Калькуляциялау принципі
Кіріспе
I. Кәсіпорынның технико.экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1. Шаруашылықтың технико . экономикалық сипаттамасы
1.2."JPK Corporation” ЖШС .нің есеп саясаты
1.3. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
ІІ.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
2.1. Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
2.2. Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен тәсілдері
2.3. Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау
2.4. Шығындарды және калькуляциялаудың нақты және нормативті тәсілдері
ІІІ. Өндірістік шығын есебін жақсарту жолдары
3.1. Дайын өнімнің ішкі аудитін жүргізу
3.2. Қазіргі заманға сай компьютерлік бағдарламаларды қолдану
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
I. Кәсіпорынның технико.экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1. Шаруашылықтың технико . экономикалық сипаттамасы
1.2."JPK Corporation” ЖШС .нің есеп саясаты
1.3. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
ІІ.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
2.1. Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
2.2. Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен тәсілдері
2.3. Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау
2.4. Шығындарды және калькуляциялаудың нақты және нормативті тәсілдері
ІІІ. Өндірістік шығын есебін жақсарту жолдары
3.1. Дайын өнімнің ішкі аудитін жүргізу
3.2. Қазіргі заманға сай компьютерлік бағдарламаларды қолдану
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Ел басымыздың Қазақстан халқына 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» жолдауында: Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғаш¬қы күннен бастап сіздер мен біздер бар¬лық қажыр-қайратымызды жұмсап, ең¬сесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр.
Осыдан он жыл бұрын жасаған таңдауымызда біз жаңылысқан жоқпыз. Ол дұрыс таңдау болғанын уақыт бізге дәлелдеді.
Дәл осы уақыттан бастап, Қазақстан нарық экономикасының теоремасы мен демократиялық даму ақиқаттарының тар жол, тайғақ кешуінен тайсалмай өтіп, алған бағытынан таймай алға басты.
Біз бірге болған кезде табысқа жетеміз. Сондықтан сіздерге жаңа онжылдықтың стратегиясын ұсына отырып, сіздердің әр¬дайымдағыдай қолдау көрсететіндеріңізге сенемін. Және де бұл қолдау әрдайым¬да¬ғыдай сенімді болатынын білемін. Ел бас¬шылығы – Парламент, Президент, Үкі-мет – біз бірлесіп ойға алғанды әрдайым ат¬қарып келгеніміздей, орындап шы¬ғамыз.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны сақтауға сай келу қажеттілігі кәсіпорынның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Бухгалтерлік есепті жеке бөлікке бөлу қаржылық есептің орталық-таңдырылуына және калькуляциялық есептің де орталықтаңдырылуына алып келді.
Калькуляциялық бухгалтерия жедел-аналитикалық ақпаратты тиімді басқару, барлық өндірістік құрылымдық бөлімдерді бақылауға алу, олардың шығындары мен табыстарын қадағалау мүмкіндігіне ие болды.
Шығындар мен өзіндік құнды реттеуді жедел бақылаудағы шұғыл қажеттілік өндірістің және тұтынудың жедел-калькуляциялық есебінің -стандарт-кост есебінің жүйесінің пайда болуына және таралуына әкелді. Өңдірістік менеджменттің бір қағидасы болып табылатын шығындарды анықтаудың нормативті әдісін Ф.Тейлор мен сол уақыттағы басқа да инженерлер ұсынғанын айтып кеткен жөн болар. Еңбек және материалдық ресурстарды қолданудың бір ғана қолайлы жолын анықтау үшін өндірістік менеджментті жақтаушылар нормативтерді қолданған. Нормативтер жұмыстың жүру жоспарының үрдісін материалдар мен еңбекті тұтыну минимумға әкелетіндей етіп ақпаратпен қамтамасыз етті. Дегенмен, өндірістік менеджментті жақтаушылар нормативтерді қаржылық шығындарды бақылау құралы ретінде қарастырмады.
Ең алғаш 1911 ж. Ч.Гаррисон шығындарды анықтаудың нормативті жүйесін талқылап енгізді. Сонымен қатар ол 1918 ж. Айнымалы
Осыдан он жыл бұрын жасаған таңдауымызда біз жаңылысқан жоқпыз. Ол дұрыс таңдау болғанын уақыт бізге дәлелдеді.
Дәл осы уақыттан бастап, Қазақстан нарық экономикасының теоремасы мен демократиялық даму ақиқаттарының тар жол, тайғақ кешуінен тайсалмай өтіп, алған бағытынан таймай алға басты.
Біз бірге болған кезде табысқа жетеміз. Сондықтан сіздерге жаңа онжылдықтың стратегиясын ұсына отырып, сіздердің әр¬дайымдағыдай қолдау көрсететіндеріңізге сенемін. Және де бұл қолдау әрдайым¬да¬ғыдай сенімді болатынын білемін. Ел бас¬шылығы – Парламент, Президент, Үкі-мет – біз бірлесіп ойға алғанды әрдайым ат¬қарып келгеніміздей, орындап шы¬ғамыз.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны сақтауға сай келу қажеттілігі кәсіпорынның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Бухгалтерлік есепті жеке бөлікке бөлу қаржылық есептің орталық-таңдырылуына және калькуляциялық есептің де орталықтаңдырылуына алып келді.
Калькуляциялық бухгалтерия жедел-аналитикалық ақпаратты тиімді басқару, барлық өндірістік құрылымдық бөлімдерді бақылауға алу, олардың шығындары мен табыстарын қадағалау мүмкіндігіне ие болды.
Шығындар мен өзіндік құнды реттеуді жедел бақылаудағы шұғыл қажеттілік өндірістің және тұтынудың жедел-калькуляциялық есебінің -стандарт-кост есебінің жүйесінің пайда болуына және таралуына әкелді. Өңдірістік менеджменттің бір қағидасы болып табылатын шығындарды анықтаудың нормативті әдісін Ф.Тейлор мен сол уақыттағы басқа да инженерлер ұсынғанын айтып кеткен жөн болар. Еңбек және материалдық ресурстарды қолданудың бір ғана қолайлы жолын анықтау үшін өндірістік менеджментті жақтаушылар нормативтерді қолданған. Нормативтер жұмыстың жүру жоспарының үрдісін материалдар мен еңбекті тұтыну минимумға әкелетіндей етіп ақпаратпен қамтамасыз етті. Дегенмен, өндірістік менеджментті жақтаушылар нормативтерді қаржылық шығындарды бақылау құралы ретінде қарастырмады.
Ең алғаш 1911 ж. Ч.Гаррисон шығындарды анықтаудың нормативті жүйесін талқылап енгізді. Сонымен қатар ол 1918 ж. Айнымалы
1. ҚР-ң “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” 2007 ж. 28 ақпанындағы Заңы.
2. ҚР-ның “Аудиторлық қызмет туралы” 2006 ж. 16 мамырдағы (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) Заңы
3. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. Алматы 2006ж.
4. Қаржылық есептілікті Халықаралық стандарттарға сәйкес жасайтын ұйымдарға арналған бухгалтерлік есептің жұмыс шотттар жоспарын жасау туралы ҚР-ң Қаржы Министрлігі бекіткен 22.12.2005 ж. № 426 Нұсқауы.
5. Қаржылық есептің Халықаралық Стандарттары: Тәжірибелік құрал. Бүкіләлемдік Банк. Вашингтон 2000 ж.
6. Тулегенов Э.Т. Басқару есебі: оқу құралы – Алматы: 2006 ж.
7. Назарова В.Л., М.С.Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.
8. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами, Алматы: 2000г.
9. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. – Алматы, Орталық аудит-Қазақстан, 2000 ж.
10. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Алматы, "Экономика" 2005г.
11. Рахимбекова Р.М. Кеулимжаев К.К. Айтжанова Л.Ж., Салменова А. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003.
12. Тайгашинова К.Т., Мусабеков Д.Д. Вопросы совершенствования теории бухгалтерского учета в современных условиях. Алматы, 2000.
13. Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами. Ч.1-2: Учебное пособие, Алматы: Бизнес информация, 2005г.
14. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. – Алматы. Центраудит –Казахстан, 2000. 496с.
15. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов.Учебник/Под ред. Н.К. Мамырова – Изд. 2-е перераб. и доп.-Алматы: Экономика, 2004.-308с.
16. Ташенова С.Д. Учет и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие.-Алматы: Қазақ Университеті, 2003.-104 с.
17. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп: оқулық – Алматы, 2003-312 б.
18. Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) – Алматы, 2006-535 б.
19. Дүйсембаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау – Алматы: Экономика, 2001-330 б.
20. Грей С., Нидлз Б. Қаржылық есеп: глобальді көзқарас. М.: Финансы и статистика, 1999г.
21. Ришар Ж. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы 1998г. – 512стр.
22. Николаева О.Е., Шишкова Т.В. Международные стандарты финансовой отчетности: Учебное пособие. М. 2004г.
23. Родостовец В.К., Родостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Центраудит, Алматы 1998г.
24. Международные стандарты аудита в Казахстане.
25. Казахстанские стандарты по аудиту. Алматы "Каржы каражат" 2006.
26. Байдәулетов М.Б., Байдәулетов С.М. Аудит теориясы: оқулық – Алматы, Қазақ Университеті, 2004-274 б.
27. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. - Алматы: Гылым,1994.
28. Ержанов М.С. Аудит. 2005
29. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита: Учебник.- Алматы: Экономика, 1995.
30. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учеб. пособие.- Алма¬ты: Каржы-Каражат, 1998.
2. ҚР-ның “Аудиторлық қызмет туралы” 2006 ж. 16 мамырдағы (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) Заңы
3. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. Алматы 2006ж.
4. Қаржылық есептілікті Халықаралық стандарттарға сәйкес жасайтын ұйымдарға арналған бухгалтерлік есептің жұмыс шотттар жоспарын жасау туралы ҚР-ң Қаржы Министрлігі бекіткен 22.12.2005 ж. № 426 Нұсқауы.
5. Қаржылық есептің Халықаралық Стандарттары: Тәжірибелік құрал. Бүкіләлемдік Банк. Вашингтон 2000 ж.
6. Тулегенов Э.Т. Басқару есебі: оқу құралы – Алматы: 2006 ж.
7. Назарова В.Л., М.С.Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.
8. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами, Алматы: 2000г.
9. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. – Алматы, Орталық аудит-Қазақстан, 2000 ж.
10. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Алматы, "Экономика" 2005г.
11. Рахимбекова Р.М. Кеулимжаев К.К. Айтжанова Л.Ж., Салменова А. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003.
12. Тайгашинова К.Т., Мусабеков Д.Д. Вопросы совершенствования теории бухгалтерского учета в современных условиях. Алматы, 2000.
13. Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами. Ч.1-2: Учебное пособие, Алматы: Бизнес информация, 2005г.
14. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. – Алматы. Центраудит –Казахстан, 2000. 496с.
15. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов.Учебник/Под ред. Н.К. Мамырова – Изд. 2-е перераб. и доп.-Алматы: Экономика, 2004.-308с.
16. Ташенова С.Д. Учет и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие.-Алматы: Қазақ Университеті, 2003.-104 с.
17. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп: оқулық – Алматы, 2003-312 б.
18. Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) – Алматы, 2006-535 б.
19. Дүйсембаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау – Алматы: Экономика, 2001-330 б.
20. Грей С., Нидлз Б. Қаржылық есеп: глобальді көзқарас. М.: Финансы и статистика, 1999г.
21. Ришар Ж. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы 1998г. – 512стр.
22. Николаева О.Е., Шишкова Т.В. Международные стандарты финансовой отчетности: Учебное пособие. М. 2004г.
23. Родостовец В.К., Родостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Центраудит, Алматы 1998г.
24. Международные стандарты аудита в Казахстане.
25. Казахстанские стандарты по аудиту. Алматы "Каржы каражат" 2006.
26. Байдәулетов М.Б., Байдәулетов С.М. Аудит теориясы: оқулық – Алматы, Қазақ Университеті, 2004-274 б.
27. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. - Алматы: Гылым,1994.
28. Ержанов М.С. Аудит. 2005
29. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита: Учебник.- Алматы: Экономика, 1995.
30. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учеб. пособие.- Алма¬ты: Каржы-Каражат, 1998.
Кіріспе
Ел басымыздың Қазақстан халқына 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан жолдауында: Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап
сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін
асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді.
Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып,
әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр.
Осыдан он жыл бұрын жасаған таңдауымызда біз жаңылысқан жоқпыз. Ол
дұрыс таңдау болғанын уақыт бізге дәлелдеді.
Дәл осы уақыттан бастап, Қазақстан нарық экономикасының теоремасы мен
демократиялық даму ақиқаттарының тар жол, тайғақ кешуінен тайсалмай өтіп,
алған бағытынан таймай алға басты.
Біз бірге болған кезде табысқа жетеміз. Сондықтан сіздерге жаңа
онжылдықтың стратегиясын ұсына отырып, сіздердің әрдайымдағыдай қолдау
көрсететіндеріңізге сенемін. Және де бұл қолдау әрдайымдағыдай сенімді
болатынын білемін. Ел басшылығы – Парламент, Президент, Үкімет – біз
бірлесіп ойға алғанды әрдайым атқарып келгеніміздей, орындап шығамыз.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі кәсіпорынның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын
жеке екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Бухгалтерлік есепті жеке бөлікке бөлу қаржылық есептің орталық-
таңдырылуына және калькуляциялық есептің де орталықтаңдырылуына алып келді.
Калькуляциялық бухгалтерия жедел-аналитикалық ақпаратты тиімді басқару,
барлық өндірістік құрылымдық бөлімдерді бақылауға алу, олардың шығындары
мен табыстарын қадағалау мүмкіндігіне ие болды.
Шығындар мен өзіндік құнды реттеуді жедел бақылаудағы шұғыл қажеттілік
өндірістің және тұтынудың жедел-калькуляциялық есебінің -стандарт-кост
есебінің жүйесінің пайда болуына және таралуына әкелді. Өңдірістік
менеджменттің бір қағидасы болып табылатын шығындарды анықтаудың нормативті
әдісін Ф.Тейлор мен сол уақыттағы басқа да инженерлер ұсынғанын айтып
кеткен жөн болар. Еңбек және материалдық ресурстарды қолданудың бір ғана
қолайлы жолын анықтау үшін өндірістік менеджментті жақтаушылар
нормативтерді қолданған. Нормативтер жұмыстың жүру жоспарының үрдісін
материалдар мен еңбекті тұтыну минимумға әкелетіндей етіп ақпаратпен
қамтамасыз етті. Дегенмен, өндірістік менеджментті жақтаушылар
нормативтерді қаржылық шығындарды бақылау құралы ретінде қарастырмады.
Ең алғаш 1911 ж. Ч.Гаррисон шығындарды анықтаудың нормативті жүйесін
талқылап енгізді. Сонымен қатар ол 1918 ж. Айнымалы шығындарды талдау үшін
теңдеулерді басып шығарды. Қазіргі әдебиеттердегі нормативтік есептер
жүйесі соның жұмыстарынан алынған.
Стандарт-кост есебінің жүйесінің қалыптасуы мен оны қолдану
калькуляциялық есептің жүзеге асқан шаруашылық құбылыстар мен факторларды
жай ғана тіркеуші күйінде болмауына алып келді, ауытқуларды басқару
негізінде өз назарын болашаққа бағыттайды. Бұл есеп жүйесі АҚІІІ және Батыс
Еуропаның алдыңғы қатарлы өнеркәсіптік фирмаларында қазірге дейін кең
қолданылатынын айтып кеткен жөн.
Басқару есебінің қалыптасу жолындағы келесі кезең болып табылатын
калькуляциялық есептің басқа бағыты - директ-костинг есеп жүйесінің
қалыптасуы болып табылады. Ең алғаш бұл термин 1936 ж. АҚШ-та пайда болды.
Бұл жүйенің негізгі идеялары 1936 ж. қаңтарында басылып шыққан американдық
зерттеуші И.Н.Гаррисонның өнеркәсіптік есептің Ұлттық бірлестігі
бюллетенінің бабында көрсетілген. Бұл жүйе негізінде шығындарды тұрақты
және айнымалы деп бөлу қағидасы алынған.
Директ-костинг жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құны бір ғана айнымалы
шығындар мен жоспарланып ескеріледі. Сипаты бойынша олар өндірістік болып
табылады және өнім құнына оларды тура жолмен енгізеді. Тұрақты шығындарды
өнім өзіндік құнына кіргізбейді, олардың пайда болған кездегі қызмет
нәтижесіне енгізеді. Айнымалы шығындар мен сату сомасының арасындағы айырым
кәсіпорынның маржиналды табысы. Ол өнімді өткізудің тиімді бағасын
анықтауға, шығындардың байланысы мен сәйкестілігін талдауға, өткізу көлемі
мен пайданы анықтауға мүмкіндік береді.
Директ-костинг есебінің жүйесі кәсіпорынның бағалық және стратегиялық
саясатында маңызды орын алады.
Сонымен өнеркәсіптік кәсіпорындарға жаңа есеп әдістерін енгізу
(стандарт-кост, директ-костинг, жауапкершілік орталығынан шығын есебі)
оны калькуляциялық есеп жүйесіне айналдырып, калькуляциялық есебінің
жүйесін дамытты, ал өз нәтижелерінде ондірістік есепті басқару есебіне,
өндірістік бухгалтерияны басқару бухгалтериясына алмастырды.
Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың есебі мен аудиті
тақырыбы бойынша диплом жұмысы нарықтық экономика жағдайында дамыған елдер
қатарына қосылу мақсатында маңызды орын алып отыр.
Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастырмайынша экономикалық тиімділікке
қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасында бухгалтерлік
есепті реттейтін 2007 жылы 28 ақпанда Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы заңы және 2006 жылы 16 мамырда Аудиторлық қызмет
туралы заңы (өзгертулер мен толықтырулар) қабылданған.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысын орындау барысында JPK Corporation ЖШС-нің
материалдары пайдаланылды.
Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың есебі мен аудиті
төмендегі тарауларда толық ашылып көрсетіледі:
- Шаруашылықтың технико-экономикалық сипаттамасы
- "JPK Corporation” ЖШС –нің есеп саясаты
- Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
- Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
- Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен тәсілдері
- Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау
- Шығындарды және калькуляциялаудың нақты және нормативті тәсілдері
- Дайын өнімнің ішкі аудитін жүргізу
- Қазіргі заманға сай компьютерлік бағдарламаларды қолдану
I. Кәсіпорынның технико-экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру
1.1. Шаруашылықтың технико - экономикалық сипаттамасы
JPK Corporation жауапкершілігі шектелген серіктестігі 1992 жылы
құрылған. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік құрылтайшының салымы
негізінде құрылып отыр, Қазақстан Республикасының заңы негізінде әрекет
етеді. Шағын кәсіпкерліктің субъектісі болып табылады. Кәсіпорынның
қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайды және активтерінің
жалпы құны айлық есеп көрсеткішінің алпыс мың есесінен артық болмауы керек.
JPK Corporation ЖШС-гі күрделі жөндеу және құрылыс жұмыстарымен,
сонымен қатар құрылыс материалдарын өндірумен айналысады.
Серіктестіктің орналасқан мекен-жайы: Алматы қаласы, Медеу ауданы,
Бөгенбай батыр көшесі, үй 115, кеңсе 40.
Серіктестіктің әрекетінің негізгі мақсаты болып мекемелер мен
азаматтардың өнімдегі (жұмыстар мен қызметтердегі) қажеттіліктерін барынша
толық әрі сапалы өтеуді жүзеге асыру барысында барынша жоғары табыс табу.
Серістестік қызметін қамтамасыз ету үшін қатысушы теңге мөлшерінде
жарғы капиталын құрады. Жарғы капиталын қатысушы толығымен процент
мөлшерінде енгізген.
Серіктестік төмендегілердің меншік иесі болып табылады:
- қатысушының жарғылық капиталына енгізген ақша және материалдық
салымдарының (соның ішінде интеллектуальды меншік нәтижелеріне
құқық);
- сетіктестіктің шаруашылық қызмет нәтижесінде алған кірісінің;
- өзге де кірістердің, сондай-ақ заңдармен рұқсат етілген өзге де
негіздер бойынша сатып алынған мүліктің.
Серіктестіктің мүлкі оның балансында есепке алынады.
Серіктестік өз жарғы капиталының проценті есебінде сақтық капиталын
құрады. Сақтық капиталы жыл сайын жарғы капиталының пайызына жеткенше таза
табыстың пайызын аударып отыру жолымен құрылады. Серіктестіктің шығыны
сақтық капиталының есебінен өтеледі. Серіктестіктің басқа да қорлар құруға
құқы бар.
Серістестіктің бір жылға қызметі нәтижесінде алған таза пайдасын бөлу
серіктестіктің сәйкес жылғы қызметінің нәтижелерін бекітуге арналған
қатысушы шешіміне сәйкес жүргізіледі.
Серіктестіктің кірістер мен шығыстар туралы есебі 30 БЕС-ына сай жасалып
түсіндірме хатымен баяндалады. Бұл есеп серіктестіктің есептік кезеңдегі
қаржылық нәтижесін бейнелейді. Кірістер мен шығыстар туралы есеп мына
баптардан құралады:
• негізгі қызметтен табыс:
өткізілген дайын өнімнің (тауардың, жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығындары (өткізу шығындары, жалпы және әкімшілік шығындары, сыйақы
түріндегі шығын);
негізгі қызметтен табыс (шығын);
негізгі емес қызметтен табыс (шығын);
негізгі қызметтен салық салуға дейінгі табыс (шығын);
қорпоративтік табыс салығы;
негізгі қызметтен салық салынғаннан кейінгі табыс (шығын);
төтенше жағдайлардан табыс (шығын);
таза табыс (шығын).
JPK Corporation ЖШС-інің кірістер мен шығыстар туралы есебінде табыстар
мен шығындардың талдауы беріледі.
Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін
төмендегі 1-ші кестеден көруге болады.
Кесте 1
Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері
Рс Көрсеткіштер Өлшем Өткен жыл Есепті Ауытқулар
бірлігі жыл
Сома Пайыз
1 Сатудан алынған табысмың. 96353 58440 -37913 60.6
теңге
2 Өнімнің өзіндік құны мың. 18790 14151 -4639 75.3
теңге
3 Жиынтық табыс мың. 77563 44289 -33274 57.1
теңге
4 Кезең шығындары мың. 75401 43355 -32046 57.5
теңге
5 Салық салуға дейінгі мың. 2161 934 -1227 43.2
табыс теңге
6 Табыс салығы мың. 648 280 -368 43.2
теңге
7 Таза табыс мың. 1512 653 -859 43.1
теңге
8 Негізгі құралдардың мың. 1959 10610 8651 541.6
жылдық құны теңге
9 Еңбек өнімділігі теңге 37.8 16.3 -21.5 0.4
10 Қор қайтымдылығы теңге 49.18 5.5 -43.7 11,18
11 Қор сыйымдылығы теңге 0.02 0.18 0.16 900
12 Қормен теңге 49 265 216 540,8
жарақтандырылуы
13 Активтердің теңге 0.02 0.18 0.16 900
айналымдылығы
14 Сату рентабельділігі % 1.57 1.11 -0.46 70,7
15 Активтер % 0.7 0.06 -0.64 8,57
рентабельділігі
Кестеден көріп отырғанымыздай есепті жылды өткен жылмен салыстырғанда
өнімді өткізуден түскен табыс 37913 мың теңгеге кеміген. Сатылған өнімнің
өзіндік құны 4639 мың тенгеге кеміп отыр. Жалпы табыс 33274 мың теңгеге
азайған. Кезең шығындары 32046 мың теңгеге кеміген. Негізгі қызмет бойынша
табыс 1227 мың теңгеге зиян шекті.
1.2."JPK Corporation” ЖШС –нің есеп саясаты
JPK Corporation ЖШС есеп саясатының басты міндеті – оның шаруашылық
қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті және дұрыс
ақпараттарды жасау болып табылады.
Кәсіпорынның есеп саясаты екі бөлімнен тұрады:
Ұйьмдастырушылық-техникалық бөлім және жалпы ережелері:
1. JPK Corporation ЖШС-і ҚР Әділет Министрлігінде 1992-ж. 07
каңтарда тіркелген (Мемлекеттік тіркеу туралы Куәлік №53128-1903-
ЖШС). Меншік түрі жеке меншік.
2. Ресми атауы: "JPK Corporation” ЖШС-і.
3. Серіктестіктің орналасу мекен-жайы: Алматы қаласы, Бөгенбай батыр
көшесі, ү.115, кеңсе 40.
4. Серіктестік құрылтайшысы: жеке тұлға. Жарғылық капиталға салым үлесі-
100%
5. Негізгі қызметі: сату.
6. JPK Corporation" ЖШС-і өз қызметін мына құжаттар негізінде жүзеге
асырады:
1. JPK Corporation" ЖШС-інің жарғысы;
2. JPK Corporation" ЖШС-інің құрылтай құжаттары;
1. №409-1 1999-ж. 01-шілдеде шыққан (одан кейінгі өзгертулері мен
қосымшаларын ескере отырып) ҚР Азаматтық Кодекс!;
2. 1998 ж. 22-сәуірде шықкан №220-1 "Шектеулі және қосымша
жауапкершілікті серіктестіктер туралы" ҚР Заңы(одан кейінгі
өзгертулері мен қосымшаларын ескере отыра);
3. ҚР-дағы қаржылық-шаруашылық әрекеттегі ұйымдардың қызметін
реттейтін өзге де заңдар, нормативтік актілер, нұсқаулар мен
әдістемелік ұсыныстар.
Ұйымның ұйымдастырушылық, басқару құрылымы
JPK Corporation ЖШС-інің басқару органы болып қатысушылардың жалпы
жиналысы, ал атқарушы органы болып директор саналады.
Жалпы жиналыс қатысушылары мен атқарушы директордың өкілдігі ҚР Заңымен
және JPK Corporation ЖШС-інің Жарғысымен анықталады.
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі
1. JPK Corporation ЖШС-інде бухгалтерлік есеп мына нормативтік
кұжаттарға негізделіп жүргізіледі:
1. ҚР-ның 2007-ж. 28-ақпанда шыққан №234-III "Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік туралы" Заңы;
1. Бухгалтерлік есеп стандарттары (өзгертулер мен қосымшаларын ескеру);
2. Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік нұсқаулықтар;
2. 2002-ж. 18-қыркүйегінде шыққан №438 бухгалтерлік есептің типтік шоттар
жоспары (өзгерістерін қоса алғанда);
3. JPK Corporation ЖШС-інің есеп саясаты;
3. бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар,
нормативтік актілер.
2. JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік және қаржылық есебін
құрастыру мақсаты —қызығушылық танытқан серіктестікке қатысты тұлғаларды
қажетті ақпаратпен камсыздандыру.
3. JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік есеп мына принциптерге
негізделеді:
1. есептілік - табыс нақты алынғанда, шығыс жабылғанда танылуы;
2. әрекеттің үздіксіздігі - онда қаржылық есеп серіктестік жұмыс істеуде
және жақын болашақта істейді деген алғы шартпен жүргізу.
4. Қаржылық есептің өткен кезеңдеріндегі жіберілген қателер келесі кезеңде
есепке алынып, пайда не залалды түзетуде ескерілуі тиіс.
5. ЖШС қаржылық есебі сипаттамасының негізгі қасиеттері түсініктілік,
орындылық, сенімділік және салыстырмалық болуы керек.
6. JPK Corporation ЖШС-інің есеп саясатындагы өзгерістер ҚР заңнамасында
және серіктестік қызметінің қаржылық есебін тапсыруда өзгерістер болған
кезде ғана жасалады.
Бухгалтерлік құжаттама:
1. Бухгалтерлік жазбалар алғашқы құжат негізінде жасалып, бухгалтерлік
есебінде негізгі құралдар, басқа да активтер, міндеттемелер, табыстар
мен шығыстар көрсетілуі тиісті. Алғашқы құжаттар сол операцияларды
растаушы ретінде жасалған уақытына сәйкес, ол мүмкін болмаса есепті
тұлға есеп өткізуіне байланысты сол операция өткеннен кейін есепке
алынады.
2. Бухгалтерлік жазбалар қолмен сонымен қатар компьютерлік есеп жүйесі
арқылы жасалады.
3. Біртекті операцияларға жинақтық құжаттар жасалады. Жинақтық құжаттар
алғашқы құжаттармен бекітілсе ғана дәлелдеу күшіне ие.
4. Серіктестіктің алғашқы құжаттарын, бухгалтерлік есеп регистрларын
коммерциялық құпия ақпараты болғандықтан, оған тек басшылық рұқсат
берген тұлғалар ғана ұсынылсын.
5. Операция мәніне қарай басшылық бухгалтерлік құжаттарға қол қоятын
тұлғалар бұйрық бойынша анықталады.
6. JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік құжаттары ҚР заңнамасы (ҚР
Салық Кодексінің 66-бабы) бекіткен мерзімдерге сақталады. Құжаттарды
сақтау құжат қатысты мерзімнен кейінгі жылдың 1-қаңтарынан есептеледі.
Түгендеу
Бухгалтерлік есеп мәліметтерінің шынайылығы үшін кем дегенде жылына бір
рет мүлік пен ақша қаражаттарының түгенделуі жүргізілуі керек.
Сипатына қарай түгендеу жоспарлы және аяқ астылы сипатта болады. Жоспарлы
түгендеу белгіленген уақытта жасалсын. Онда негізінен:
3. жылдық есеп алдында негізгі құралдар, ТМҚ-тар (есеп жылының 25-
желтоқсанында);
4. серіктестіктің кассасындағы ақша қаражаттары айына бір рет;
5. серіктестіктің дебиторлары және кредиторларымен есеп айырысуды
тексеру тоқсанына бір рет.
3. Міндетті түрде аяқ асты түгендеу егер де:
6. материалды жауапты тұлға ауысқанда (өткізу - өткізіп алу күні);
7. ТМҚ-ның бұлінуі, жоғалуы, бұзылуы болғанда;
8. форс-мажорлық жағдайлар туындаса;
9. серіктестіктің өз қызметін тоқтатқан кезде ликвидациялық баланс
жасау үшін және т.б. ҚР заңында қарастырылған жағдайларда.
4. Түгендеудің жүргізілуіне жауапты ЖШС директоры және үнемі әрекет ететін
түгендеу комиссиясы (комиссия төрағасы- ЖШС-тің бас бухгалтері, мүшелері-
сату бойынша менеджер, серіктестік мамандары). Комиссияның белгілі бір
тұлғаларын сол кездегі басшылықтың бұйрығы аркылы анықтайды.
Түгендеуді жүргізу, оған қажетті құжаттарды толтыру, бухгалтерияға
берілетін түгендеу нәтижесі мәліметінің түрі нормативтік актілерге
негізделеді.Түгендеу нәтижесін басшылықтың бекітуі бухгалтерлік есеппен
салыстырылғаннан кейін 10 күн ішінде жүзеге асырылады.
Түгендеудегі басты шарт түгендеуге жататын құндылықтары бар және оның
есебін жүргізетін материалды жауапты тұлғаның болуы.
Әдістемелік бөлім төмендегідей жүргізіледі:
Кезең шығындары JPK Corporation ЖШС-інің қызмет ерекшелігіне қарай
шаруашылық шығындар есебі . 7210 "Әкімшілік шығындар" шоты арқылы жүзеге
асады. Есептік кезең шығындары мыналарды біріктіреді:
10. жалпы және әкімшілік шығындар, ТМҚ-тарды өткізу бойынша шығындар;
11. пайыздар бойынша шығындар.
Бұл шығындар шаруашылық көлеміне байланысты емес тұрақты шығындар. Олар
жасалған мерзімінде есепке кіргізіледі. өткізілген өнімнің қалдығымен
келесі кезеңдерге ауыстырылмайды.
Жалпы және әкімшілік шығындарға мыналар кіреді:
12. әкімшілік персоналға жататын қызметкерлер еңбекақысын төлеу;
13. шаруашылықта қызмет атқаратын персонал еңбекақысын төлеу;
14. бекітілген норма бойынша әкімшілік және шаруашылық персоналының
еңбекақысынан аударымдар;
15. әкімшілік басқару аппаратын ұстау, ЖШС құрылымдық бөлімшелерінің
жұмысшыларын ұстау, материалды-техникалық және көліктік қызмет
көрсету;
• байланыс, есептеу, өлшеу және т.б. шаруашылықта қажетті құралдарды
ұстау мен қызмет көрсету, ғимараттарды, құрылысты, инвентарьды жөндеу
шығындары;
4. әкімшілік басқару құралдары мен жүйесін құру, жетілдіру шығындары;
5. банк қызметін төлеу;
6. лимит шегінде әкімшілік персоналының іссапар шығындары;
7. серіктестіктің штаттық кестесінде жоқ қызметті жасаған өзге ұйымның
қызметін төлеу шығындары;
8. конторалық, баспалық, пошта-телеграф, телефон шығындары;
9. өкілдік шығындар;
10. жұмыс күшін ұйымдасқан жинау, оқыту, жұмыстан босату кезіндегі
компенсация. комиссиялық шығындар;
11. НҚ-дарды жалға алу шығындары;
12. мүліктен аударымдар, салықтар, өзге де төлемдер;
13. қоймалардағы ТМҚ-тардың жоғалуы, бұзылуы, жетіспеушілігі және т.б.
өндірістік емес шығындар мен жоғалтулар;
14. коммуналдық қызмет, жұмысшылардың еңбегін қорғау, ЖШС-ті күзету,
өрттен қорғау және т.б. жалпы шаруашылық шығындары;
15. нақты еңбекақыға дейінгі уақытша еңбек қабілетін жоғалтуда қосымша
төлем шығындары;
16. әрекеттегі заңнамаға сәйкес өндірістік емес жұмысшылардың еңбек
демалысына шығу кезіндегі бір жолғы сыйақылар;
17. ақпараттық, консультациялық қызметтерді төлеу;
18. жұмысшылардың жұмысқа келудегі жол шығындарын өтеу;
19. шаруашылық шарттарының бұзылуы нәтижесіндегі пенялар айыппұлдар және
басқа да санкциялар түрлері бойынша туындаған шығындар.
Өткізу бойынша шығындар. ТМҚ-тарды сату кезінде туындаған шығындар
кіреді. Атап айтсақ:
20. өткізу бөлімі жұмысшыларының еңбекақысы, еңбекақыдан аударымдар, НҚ-
дарды ұстау және амортизациясы және т.б.;
21. жеткізу пунктіне дейінгі тасымалдау шығындары, тиеу-түсіру жұмыстары;
22. тауардың нарығын зерттеу, өткізу нарығындағы жарнама бұйымдарын
шығару. көрме-жәрмеңкелерге қатысу, тауар түрінің (образец) құны ;
JPK Corporation ЖШС-інің өткізу бойынша шығындары есебі 7110
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар" шотында
жүргізіледі.
Пайыздар бойынша шығындар. Пайыздар бойынша шығындар есебі 7310
"Сыйақы түріндегі шығындар'" шотында жүргізіледі. Оған жататындар: - банк
несиелері бойынша пайыздарды төлеу; - мүлікті және т.б. жалға алу бойынша
пайыздарды төлеу шығындары.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімдердің, жұмыстар мен қызметтердің
өзіндік құнын калькуляциялау. Өндірістік шығындары Тауар-материалдық
қорлар есебі 7-бухгалтерлік есеп стандартына және Қазақстан Республикасы
темір жолдарының негізгі қызметі бойынша шығындар номенклатурасына сәйкес
жеміржол шаруашылығының салалары бойынша, шығын баптары мен элементтері
бойынша есепке алынады. Құрылымдық бөлімшедегі цехтар бойынша немесе жалпы
филиал бойынша шығындар есебін құрылымдық бөлімше белгілейді.
Өндірістік шығындар өзіндік құнға тікелей қосылатын тура және
өндіріспен байланысты бірнеше өнімдер түрлерімен әрі бөлу арқылы өзіндік
құнға қосылатын жанама болып бөлінеді.
Өндірістік шығындарды есепке алу үшін бухгалтерлік есептің мына
шоттары қолданылады:
8010-негізгі өндіріс (тасымалдар бойынша шығындар);
8014- Тасыалдар бойынша үстеме шығындар.
8010 және 8014 шоттарының шаруашылық салалары бойынша шығындарды
топтастыруға және есепке алуға мүмкіндік беретін аттас шубшоттары бар.
8030 – қосалқы өндірістер;
8034 – қосалқы өндірістің үстеме шығындары.
8030 және 8034 шоттарының өндіріс түрлері бойынша шығындарды
топтастыруға және есепке алуға мүмкіндік беретін аттас субшоттары бар,
8040- үстеме шығындар.
8040 шотты бірнеше қызмет түрі: тасымалдар, қосалқы-көмекші қызмет,
әлеуметтік сала, күрделі құрылыс және т.с.с.- бар кәсіпорындар бастапқы
құжаттар бойынша аталған қызмет түрлеріне бірден жатқызуға мүмкіндік
болмағанда қолданылады. Бұл жағдайда барлық үстеме шығындар алдын ала 8040
шотта есепке алынады. Ай соңында шығындар бөлініп (негізгі өндіріс еңбегіне
төлем жасау шығындарына тепе-тең), тиісті шоттарға : 8014,8034,2930 және
т.б. жатқызылады.
Өндіріс шығындарының жинағы:
1) механизациялау және автаматтандыру құралдарын қолдану арқылы
жасалатын Талдамалық есеп ведомостарында;
2) есеп автоматтандырылған құрылымдық бөлімшелерде № 10
ордер-журналында жүргізіледі.
Тасымалдау бойынша үдерістік (қайта бөлу) есепке алу әдісі және
нормативтік әдіспен үйлесімді өзіндік құнды калькуляциялау, қосалқы өндіріс
өнімдері бойынша шығындарды тапсырыстық есепке алу әдісі мен өзіндік құн
калькуляциясы қолданылады.
Есептілік JPK Corporation ЖШС-інің қаржылық есебі мыналардан
тұрады:
23. бухгалтерлік баланс;
24. кірістер мен шығыстар туралы есеп;
25. ақша қозғалысы туралы есеп;
26. меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп;
27. есеп саясаты туралы ақпарат және түсіндірме хаты.
JPK Corporation ЖШС-інің қаржылық есебі ҚР-сының бухгалтерлік есебі мен
қаржылық есептілігі туралы заңының талаптарына сай басқа да материалдармен
толықтырылуы қарастырылады.
Бухгалтерлік баланс 30 "Қаржылық есепті ұсыну" БЕС-ына сай принциптермен
түсіндірме хатында құралады және ашылады.
JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік балансы ЖШС-тің активтері, меншік
капиталы мен міндетемелері туралы мағлұмат беруі керек.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп 30 БЕС-ына сай жасалып түсіндірме
хатымен баяндалады. Бұл есеп серіктестіктің есептік кезеңдегі қаржылық
нәтижесін бейнелейді. Кірістер мен шығыстар туралы есеп мына баптардан
құралсын:
• негізгі қызметтен табыс:
өткізілген дайын өнімнің (тауардың. жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығындары (өткізу шығындары, жалпы және әкімшілік шығындары, сыйақы
түріндегі шығын);
негізгі қызметтен табыс (шығын);
негізгі емес қызметтен табыс (шығын);
негізгі қызметтен салық салуға дейінгі табыс (шығын);
қорпоративтік табыс салығы;
негізгі қызметтен салық салынғаннан кейінгі табыс (шығын);
төтенше жағдайлардан табыс (шығын);
таза табыс (шығын).
JPK Corporation ЖШС-інің кірістер мен шығыстар туралы есебінде табыстар
мен шығындардың талдауы беріледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп 4 "Ақша қаражатының қозғалысы
туралы" БЕС-ына сәйкес жасалып, түсіндірме беріледі. Бұл есеп тура тәсіл
бойынша құрастырылады .
Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп қаржылық есептілікті
қолданушыға серіктестіктің қаржылық жағдайындағы мәнді өзгерістер туралы
толыққанды ақпарат беру керек. Сонымен қатар бұл есеп кірістер мен шығыстар
туралы есепте көрсетілмейтін НҚ-дарды қайта бағалау нәтижесінен келген
шығын немесе табысты бейнелейді.
1.3. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қор
есебі стандартына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше. Мұндай
жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет;
өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша - оның өзіндік құндарын есептеу үшін
керек;
шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі бойынша
экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау баптарымен.
Сонымен бірге:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін кандай шығын
кеткенін көрсетеді. БЕС 7-ге сәйкес мына экономикалық элементтер
анықталады:
материалдық шығындар;
еңбекақы шығындары;
аударым;
құралдың тозуы;
басқадай шығындар;
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін пайдаланылады.
БЕС 7-ге сәйкес оған жататындар:
материалдар;
еңбекақы;
аударым;
үстеме шығындар.
Алайда, экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте
топтастыру өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты
тағайындауы (калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын
сипаттайтынын айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші
субъектінің тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша,
калькуляциялау баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп
(детализировать), элементтік қимада (поэлементном разрезе) қалыптастыруға
мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс есептелуіне және
кәсіпорын шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру онын құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бакылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін (кесте 2).
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,
аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементті шығындар).
Кесте 2
Өндіріске арналған шығындардың белгілері бойынша жіктелуі
№ рсЖіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша •негізгі
•үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша • тікелей
• жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элемент
• кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша •өзгермелі
•тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша •ағымдық
•біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша •өндірістік
(басқару қызметі бойынша) •әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша •өндірілетін
•өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша •реттелетін
•реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша • жалпы
• орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет- •өнімге
ретімен көшіру •кезеңге
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады (авто-механиктың еңбекақысы бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болып табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны - сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын- бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы - бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Шығындардын тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге,
өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қабылданған әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын
өндіруде - барлық шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі.
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтаңдыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.).
Егер көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барльқ шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға еткізілген
тапсырыс берүшінің материалымен де шығарылатын дайын бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) -- технологияның жетіспеуішілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оньң деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге - кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
негізгі - өндірістің технологияльң процесімен тікелей байланысты;
үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның өзіндік
құнына тікелей қосылады;
жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
(шартты) бөлінеді;
кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда бар
болуы);
• біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі -оның көлемі өндіріс колеміне қарай үйлесімді
(пропорционально) өзгереді;
тұрақты - өнім өндіру колемінің өзгеруіне тәуелді емес;
қайтарылмайтын - откен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (временные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
маржиналдық (шектеулі) -- қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни производительные);
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
Сатылған тауарлардың (қызметтердің, жұмыстардың) өзіндік құнының есебі.
Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын
есепке алуға 7000 бөлімшесінің "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны" деп аталатын 7000 бөлімшенің тиісті
субшоттарында қаралады.
7010 - "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны"
шоты. Бұл шот өнім өндіретін, жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін
материалдық өндіріс салаларында қолданылады және босатылған (жөнелтілген)
өнімнің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік
құнын есепке алуға арналған.
7010 шотқа сатылатын дайын өнім түрі бойынша субшоттар ашылуы мүмкін,
бірақ бұндай шешімдер есеп саясатында көрініс табуы тиіс.
Төменде 7010 "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік
құны" шоты бойынша жасалатын шоттардың қорреспонденциясы төменде келтіріліп
отыр.
7010-шоттың дебетінде сатылған тауарлардың, жұмыстардың және
қызметтердің өзіндік құны есепке алынады да, ал есепті кезеңнің аяғында осы
шоттың кредитінен 5410 "Жиынтық табыс (залал)" шотының дебетіне жазылады.
Осы жазудан кейін 7010-шоты жабылады.
70101 "Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны"шоты. Бұл
шот негізінен сауда, жабдықтау-сату, делдалдық және сырткы сауда
кәсіпорындарында қолданылады. Сатып алған тауарларлы сатуды жүзеге асыратын
экономиканың басқа салаларындағы кәсіпорында да пайдаланылуы мүмкін (кесте
3).
Кесте 3
JPK Corporation ЖШС-да сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны шоты бойынша жасалатын шоттар қорреспонденциясы
Катар Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ қорреспонденциясы
дебет кредит
1 Бұйрык-накладнойларының негізінде, 7010 1320
қоймадан нақты өзіндік құны бойынша
босатылған дайын енімнін сомасына
2 Тапсырыс берушілерге орындалған жұмыстар 7010 8010, 8030
мен қызметтер актысы бойынша өткізілді
3 Босатылған тауарларға, орындалған 1210 701
жұмыстарға және қорсетілген қызметгерге
толтырылған салықтық шот-фактуралар және
есеп айырысу-төлеу кұжаттары сатып
алушыларға ұсынылды: - келісімді бағалар
бойынша
- ҚҚС сомасын 14 % 1210 3130
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына 70101-шоты дебеттеліп, 1330 -
"Сатып алынған тауарлар" шоты кредиттеледі. Есепті кезеңнің аяғында 70101-
шоттың дебетінде есепке алынған сома, осы шоттың кредитінен 5410 - шоттың
дебетіне жазылады. 70101-шоты есепті кезеңнін аяғында жабылады.
70102-шот - "Көлік ұйымдарының жұктер мен жолаушыларды тасымалдау
жөнінде керсеткен қызметінің өзіндік құны шоты. 8010 - "Негізгі өндіріс",
8030 - "Қосалкы өндірістер" шоттарында орындалған жұмыстардың және
керсетілген қызметтердің өзіндік құны есепке алынып, сол жұмыстар мен
қызметтердің сатылуына (тапсырыс берушілердің қабылдауларына) қарай 70101,
70102-шоттардың дебетіне жазылып отырады. Есепті кезеңнің аяғында
орындалған жұмыстар мен қызметтердің сатылуы бойынша жұмсалған нақты
шығындардың сомасы 7010-шотының кредитінен 5410-шотгыңдебетіне кошіріліп
жазылады. Бұдан кейін 7010-шоты жабылады.
70103 - "Жалға байланысты қызметтің өзіндік құны" шоты. Бұл шот
экономиканың барлық салаларындағы кәсіпорындарда қолданылады. Бұл шотгың
дебетінде жалға байланысты келісім-шарт талаптары бойынша жалға берүшінің
есебіне жатқызылатын басқа да шығындар (объектілерді бұзып, тасымалдау
шығындары, объектілерді құрастыру және іске қосу шығындары, қызметкерлердің
іссапарларының шығындары т.б.) есепке алынады.
Есепті кезеңнің аяғында 70103-шотта есепке алынған шығындар 5410-
шоттың дебетіне кешіріліп жазынады да, 70103 шоты жабылады.
7010шоты бойынша жасалатын талдау есебі сатылған бұйымдардың
(тауарлардын), жұмыстардық және қызметтердің атаулары, не түрлері (топтары)
бойынша ұйымдастырылады, ал бұл сату нәтижелерін талдау үшін қажет. Талдау
есебі үшін тізімдемелер (ведомостар) пайдаланылады, оларда ай ішіндегі және
жыл басынан бері сатылған (жөнелтілген, босатылған) өнімнін, жұмыстардың
және қызметгердің саны мен озіндік құны керсетілуі тиіс.
Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі. Негізгі емес
қызметтердің шығысын есептеу үшін 7400 "Негізгі емес қызметтер бойынша
шығысы" деп аталатын бөлімше шоттары арналған.
Бұл бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық тұрлерінің өзіндік
құны, сондай-ақ бағам айырмашылықтарынан алынған сомалар туралы ақпаратты
жинақтауға арналған.
7410 -"Материалдық, емес активтерді сату бойынша шығыстар"шоты сатылған
материалдық емес активтердің құны туралы ақпаратты жинақтауға арналған
шығыстар
7410- шоты бойынша жасалған шоттардың қорреспонденциясы төменде
келтірілген (кесте 4 ) кейін, 7410 шоты жабылуы тиіс.
Кесте 4
JPK Corporation ЖШС-дегі Материалдық емес активтерді сату бойынша
шығыстар шоты бойынша шоттар қорреспонденциясы
№рс Шаруашылық оперцияларының мазмұны Шотгар
дебет кредит
1 Сатылған материалдық емес активтер, 2740 2730-103,
пайдаланғаны үшін, есептелген тозу 2730
2 қалдык құнына (тозу сомасы бастапқы құнынан 7410 2730
алынып тасталды)
3 Материалдық емес активтерді сатуға жиынтық 5410 7410
табыс (зиян) шотына көшіріліп
7410 -"Негізгі құралдарды сату бойынша шығысы" шоты - бұл шот сатылған
негізгі құралдардың (ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі құралдарды
коспағанда) құны туралы ақпараттарды жинақтау үшін пайдаланады.
7410 -"Бағалы қағаздарды сату бойынша шығыстар" шоты — сатылған бағалы
кағаздар құнын есептен шығару туралы ақпаратты жинақтауға арналған.
7410 - "Бағам айырмасы бойынша шығысы" шоты бағам айырмасы (теріс)
бойынша шығыстар сомасы туралы акпаратты жинақтауға арналған, бұл шетелдің
конверттелетін валюталарына теңгенің қатынасы бойынша өзгерістер кезінде
пайда болады.
Бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығындары жөнінде жасалатын шоттар
қорресподенциясы төменде келтірілген.
7470 - "Басқа да " шоты басқа да қызметтер бойынша шыкқан шығындардың
сомалары туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 7470-шотта қысқа мерзімді
қаржылық инвестицияларының күдікті құнының өзгеруінен шыққан залалдары,
облигацияның сатып алынған және номиналдық құндарының айырмасы, әртүрлі
валютаны пайдаланудан болған, теріс сомалық айырма, тіркелген активтерді
ағымдағы жалға берген кезде болатын амортизациялық аударымдар және т.б.
негізгі емес қьтзметтермен байланысты шығыстар есепке алынады.
7410-шотта есепке алынған бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығындар
есептен шығарынғаннан кейін, бұл шот жабылады (кесте 5).
Кесте 5
Бағам айырмасы бойынша шығысы шоты бойынша шоттар қорреспонденциясы
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар қорреспонденциясы
рс
дебет кредит
1 Дебиторлардың және ақша қаражаттарының 7410 1210-1213
шоттары бойынша бағамдық айырмасы бойынша
жасалатын шығыстары: - сатыпалушылармен жане
тапсырыс берушілермен
-бас (тәуелді) серіктестіктермен 7410 1220-1240
- берілген аванстар бойынша 7410 1610
- акша қаражатының шоттары бойынша 7410 1050, 1020
2 Кредиторлармен есе-п айырысу шоттары бойынша 7410 3320-3340
бағамдық айырмасы бойынша шығы стары: - бас
(тәуелді) серіктестіктермен
- алынған аванстар бойынша 7410 3510
- жабдыктауіпылармен және мердігерлермен, 7410 3310
сондай-ақ басқалармен
3 Жыл аяында бағам айырмалгылығы бойынша шыкқан5410 7410
шығындардың сомалары жиынтық табыс (зиян)
шотына көшіріліп жазылады
7410-7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық, (талдамалық) есеп
шығындардың баптарына қарай жүргізіледі, ондай шығындардын, номенклатурасын
кәсіпорынның өзі әзірлейді. Сол шығын баптары бойынша тізімдеме
жүргізіледі.
ІІ.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
2.1. Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
Калъкуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нактылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ак жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жұмыстарына және т.б.) орындауға акшалай түрде шыққан шығындар жинақталып
қорытылады.
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім
санымен салысты-рылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне канша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі - калькуляцияны үсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалык калькуляция; оны бір рет
шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмыска, тапсырыс берушілермен есептесу,
баға белгілеу және баска мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезең-дегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен.
Сондыктан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жос-парды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық ауда-
рымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шы-ғындар есебінің және өнімнің
езіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тэсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорын-дар жыл бойы
ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дэйекті
жүзеге асыратынын ескере оты-рып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дэл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе баскаша кезең ішіндегі накты
шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру корытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арнал-ған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйым-дастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке экеледі. Ұқсас белгі-лері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмүнын нақты үлгілерде карастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктері-не (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат,погон метр, текше метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ел басымыздың Қазақстан халқына 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан жолдауында: Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап
сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін
асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді.
Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып,
әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр.
Осыдан он жыл бұрын жасаған таңдауымызда біз жаңылысқан жоқпыз. Ол
дұрыс таңдау болғанын уақыт бізге дәлелдеді.
Дәл осы уақыттан бастап, Қазақстан нарық экономикасының теоремасы мен
демократиялық даму ақиқаттарының тар жол, тайғақ кешуінен тайсалмай өтіп,
алған бағытынан таймай алға басты.
Біз бірге болған кезде табысқа жетеміз. Сондықтан сіздерге жаңа
онжылдықтың стратегиясын ұсына отырып, сіздердің әрдайымдағыдай қолдау
көрсететіндеріңізге сенемін. Және де бұл қолдау әрдайымдағыдай сенімді
болатынын білемін. Ел басшылығы – Парламент, Президент, Үкімет – біз
бірлесіп ойға алғанды әрдайым атқарып келгеніміздей, орындап шығамыз.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі кәсіпорынның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын
жеке екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Бухгалтерлік есепті жеке бөлікке бөлу қаржылық есептің орталық-
таңдырылуына және калькуляциялық есептің де орталықтаңдырылуына алып келді.
Калькуляциялық бухгалтерия жедел-аналитикалық ақпаратты тиімді басқару,
барлық өндірістік құрылымдық бөлімдерді бақылауға алу, олардың шығындары
мен табыстарын қадағалау мүмкіндігіне ие болды.
Шығындар мен өзіндік құнды реттеуді жедел бақылаудағы шұғыл қажеттілік
өндірістің және тұтынудың жедел-калькуляциялық есебінің -стандарт-кост
есебінің жүйесінің пайда болуына және таралуына әкелді. Өңдірістік
менеджменттің бір қағидасы болып табылатын шығындарды анықтаудың нормативті
әдісін Ф.Тейлор мен сол уақыттағы басқа да инженерлер ұсынғанын айтып
кеткен жөн болар. Еңбек және материалдық ресурстарды қолданудың бір ғана
қолайлы жолын анықтау үшін өндірістік менеджментті жақтаушылар
нормативтерді қолданған. Нормативтер жұмыстың жүру жоспарының үрдісін
материалдар мен еңбекті тұтыну минимумға әкелетіндей етіп ақпаратпен
қамтамасыз етті. Дегенмен, өндірістік менеджментті жақтаушылар
нормативтерді қаржылық шығындарды бақылау құралы ретінде қарастырмады.
Ең алғаш 1911 ж. Ч.Гаррисон шығындарды анықтаудың нормативті жүйесін
талқылап енгізді. Сонымен қатар ол 1918 ж. Айнымалы шығындарды талдау үшін
теңдеулерді басып шығарды. Қазіргі әдебиеттердегі нормативтік есептер
жүйесі соның жұмыстарынан алынған.
Стандарт-кост есебінің жүйесінің қалыптасуы мен оны қолдану
калькуляциялық есептің жүзеге асқан шаруашылық құбылыстар мен факторларды
жай ғана тіркеуші күйінде болмауына алып келді, ауытқуларды басқару
негізінде өз назарын болашаққа бағыттайды. Бұл есеп жүйесі АҚІІІ және Батыс
Еуропаның алдыңғы қатарлы өнеркәсіптік фирмаларында қазірге дейін кең
қолданылатынын айтып кеткен жөн.
Басқару есебінің қалыптасу жолындағы келесі кезең болып табылатын
калькуляциялық есептің басқа бағыты - директ-костинг есеп жүйесінің
қалыптасуы болып табылады. Ең алғаш бұл термин 1936 ж. АҚШ-та пайда болды.
Бұл жүйенің негізгі идеялары 1936 ж. қаңтарында басылып шыққан американдық
зерттеуші И.Н.Гаррисонның өнеркәсіптік есептің Ұлттық бірлестігі
бюллетенінің бабында көрсетілген. Бұл жүйе негізінде шығындарды тұрақты
және айнымалы деп бөлу қағидасы алынған.
Директ-костинг жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құны бір ғана айнымалы
шығындар мен жоспарланып ескеріледі. Сипаты бойынша олар өндірістік болып
табылады және өнім құнына оларды тура жолмен енгізеді. Тұрақты шығындарды
өнім өзіндік құнына кіргізбейді, олардың пайда болған кездегі қызмет
нәтижесіне енгізеді. Айнымалы шығындар мен сату сомасының арасындағы айырым
кәсіпорынның маржиналды табысы. Ол өнімді өткізудің тиімді бағасын
анықтауға, шығындардың байланысы мен сәйкестілігін талдауға, өткізу көлемі
мен пайданы анықтауға мүмкіндік береді.
Директ-костинг есебінің жүйесі кәсіпорынның бағалық және стратегиялық
саясатында маңызды орын алады.
Сонымен өнеркәсіптік кәсіпорындарға жаңа есеп әдістерін енгізу
(стандарт-кост, директ-костинг, жауапкершілік орталығынан шығын есебі)
оны калькуляциялық есеп жүйесіне айналдырып, калькуляциялық есебінің
жүйесін дамытты, ал өз нәтижелерінде ондірістік есепті басқару есебіне,
өндірістік бухгалтерияны басқару бухгалтериясына алмастырды.
Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың есебі мен аудиті
тақырыбы бойынша диплом жұмысы нарықтық экономика жағдайында дамыған елдер
қатарына қосылу мақсатында маңызды орын алып отыр.
Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастырмайынша экономикалық тиімділікке
қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасында бухгалтерлік
есепті реттейтін 2007 жылы 28 ақпанда Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы заңы және 2006 жылы 16 мамырда Аудиторлық қызмет
туралы заңы (өзгертулер мен толықтырулар) қабылданған.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысын орындау барысында JPK Corporation ЖШС-нің
материалдары пайдаланылды.
Өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың есебі мен аудиті
төмендегі тарауларда толық ашылып көрсетіледі:
- Шаруашылықтың технико-экономикалық сипаттамасы
- "JPK Corporation” ЖШС –нің есеп саясаты
- Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
- Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
- Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен тәсілдері
- Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау
- Шығындарды және калькуляциялаудың нақты және нормативті тәсілдері
- Дайын өнімнің ішкі аудитін жүргізу
- Қазіргі заманға сай компьютерлік бағдарламаларды қолдану
I. Кәсіпорынның технико-экономикалық сипаттамасы және бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру
1.1. Шаруашылықтың технико - экономикалық сипаттамасы
JPK Corporation жауапкершілігі шектелген серіктестігі 1992 жылы
құрылған. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік құрылтайшының салымы
негізінде құрылып отыр, Қазақстан Республикасының заңы негізінде әрекет
етеді. Шағын кәсіпкерліктің субъектісі болып табылады. Кәсіпорынның
қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайды және активтерінің
жалпы құны айлық есеп көрсеткішінің алпыс мың есесінен артық болмауы керек.
JPK Corporation ЖШС-гі күрделі жөндеу және құрылыс жұмыстарымен,
сонымен қатар құрылыс материалдарын өндірумен айналысады.
Серіктестіктің орналасқан мекен-жайы: Алматы қаласы, Медеу ауданы,
Бөгенбай батыр көшесі, үй 115, кеңсе 40.
Серіктестіктің әрекетінің негізгі мақсаты болып мекемелер мен
азаматтардың өнімдегі (жұмыстар мен қызметтердегі) қажеттіліктерін барынша
толық әрі сапалы өтеуді жүзеге асыру барысында барынша жоғары табыс табу.
Серістестік қызметін қамтамасыз ету үшін қатысушы теңге мөлшерінде
жарғы капиталын құрады. Жарғы капиталын қатысушы толығымен процент
мөлшерінде енгізген.
Серіктестік төмендегілердің меншік иесі болып табылады:
- қатысушының жарғылық капиталына енгізген ақша және материалдық
салымдарының (соның ішінде интеллектуальды меншік нәтижелеріне
құқық);
- сетіктестіктің шаруашылық қызмет нәтижесінде алған кірісінің;
- өзге де кірістердің, сондай-ақ заңдармен рұқсат етілген өзге де
негіздер бойынша сатып алынған мүліктің.
Серіктестіктің мүлкі оның балансында есепке алынады.
Серіктестік өз жарғы капиталының проценті есебінде сақтық капиталын
құрады. Сақтық капиталы жыл сайын жарғы капиталының пайызына жеткенше таза
табыстың пайызын аударып отыру жолымен құрылады. Серіктестіктің шығыны
сақтық капиталының есебінен өтеледі. Серіктестіктің басқа да қорлар құруға
құқы бар.
Серістестіктің бір жылға қызметі нәтижесінде алған таза пайдасын бөлу
серіктестіктің сәйкес жылғы қызметінің нәтижелерін бекітуге арналған
қатысушы шешіміне сәйкес жүргізіледі.
Серіктестіктің кірістер мен шығыстар туралы есебі 30 БЕС-ына сай жасалып
түсіндірме хатымен баяндалады. Бұл есеп серіктестіктің есептік кезеңдегі
қаржылық нәтижесін бейнелейді. Кірістер мен шығыстар туралы есеп мына
баптардан құралады:
• негізгі қызметтен табыс:
өткізілген дайын өнімнің (тауардың, жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығындары (өткізу шығындары, жалпы және әкімшілік шығындары, сыйақы
түріндегі шығын);
негізгі қызметтен табыс (шығын);
негізгі емес қызметтен табыс (шығын);
негізгі қызметтен салық салуға дейінгі табыс (шығын);
қорпоративтік табыс салығы;
негізгі қызметтен салық салынғаннан кейінгі табыс (шығын);
төтенше жағдайлардан табыс (шығын);
таза табыс (шығын).
JPK Corporation ЖШС-інің кірістер мен шығыстар туралы есебінде табыстар
мен шығындардың талдауы беріледі.
Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін
төмендегі 1-ші кестеден көруге болады.
Кесте 1
Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері
Рс Көрсеткіштер Өлшем Өткен жыл Есепті Ауытқулар
бірлігі жыл
Сома Пайыз
1 Сатудан алынған табысмың. 96353 58440 -37913 60.6
теңге
2 Өнімнің өзіндік құны мың. 18790 14151 -4639 75.3
теңге
3 Жиынтық табыс мың. 77563 44289 -33274 57.1
теңге
4 Кезең шығындары мың. 75401 43355 -32046 57.5
теңге
5 Салық салуға дейінгі мың. 2161 934 -1227 43.2
табыс теңге
6 Табыс салығы мың. 648 280 -368 43.2
теңге
7 Таза табыс мың. 1512 653 -859 43.1
теңге
8 Негізгі құралдардың мың. 1959 10610 8651 541.6
жылдық құны теңге
9 Еңбек өнімділігі теңге 37.8 16.3 -21.5 0.4
10 Қор қайтымдылығы теңге 49.18 5.5 -43.7 11,18
11 Қор сыйымдылығы теңге 0.02 0.18 0.16 900
12 Қормен теңге 49 265 216 540,8
жарақтандырылуы
13 Активтердің теңге 0.02 0.18 0.16 900
айналымдылығы
14 Сату рентабельділігі % 1.57 1.11 -0.46 70,7
15 Активтер % 0.7 0.06 -0.64 8,57
рентабельділігі
Кестеден көріп отырғанымыздай есепті жылды өткен жылмен салыстырғанда
өнімді өткізуден түскен табыс 37913 мың теңгеге кеміген. Сатылған өнімнің
өзіндік құны 4639 мың тенгеге кеміп отыр. Жалпы табыс 33274 мың теңгеге
азайған. Кезең шығындары 32046 мың теңгеге кеміген. Негізгі қызмет бойынша
табыс 1227 мың теңгеге зиян шекті.
1.2."JPK Corporation” ЖШС –нің есеп саясаты
JPK Corporation ЖШС есеп саясатының басты міндеті – оның шаруашылық
қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті және дұрыс
ақпараттарды жасау болып табылады.
Кәсіпорынның есеп саясаты екі бөлімнен тұрады:
Ұйьмдастырушылық-техникалық бөлім және жалпы ережелері:
1. JPK Corporation ЖШС-і ҚР Әділет Министрлігінде 1992-ж. 07
каңтарда тіркелген (Мемлекеттік тіркеу туралы Куәлік №53128-1903-
ЖШС). Меншік түрі жеке меншік.
2. Ресми атауы: "JPK Corporation” ЖШС-і.
3. Серіктестіктің орналасу мекен-жайы: Алматы қаласы, Бөгенбай батыр
көшесі, ү.115, кеңсе 40.
4. Серіктестік құрылтайшысы: жеке тұлға. Жарғылық капиталға салым үлесі-
100%
5. Негізгі қызметі: сату.
6. JPK Corporation" ЖШС-і өз қызметін мына құжаттар негізінде жүзеге
асырады:
1. JPK Corporation" ЖШС-інің жарғысы;
2. JPK Corporation" ЖШС-інің құрылтай құжаттары;
1. №409-1 1999-ж. 01-шілдеде шыққан (одан кейінгі өзгертулері мен
қосымшаларын ескере отырып) ҚР Азаматтық Кодекс!;
2. 1998 ж. 22-сәуірде шықкан №220-1 "Шектеулі және қосымша
жауапкершілікті серіктестіктер туралы" ҚР Заңы(одан кейінгі
өзгертулері мен қосымшаларын ескере отыра);
3. ҚР-дағы қаржылық-шаруашылық әрекеттегі ұйымдардың қызметін
реттейтін өзге де заңдар, нормативтік актілер, нұсқаулар мен
әдістемелік ұсыныстар.
Ұйымның ұйымдастырушылық, басқару құрылымы
JPK Corporation ЖШС-інің басқару органы болып қатысушылардың жалпы
жиналысы, ал атқарушы органы болып директор саналады.
Жалпы жиналыс қатысушылары мен атқарушы директордың өкілдігі ҚР Заңымен
және JPK Corporation ЖШС-інің Жарғысымен анықталады.
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі
1. JPK Corporation ЖШС-інде бухгалтерлік есеп мына нормативтік
кұжаттарға негізделіп жүргізіледі:
1. ҚР-ның 2007-ж. 28-ақпанда шыққан №234-III "Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік туралы" Заңы;
1. Бухгалтерлік есеп стандарттары (өзгертулер мен қосымшаларын ескеру);
2. Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік нұсқаулықтар;
2. 2002-ж. 18-қыркүйегінде шыққан №438 бухгалтерлік есептің типтік шоттар
жоспары (өзгерістерін қоса алғанда);
3. JPK Corporation ЖШС-інің есеп саясаты;
3. бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар,
нормативтік актілер.
2. JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік және қаржылық есебін
құрастыру мақсаты —қызығушылық танытқан серіктестікке қатысты тұлғаларды
қажетті ақпаратпен камсыздандыру.
3. JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік есеп мына принциптерге
негізделеді:
1. есептілік - табыс нақты алынғанда, шығыс жабылғанда танылуы;
2. әрекеттің үздіксіздігі - онда қаржылық есеп серіктестік жұмыс істеуде
және жақын болашақта істейді деген алғы шартпен жүргізу.
4. Қаржылық есептің өткен кезеңдеріндегі жіберілген қателер келесі кезеңде
есепке алынып, пайда не залалды түзетуде ескерілуі тиіс.
5. ЖШС қаржылық есебі сипаттамасының негізгі қасиеттері түсініктілік,
орындылық, сенімділік және салыстырмалық болуы керек.
6. JPK Corporation ЖШС-інің есеп саясатындагы өзгерістер ҚР заңнамасында
және серіктестік қызметінің қаржылық есебін тапсыруда өзгерістер болған
кезде ғана жасалады.
Бухгалтерлік құжаттама:
1. Бухгалтерлік жазбалар алғашқы құжат негізінде жасалып, бухгалтерлік
есебінде негізгі құралдар, басқа да активтер, міндеттемелер, табыстар
мен шығыстар көрсетілуі тиісті. Алғашқы құжаттар сол операцияларды
растаушы ретінде жасалған уақытына сәйкес, ол мүмкін болмаса есепті
тұлға есеп өткізуіне байланысты сол операция өткеннен кейін есепке
алынады.
2. Бухгалтерлік жазбалар қолмен сонымен қатар компьютерлік есеп жүйесі
арқылы жасалады.
3. Біртекті операцияларға жинақтық құжаттар жасалады. Жинақтық құжаттар
алғашқы құжаттармен бекітілсе ғана дәлелдеу күшіне ие.
4. Серіктестіктің алғашқы құжаттарын, бухгалтерлік есеп регистрларын
коммерциялық құпия ақпараты болғандықтан, оған тек басшылық рұқсат
берген тұлғалар ғана ұсынылсын.
5. Операция мәніне қарай басшылық бухгалтерлік құжаттарға қол қоятын
тұлғалар бұйрық бойынша анықталады.
6. JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік құжаттары ҚР заңнамасы (ҚР
Салық Кодексінің 66-бабы) бекіткен мерзімдерге сақталады. Құжаттарды
сақтау құжат қатысты мерзімнен кейінгі жылдың 1-қаңтарынан есептеледі.
Түгендеу
Бухгалтерлік есеп мәліметтерінің шынайылығы үшін кем дегенде жылына бір
рет мүлік пен ақша қаражаттарының түгенделуі жүргізілуі керек.
Сипатына қарай түгендеу жоспарлы және аяқ астылы сипатта болады. Жоспарлы
түгендеу белгіленген уақытта жасалсын. Онда негізінен:
3. жылдық есеп алдында негізгі құралдар, ТМҚ-тар (есеп жылының 25-
желтоқсанында);
4. серіктестіктің кассасындағы ақша қаражаттары айына бір рет;
5. серіктестіктің дебиторлары және кредиторларымен есеп айырысуды
тексеру тоқсанына бір рет.
3. Міндетті түрде аяқ асты түгендеу егер де:
6. материалды жауапты тұлға ауысқанда (өткізу - өткізіп алу күні);
7. ТМҚ-ның бұлінуі, жоғалуы, бұзылуы болғанда;
8. форс-мажорлық жағдайлар туындаса;
9. серіктестіктің өз қызметін тоқтатқан кезде ликвидациялық баланс
жасау үшін және т.б. ҚР заңында қарастырылған жағдайларда.
4. Түгендеудің жүргізілуіне жауапты ЖШС директоры және үнемі әрекет ететін
түгендеу комиссиясы (комиссия төрағасы- ЖШС-тің бас бухгалтері, мүшелері-
сату бойынша менеджер, серіктестік мамандары). Комиссияның белгілі бір
тұлғаларын сол кездегі басшылықтың бұйрығы аркылы анықтайды.
Түгендеуді жүргізу, оған қажетті құжаттарды толтыру, бухгалтерияға
берілетін түгендеу нәтижесі мәліметінің түрі нормативтік актілерге
негізделеді.Түгендеу нәтижесін басшылықтың бекітуі бухгалтерлік есеппен
салыстырылғаннан кейін 10 күн ішінде жүзеге асырылады.
Түгендеудегі басты шарт түгендеуге жататын құндылықтары бар және оның
есебін жүргізетін материалды жауапты тұлғаның болуы.
Әдістемелік бөлім төмендегідей жүргізіледі:
Кезең шығындары JPK Corporation ЖШС-інің қызмет ерекшелігіне қарай
шаруашылық шығындар есебі . 7210 "Әкімшілік шығындар" шоты арқылы жүзеге
асады. Есептік кезең шығындары мыналарды біріктіреді:
10. жалпы және әкімшілік шығындар, ТМҚ-тарды өткізу бойынша шығындар;
11. пайыздар бойынша шығындар.
Бұл шығындар шаруашылық көлеміне байланысты емес тұрақты шығындар. Олар
жасалған мерзімінде есепке кіргізіледі. өткізілген өнімнің қалдығымен
келесі кезеңдерге ауыстырылмайды.
Жалпы және әкімшілік шығындарға мыналар кіреді:
12. әкімшілік персоналға жататын қызметкерлер еңбекақысын төлеу;
13. шаруашылықта қызмет атқаратын персонал еңбекақысын төлеу;
14. бекітілген норма бойынша әкімшілік және шаруашылық персоналының
еңбекақысынан аударымдар;
15. әкімшілік басқару аппаратын ұстау, ЖШС құрылымдық бөлімшелерінің
жұмысшыларын ұстау, материалды-техникалық және көліктік қызмет
көрсету;
• байланыс, есептеу, өлшеу және т.б. шаруашылықта қажетті құралдарды
ұстау мен қызмет көрсету, ғимараттарды, құрылысты, инвентарьды жөндеу
шығындары;
4. әкімшілік басқару құралдары мен жүйесін құру, жетілдіру шығындары;
5. банк қызметін төлеу;
6. лимит шегінде әкімшілік персоналының іссапар шығындары;
7. серіктестіктің штаттық кестесінде жоқ қызметті жасаған өзге ұйымның
қызметін төлеу шығындары;
8. конторалық, баспалық, пошта-телеграф, телефон шығындары;
9. өкілдік шығындар;
10. жұмыс күшін ұйымдасқан жинау, оқыту, жұмыстан босату кезіндегі
компенсация. комиссиялық шығындар;
11. НҚ-дарды жалға алу шығындары;
12. мүліктен аударымдар, салықтар, өзге де төлемдер;
13. қоймалардағы ТМҚ-тардың жоғалуы, бұзылуы, жетіспеушілігі және т.б.
өндірістік емес шығындар мен жоғалтулар;
14. коммуналдық қызмет, жұмысшылардың еңбегін қорғау, ЖШС-ті күзету,
өрттен қорғау және т.б. жалпы шаруашылық шығындары;
15. нақты еңбекақыға дейінгі уақытша еңбек қабілетін жоғалтуда қосымша
төлем шығындары;
16. әрекеттегі заңнамаға сәйкес өндірістік емес жұмысшылардың еңбек
демалысына шығу кезіндегі бір жолғы сыйақылар;
17. ақпараттық, консультациялық қызметтерді төлеу;
18. жұмысшылардың жұмысқа келудегі жол шығындарын өтеу;
19. шаруашылық шарттарының бұзылуы нәтижесіндегі пенялар айыппұлдар және
басқа да санкциялар түрлері бойынша туындаған шығындар.
Өткізу бойынша шығындар. ТМҚ-тарды сату кезінде туындаған шығындар
кіреді. Атап айтсақ:
20. өткізу бөлімі жұмысшыларының еңбекақысы, еңбекақыдан аударымдар, НҚ-
дарды ұстау және амортизациясы және т.б.;
21. жеткізу пунктіне дейінгі тасымалдау шығындары, тиеу-түсіру жұмыстары;
22. тауардың нарығын зерттеу, өткізу нарығындағы жарнама бұйымдарын
шығару. көрме-жәрмеңкелерге қатысу, тауар түрінің (образец) құны ;
JPK Corporation ЖШС-інің өткізу бойынша шығындары есебі 7110
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар" шотында
жүргізіледі.
Пайыздар бойынша шығындар. Пайыздар бойынша шығындар есебі 7310
"Сыйақы түріндегі шығындар'" шотында жүргізіледі. Оған жататындар: - банк
несиелері бойынша пайыздарды төлеу; - мүлікті және т.б. жалға алу бойынша
пайыздарды төлеу шығындары.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімдердің, жұмыстар мен қызметтердің
өзіндік құнын калькуляциялау. Өндірістік шығындары Тауар-материалдық
қорлар есебі 7-бухгалтерлік есеп стандартына және Қазақстан Республикасы
темір жолдарының негізгі қызметі бойынша шығындар номенклатурасына сәйкес
жеміржол шаруашылығының салалары бойынша, шығын баптары мен элементтері
бойынша есепке алынады. Құрылымдық бөлімшедегі цехтар бойынша немесе жалпы
филиал бойынша шығындар есебін құрылымдық бөлімше белгілейді.
Өндірістік шығындар өзіндік құнға тікелей қосылатын тура және
өндіріспен байланысты бірнеше өнімдер түрлерімен әрі бөлу арқылы өзіндік
құнға қосылатын жанама болып бөлінеді.
Өндірістік шығындарды есепке алу үшін бухгалтерлік есептің мына
шоттары қолданылады:
8010-негізгі өндіріс (тасымалдар бойынша шығындар);
8014- Тасыалдар бойынша үстеме шығындар.
8010 және 8014 шоттарының шаруашылық салалары бойынша шығындарды
топтастыруға және есепке алуға мүмкіндік беретін аттас шубшоттары бар.
8030 – қосалқы өндірістер;
8034 – қосалқы өндірістің үстеме шығындары.
8030 және 8034 шоттарының өндіріс түрлері бойынша шығындарды
топтастыруға және есепке алуға мүмкіндік беретін аттас субшоттары бар,
8040- үстеме шығындар.
8040 шотты бірнеше қызмет түрі: тасымалдар, қосалқы-көмекші қызмет,
әлеуметтік сала, күрделі құрылыс және т.с.с.- бар кәсіпорындар бастапқы
құжаттар бойынша аталған қызмет түрлеріне бірден жатқызуға мүмкіндік
болмағанда қолданылады. Бұл жағдайда барлық үстеме шығындар алдын ала 8040
шотта есепке алынады. Ай соңында шығындар бөлініп (негізгі өндіріс еңбегіне
төлем жасау шығындарына тепе-тең), тиісті шоттарға : 8014,8034,2930 және
т.б. жатқызылады.
Өндіріс шығындарының жинағы:
1) механизациялау және автаматтандыру құралдарын қолдану арқылы
жасалатын Талдамалық есеп ведомостарында;
2) есеп автоматтандырылған құрылымдық бөлімшелерде № 10
ордер-журналында жүргізіледі.
Тасымалдау бойынша үдерістік (қайта бөлу) есепке алу әдісі және
нормативтік әдіспен үйлесімді өзіндік құнды калькуляциялау, қосалқы өндіріс
өнімдері бойынша шығындарды тапсырыстық есепке алу әдісі мен өзіндік құн
калькуляциясы қолданылады.
Есептілік JPK Corporation ЖШС-інің қаржылық есебі мыналардан
тұрады:
23. бухгалтерлік баланс;
24. кірістер мен шығыстар туралы есеп;
25. ақша қозғалысы туралы есеп;
26. меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп;
27. есеп саясаты туралы ақпарат және түсіндірме хаты.
JPK Corporation ЖШС-інің қаржылық есебі ҚР-сының бухгалтерлік есебі мен
қаржылық есептілігі туралы заңының талаптарына сай басқа да материалдармен
толықтырылуы қарастырылады.
Бухгалтерлік баланс 30 "Қаржылық есепті ұсыну" БЕС-ына сай принциптермен
түсіндірме хатында құралады және ашылады.
JPK Corporation ЖШС-інің бухгалтерлік балансы ЖШС-тің активтері, меншік
капиталы мен міндетемелері туралы мағлұмат беруі керек.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп 30 БЕС-ына сай жасалып түсіндірме
хатымен баяндалады. Бұл есеп серіктестіктің есептік кезеңдегі қаржылық
нәтижесін бейнелейді. Кірістер мен шығыстар туралы есеп мына баптардан
құралсын:
• негізгі қызметтен табыс:
өткізілген дайын өнімнің (тауардың. жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығындары (өткізу шығындары, жалпы және әкімшілік шығындары, сыйақы
түріндегі шығын);
негізгі қызметтен табыс (шығын);
негізгі емес қызметтен табыс (шығын);
негізгі қызметтен салық салуға дейінгі табыс (шығын);
қорпоративтік табыс салығы;
негізгі қызметтен салық салынғаннан кейінгі табыс (шығын);
төтенше жағдайлардан табыс (шығын);
таза табыс (шығын).
JPK Corporation ЖШС-інің кірістер мен шығыстар туралы есебінде табыстар
мен шығындардың талдауы беріледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп 4 "Ақша қаражатының қозғалысы
туралы" БЕС-ына сәйкес жасалып, түсіндірме беріледі. Бұл есеп тура тәсіл
бойынша құрастырылады .
Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп қаржылық есептілікті
қолданушыға серіктестіктің қаржылық жағдайындағы мәнді өзгерістер туралы
толыққанды ақпарат беру керек. Сонымен қатар бұл есеп кірістер мен шығыстар
туралы есепте көрсетілмейтін НҚ-дарды қайта бағалау нәтижесінен келген
шығын немесе табысты бейнелейді.
1.3. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қор
есебі стандартына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше. Мұндай
жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет;
өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша - оның өзіндік құндарын есептеу үшін
керек;
шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі бойынша
экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау баптарымен.
Сонымен бірге:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін кандай шығын
кеткенін көрсетеді. БЕС 7-ге сәйкес мына экономикалық элементтер
анықталады:
материалдық шығындар;
еңбекақы шығындары;
аударым;
құралдың тозуы;
басқадай шығындар;
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін пайдаланылады.
БЕС 7-ге сәйкес оған жататындар:
материалдар;
еңбекақы;
аударым;
үстеме шығындар.
Алайда, экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте
топтастыру өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты
тағайындауы (калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын
сипаттайтынын айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші
субъектінің тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша,
калькуляциялау баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп
(детализировать), элементтік қимада (поэлементном разрезе) қалыптастыруға
мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс есептелуіне және
кәсіпорын шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру онын құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бакылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін (кесте 2).
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,
аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементті шығындар).
Кесте 2
Өндіріске арналған шығындардың белгілері бойынша жіктелуі
№ рсЖіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша •негізгі
•үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша • тікелей
• жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элемент
• кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша •өзгермелі
•тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша •ағымдық
•біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша •өндірістік
(басқару қызметі бойынша) •әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша •өндірілетін
•өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша •реттелетін
•реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша • жалпы
• орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет- •өнімге
ретімен көшіру •кезеңге
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады (авто-механиктың еңбекақысы бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болып табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны - сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын- бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы - бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Шығындардын тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге,
өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қабылданған әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын
өндіруде - барлық шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі.
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтаңдыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.).
Егер көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барльқ шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға еткізілген
тапсырыс берүшінің материалымен де шығарылатын дайын бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз өндірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) -- технологияның жетіспеуішілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оньң деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге - кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
негізгі - өндірістің технологияльң процесімен тікелей байланысты;
үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның өзіндік
құнына тікелей қосылады;
жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
(шартты) бөлінеді;
кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда бар
болуы);
• біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі -оның көлемі өндіріс колеміне қарай үйлесімді
(пропорционально) өзгереді;
тұрақты - өнім өндіру колемінің өзгеруіне тәуелді емес;
қайтарылмайтын - откен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (временные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
маржиналдық (шектеулі) -- қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге
асыру үшін шығындарды топтастыру:
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни производительные);
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
Сатылған тауарлардың (қызметтердің, жұмыстардың) өзіндік құнының есебі.
Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын
есепке алуға 7000 бөлімшесінің "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны" деп аталатын 7000 бөлімшенің тиісті
субшоттарында қаралады.
7010 - "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны"
шоты. Бұл шот өнім өндіретін, жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін
материалдық өндіріс салаларында қолданылады және босатылған (жөнелтілген)
өнімнің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік
құнын есепке алуға арналған.
7010 шотқа сатылатын дайын өнім түрі бойынша субшоттар ашылуы мүмкін,
бірақ бұндай шешімдер есеп саясатында көрініс табуы тиіс.
Төменде 7010 "Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік
құны" шоты бойынша жасалатын шоттардың қорреспонденциясы төменде келтіріліп
отыр.
7010-шоттың дебетінде сатылған тауарлардың, жұмыстардың және
қызметтердің өзіндік құны есепке алынады да, ал есепті кезеңнің аяғында осы
шоттың кредитінен 5410 "Жиынтық табыс (залал)" шотының дебетіне жазылады.
Осы жазудан кейін 7010-шоты жабылады.
70101 "Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны"шоты. Бұл
шот негізінен сауда, жабдықтау-сату, делдалдық және сырткы сауда
кәсіпорындарында қолданылады. Сатып алған тауарларлы сатуды жүзеге асыратын
экономиканың басқа салаларындағы кәсіпорында да пайдаланылуы мүмкін (кесте
3).
Кесте 3
JPK Corporation ЖШС-да сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны шоты бойынша жасалатын шоттар қорреспонденциясы
Катар Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ қорреспонденциясы
дебет кредит
1 Бұйрык-накладнойларының негізінде, 7010 1320
қоймадан нақты өзіндік құны бойынша
босатылған дайын енімнін сомасына
2 Тапсырыс берушілерге орындалған жұмыстар 7010 8010, 8030
мен қызметтер актысы бойынша өткізілді
3 Босатылған тауарларға, орындалған 1210 701
жұмыстарға және қорсетілген қызметгерге
толтырылған салықтық шот-фактуралар және
есеп айырысу-төлеу кұжаттары сатып
алушыларға ұсынылды: - келісімді бағалар
бойынша
- ҚҚС сомасын 14 % 1210 3130
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына 70101-шоты дебеттеліп, 1330 -
"Сатып алынған тауарлар" шоты кредиттеледі. Есепті кезеңнің аяғында 70101-
шоттың дебетінде есепке алынған сома, осы шоттың кредитінен 5410 - шоттың
дебетіне жазылады. 70101-шоты есепті кезеңнін аяғында жабылады.
70102-шот - "Көлік ұйымдарының жұктер мен жолаушыларды тасымалдау
жөнінде керсеткен қызметінің өзіндік құны шоты. 8010 - "Негізгі өндіріс",
8030 - "Қосалкы өндірістер" шоттарында орындалған жұмыстардың және
керсетілген қызметтердің өзіндік құны есепке алынып, сол жұмыстар мен
қызметтердің сатылуына (тапсырыс берушілердің қабылдауларына) қарай 70101,
70102-шоттардың дебетіне жазылып отырады. Есепті кезеңнің аяғында
орындалған жұмыстар мен қызметтердің сатылуы бойынша жұмсалған нақты
шығындардың сомасы 7010-шотының кредитінен 5410-шотгыңдебетіне кошіріліп
жазылады. Бұдан кейін 7010-шоты жабылады.
70103 - "Жалға байланысты қызметтің өзіндік құны" шоты. Бұл шот
экономиканың барлық салаларындағы кәсіпорындарда қолданылады. Бұл шотгың
дебетінде жалға байланысты келісім-шарт талаптары бойынша жалға берүшінің
есебіне жатқызылатын басқа да шығындар (объектілерді бұзып, тасымалдау
шығындары, объектілерді құрастыру және іске қосу шығындары, қызметкерлердің
іссапарларының шығындары т.б.) есепке алынады.
Есепті кезеңнің аяғында 70103-шотта есепке алынған шығындар 5410-
шоттың дебетіне кешіріліп жазынады да, 70103 шоты жабылады.
7010шоты бойынша жасалатын талдау есебі сатылған бұйымдардың
(тауарлардын), жұмыстардық және қызметтердің атаулары, не түрлері (топтары)
бойынша ұйымдастырылады, ал бұл сату нәтижелерін талдау үшін қажет. Талдау
есебі үшін тізімдемелер (ведомостар) пайдаланылады, оларда ай ішіндегі және
жыл басынан бері сатылған (жөнелтілген, босатылған) өнімнін, жұмыстардың
және қызметгердің саны мен озіндік құны керсетілуі тиіс.
Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі. Негізгі емес
қызметтердің шығысын есептеу үшін 7400 "Негізгі емес қызметтер бойынша
шығысы" деп аталатын бөлімше шоттары арналған.
Бұл бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық тұрлерінің өзіндік
құны, сондай-ақ бағам айырмашылықтарынан алынған сомалар туралы ақпаратты
жинақтауға арналған.
7410 -"Материалдық, емес активтерді сату бойынша шығыстар"шоты сатылған
материалдық емес активтердің құны туралы ақпаратты жинақтауға арналған
шығыстар
7410- шоты бойынша жасалған шоттардың қорреспонденциясы төменде
келтірілген (кесте 4 ) кейін, 7410 шоты жабылуы тиіс.
Кесте 4
JPK Corporation ЖШС-дегі Материалдық емес активтерді сату бойынша
шығыстар шоты бойынша шоттар қорреспонденциясы
№рс Шаруашылық оперцияларының мазмұны Шотгар
дебет кредит
1 Сатылған материалдық емес активтер, 2740 2730-103,
пайдаланғаны үшін, есептелген тозу 2730
2 қалдык құнына (тозу сомасы бастапқы құнынан 7410 2730
алынып тасталды)
3 Материалдық емес активтерді сатуға жиынтық 5410 7410
табыс (зиян) шотына көшіріліп
7410 -"Негізгі құралдарды сату бойынша шығысы" шоты - бұл шот сатылған
негізгі құралдардың (ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі құралдарды
коспағанда) құны туралы ақпараттарды жинақтау үшін пайдаланады.
7410 -"Бағалы қағаздарды сату бойынша шығыстар" шоты — сатылған бағалы
кағаздар құнын есептен шығару туралы ақпаратты жинақтауға арналған.
7410 - "Бағам айырмасы бойынша шығысы" шоты бағам айырмасы (теріс)
бойынша шығыстар сомасы туралы акпаратты жинақтауға арналған, бұл шетелдің
конверттелетін валюталарына теңгенің қатынасы бойынша өзгерістер кезінде
пайда болады.
Бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығындары жөнінде жасалатын шоттар
қорресподенциясы төменде келтірілген.
7470 - "Басқа да " шоты басқа да қызметтер бойынша шыкқан шығындардың
сомалары туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 7470-шотта қысқа мерзімді
қаржылық инвестицияларының күдікті құнының өзгеруінен шыққан залалдары,
облигацияның сатып алынған және номиналдық құндарының айырмасы, әртүрлі
валютаны пайдаланудан болған, теріс сомалық айырма, тіркелген активтерді
ағымдағы жалға берген кезде болатын амортизациялық аударымдар және т.б.
негізгі емес қьтзметтермен байланысты шығыстар есепке алынады.
7410-шотта есепке алынған бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығындар
есептен шығарынғаннан кейін, бұл шот жабылады (кесте 5).
Кесте 5
Бағам айырмасы бойынша шығысы шоты бойынша шоттар қорреспонденциясы
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар қорреспонденциясы
рс
дебет кредит
1 Дебиторлардың және ақша қаражаттарының 7410 1210-1213
шоттары бойынша бағамдық айырмасы бойынша
жасалатын шығыстары: - сатыпалушылармен жане
тапсырыс берушілермен
-бас (тәуелді) серіктестіктермен 7410 1220-1240
- берілген аванстар бойынша 7410 1610
- акша қаражатының шоттары бойынша 7410 1050, 1020
2 Кредиторлармен есе-п айырысу шоттары бойынша 7410 3320-3340
бағамдық айырмасы бойынша шығы стары: - бас
(тәуелді) серіктестіктермен
- алынған аванстар бойынша 7410 3510
- жабдыктауіпылармен және мердігерлермен, 7410 3310
сондай-ақ басқалармен
3 Жыл аяында бағам айырмалгылығы бойынша шыкқан5410 7410
шығындардың сомалары жиынтық табыс (зиян)
шотына көшіріліп жазылады
7410-7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық, (талдамалық) есеп
шығындардың баптарына қарай жүргізіледі, ондай шығындардын, номенклатурасын
кәсіпорынның өзі әзірлейді. Сол шығын баптары бойынша тізімдеме
жүргізіледі.
ІІ.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
2.1. Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
Калъкуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нактылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ак жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жұмыстарына және т.б.) орындауға акшалай түрде шыққан шығындар жинақталып
қорытылады.
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім
санымен салысты-рылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті - шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне канша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі - калькуляцияны үсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалык калькуляция; оны бір рет
шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмыска, тапсырыс берушілермен есептесу,
баға белгілеу және баска мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезең-дегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен.
Сондыктан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жос-парды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық ауда-
рымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шы-ғындар есебінің және өнімнің
езіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тэсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорын-дар жыл бойы
ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дэйекті
жүзеге асыратынын ескере оты-рып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дэл көрсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе баскаша кезең ішіндегі накты
шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру корытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арнал-ған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйым-дастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке экеледі. Ұқсас белгі-лері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмүнын нақты үлгілерде карастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктері-не (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат,погон метр, текше метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz