрбір 100 м биіктік сайын температураның
өзгеру мәнін температураның вертикальді градиенті дейді ( γ с100 м).
Ауа температурасы биіктік бойынша төмендесе оның вертикальді градиенті
оң таңбалы болады. Ауа температурасы биіктік бойынша өссе (инверсиялы)
вертикальді градиент теріс таңбалы болады. Ал изотермия жағдайында
температура биіктік бойынша өзгермейді, тұрақты болады. Температураның
биіктік бойынша таралуын сипаттайтын қисық сызықты стротификация қисығы деп
атайды. Инверсия және изотермия қабаттарын көбіне тежегіш қабаттар деп те
айтады. Олар конвекцияның жоғары дамуын тоқтатады, олардың астында су буы
және ауадағы басқа дақоспалар жиналып қалады. Биіктік және уақыт бойынша
орташа алғанда тропосферада температураның вертикальді градиенті 0,65 0С
100 м тең.
Атмосфераның шекаралық қабатында температураның вертикальді градиенті
өзгермелі келеді- себебі оның жылу режимі негізінен төселме бетпен
турбуленттік жылу алмасу және радияциялық жағдаймен анықталады.
Ортаңғы және жоғарғы тропосферада температураның вертикальді
градиентінің өсуі турбуленттік араласуға байланысты.
Тропопауза қабатында вертикальді градиент күрт азайып нөлге жетеді
(изотермия), кейде теріс таңбалы болып инверсия байқалады.
Тропопаузаның ең төменгі температурасы минус 75 0С, кейде минус 90 0С
экваторлық аймақта байқалады. Экваторлық және тропиктік аймақта
тропопаузада температураның төмен болуы, күшті конвективті қозғалыстың
арасында температураның биіктік бойынша төмендеуі үлкен биіктіктерге дейін
таралуына дейін байланысты. Қоңыржай белдеуде тропопаузаның температурасы
жазда қоңыржай белдеудікінен жоғары, қыста экваторлық аймақтағыдай өте
төмен болады.
Егер, орташа айлық ауа температурасының көпжылдық орташа мәндерінің
теңіз деңгейінде таралуын қарастырсақ, оған географиялық факторлардың әсер
ету заңдылықтарын көреміз. Ең алдымен еңдіктің әсері байқалады. Жер бетіне
радияциялық баланстың таралуына байланысты температура экватордан
полюстерге қарай төмендейді, әсіресе қыс маусымында. Бірақ та картада
изотермия сызықтары ендік шеңберлермен тура сәйкес келиейді, әсіресе
солтүстік жарты шарда. Бұнын себебі құрлық пен теңіздердің әртүрлі
орналасуы, атмосфераның жалпы айналымы, құрлық бетінің орографиясы ,
мұхиттық жылы және салқын ағыстар, қар жамылғысы т.б. әсер етеді. Мысалы
Евразия континентінде ең төменгі температура оның ортасында емес шығыс
бөлігінде байқалады. Оған себеп, Қоңыржай белдеуде ауаның батыстық
тасмалдануы (батыстан шығысқа қарай). Ал мұхиттарды жеке болып қарасақ ,
онда изотерма сызықтары ендік шеңберлеріне сәйкестеу келеді.
Орташа жылдық маусым температурасының географиялық таралуын
қарастырайық (С.П. Хромов бойынша). Экватордың екі жағында –тропиктерде
орташа жылдық температурасы 25 0С –дан жоғары аймақ жатыр. Ол аймақтың
ішінде изотерма сызығы тұйықталған жылу аралдары (28 0С-дан жоғары) бар:
Солтүстік Африкада, Үндістан мен Мексикада, Оңтүстік Америкада, Оңтүстік
Африкада және Австралияда изотерма сызықтары биік ендікке қарай иілген жылу
тілдері бар. Тропиктен тыс ендіктерде изотерма сызықтары ендік сызығына
жақындау болып келеді, әсіресе біріңғай мұхиттан тұратын оңтүстік жарты
шарда. Солтүстік жарты шарда изотерма сызықтары материктер ішінде экваторға
қарай біршама иіліп келеді. Яғни, бұл ендіктерде жыл бойынша орташа алғанда
материктер мұхиттарға қарағанда салқындау болады. Солтүстік Атлант
мұхитында жылы Гольфстрим ағысы жылу тілін құрап тұрады.
Жыл бойынша орташа алғанда ең жылы жер Қызыл теңіздің оңтүстік
жағалауы.Енді жаздың және қыстың орта айларында ауа температурасының
географиялық таралуын қарастырайық.
Қаңтар айда солтүстік шарда жаз орнайды. Солтүстік жарты шардың
тропигінде температура материктер мен мұхиттарда біркелкі келеді, ал
тропиктен жоғары жерлерде температура полюске қарай жылдам төмендейді.
Солтүстік Америка және Евразия материгінде изотермалар экваторға қарай
иіліп суық тілдері байқалады. Солтүстік Атлант мұхитының шығыс бөлігінде
жылы Гольфстрим ығысының арқасында жылу тілі айрықша байқалады, нөлдік
изотерма поляр шеңберіне кіріп тұр. Ондай жылу тілі Тынық мұхитында да бар.
Азияның солтүстік-шығысында (Шығыс Сібір) және Гренландия үстінде
тұйықталған изотермалы суық аралдары орнығады. Біріншісі, Лена мен
Индигирка өзендерінің арасында қаңтардың орташа температурасы минус 480 С ,
ал абсолютті минимум минус 70 0С дейін төмендейді. Бұл ауданды Якут
салқындық полюсі деп атайды. Онда ең төменгі температура Верхоянск мен
Оймяконда байқалады. Екіншісі, Гринландия салқындықполюсінда жергілікті
беткей деңгейінде қаңтарддың орташа температурасы минус 50 0С, ал
абсолюттік минимумы минус 70 0С дейін жетуі мүмкін (картада теңіз деңгейі
берілген).
Гренландия үстірті теңіз деңгейінен біршама биік болғандықтан , картада
Гренландия салқындық полюсі әлсіз бейнеленген. Гренландияның тағы бір
ерекшелігі – онда жазда да мұз үстінде температура төмен болады. Сондықтан
Гренландия тұрақты салқындық полюсі, ал Якут салқындық салқындық полюсі
тек ыстық болып саналады.
Қыста солтүстік полюс ауданы Якутия мен Гренландиядан жылы болады,
себебі циклондар солтүстік полюсте Атлант және Тынық мұхиттарының жылы
ауасын жиі алып келіп тұрады 5.
Қаңтар айында оңтүстік шарда жаз болады, сондықтан экваторлық жылу
аралдары оңтүстік жарты шарға ығысады. Оңтүстік Америкада (28 0С-дан
жоғары), Австралияда (32 0С). Максимальді температура Австралияда 55 0С
дейін жетеді, ал оңтүстік Африкада теңіз деңгейінен біршама биік
жатқандықтан жергілікті беткей деңгейінде температураның абсолюттік
максимумы 45 0С –дан аспайды. Оңтүстік Америка мен Оңтүстік Африканың батыс
жағалауы мұхиттарында салқын ағыстарға байланысты салқындық тілдері айқын
байқалады.
Оңтүстік шардың тропиктен тыс ендіктерде температура полюске қарай
жайлып төмендейді, ал 55 параллельден Антрактиданың жағалауына дейін
біркелкі болады (0–ден минус 5 0С дейін). Антрактида материгінің ішінде
температура минус 35 0С дейін төмендейді.
Шілде айында солтүстік жарты шардың тропигі мен субтропигінде изотерма
сызықтары тұйықталған жылу аралдары айқын байқалады. Солтүстік Африкада,
Аравия мен Орта Азияда және Мексикада (32 –ден 34 0С дейін жетеді).
Мексика мен Орта Азия теңіз деңгейінен біршама биік жатқандықтан жеткілікті
беткей деңгейінде температура теңіз деңгейіндегіден біршама төмен болады.
Сахарада шілденің орташа температурасы 40 0С дейін жетеді. Солтүстік
Африкадағы Ливия шөлінде (Азизия) абсолюттік максимум 58 0С дейін,
Калифорния тау шатқалында жатқан бөлім аңғарында 57 0С дейін жетеді.Ал
Түркіменстанда ауа температурасының абсолюттік максимумы 50 0С құрайды.
Мұхиттар үстінде ауа салқынырақ , Тынық және Атлант мұхиттарында
изотерма сызықтары экваторға қарай иіліп салқындық тілдері орнығады.
Сонымен қатар салқындық тілдері Охот және Беринг теңіздері мен Байкал көлі
үстінде де байқалады.
Бұл кезде оңтүстік жарты шарда қыс , сондықтан материктер үстінде жылу
аралдары жоқ. Оңтүстік Америка мен Оңтүстік Американың батыс жағалауы
мұхиттарындағы салқын ағыстармен байланысты салқындық тілдері қыста да
сақталады. Тропиктен тыс ендіктерде температура Антрактидаға қарай жылдам
азаяды. Материктің шетінде рташа айлық температура минус 35 0С дейін,
Антрактиданың ортасында минус 89 0С (Восток станциясы). Бұл салқындық
полюсі бүкіл жер шарының салқындық полюсі болып табылады.
Жарты шарлардың және бүкіл Жердің температурасы.Алдымен ендік
шеңберлері бойынша жер бетіндегі ауа температурасының таралуын
қарастырайық.
Қаңтар айында температурасы ең төмен ендік 90 0с .е . болса (минус 41
0С), ең жылы жер экватор маңы (плюс 27 0С). Шілдеде температурасы ең төмен
параллель 90 0 о.е. (минус 48 0С), ең жылы параллель 10 0с.е. параллелін
Антрактидада (минус 30 0С ), ең жылы параллель 10 0 с.е. (плюс 27 0С). Жыл
бойынша ең жылы 10 0с.е. параллель жылулық экватор деп атайды. Жылулық
экватордың солтүстік жарты шарда орналасу себебі, онда құрлықтың басым
болуы.
Экватордан полюстерге қарай температура орташа алғанда әр ендік градусы
сайын шамамен 0,5 – тан 0,6 0С дейін азайып отырады, ең көп азаюы орта
ендіктерде байқалады. Оңтүстік шардың орта ендіктерде қыс маусымы
солтүстік шардың қысына қарағанда жылырақ,ал жаз маусымы салқынырақ.
Сондықтан , онда температураның жылдық амплитудасы да кішірек болады.
Оңтүстік шардың биік ендіктері солтүстік шарға қарағанда барлық маусымда да
біршама салқынырақ. Оның себебі, атмосфералық қысымы жоғары мұзды
Антрактида материгінің болуы.
Екі жарты шардың орташа ауа температураларын салыстырытын болсақ,
солтүстік жарты шардың жылырақ екенін көреміз. Температураның жылдық
амплитудасы солтүстік шарда 13,4 0С , оңтүстік жарты шарда 5,0 0С құрайды,
яғни солтүстік шардыың климатының континентальдігі жоғары. Себебі,
солтүстік жарты шарда құрлықтың ауданы оңтүстік шарға қарағанда үлкен және
де солтүстік шардың жаз маусымы оңтүстік шардың жазынан әлдеқайда жылы. Ал
бүкіл жер шарының орташа жылдық температурасы 14,2 0С. Қаңтар айында Жердің
Күнге жақынырақ орналасуына қарамастан қаңтар (12,7 0С ) шілдеде (16,9 0С)
қарағанда біршама салқын. Оның негізгі себебі солтүстік жарты шар
материктерінің (әсіресе Азия ) қыста қатты салқындауы және жазда қатты
қызуы болып саналады.
Ауа температурасының жылдық амплитудасы. Ауа массасы қыста суық, жазда
жылы. Себебі ауа температурасының жылдық амплитудасы үнемі жеке орынға
ауыстыру. Орташа айының температурасы қысқы айда төмен , жазда жоғары. Егер
біз орташа айдың температурасын көп жылдық қатар бақыласақ , онда орташа
айдың температурасы алмасады да қаңтар, ақпан, шілде тамызда төмендеуі
артады. Орташа айдың температурасының айырмашылығы өзі жылы және жылдық ай
, ауа температурасының жылдық амплитудасы деп атайды.
Ауа температурасының жылдық амплитудасы үнемі географиялық ендікте
қозғалады. Экваторда күш радияциясының жылдық амплитудасы өте аз, полюстік
бағыт әртүрлі келетін күн радияциясының қыс және жаз аралық өсуі, ауа
температурасының жылдық ампоитудасы қалыпта өседі. Мұхит жағалау бұл ендік
жылдық амплитудасының өзгерісі 6.Жылдық амплитудасының температурасы
құрлықта үлкен болуы мүмкін.
Жер бедері климатқа үлкен әсерін тигізеді. Әсіресе қатты әсерін
тигізетін ірі бедер формалары - таулар. Таулы аймақтарда ерекше климаттық
тип құрылады. Ол таулы климат жеке климаттық элементтерге таудың әсерін
қарастырайық. Тауда атмосфера массасы азаяды, және мөлдірлігі көбейе күн
радияциясының қарқындығы биіктік бойынша өседі. Алайда тік күн
радияциясының қарқындылығы биіктік бойынша өскенмен тәулік бойы үздіксіз
жүретін сәулелену арқылы жылу шығымының орнын толтырмайды. Осы себептен
және де тағы да ауа массасының биіктік бойынша салқындауы арқылы таулы
аймақтарда биіктік бойынша температураның төмендеуі байқалады. Тауларда
ауа температурасы биіктік бойынша алғанда 100 м сайын 0,5 төмендейді. Ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы теңіз деңгейінің бииіктігіне тәуелді
өзгереді. Биіктікпен олар азаяды да және жыл бойы азырақ өзгереді.
Температура ауытқуларының жылдық амплитудасы тауда биіктікпен азаяды.
Сонымен температураның жылдық амплиудасының өзгеру сипаттамасы бойынша
таулы климат теңіздік климатына жақындайды. Температураның жылдық
максимальділігі тауларда сәл кешігеді. Таулы жерлерде ең жылы тамыз, ең
суық ай- ақпан айы.
Осы жағдайда атмосфера циркуляциясының әсері суық және жылы ауа
массасының барикалық жағдайдағы әртүрлі кезеңдердегі әсерлесууі мен
күрделенеді. Осы факторлардың үлкен температура айырмашылығына әкеледі.
Бірақ жалпы република климатына тән ауа температурасының материктік режимі
болады, яғни үлкен контрастық және күне күрт мезгілдік және тәуліктік
амплитудаларымен ерекшеленеді.
Оңтүстікке қарай құрғақшылықтың күрт өсуіне байланысты, барико-
циркуляциялық жағдай және Қазақстан территория радияциялық байланыстың оң
мәндері жыл бойының көп бөлігінде трансформациялық құрылысымен ерекшеленеді
, ол сол басты екі кезеңнің жаз және қыс мезгілдерінің үлкен салыстырмалы
түрдегі термикалық тұрақтылығымен ерекшеленеді. Қазақстан үшін
температуралық сипаттама суық үстінде жылудың кезеңі кезектесіп
солтүстіктен оңтүстікке қарай өседі. Ал өңтүстік аймақтарда жылдың жылы
кезеңінің ұзақтығы (орташа тәуліктік температура 0 0)10 айдай болады 7.
Ауаның үлкен аномалиялары заңдылықты және кейбір периодтылығымен
сипатталады. Олар көбіне екінші жүзжылдықта кездеседі. Бұл кезеңдер қатты
салқындаудың мүмкіндіктері мен мүмкін еместігін сипаттап қана қоймай,
қыстың орташа температурасы көпжылдық нормалардан 6 –тан 8 0С –ға ерекше
болатынын көрсетеді. 1929 – 1939 жылдарда Алматының қаңтарлық орташа ауа
температурасы минус 12 0 – қа тең екенін көрсетті, яғни 6 0 төмен, ал 1940
– 1948 жылдарда минус 2 0 немесе 4 0 нормадан төмен. Осыған орай, екі
көршілес кезеңдердің қаңтар айының орташа температураларының айырмашылығы
10 0 – қа тең. Қазақстанның кейбір аудандарында 14 0С- ға жетеді.
Қазақ ғылыми – зерттемелік гидрометеорологиялық институтта атмосфералық
– циркуляциялық кезеңді зерттеу салқын кезеңдер 10 – 11 жылдарда бір рет
кездесетінін көрсетті, және олар бір кезде өте салқын болады. Жылы кезеңдер
салқын кезеңдер сияқты 10 – 11 жылда бір кездеседі және кейбір кезде өте
жылы болады.
Атмосфералық циркуляцияның полюсі Артиканың орталығында немесе
Гренландия теңізінің территориясынан Таймыр жарты аралында орналасса
Қазақстанда , Батыс Сібірде және ЕТР- де қатты салқындау байқалатынын
зерттеулер көрсетті 8.
Солтүстік Қазақстанда қарлы қыс мезгілі ұзақ және суық ,ал кейбір
жылдары қатаң және аязды, 45-тан 50 0 дейін жетеді. Осымен бірге қыста
бірақ сирек Орта Азиядан жылы ауа массасы еніп тұрады. Жаз ғы Солтүстік
облыстарда қалыпты ыстық, бірақ салыстырмалы ұзақ емес, кей кездерде ауа
температурасының өсуі бөлек күндері 35 0 –тан 40 0С дейін көтеріледі. Соңғы
қателігі үсіктер маусым айларында да бола береді, ал күзгі ерте үсіктер
тамыз айының соңында болады.
Республикамыздың оңтүстігінде қыс мезгілі жұмсақ және тұрақты емес. Қыс
кезеңі жиі жылы болып тұрады температура кей кезде 15-тен 20 0С дейін
жетеді. Сонымен қатар осы уақытта жеткілікті суық қыс аязбен, бөлек күндері
минус 30-тан 35 0С-қа жетеді, кейбір аймақтар бойынша минус 40 0С, ол суық
арктикалық және Сібірдің ауа массаларының енуімен сипатталады, ал Қоңыржай
белдеуде оларды радияциялық кезегімен салқындатады. Көктемгі үсіктер
оңтүстік жағына қарай сәуірдің аяғында бақылануы мүмкін, ол бірінші күзгі
үсік қыркүйектің екінші жартысында болады. Қазақстанның оңтүстік
бөліктерінде , тауларды қарастырмаған жағдайда жаз өте ыстық және ұзақ.
Осында бөлек күндері ауа температурасы 45-тен 47 0С дейін көтерілуі
мүмкін, ал топырақ 70 0С –ға және одан да жоғары жылынуы мүмкін. Кейбір
жылдары жоғарғы температура ұзақ уақыт тұруы мүмкін. Қазақстанның типтік
шөлдік зонасы құрғақ және өте ыстық ауа-райы.
Қазақстанның таулы аймақтарының термикалық режимі қасындағы жатқан
жазықтықтарға қарағанда күрт айырмашылығы бар. Тауларда температура әдетте
төмен , жазықтық жағдайына қарағанда, биіктеген сайын температура
амплитудасы азаяды. Осымен қатар қыста таулы зоналарда негізінде
радияциялық орографиялық инверсия қатты дамыған. Жиі инверсия таудан
суығырақ және ауыр ауа массасы гравитациялық итеруімен пайда болады.
Тауаңғар циркуляциясы және жылы фен тәрізді жел тауларда тәуліктік ауа
температура режимін тасымалдайды 9.
Қосым және Арал теңіздерінде , Балхаш, Зайсан ,Теңіз, және осындай
үлкен су обьектілерінде ауа температурасының режиміне негізінде жылдың жылы
кезеңінде көрінеді. Олар көбінесе бриздік циркуляциясы мен шектеледі.
Берілген мақалада орташа вертикальді температура градиенті ,
теріс таңбалы температура градиентінің қайталанушылығы орта айларда,
берілген аэроклиматтық справочник және 300, 200 және 100 гПа
деңгейлеріндегі қаңтардағы орташа ауа температурасын салыстырды 10.
Орташа вертикальді температураның градиентінің мәнімен изобаралық
беткей маңызды атмосфераның орташа стратификациясын береді.
талдауынан бөлек айлар бойынша изобаралық беткейден 30 гПа дейін,
Алматыдағы, Аралдағы, Қарағандыдағы, Ақтөбедегі және Семей көрсеткен, олар
ұзақ уақыт болуы мүмкін. күрделі таралуы 1000-850 гПа қабатында
көрінген, ал жерде қатты радияциялық айырмашылық және термикалық құрылымы
көрінеді. Ал Ақтөбе және Семей станцияларында қарашадан наурыз айларына
дейін 1000 - 850 гПа теріс таңбалы. Абсолюттік өлшемі қарашадан
қаңтарға дейін өскен , және наурызға қарай төмендеген. Арал теңізінде
теріс таңбасы бақыланған.
Абсолютті өлшемінің теріс таңбалы мәні Ақтөбеде байқалған , ал
7,1 қыс мезгілінде қаңтарда және желтоқсанда 5, 8 0 С гПа∙км . Өлшемінің
теріс таңбалы қайталанушылығы 97 % жағдай, желтоқсанда 88 %, осы айларда
Арал теңізінде 3,4 және 2,7 0С гПа∙км –тен , қайталанушылығы 81 %
жағдай қаңтарда, ал желтоқсанда 73 % жағдай барлық қарастырылған жағдай
бойынша. Яғни қарастырылып отырған территориялар қысқы мезгілде 1000-850
гПа қабатында ауа массасы тұрақтылығына ие болған, Азиаттық антициклонды
қарқынды радияциялық салқындауна жағдайланған. Көптеген авторлар
көрсеткен, яғни ССРО территориясындағы азиялық бөлігі суық жарты жылда
жалпы азияттық антицикла облысында тұрғанын, оған сай сипаттама ұзақ
мерзімді ашық желсіз ауа-райы тән, радияциялық инверсияның құрылуына
қолайлы жағдай.
оңтаңбасы 1000-850 гПа қабатында сәуірден қазан айларына дейін
байқалған. Олардың өлшемі көктемнен жазға дейін өседі және күзде азаяды.
Арал теңізі станциясында наурызда 1,10 С гПа∙км тең, ал жазға төмен
6,6 0С гПа∙км және қайтадан 1 0С гПа∙км қарашада төмендеген. Вертикальді
градиенттің үлкен мәндері жазғы кезеңдерде турбулентті және конвективті
алмасумен байланысты , ал тропосфера үшін орташа градиентке әкеледі.
850 гПа жоғары мәні 400-300 гПа дейін өте күрт азаяды, 250-200
гПа тұрақты қала береді, ары қарай жалпы ауа температурасының инверсиялық
таралуы байқалады. Қыста өсуі биіктеген сайын аз өседі, жазда жылдам
өседі.
Нәтижесінде әлсіреуі температураның биіктік бойынша таралуы
тропосферада жер беті әсер етеді, қабат биік болған сайын, өзгерісі
кеңістік және уақыт бойынша көп емес.
қыстан жазға қарай ,850-700 гПа қабатында станцияның физико-
географиялық орналасуына байланысты.
200-150 гПа атмосфералық стратификация тұрақты барлық жыл бойы. Барлық
станцияларда биіктік бойынша температураның инверсиялық таралуы бақыланған.
теріс мәндерінің қайталанушылығы қаңтарда 73-78 % жағдайды құраған,
сәуірде 75-78 % барлық жағдайды құрайды.
150-100 гПа атмосфера жағдайы изотермаға жақын, теріс мән
қайталанушылығы 200-150 гПа қарағанда екі есе аз азаяды. 100-70 гПа
қабатында 0,5 0 С гПа∙км аспайды.70-50 гПа қабатында теріс
мәндерінің қайталанушылығы өседі. Қаңтарда 70-50 гПа қабатында
қайталанушылық 50-60 % жағдай, ал 50-30 гПа 60-85 % өсті.
Осылайша атмосфера стратификациясымен изобарлық беткейдің 1000-850 гПа
қабатында температураның вертикальді градиенті қараша, ақпан, наурыз
айларына дейін теріс мән болғанын талдауда көрсетті. Қаңтарда 1000-850 гПа
қабатында Ақтөбеде әрқашан температура инверсиясы 97 % жағдай бақыланған.
Республикамыздың оңтүстік аймақтарында теріс таңбалы қайталанушылығы
77 % жағдайды құраған.
Органикалық және органикалық емес әлемде болып жатқан барлық құбылыстар
мен процесстер ортаның термикалық жағдайларымен тікелей байланысты. Сол
әлемде ауа температурасы климаттың бірде бір маңызды элементі, ол ауа
райының типтік режимін сипаттайды. Қазақстандағы термикалық режим негізінен
үлкен кеңістікті өзгеретін радияциялық факторлармен және республикамыздың
физико- географиялық бір тексіздігімен анықталады. Берілген жағдайда
сонымен бірге атмосферанаң циркуляциясы, жылы және суық ауа массасы және
әртүрлі кезеңдік барикалық жағдайлармен байланысты. Осы факторлардың
барлығы Қазақстанның температуралық әртүрлілігінің жағдайын тудырады. Бірақ
жалпы республикамыздың типтік климаты үшін құрлықтық температуралық режимі,
күрт мезгілдік контрастармен және жыл аралық тербелістер, тәуліктік және
жылдық амплитудалармен сипатталады.
Оңтүстікке қарай құрғақшылық жылдам өскендіктен барико- циркуляциялық
жағдай және көп жылдар бойы территория бойынша радияциялық баланс оң
таңбалы мән болады, ол екі маңызды кезңдердің қыс және жаздың термикалық
режимінің салыстырмалылығына әкеледі. Қазақстан үшін температуралық қатынас
солтүстіктен оңтүстікке қарай өсуі сипатты. Республикамыздың қиыр
оңтүстігінде жылы мезгілдің ұзақтығы (орташа тәуліктік температура 0 0С
жоғары) он айды құрайды. Қарлы қыс Қазақстанның солтүстігінде ұзақ және
суық, ал кейбір жылдары қатаң және аязды минус 45-тен минус 50 0С дейін
жетеді. Осымен қатар қыста да сирек жылынуы мүмкін, кей кезде 5 0 дейін
орта Азиядан жылы ауа массасының қалыптасуынан болады. Солтүстік облыстарда
жазы қоңыр жайлы ыстық бірақ ұзақ емес, бөлек күндері ауа температурасы 35-
тен 40 0 дейін жетуі мүмкін. Соңғы көктемгі үсіктер маусым айында да, ерте
күзде де соңғы тамызда да болуы мүмкін.
Республикамыздың оңтүстігінде қысы тұрақсыз және жұмсақ. Қысқы кезең
жылынуы кей кезде температура 15-тан 20 0С, сонымен қатар осы аймақта
едәуір суық қыстар аяздармен болады, бөлек күндері минус 30 - тан минус 35
0С дейін, кейбір аймақтарында 400 С—дан төмен болады, ол суық арктикалық
және сібірлік ауа массалардың қоңыржай ендіктеріне енуі мүмкін және кешкі
радияциялық су буымен сипатталады. Көктемгі үсіктер оңтүстікте сәуірдің
аяғында, күздің басында, және қыркүйек айының екінші жартысында байқалады.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында тау аймақтарынан басқа жазы ыстық және
жалғаспалы. Осы жерде бөлек күндері ауа температурасы 45-тан 47 0С дейін,
топырақ бетінде 70 0С дейін жетеді. Кейбір жылдары жоғары температура ұзақ
сақталып тұрады. Қазақстан үшін шөлді зона құрғақ және өте ыстық ауа райлы.
Қазақстанның тау және тауға жақын аймақтары термикалық режимі далалы
жерлерден күрт айырмашылығы бар. Тауда температура әдетте төмен, далалы
жағдайларға қарағанда, биіктеген сайын температура амплитудасы азаяды.
Сонымен бірге тау зоналарында қыста радияциялық − орографиялық инверсия
қатты дамыған. Инверсия таудан гравитациялық ағындармен суық және ауыр ауа
массасымен пайда болады. Тау- аңғар циркуляция және жылы феондес желдер
таудан тәуліктік ауа температурасының режимін тасымалдайды.Тау қыраттардың
экспозициясы және биіктігі, релефтердің тілімдері, тау аңғар жерлердің ені
мен тереңдігі, сонымен байланысты басқа факторлар климаттың құрылуына
ерекшк бір жағдайларды, өзінше бір термикалық жағдайды тудырады. Каспий
Арал теңіздері, Балқаш Зайсаң Теңгіз және басқа да осындай үлкен су
обьектілері ауа температурасының режиміне үлкен әсер етеді, әсіресе жылу
кезеңдерде байқалады. Қазақстан территориясында кезеңдік жылдардың тұрақсыз
термикалық режимінің айырмашылығы болып, жазғы орташа ауа температурасы
тұрақты әсіресе шөлді зоналарда едәуір тұрақсыз қыс айларында. Қазақстан
үшін әсіресе оңтүстік аймақтары қысқа көктем күз керсінше ұзақ 11.
Территория бойынша ауа температурасының жылдық жүрісі және таралу
сипаттамалары, орташа ауа температурасы термикалық режимінің маңызды бір
сипаттамасы болып табылады. Республикамыздың барлық аймақтары үшін орташа
жылдық температура биік таулардан басқа оң таңбалы, бұл үлкен радияциялық
баланстың өлшемін айтады. Қиыр солтүстікте ол шамала 0 0- тан жоғары,
оңтүстікке қарай ақырындап өсе бастайды және 13 0С–ға жетеді. Республикамыз
үшін қаңтар айы қыс мезгілінің типтік құбылысы. Қаңтар айында орташа
температура минус 1-ден минус 5 0Сдейін оңтүстікте өзгереді, солтүстікте
минус 19 0С-ға дейін. Территорияның көптеген бөліктерінде қыста изотермия
ендіктік бағытты алады, осы заңдылықтардың бұзылуы тау массивтерінің
әсерінен болады. Батыста Мұғалжар тау әсері және оңтүстіктен орта Азиядан
жылу тасымалданады, изотермия солтүстікке қарай көтеріңкі және солтүстік
шығыс оңтүстік шығысқа бағытталғаан, әсіресе солтүстікте тау массивтерінің
әсерінен оңтүстікте температураның таралуы айқын көрініп тұр, және
оңтүстік шығыс және оңтүстік Қазақстан аймақтары. Осы жерлерде изотермиялар
өте қалың жер беті инверсиясының әсерінен биікте орналасқан станцияларда
қысқы кезеңдерде орташа ауа температурасы жоғары, далалық тегіс жерлерге
қарағанда. Едәуір төмен температура айналасы жабық жіңішке аңғарларда, лсы
жерлерде суық ауаның радияциялық салдауына бірде бір қауіпті жағдай.
Қазақстанда қаңтар айында төмен орташа айлық температура Орлов ауылында
(минус 27 0С ), Алтай таулы шұңқырында орналасқан, 1 км теңіз биіктігінен
жоғары. Қаңтардан ақпанға қарай орташа көпжылдық температура мәнді емес,
өйткені циркуляциялық және радияциялық жағдай бір біріне жақын. Сондықтан
ақпанда республикамыздың территориялары бойынша орташа айлық температура
қаңтар айы сияқты қала береді . Ақпаннан наурызға қарай күндіз радияцияның
жоғарлауныа байланыста ауа температурасы жоғарылайды. Орташа айлық ауа
температурасының ақпан айыны қарағанда еаурыз айында жоғары,
республикамыздың солтүстігінде және батысында 6-дан 7 0С –ке, оңтүстік
шығысында 8-ден 10 0С, оңтүстік шығысындағы тау аймақтарында 4-тен 5 0С,
таулы Шығыс Қазақстан облысында 9 0С Солтүстікте орташа айлық ауа
температурасы наурызда минус 11 –ден минус 12 0С, қиыр оңтүстікте 5-тен 7
0С дейін. Сәуір айына тән ауа температурасының едәуір жоғарылауы
радияциялық баланс таңбасының ауысуына және барико ─ циркулияциялық
жағдайдың құрылуынан. Наурыз айымен салыстырғанда орташа айлық ауа
температурасы сәуірде 11-ден 12 0С –ден жоғары батыс және солтүстік батыс
облыстарында, ал орталық және шығыста 11-тан 140-қа, оңтүстік облыстарда 8-
ден 10 0С дейін , және таулы аймақтарда 5-тен 7 0С дейін. Қазақстанның
барлық территорияларында тау аймақтарынан басқа сәуірде орташа айлық ауа
температурасы оң мәнді, сәуірдегі изотермиялық конфигурациясы қаңтар айының
изотермиясына ұқсас келеді.
Ауа температурасының тәуліктік жүрісі және тәуліктік амплитудасы.
Ландшафтық зоналарда тәуліктік ауа температурасының жүрісінің сипатыда
өзгереді. Айға тән қыс үшін қаңтар, ол жазда шілде айы.
Ауа температурасының тәуліктік жүрісінің Қазақстандағы ландшафт бойынша
айырмашылығы қысқа кезіеңдерде айқын көрінеді және әсіресе жазда да
амплитуда өлшемі бойынша да, және тәуліктік максимум мен минимум мен
келуінің ауысуымен де айырмашылық бар. Республикамыздың ослтүстіктен
оңтүстікке қарай тәуліктік максимум сағат 14-те солтүстікте, 12-13
оңтүстікте. Қазақстаннның оңтүстік аймақтарында минимумы кешірек байқалады,
қиыр солтүстікке қарағанда. Іле Алатаудың орта биіктерінде, Медеу, Мың-
жылқы зоналарында ауа температурасының тәуліктік максимумы кешірек уақытта
байқалады. Ауа температурасының тәуліктік жүрісінің режиміне күн радияциясы
және әртүрлі топырақ ландшафтың термикалық жағдайы, бұлттылық өзгерісіне
әкеледі. Бұлттылық термикалық режимге қысқа қарағанда жазда қатты әсер
етеді. Бұлтты күндерге қарағанда қыста да жазда да ашық аспан күні ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы жоғары, бірақ қыс айларында 2- 2,5
есе аз жазға қарағанда. Ауа температурасының тәуліктік жүрісінің максимумы
бұлтты күндері қаңтарда және шілде де 13 сағат түседі, ашық аспан күндері
қаңтарда 15 сағатта, және шілде де 16 сағатта. Климаттың континенттік
деңгейіне байланысты жылдық бойынша емес сонымен бірге ауа температурасының
тәуліктік амплитудасымен де бағалауға болады. Орташа тәуліктік амплитуда
кеңістіктік және уақыттық өзгерісі жылдық жүрісінде жақсы айқын білінеді.
Едәуір тәуліктік амплитудасы республикамыздың солтүстік облыстарында маусым
және шілде айларында (13-15 0С) оңтүстікте тамыз және қыркүйек айларында
(18-20 0С) байқалады. Қазақстанның солтүстігінде орташа ауа
температурасының тәуліктік амплитудасының тербелісі едәуір аз, жаз және
күзге қарағанда.
Жылдың салқын кезеңінде радияциялық режимінің жағдайына байланысты,
сонымен қатар Қазақстандағы әр аймақтарында қыс мезгіліндегі циркуляциялық
процесстердің ұзақтығы әртүрлі әсер етеді. Температураның төмендеуі
радияциялық қарқынды суық және артктикалық суық масалары алғашқыда
Қазақстан аймағының солтүстік және солтүстік аймағында байқалады. Осы
аймақта қараша айының бірінші декадасынан бастап тұрақта қар жамылғысы
тұрақтанады, ол наурыз айының аяғына дейін сәуір айының басына дейін
сақталады. Осы бес ай бойы орташа ауа температурасы теріс таңбалы болып
қала береді. Радияциялық салқындау процессі қарқындаған сайын, сонымен
бірге артикалық фронттың жылжуымен оңтүстікке қарай қысқы режим ақырындап
Қазақстан территориясының үлкен бөлігін алады. Барлық аймақтарда да тұрақты
қар жамылғысы қатысады желтоқсан айына кешікпей, тек қана Қазақстанның
оңтүстік аймағынан басқа. Кейбір жылдары тұрақты қар жамылғысы болмайды
сонымен бірге иынтық радияция кезеңімен радияциялық баланстың теріс таңбасы
осы кезеңдерде (желтоқсан- қаңтар) тұрақты болмайды. Қазақстанның осы
амақтарында орташа ауа температурасының теріс мәндері үш айға дейін
(желтоқсан- ақпан) азаяды. Бірақ осындай айырмашылықтарға қарамастан
төселме беттінің жағдайын ортақ заңға әкелуге болады, ол болатын ортақ
циркуляциялық процесс.
Қазақстан үстінде антициклондық алабтардың үлкен қарқындылығы 60-70 %
(желтоқсан - ақпан) айларынды қыс бойы фронтальді процесстермен климат
құраушы факторлар шектеледі. Орташа Қазақстан үшін тек күннің 30% -ті
фронтальді процесстен тұрады деуге болады. Басқа кезеңдерде Қазақстанды
әдетте басқа бір текті ауа масасы алып жатады, антициклондық типтік
жағдайларға ұқсас. Жылдың салқын мезгілдерінде ендіктік циркуляцияның
қайталанушылық максимумы ( ≥ 50% ). М. Х. Байдал бойынша қазанның соңында
және қарашаның ортасында және желтоқсанға келеді. Ендіктік циркуляция
кезінде Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарында қысымның жоғарғы
облысы қалыптасады, солтүстігінде циклондық әрекет қалыптасады. Сондықтан
солтүстік аймақтарында қазан айында бұлтты, жайын шашында ауа райы
қайланушылығы біршама өседі, ол территорияның оңтүстігінде ашық күнді ауа
райын қалыптастырады. Қазақстанның солтүстік шығыс аймақтарында
қайланушылық қаңтарда 8-10 күнді құрайды. Клименко Қазақстан
территориясындағы қысқы уақыттағы ауа райы динамикасын анлиздегенде қысқы
кезеңді екі зонаға бөлді- солтүстік және оңтүстік қар жамылғысының
тұрақтылығымен уақыты бойынша.
Оңтүстік Қазақстанда көктемдегі температура режимінің климаттық
ерекшелігі, қазіргі уақытта антропогендік іс-әрекет климатқа әсер ететін
маңызды да бір фактор. Жақын бір он жылдықта климаттың өзгеруіне бірінші
кезекте солтүстік жарты шарды алып кетуі мүмкін. Егер ары- қарай парниктік
газдардың тасталымы шектелмесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс 39 беттен, 4 тараудан, 9 кестеден, және 2 суреттен
тұрады, сонымен қатар қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Негізгі сөздер: қыстың қаталдығы, салқын кензеңнің басталуы, салқын
кезеңнің аяқталуы, ұзақтылықтың қайталанушылығы, температура, инверсия,
изометрия, аномалия, экцесс, асимметрия, дисперсия, вариация, орташа
квадраттық ауытқуы, максимальді, минимальді және тағы да басқа терминдар
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: 1986 жылдан 2002 жылдар аралығындағы
салқын кездегі Алматы және Астана қалалары бойынша ауа температурасының
термикалық режимі қарастырылды. Осы екі қала бойынша орташа айлық ауа
температурасы арқылы орташасын, салқын айлардың ұзақтығын, 0 0С− тан өту
кезін орташа тәуліктік теріс таңбалы ауа температурасының жинағы,
статистикалық көрсеткіштерін, соның ішінде орташа квадраттық ауытқуын,
асимметрия коэффициенттерін, экцесс коэффициентін, дисперсия, ауа
температурасының аномалиясын, варияциялық көрсеткішін зерттедік.
МАЗМҰНЫ
б.
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
2 ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА 23
2.1 Алматы қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 23
2.2 Астана қаласының физикалық географиялық сипаттамасы 25
3 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ САЛҚЫН МЕРЗІМДЕГІ АУА 26
ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ ТЕРМИКАЛЫҚ РЕЖИМІ
3.1 Алматы және Астана метеостанцияларының салқын мерзімдегі ауа 26
температурасының салыстырмалы сипаттамалары
3.2 Астана және Алматы қалаларындағы 1986 – 2002 жылдардағы
салқын 35
мерзімдегі ауа температурасының аномалиясы
4 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНДАҒЫ САЛҚЫН КЕЗЕҢІНДЕГІ АУА 38
ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ (1986–2002 жж)
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 42
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмысымның мақсаты 1986 – 2002 жылдар аралығындағы ел
ордамыз Астана және Алматы қалалары бойынша салқын кездегі ауа
температурасының термикалық режимін зерттеу болып табылады. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларына төмен температуралар кері әсерін тигізеді. Қазақстан
үшін, ауыл шаруашылық және мал шаруашылық аудан ретінде болғандықтан , оған
салқын жарты жылдықтың термикалық режимін зертттеу маңызды, себебі күзде
және қыста температураның едәуір төмендеуі күздік егіндер мен жеміс
ағаштарының жойылып кетуіне әкелуі мүмкін. Ол сонымен қатар аяздың
жалғасуына байланысты құрылыс, газ шаруашылығы, автокөлік және авияцияға
үлкен кері әсерін тигізуі мүмкін.
Жұмыстың тәжірбиелік мәні ол бұл жұмыстан алынған сипаттамалар халық
шаруашылығының әртүрлі салаларында қолданылуы мүмкін. Жұмысты орындаған
кезде 1986 – 2002 жылдар аралығындағы орташа тәуліктік және орташа айлық
мәліметтерді ТМ – 1 кестесінен алдық.
Зерттеулерді іске асыру үшін сол жылдардағы , сол мезгілдегі байқалған
ауа температурасын алдық, яғни ауа температурасы деп малекулалар
қозғалысының орташа кинетикалық энергиясын айтамыз. Астана және Алматы
қалаларының салқын кезеңдегі орташа ауа температурасын салыстырдық, орташа
тәуліктік теріс таңбалы температуралар жинағын қарастырдық. Салқын
кезеңдегі ауа температурасының төменде көрсетілген шектік күндер саны,
сонымен бірге ауа температурасының 0 0С – тан өту күнін ұзақтығын алдық.
Ауа температурасының аномалияларын ,статистикалық сипаттамалар құрылымын
анықтадық. Астана және алматы қалаларының физикалық географиялық
жағдайларын және климатын қарастырдық.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Қыстың суық болуы халық шаруашылығына, әсіресе ауыл шаруашылыққа,
құрылысқа және тағы да басқа ортаға кері әсерін тигізеді.
Осыған байланысты көптеген ғалымдар суық жарты жылға және қыстың
аяздығының термикалық режимін зерттеуде улкен көңіл бөледі.
Ауа температурасның 0 0С –тан өтуінің ең ерте және ең кеш күндері
анықталады. Оңтүстік ЕТР мен прибалтикада бұл өтулер қаңтар айының аяғы
немесе ақпан айының басында басталады. Зерттеліп жатқан үлкен территоряның
көбінде бұл өтім наурыз айында оңтүстік және батыстан солтүстік – шығысқа
қарай жүреді.
0 0С–тан өту орташа тәуліктік температурасының ерте және кеш
күндердің арасындағы тербеліс амплитудасы ЕТР – дің оңтүстік және батыс
жақтарында байқалды. 0 0С –тан өту орташа тәуліктік температурасының
қайталануы географиялық ортаға байланысты.оңтүстік аудандарда өтпелі кезең
ақпанда басталып, наурыз немесе сәуірде аяқталады. Ал солтүстікке қарай бұл
күндер жылжиды, наурыздың үшінші декадасында басталып, мамыр немесе
маусымда аяқталады.
Ауаның жылулық режимі температурамен сипатталады. Атмосфераның әрбір
нүктесінде ауа температурасы әртүрлі болады, кеңістік және уақыт бойынша
үздіксіз өзгеріп тұрады. Атмосфераның жоғарғы қабаттарының температурасы
негізінен күш сәулесін жұту арқылы, ал төменгі қабаты (тропосфера)
температурасы жер бетімен жылу алмасу арқылы өзгеріп отырады.
Ауаның жылуы мен салқындалуы төселме беткейдің жылу режиміне
бағынатындықтан ауа температурасының тәуліктік жүрісі төселме беткейдің
температурасының тәуліктік жүрісімен анықталады. Ауа температурасының (2 м
биіктікте) минимальді мәні күн шығар алдында байқалады. Көкжиектен күн
көтерілген сайын алғашқы 2 – 3 сағат ішінде ауа температурасы тез өседі,
сосын оның өсуі баяулайды. Ауа максимальді мәні тал түстен 2 – 3 сағат
кейін (14 – 15 сағат) орнығады. Одан кейін температура төмендейді- алдымен
баяу, сосын жылдамырақ 1.
Ірі су қоймаларының үстіндегі ауа температурасының тәуліктік
амплитудасы су беті температурасының тәуліктік амплитудасынан жоғары
болады. Оның себебі – мұхит үсті ауасында су буының мөлшері жоғары
болатындықтан күн радяциясы жақсы жұтылады және оңай ауаның өзіндік сәуле
шашуы да жоғары болады. Салқын немесе жылы ауа массалары басып кіргенде ауа
температурасының жоғарыда айтылғандай тәуліктік тербелісі бұзылады, яғни
кейде керісінше күндіз төмендеуі немесе түнде өсуі мүмкін.
Тұрақталған ауа – райында ауа температурасының өзгерісі тәулік бойында
айқын ажыратылады. Бірақ ауа температурасының тәуліктік амплитудасы кіші
болады. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы әртүрлі факторларға
бағынышты. Маңызды факторлар:
1) Географиялық ендік. Ендік өскен сайын ауа температурасының тәуліктік
амплитудасы азаяды. Ең үлкен тәуліктік амплитуда субтропиктік ендіктерде
байқалады. Жыл бойында орташа алғанда тәуліктік амплитуда тропиктік
облыстарда 12 0С шамасында , 8 – тан 9 0С –ға дейін орта ендіктерде, 3 –
ден 4 0С-ға дейін поляр шеңберінде , ал одан жоғары 1-тан 2 0С дейін
құрайды;
2) Жыл мезгілі. Қоңыржай белдеуде тәуліктік амплитуданың ең кіші мәні
қыста , ең үлкен мәні жазда орнығады. Көктемде олар күзгі маусымнан біршама
үлкен болады. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы түннін ұзақтығына
да бағынышты. Жоғары ендіктерде жазғы түн өте төмен түсіп үлгермейді,
сондықтан амплитуда кішірек болады. Полярлық аудандарда жазда тәулік бойы
күш батпайтын кезде амплитуда 1 0С шамасында болады. Поляр түні кезінде
температураның тәуліктік тербеліс тіпті байқалмайды, ал көктем мен күзде
тәуліктік амплитуда біршама өседі.
3) Төселме беткейдің сипаты. Су беті үстіндегі ауа температурасының
тәуліктік амплитудасы құрлық үстіндегіден кіші болады. Мұхит және теңіз
үстінде ол 2 –тан 3 0С – ді құраса, құрлық ішінде 20 –тан 22 0С –ға дейін
өседі. Құрғақ дала мен шөлдерде температураның орташа жылдық тәуліктік
амплитудасы 300 С –ға дейін жетеді.
4) Бұлттылық. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы бұлттылық
өскен сайын азая түседі. Бұлт қабаты күндіз күннен көлеңкелеп
температураны азайтса, түнде жер бетінің сәуле шашуын атмосфераға жібермей
ауаның салқындауына кедергі жасайды 2.
5) Жер бедері (рельеф). Ойпан жерлерде (жыра, шұңқыр, оңғар) ауа
күндіз тұрып қосатындықтан қатты қызады, ал түнде керісінше салқын ауа биік
жерлерден ойпаңға ағып түседі. Сондықтан тегіс жерге қарағанда ойпаң
жерлерде температураның тәуліктіік амплитудасы жоғары болады. Дөңес
рельфтердің (тау, төбе, шоқылар) маңында тәуліктік амплитуда тегіс
жердікінен кіші болады.
6) Теңіз деңгейінен биіктік. Теңіз деңгеінен биіктеген сайын ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы азаяды, ал максимум және минимумы
байқалатын уақыт кешігіп орнығады. Тропопауза биіктігінде де амплитудасы 1-
тан 2 0С дейін құрайтын температураның тәуліктік жүрісі байқалады. Бірақ
ол, бұл биіктікте озонның күш сәулесін жұтумен байланысты.
Ауа температурасының жылдық жүрісі негізінен төселме беттің
температурасының жылдық жүрісімен анықталады. Температураның жылдық
амплитудасы , ең жылы ең салқын айлардың орташа айлық температурасының
айырмашылығы болып табылады. Солтүстік жарты шарда құрлықта орташа айлық
максимальді температура шілдеде, минимальді – қаңтарда байқалады. Мұхиттар
мен құрлық жағалауында экстремальді температуралар кешігіп орнығады:
максимумы- тамызда, минимумы- ақпан наурызда. Су беті үстінде ауа
температурасының жылдық амплитудасы құрлық үстіндегіден біршама кіші
болады.
Ендік өскен сайын ауа температурасының жылдық амплитудасы да өседі. Ең
кіші мәні эквоторлық аймақта, ең үлкен мәні полярлық ендіктерде
байқалады. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын жылдық амплитуда азаяды.
Амплитуданың мөлшеріне және экстримальдік температуралардың орнығу
уақытына байланысты ауа температурасының жылдық жүрісінің төрт түрі
ажыратылады:
1) Экваторлық тип. Экваторлық аймақта жылына температурасын екі
максимумы қателігі және күзгі күндіз бен түннің теңелуінен кейін күн
экватор үстінде тұрғанда, және екі минимумы – қысқы және жазғы күн
тоқырауынан кейін байқалады. Бұл жерде температураның жылдық амплитудасы
кішкентай, себебі жыл бойы келетін жылу аз өзгереді; 3
2) Тропиктік тип. Тропиктік тип ендіктерде температураның қарапайым
жылдық жүрісі байқалады, максимумы жазғы және минимумы қысқы күн
тоқырауынан кейін орнығады. Жылдық амплитуда экватордан қашықтаған сайын
өсе түседі, себебі жыл бойы келетін жылудың айырмашылығы өсе түседі,
әсіресе қыс пен жазда. Температураның жылдық амплитудасы мұхиттар үстінде 5
– тан 10 0С-ді ,құрлықтар үстінде минус 10 – тан минус 20 0С –ді
құрайды.
3) Қоңыржай белдеу типі. Бұл белдеуде де температураның минимумы жазғы
және минимумы қысқы күн тоқырауынан кейін орнығады. Температураның минимумы
солтүстік жартышарда құрлық үстінде шілдеде, теңіздер үстінде және
жағалауда тамызда байқалады. Ендік өскенде температураның жылдық
амплитудасы да өседі. Мұхиттар мен жағалаулар үстінде олар орташа алғанда
плюс10 – тан 15 0С дейін , құрлықтар үстінде плюс 30 – дан 50 0С дейін
болады, ал 60 0 ендікте 60 0С дейін жетеді.
4) Полярлық тип. Полярлық аудандарда қыс ұзақ және суық , жаз қысқа да
салқын болады. Температураның жылдық амплитудасы мұхиттар мен жағалау
үстінде 25- тан 40 0С – ге дейін , ал құрлықты 65 0С -дан асады. Максимумы
тамызда , минимумы қаңтарда байқалады 4.
Ауа температурасының биіктік бойынша өзгеруі температураның вертикальді
градиенті арқылы сипатталады. әрбір 100 м биіктік сайын температураның
өзгеру мәнін температураның вертикальді градиенті дейді ( γ с100 м).
Ауа температурасы биіктік бойынша төмендесе оның вертикальді градиенті
оң таңбалы болады. Ауа температурасы биіктік бойынша өссе (инверсиялы)
вертикальді градиент теріс таңбалы болады. Ал изотермия жағдайында
температура биіктік бойынша өзгермейді, тұрақты болады. Температураның
биіктік бойынша таралуын сипаттайтын қисық сызықты стротификация қисығы деп
атайды. Инверсия және изотермия қабаттарын көбіне тежегіш қабаттар деп те
айтады. Олар конвекцияның жоғары дамуын тоқтатады, олардың астында су буы
және ауадағы басқа дақоспалар жиналып қалады. Биіктік және уақыт бойынша
орташа алғанда тропосферада температураның вертикальді градиенті 0,65 0С
100 м тең.
Атмосфераның шекаралық қабатында температураның вертикальді градиенті
өзгермелі келеді- себебі оның жылу режимі негізінен төселме бетпен
турбуленттік жылу алмасу және радияциялық жағдаймен анықталады.
Ортаңғы және жоғарғы тропосферада температураның вертикальді
градиентінің өсуі турбуленттік араласуға байланысты.
Тропопауза қабатында вертикальді градиент күрт азайып нөлге жетеді
(изотермия), кейде теріс таңбалы болып инверсия байқалады.
Тропопаузаның ең төменгі температурасы минус 75 0С, кейде минус 90 0С
экваторлық аймақта байқалады. Экваторлық және тропиктік аймақта
тропопаузада температураның төмен болуы, күшті конвективті қозғалыстың
арасында температураның биіктік бойынша төмендеуі үлкен биіктіктерге дейін
таралуына дейін байланысты. Қоңыржай белдеуде тропопаузаның температурасы
жазда қоңыржай белдеудікінен жоғары, қыста экваторлық аймақтағыдай өте
төмен болады.
Егер, орташа айлық ауа температурасының көпжылдық орташа мәндерінің
теңіз деңгейінде таралуын қарастырсақ, оған географиялық факторлардың әсер
ету заңдылықтарын көреміз. Ең алдымен еңдіктің әсері байқалады. Жер бетіне
радияциялық баланстың таралуына байланысты температура экватордан
полюстерге қарай төмендейді, әсіресе қыс маусымында. Бірақ та картада
изотермия сызықтары ендік шеңберлермен тура сәйкес келиейді, әсіресе
солтүстік жарты шарда. Бұнын себебі құрлық пен теңіздердің әртүрлі
орналасуы, атмосфераның жалпы айналымы, құрлық бетінің орографиясы ,
мұхиттық жылы және салқын ағыстар, қар жамылғысы т.б. әсер етеді. Мысалы
Евразия континентінде ең төменгі температура оның ортасында емес шығыс
бөлігінде байқалады. Оған себеп, Қоңыржай белдеуде ауаның батыстық
тасмалдануы (батыстан шығысқа қарай). Ал мұхиттарды жеке болып қарасақ ,
онда изотерма сызықтары ендік шеңберлеріне сәйкестеу келеді.
Орташа жылдық маусым температурасының географиялық таралуын
қарастырайық (С.П. Хромов бойынша). Экватордың екі жағында –тропиктерде
орташа жылдық температурасы 25 0С –дан жоғары аймақ жатыр. Ол аймақтың
ішінде изотерма сызығы тұйықталған жылу аралдары (28 0С-дан жоғары) бар:
Солтүстік Африкада, Үндістан мен Мексикада, Оңтүстік Америкада, Оңтүстік
Африкада және Австралияда изотерма сызықтары биік ендікке қарай иілген жылу
тілдері бар. Тропиктен тыс ендіктерде изотерма сызықтары ендік сызығына
жақындау болып келеді, әсіресе біріңғай мұхиттан тұратын оңтүстік жарты
шарда. Солтүстік жарты шарда изотерма сызықтары материктер ішінде экваторға
қарай біршама иіліп келеді. Яғни, бұл ендіктерде жыл бойынша орташа алғанда
материктер мұхиттарға қарағанда салқындау болады. Солтүстік Атлант
мұхитында жылы Гольфстрим ағысы жылу тілін құрап тұрады.
Жыл бойынша орташа алғанда ең жылы жер Қызыл теңіздің оңтүстік
жағалауы.Енді жаздың және қыстың орта айларында ауа температурасының
географиялық таралуын қарастырайық.
Қаңтар айда солтүстік шарда жаз орнайды. Солтүстік жарты шардың
тропигінде температура материктер мен мұхиттарда біркелкі келеді, ал
тропиктен жоғары жерлерде температура полюске қарай жылдам төмендейді.
Солтүстік Америка және Евразия материгінде изотермалар экваторға қарай
иіліп суық тілдері байқалады. Солтүстік Атлант мұхитының шығыс бөлігінде
жылы Гольфстрим ығысының арқасында жылу тілі айрықша байқалады, нөлдік
изотерма поляр шеңберіне кіріп тұр. Ондай жылу тілі Тынық мұхитында да бар.
Азияның солтүстік-шығысында (Шығыс Сібір) және Гренландия үстінде
тұйықталған изотермалы суық аралдары орнығады. Біріншісі, Лена мен
Индигирка өзендерінің арасында қаңтардың орташа температурасы минус 480 С ,
ал абсолютті минимум минус 70 0С дейін төмендейді. Бұл ауданды Якут
салқындық полюсі деп атайды. Онда ең төменгі температура Верхоянск мен
Оймяконда байқалады. Екіншісі, Гринландия салқындықполюсінда жергілікті
беткей деңгейінде қаңтарддың орташа температурасы минус 50 0С, ал
абсолюттік минимумы минус 70 0С дейін жетуі мүмкін (картада теңіз деңгейі
берілген).
Гренландия үстірті теңіз деңгейінен біршама биік болғандықтан , картада
Гренландия салқындық полюсі әлсіз бейнеленген. Гренландияның тағы бір
ерекшелігі – онда жазда да мұз үстінде температура төмен болады. Сондықтан
Гренландия тұрақты салқындық полюсі, ал Якут салқындық салқындық полюсі
тек ыстық болып саналады.
Қыста солтүстік полюс ауданы Якутия мен Гренландиядан жылы болады,
себебі циклондар солтүстік полюсте Атлант және Тынық мұхиттарының жылы
ауасын жиі алып келіп тұрады 5.
Қаңтар айында оңтүстік шарда жаз болады, сондықтан экваторлық жылу
аралдары оңтүстік жарты шарға ығысады. Оңтүстік Америкада (28 0С-дан
жоғары), Австралияда (32 0С). Максимальді температура Австралияда 55 0С
дейін жетеді, ал оңтүстік Африкада теңіз деңгейінен біршама биік
жатқандықтан жергілікті беткей деңгейінде температураның абсолюттік
максимумы 45 0С –дан аспайды. Оңтүстік Америка мен Оңтүстік Африканың батыс
жағалауы мұхиттарында салқын ағыстарға байланысты салқындық тілдері айқын
байқалады.
Оңтүстік шардың тропиктен тыс ендіктерде температура полюске қарай
жайлып төмендейді, ал 55 параллельден Антрактиданың жағалауына дейін
біркелкі болады (0–ден минус 5 0С дейін). Антрактида материгінің ішінде
температура минус 35 0С дейін төмендейді.
Шілде айында солтүстік жарты шардың тропигі мен субтропигінде изотерма
сызықтары тұйықталған жылу аралдары айқын байқалады. Солтүстік Африкада,
Аравия мен Орта Азияда және Мексикада (32 –ден 34 0С дейін жетеді).
Мексика мен Орта Азия теңіз деңгейінен біршама биік жатқандықтан жеткілікті
беткей деңгейінде температура теңіз деңгейіндегіден біршама төмен болады.
Сахарада шілденің орташа температурасы 40 0С дейін жетеді. Солтүстік
Африкадағы Ливия шөлінде (Азизия) абсолюттік максимум 58 0С дейін,
Калифорния тау шатқалында жатқан бөлім аңғарында 57 0С дейін жетеді.Ал
Түркіменстанда ауа температурасының абсолюттік максимумы 50 0С құрайды.
Мұхиттар үстінде ауа салқынырақ , Тынық және Атлант мұхиттарында
изотерма сызықтары экваторға қарай иіліп салқындық тілдері орнығады.
Сонымен қатар салқындық тілдері Охот және Беринг теңіздері мен Байкал көлі
үстінде де байқалады.
Бұл кезде оңтүстік жарты шарда қыс , сондықтан материктер үстінде жылу
аралдары жоқ. Оңтүстік Америка мен Оңтүстік Американың батыс жағалауы
мұхиттарындағы салқын ағыстармен байланысты салқындық тілдері қыста да
сақталады. Тропиктен тыс ендіктерде температура Антрактидаға қарай жылдам
азаяды. Материктің шетінде рташа айлық температура минус 35 0С дейін,
Антрактиданың ортасында минус 89 0С (Восток станциясы). Бұл салқындық
полюсі бүкіл жер шарының салқындық полюсі болып табылады.
Жарты шарлардың және бүкіл Жердің температурасы.Алдымен ендік
шеңберлері бойынша жер бетіндегі ауа температурасының таралуын
қарастырайық.
Қаңтар айында температурасы ең төмен ендік 90 0с .е . болса (минус 41
0С), ең жылы жер экватор маңы (плюс 27 0С). Шілдеде температурасы ең төмен
параллель 90 0 о.е. (минус 48 0С), ең жылы параллель 10 0с.е. параллелін
Антрактидада (минус 30 0С ), ең жылы параллель 10 0 с.е. (плюс 27 0С). Жыл
бойынша ең жылы 10 0с.е. параллель жылулық экватор деп атайды. Жылулық
экватордың солтүстік жарты шарда орналасу себебі, онда құрлықтың басым
болуы.
Экватордан полюстерге қарай температура орташа алғанда әр ендік градусы
сайын шамамен 0,5 – тан 0,6 0С дейін азайып отырады, ең көп азаюы орта
ендіктерде байқалады. Оңтүстік шардың орта ендіктерде қыс маусымы
солтүстік шардың қысына қарағанда жылырақ,ал жаз маусымы салқынырақ.
Сондықтан , онда температураның жылдық амплитудасы да кішірек болады.
Оңтүстік шардың биік ендіктері солтүстік шарға қарағанда барлық маусымда да
біршама салқынырақ. Оның себебі, атмосфералық қысымы жоғары мұзды
Антрактида материгінің болуы.
Екі жарты шардың орташа ауа температураларын салыстырытын болсақ,
солтүстік жарты шардың жылырақ екенін көреміз. Температураның жылдық
амплитудасы солтүстік шарда 13,4 0С , оңтүстік жарты шарда 5,0 0С құрайды,
яғни солтүстік шардыың климатының континентальдігі жоғары. Себебі,
солтүстік жарты шарда құрлықтың ауданы оңтүстік шарға қарағанда үлкен және
де солтүстік шардың жаз маусымы оңтүстік шардың жазынан әлдеқайда жылы. Ал
бүкіл жер шарының орташа жылдық температурасы 14,2 0С. Қаңтар айында Жердің
Күнге жақынырақ орналасуына қарамастан қаңтар (12,7 0С ) шілдеде (16,9 0С)
қарағанда біршама салқын. Оның негізгі себебі солтүстік жарты шар
материктерінің (әсіресе Азия ) қыста қатты салқындауы және жазда қатты
қызуы болып саналады.
Ауа температурасының жылдық амплитудасы. Ауа массасы қыста суық, жазда
жылы. Себебі ауа температурасының жылдық амплитудасы үнемі жеке орынға
ауыстыру. Орташа айының температурасы қысқы айда төмен , жазда жоғары. Егер
біз орташа айдың температурасын көп жылдық қатар бақыласақ , онда орташа
айдың температурасы алмасады да қаңтар, ақпан, шілде тамызда төмендеуі
артады. Орташа айдың температурасының айырмашылығы өзі жылы және жылдық ай
, ауа температурасының жылдық амплитудасы деп атайды.
Ауа температурасының жылдық амплитудасы үнемі географиялық ендікте
қозғалады. Экваторда күш радияциясының жылдық амплитудасы өте аз, полюстік
бағыт әртүрлі келетін күн радияциясының қыс және жаз аралық өсуі, ауа
температурасының жылдық ампоитудасы қалыпта өседі. Мұхит жағалау бұл ендік
жылдық амплитудасының өзгерісі 6.Жылдық амплитудасының температурасы
құрлықта үлкен болуы мүмкін.
Жер бедері климатқа үлкен әсерін тигізеді. Әсіресе қатты әсерін
тигізетін ірі бедер формалары - таулар. Таулы аймақтарда ерекше климаттық
тип құрылады. Ол таулы климат жеке климаттық элементтерге таудың әсерін
қарастырайық. Тауда атмосфера массасы азаяды, және мөлдірлігі көбейе күн
радияциясының қарқындығы биіктік бойынша өседі. Алайда тік күн
радияциясының қарқындылығы биіктік бойынша өскенмен тәулік бойы үздіксіз
жүретін сәулелену арқылы жылу шығымының орнын толтырмайды. Осы себептен
және де тағы да ауа массасының биіктік бойынша салқындауы арқылы таулы
аймақтарда биіктік бойынша температураның төмендеуі байқалады. Тауларда
ауа температурасы биіктік бойынша алғанда 100 м сайын 0,5 төмендейді. Ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы теңіз деңгейінің бииіктігіне тәуелді
өзгереді. Биіктікпен олар азаяды да және жыл бойы азырақ өзгереді.
Температура ауытқуларының жылдық амплитудасы тауда биіктікпен азаяды.
Сонымен температураның жылдық амплиудасының өзгеру сипаттамасы бойынша
таулы климат теңіздік климатына жақындайды. Температураның жылдық
максимальділігі тауларда сәл кешігеді. Таулы жерлерде ең жылы тамыз, ең
суық ай- ақпан айы.
Осы жағдайда атмосфера циркуляциясының әсері суық және жылы ауа
массасының барикалық жағдайдағы әртүрлі кезеңдердегі әсерлесууі мен
күрделенеді. Осы факторлардың үлкен температура айырмашылығына әкеледі.
Бірақ жалпы република климатына тән ауа температурасының материктік режимі
болады, яғни үлкен контрастық және күне күрт мезгілдік және тәуліктік
амплитудаларымен ерекшеленеді.
Оңтүстікке қарай құрғақшылықтың күрт өсуіне байланысты, барико-
циркуляциялық жағдай және Қазақстан территория радияциялық байланыстың оң
мәндері жыл бойының көп бөлігінде трансформациялық құрылысымен ерекшеленеді
, ол сол басты екі кезеңнің жаз және қыс мезгілдерінің үлкен салыстырмалы
түрдегі термикалық тұрақтылығымен ерекшеленеді. Қазақстан үшін
температуралық сипаттама суық үстінде жылудың кезеңі кезектесіп
солтүстіктен оңтүстікке қарай өседі. Ал өңтүстік аймақтарда жылдың жылы
кезеңінің ұзақтығы (орташа тәуліктік температура 0 0)10 айдай болады 7.
Ауаның үлкен аномалиялары заңдылықты және кейбір периодтылығымен
сипатталады. Олар көбіне екінші жүзжылдықта кездеседі. Бұл кезеңдер қатты
салқындаудың мүмкіндіктері мен мүмкін еместігін сипаттап қана қоймай,
қыстың орташа температурасы көпжылдық нормалардан 6 –тан 8 0С –ға ерекше
болатынын көрсетеді. 1929 – 1939 жылдарда Алматының қаңтарлық орташа ауа
температурасы минус 12 0 – қа тең екенін көрсетті, яғни 6 0 төмен, ал 1940
– 1948 жылдарда минус 2 0 немесе 4 0 нормадан төмен. Осыған орай, екі
көршілес кезеңдердің қаңтар айының орташа температураларының айырмашылығы
10 0 – қа тең. Қазақстанның кейбір аудандарында 14 0С- ға жетеді.
Қазақ ғылыми – зерттемелік гидрометеорологиялық институтта атмосфералық
– циркуляциялық кезеңді зерттеу салқын кезеңдер 10 – 11 жылдарда бір рет
кездесетінін көрсетті, және олар бір кезде өте салқын болады. Жылы кезеңдер
салқын кезеңдер сияқты 10 – 11 жылда бір кездеседі және кейбір кезде өте
жылы болады.
Атмосфералық циркуляцияның полюсі Артиканың орталығында немесе
Гренландия теңізінің территориясынан Таймыр жарты аралында орналасса
Қазақстанда , Батыс Сібірде және ЕТР- де қатты салқындау байқалатынын
зерттеулер көрсетті 8.
Солтүстік Қазақстанда қарлы қыс мезгілі ұзақ және суық ,ал кейбір
жылдары қатаң және аязды, 45-тан 50 0 дейін жетеді. Осымен бірге қыста
бірақ сирек Орта Азиядан жылы ауа массасы еніп тұрады. Жаз ғы Солтүстік
облыстарда қалыпты ыстық, бірақ салыстырмалы ұзақ емес, кей кездерде ауа
температурасының өсуі бөлек күндері 35 0 –тан 40 0С дейін көтеріледі. Соңғы
қателігі үсіктер маусым айларында да бола береді, ал күзгі ерте үсіктер
тамыз айының соңында болады.
Республикамыздың оңтүстігінде қыс мезгілі жұмсақ және тұрақты емес. Қыс
кезеңі жиі жылы болып тұрады температура кей кезде 15-тен 20 0С дейін
жетеді. Сонымен қатар осы уақытта жеткілікті суық қыс аязбен, бөлек күндері
минус 30-тан 35 0С-қа жетеді, кейбір аймақтар бойынша минус 40 0С, ол суық
арктикалық және Сібірдің ауа массаларының енуімен сипатталады, ал Қоңыржай
белдеуде оларды радияциялық кезегімен салқындатады. Көктемгі үсіктер
оңтүстік жағына қарай сәуірдің аяғында бақылануы мүмкін, ол бірінші күзгі
үсік қыркүйектің екінші жартысында болады. Қазақстанның оңтүстік
бөліктерінде , тауларды қарастырмаған жағдайда жаз өте ыстық және ұзақ.
Осында бөлек күндері ауа температурасы 45-тен 47 0С дейін көтерілуі
мүмкін, ал топырақ 70 0С –ға және одан да жоғары жылынуы мүмкін. Кейбір
жылдары жоғарғы температура ұзақ уақыт тұруы мүмкін. Қазақстанның типтік
шөлдік зонасы құрғақ және өте ыстық ауа-райы.
Қазақстанның таулы аймақтарының термикалық режимі қасындағы жатқан
жазықтықтарға қарағанда күрт айырмашылығы бар. Тауларда температура әдетте
төмен , жазықтық жағдайына қарағанда, биіктеген сайын температура
амплитудасы азаяды. Осымен қатар қыста таулы зоналарда негізінде
радияциялық орографиялық инверсия қатты дамыған. Жиі инверсия таудан
суығырақ және ауыр ауа массасы гравитациялық итеруімен пайда болады.
Тауаңғар циркуляциясы және жылы фен тәрізді жел тауларда тәуліктік ауа
температура режимін тасымалдайды 9.
Қосым және Арал теңіздерінде , Балхаш, Зайсан ,Теңіз, және осындай
үлкен су обьектілерінде ауа температурасының режиміне негізінде жылдың жылы
кезеңінде көрінеді. Олар көбінесе бриздік циркуляциясы мен шектеледі.
Берілген мақалада орташа вертикальді температура градиенті ,
теріс таңбалы температура градиентінің қайталанушылығы орта айларда,
берілген аэроклиматтық справочник және 300, 200 және 100 гПа
деңгейлеріндегі қаңтардағы орташа ауа температурасын салыстырды 10.
Орташа вертикальді температураның градиентінің мәнімен изобаралық
беткей маңызды атмосфераның орташа стратификациясын береді.
талдауынан бөлек айлар бойынша изобаралық беткейден 30 гПа дейін,
Алматыдағы, Аралдағы, Қарағандыдағы, Ақтөбедегі және Семей көрсеткен, олар
ұзақ уақыт болуы мүмкін. күрделі таралуы 1000-850 гПа қабатында
көрінген, ал жерде қатты радияциялық айырмашылық және термикалық құрылымы
көрінеді. Ал Ақтөбе және Семей станцияларында қарашадан наурыз айларына
дейін 1000 - 850 гПа теріс таңбалы. Абсолюттік өлшемі қарашадан
қаңтарға дейін өскен , және наурызға қарай төмендеген. Арал теңізінде
теріс таңбасы бақыланған.
Абсолютті өлшемінің теріс таңбалы мәні Ақтөбеде байқалған , ал
7,1 қыс мезгілінде қаңтарда және желтоқсанда 5, 8 0 С гПа∙км . Өлшемінің
теріс таңбалы қайталанушылығы 97 % жағдай, желтоқсанда 88 %, осы айларда
Арал теңізінде 3,4 және 2,7 0С гПа∙км –тен , қайталанушылығы 81 %
жағдай қаңтарда, ал желтоқсанда 73 % жағдай барлық қарастырылған жағдай
бойынша. Яғни қарастырылып отырған территориялар қысқы мезгілде 1000-850
гПа қабатында ауа массасы тұрақтылығына ие болған, Азиаттық антициклонды
қарқынды радияциялық салқындауна жағдайланған. Көптеген авторлар
көрсеткен, яғни ССРО территориясындағы азиялық бөлігі суық жарты жылда
жалпы азияттық антицикла облысында тұрғанын, оған сай сипаттама ұзақ
мерзімді ашық желсіз ауа-райы тән, радияциялық инверсияның құрылуына
қолайлы жағдай.
оңтаңбасы 1000-850 гПа қабатында сәуірден қазан айларына дейін
байқалған. Олардың өлшемі көктемнен жазға дейін өседі және күзде азаяды.
Арал теңізі станциясында наурызда 1,10 С гПа∙км тең, ал жазға төмен
6,6 0С гПа∙км және қайтадан 1 0С гПа∙км қарашада төмендеген. Вертикальді
градиенттің үлкен мәндері жазғы кезеңдерде турбулентті және конвективті
алмасумен байланысты , ал тропосфера үшін орташа градиентке әкеледі.
850 гПа жоғары мәні 400-300 гПа дейін өте күрт азаяды, 250-200
гПа тұрақты қала береді, ары қарай жалпы ауа температурасының инверсиялық
таралуы байқалады. Қыста өсуі биіктеген сайын аз өседі, жазда жылдам
өседі.
Нәтижесінде әлсіреуі температураның биіктік бойынша таралуы
тропосферада жер беті әсер етеді, қабат биік болған сайын, өзгерісі
кеңістік және уақыт бойынша көп емес.
қыстан жазға қарай ,850-700 гПа қабатында станцияның физико-
географиялық орналасуына байланысты.
200-150 гПа атмосфералық стратификация тұрақты барлық жыл бойы. Барлық
станцияларда биіктік бойынша температураның инверсиялық таралуы бақыланған.
теріс мәндерінің қайталанушылығы қаңтарда 73-78 % жағдайды құраған,
сәуірде 75-78 % барлық жағдайды құрайды.
150-100 гПа атмосфера жағдайы изотермаға жақын, теріс мән
қайталанушылығы 200-150 гПа қарағанда екі есе аз азаяды. 100-70 гПа
қабатында 0,5 0 С гПа∙км аспайды.70-50 гПа қабатында теріс
мәндерінің қайталанушылығы өседі. Қаңтарда 70-50 гПа қабатында
қайталанушылық 50-60 % жағдай, ал 50-30 гПа 60-85 % өсті.
Осылайша атмосфера стратификациясымен изобарлық беткейдің 1000-850 гПа
қабатында температураның вертикальді градиенті қараша, ақпан, наурыз
айларына дейін теріс мән болғанын талдауда көрсетті. Қаңтарда 1000-850 гПа
қабатында Ақтөбеде әрқашан температура инверсиясы 97 % жағдай бақыланған.
Республикамыздың оңтүстік аймақтарында теріс таңбалы қайталанушылығы
77 % жағдайды құраған.
Органикалық және органикалық емес әлемде болып жатқан барлық құбылыстар
мен процесстер ортаның термикалық жағдайларымен тікелей байланысты. Сол
әлемде ауа температурасы климаттың бірде бір маңызды элементі, ол ауа
райының типтік режимін сипаттайды. Қазақстандағы термикалық режим негізінен
үлкен кеңістікті өзгеретін радияциялық факторлармен және республикамыздың
физико- географиялық бір тексіздігімен анықталады. Берілген жағдайда
сонымен бірге атмосферанаң циркуляциясы, жылы және суық ауа массасы және
әртүрлі кезеңдік барикалық жағдайлармен байланысты. Осы факторлардың
барлығы Қазақстанның температуралық әртүрлілігінің жағдайын тудырады. Бірақ
жалпы республикамыздың типтік климаты үшін құрлықтық температуралық режимі,
күрт мезгілдік контрастармен және жыл аралық тербелістер, тәуліктік және
жылдық амплитудалармен сипатталады.
Оңтүстікке қарай құрғақшылық жылдам өскендіктен барико- циркуляциялық
жағдай және көп жылдар бойы территория бойынша радияциялық баланс оң
таңбалы мән болады, ол екі маңызды кезңдердің қыс және жаздың термикалық
режимінің салыстырмалылығына әкеледі. Қазақстан үшін температуралық қатынас
солтүстіктен оңтүстікке қарай өсуі сипатты. Республикамыздың қиыр
оңтүстігінде жылы мезгілдің ұзақтығы (орташа тәуліктік температура 0 0С
жоғары) он айды құрайды. Қарлы қыс Қазақстанның солтүстігінде ұзақ және
суық, ал кейбір жылдары қатаң және аязды минус 45-тен минус 50 0С дейін
жетеді. Осымен қатар қыста да сирек жылынуы мүмкін, кей кезде 5 0 дейін
орта Азиядан жылы ауа массасының қалыптасуынан болады. Солтүстік облыстарда
жазы қоңыр жайлы ыстық бірақ ұзақ емес, бөлек күндері ауа температурасы 35-
тен 40 0 дейін жетуі мүмкін. Соңғы көктемгі үсіктер маусым айында да, ерте
күзде де соңғы тамызда да болуы мүмкін.
Республикамыздың оңтүстігінде қысы тұрақсыз және жұмсақ. Қысқы кезең
жылынуы кей кезде температура 15-тан 20 0С, сонымен қатар осы аймақта
едәуір суық қыстар аяздармен болады, бөлек күндері минус 30 - тан минус 35
0С дейін, кейбір аймақтарында 400 С—дан төмен болады, ол суық арктикалық
және сібірлік ауа массалардың қоңыржай ендіктеріне енуі мүмкін және кешкі
радияциялық су буымен сипатталады. Көктемгі үсіктер оңтүстікте сәуірдің
аяғында, күздің басында, және қыркүйек айының екінші жартысында байқалады.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында тау аймақтарынан басқа жазы ыстық және
жалғаспалы. Осы жерде бөлек күндері ауа температурасы 45-тан 47 0С дейін,
топырақ бетінде 70 0С дейін жетеді. Кейбір жылдары жоғары температура ұзақ
сақталып тұрады. Қазақстан үшін шөлді зона құрғақ және өте ыстық ауа райлы.
Қазақстанның тау және тауға жақын аймақтары термикалық режимі далалы
жерлерден күрт айырмашылығы бар. Тауда температура әдетте төмен, далалы
жағдайларға қарағанда, биіктеген сайын температура амплитудасы азаяды.
Сонымен бірге тау зоналарында қыста радияциялық − орографиялық инверсия
қатты дамыған. Инверсия таудан гравитациялық ағындармен суық және ауыр ауа
массасымен пайда болады. Тау- аңғар циркуляция және жылы феондес желдер
таудан тәуліктік ауа температурасының режимін тасымалдайды.Тау қыраттардың
экспозициясы және биіктігі, релефтердің тілімдері, тау аңғар жерлердің ені
мен тереңдігі, сонымен байланысты басқа факторлар климаттың құрылуына
ерекшк бір жағдайларды, өзінше бір термикалық жағдайды тудырады. Каспий
Арал теңіздері, Балқаш Зайсаң Теңгіз және басқа да осындай үлкен су
обьектілері ауа температурасының режиміне үлкен әсер етеді, әсіресе жылу
кезеңдерде байқалады. Қазақстан территориясында кезеңдік жылдардың тұрақсыз
термикалық режимінің айырмашылығы болып, жазғы орташа ауа температурасы
тұрақты әсіресе шөлді зоналарда едәуір тұрақсыз қыс айларында. Қазақстан
үшін әсіресе оңтүстік аймақтары қысқа көктем күз керсінше ұзақ 11.
Территория бойынша ауа температурасының жылдық жүрісі және таралу
сипаттамалары, орташа ауа температурасы термикалық режимінің маңызды бір
сипаттамасы болып табылады. Республикамыздың барлық аймақтары үшін орташа
жылдық температура биік таулардан басқа оң таңбалы, бұл үлкен радияциялық
баланстың өлшемін айтады. Қиыр солтүстікте ол шамала 0 0- тан жоғары,
оңтүстікке қарай ақырындап өсе бастайды және 13 0С–ға жетеді. Республикамыз
үшін қаңтар айы қыс мезгілінің типтік құбылысы. Қаңтар айында орташа
температура минус 1-ден минус 5 0Сдейін оңтүстікте өзгереді, солтүстікте
минус 19 0С-ға дейін. Территорияның көптеген бөліктерінде қыста изотермия
ендіктік бағытты алады, осы заңдылықтардың бұзылуы тау массивтерінің
әсерінен болады. Батыста Мұғалжар тау әсері және оңтүстіктен орта Азиядан
жылу тасымалданады, изотермия солтүстікке қарай көтеріңкі және солтүстік
шығыс оңтүстік шығысқа бағытталғаан, әсіресе солтүстікте тау массивтерінің
әсерінен оңтүстікте температураның таралуы айқын көрініп тұр, және
оңтүстік шығыс және оңтүстік Қазақстан аймақтары. Осы жерлерде изотермиялар
өте қалың жер беті инверсиясының әсерінен биікте орналасқан станцияларда
қысқы кезеңдерде орташа ауа температурасы жоғары, далалық тегіс жерлерге
қарағанда. Едәуір төмен температура айналасы жабық жіңішке аңғарларда, лсы
жерлерде суық ауаның радияциялық салдауына бірде бір қауіпті жағдай.
Қазақстанда қаңтар айында төмен орташа айлық температура Орлов ауылында
(минус 27 0С ), Алтай таулы шұңқырында орналасқан, 1 км теңіз биіктігінен
жоғары. Қаңтардан ақпанға қарай орташа көпжылдық температура мәнді емес,
өйткені циркуляциялық және радияциялық жағдай бір біріне жақын. Сондықтан
ақпанда республикамыздың территориялары бойынша орташа айлық температура
қаңтар айы сияқты қала береді . Ақпаннан наурызға қарай күндіз радияцияның
жоғарлауныа байланыста ауа температурасы жоғарылайды. Орташа айлық ауа
температурасының ақпан айыны қарағанда еаурыз айында жоғары,
республикамыздың солтүстігінде және батысында 6-дан 7 0С –ке, оңтүстік
шығысында 8-ден 10 0С, оңтүстік шығысындағы тау аймақтарында 4-тен 5 0С,
таулы Шығыс Қазақстан облысында 9 0С Солтүстікте орташа айлық ауа
температурасы наурызда минус 11 –ден минус 12 0С, қиыр оңтүстікте 5-тен 7
0С дейін. Сәуір айына тән ауа температурасының едәуір жоғарылауы
радияциялық баланс таңбасының ауысуына және барико ─ циркулияциялық
жағдайдың құрылуынан. Наурыз айымен салыстырғанда орташа айлық ауа
температурасы сәуірде 11-ден 12 0С –ден жоғары батыс және солтүстік батыс
облыстарында, ал орталық және шығыста 11-тан 140-қа, оңтүстік облыстарда 8-
ден 10 0С дейін , және таулы аймақтарда 5-тен 7 0С дейін. Қазақстанның
барлық территорияларында тау аймақтарынан басқа сәуірде орташа айлық ауа
температурасы оң мәнді, сәуірдегі изотермиялық конфигурациясы қаңтар айының
изотермиясына ұқсас келеді.
Ауа температурасының тәуліктік жүрісі және тәуліктік амплитудасы.
Ландшафтық зоналарда тәуліктік ауа температурасының жүрісінің сипатыда
өзгереді. Айға тән қыс үшін қаңтар, ол жазда шілде айы.
Ауа температурасының тәуліктік жүрісінің Қазақстандағы ландшафт бойынша
айырмашылығы қысқа кезіеңдерде айқын көрінеді және әсіресе жазда да
амплитуда өлшемі бойынша да, және тәуліктік максимум мен минимум мен
келуінің ауысуымен де айырмашылық бар. Республикамыздың ослтүстіктен
оңтүстікке қарай тәуліктік максимум сағат 14-те солтүстікте, 12-13
оңтүстікте. Қазақстаннның оңтүстік аймақтарында минимумы кешірек байқалады,
қиыр солтүстікке қарағанда. Іле Алатаудың орта биіктерінде, Медеу, Мың-
жылқы зоналарында ауа температурасының тәуліктік максимумы кешірек уақытта
байқалады. Ауа температурасының тәуліктік жүрісінің режиміне күн радияциясы
және әртүрлі топырақ ландшафтың термикалық жағдайы, бұлттылық өзгерісіне
әкеледі. Бұлттылық термикалық режимге қысқа қарағанда жазда қатты әсер
етеді. Бұлтты күндерге қарағанда қыста да жазда да ашық аспан күні ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы жоғары, бірақ қыс айларында 2- 2,5
есе аз жазға қарағанда. Ауа температурасының тәуліктік жүрісінің максимумы
бұлтты күндері қаңтарда және шілде де 13 сағат түседі, ашық аспан күндері
қаңтарда 15 сағатта, және шілде де 16 сағатта. Климаттың континенттік
деңгейіне байланысты жылдық бойынша емес сонымен бірге ауа температурасының
тәуліктік амплитудасымен де бағалауға болады. Орташа тәуліктік амплитуда
кеңістіктік және уақыттық өзгерісі жылдық жүрісінде жақсы айқын білінеді.
Едәуір тәуліктік амплитудасы республикамыздың солтүстік облыстарында маусым
және шілде айларында (13-15 0С) оңтүстікте тамыз және қыркүйек айларында
(18-20 0С) байқалады. Қазақстанның солтүстігінде орташа ауа
температурасының тәуліктік амплитудасының тербелісі едәуір аз, жаз және
күзге қарағанда.
Жылдың салқын кезеңінде радияциялық режимінің жағдайына байланысты,
сонымен қатар Қазақстандағы әр аймақтарында қыс мезгіліндегі циркуляциялық
процесстердің ұзақтығы әртүрлі әсер етеді. Температураның төмендеуі
радияциялық қарқынды суық және артктикалық суық масалары алғашқыда
Қазақстан аймағының солтүстік және солтүстік аймағында байқалады. Осы
аймақта қараша айының бірінші декадасынан бастап тұрақта қар жамылғысы
тұрақтанады, ол наурыз айының аяғына дейін сәуір айының басына дейін
сақталады. Осы бес ай бойы орташа ауа температурасы теріс таңбалы болып
қала береді. Радияциялық салқындау процессі қарқындаған сайын, сонымен
бірге артикалық фронттың жылжуымен оңтүстікке қарай қысқы режим ақырындап
Қазақстан территориясының үлкен бөлігін алады. Барлық аймақтарда да тұрақты
қар жамылғысы қатысады желтоқсан айына кешікпей, тек қана Қазақстанның
оңтүстік аймағынан басқа. Кейбір жылдары тұрақты қар жамылғысы болмайды
сонымен бірге иынтық радияция кезеңімен радияциялық баланстың теріс таңбасы
осы кезеңдерде (желтоқсан- қаңтар) тұрақты болмайды. Қазақстанның осы
амақтарында орташа ауа температурасының теріс мәндері үш айға дейін
(желтоқсан- ақпан) азаяды. Бірақ осындай айырмашылықтарға қарамастан
төселме беттінің жағдайын ортақ заңға әкелуге болады, ол болатын ортақ
циркуляциялық процесс.
Қазақстан үстінде антициклондық алабтардың үлкен қарқындылығы 60-70 %
(желтоқсан - ақпан) айларынды қыс бойы фронтальді процесстермен климат
құраушы факторлар шектеледі. Орташа Қазақстан үшін тек күннің 30% -ті
фронтальді процесстен тұрады деуге болады. Басқа кезеңдерде Қазақстанды
әдетте басқа бір текті ауа масасы алып жатады, антициклондық типтік
жағдайларға ұқсас. Жылдың салқын мезгілдерінде ендіктік циркуляцияның
қайталанушылық максимумы ( ≥ 50% ). М. Х. Байдал бойынша қазанның соңында
және қарашаның ортасында және желтоқсанға келеді. Ендіктік циркуляция
кезінде Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарында қысымның жоғарғы
облысы қалыптасады, солтүстігінде циклондық әрекет қалыптасады. Сондықтан
солтүстік аймақтарында қазан айында бұлтты, жайын шашында ауа райы
қайланушылығы біршама өседі, ол территорияның оңтүстігінде ашық күнді ауа
райын қалыптастырады. Қазақстанның солтүстік шығыс аймақтарында
қайланушылық қаңтарда 8-10 күнді құрайды. Клименко Қазақстан
территориясындағы қысқы уақыттағы ауа райы динамикасын анлиздегенде қысқы
кезеңді екі зонаға бөлді- солтүстік және оңтүстік қар жамылғысының
тұрақтылығымен уақыты бойынша.
Оңтүстік Қазақстанда көктемдегі температура режимінің климаттық
ерекшелігі, қазіргі уақытта антропогендік іс-әрекет климатқа әсер ететін
маңызды да бір фактор. Жақын бір он жылдықта климаттың өзгеруіне бірінші
кезекте солтүстік жарты шарды алып кетуі мүмкін. Егер ары- қарай парниктік
газдардың тасталымы шектелмесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz