Қаратау жотасындағы фосфорит кен орындарының геологиялық зерттелуі және олардың өңделуі
КІРІСПЕ
І. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Ауданның геологиялық зерттелу тарихы
1.2. Фосфориттің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3. Қаратау фосфориттерінің қалыптасуының геологиялық жағдайы
ІІ. ЗЕРТТЕЛУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1 Физикалық.географиялық орны мен жер бедері
2.2. Климат ерекшеліктері
2.3. Жер беті мен жер асты сулары
2.3. Топырақ және өсімдік жамылғысы
2.3. Ауданның экономикалық сипаттамасы.
ІІІ. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ТЕКТОНИКАСЫ
3.1. Палеозойға дейінгі және палеозой жыныстары
3.2. Мезозой жыныстары
3.3. Кайназой жыныстары
3.4. Бедердің тектоникалық құрылымы
IV. ФОСФОРИТ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ӨҢДЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
4.1 Фосфорит кен орындарының өңделуі
4.2 Фосфорит кен орындарына жалпы сипаттама
4.3 Фосфорит кен орындарының қазіргі кездегі жағдайы және экономикалық бағалау
4.4. Фосфорит кен орындарының қоршаған ортаға тигізетін әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Ауданның геологиялық зерттелу тарихы
1.2. Фосфориттің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3. Қаратау фосфориттерінің қалыптасуының геологиялық жағдайы
ІІ. ЗЕРТТЕЛУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1 Физикалық.географиялық орны мен жер бедері
2.2. Климат ерекшеліктері
2.3. Жер беті мен жер асты сулары
2.3. Топырақ және өсімдік жамылғысы
2.3. Ауданның экономикалық сипаттамасы.
ІІІ. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ТЕКТОНИКАСЫ
3.1. Палеозойға дейінгі және палеозой жыныстары
3.2. Мезозой жыныстары
3.3. Кайназой жыныстары
3.4. Бедердің тектоникалық құрылымы
IV. ФОСФОРИТ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ӨҢДЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
4.1 Фосфорит кен орындарының өңделуі
4.2 Фосфорит кен орындарына жалпы сипаттама
4.3 Фосфорит кен орындарының қазіргі кездегі жағдайы және экономикалық бағалау
4.4. Фосфорит кен орындарының қоршаған ортаға тигізетін әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қаратау жотасы қазақ жерінің оңтүстігіндегі таулы жота, яғни Тянь- Шань таулы жүйесінің батысындағы Талас Алатауының солтүстік беткейінен Шақпақ асуы арқылы бөлініп, солтүстік батысқа қарай 420 шақырымға созылып, Тұран ойпатына ішкері орналасқан.
Жұмыстың мақсаты: Қаратау жотасының фосфорит кен орындарының геологиялық зерттелуін анықтап, оның халықшаруашылығындағы маңызын түсіну.
Қаратау жотасында өткізілетін геологиялық-геоморфологиялық зерттеулердің негізгі ғылыми мақсаты- кен орындарын іздестірумен тығыз байланысты.
Қаратау жотасы қатарласа орналасқан екі жотадан тұрады: солтүстік – шығысы Кіші Қаратау, оңтүстік – батысы Үлкен Қаратау. Қаратау жотасына геологиялық қызығушылық осы аймақтағы фосфорит кен орындарының ашылуынан кейін басталды. Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі алғаш рет 1936 жылы белгілі болды. Оны геолог И.И.Машкара тапты.
Қаратау фосфорит алабының ұзындығы 100-120 км, ені 25-30 км. 1937-46 жж П.Л.Безруков, Б.М.Гиммельфарб, А.С.Соколов және т.б. осы өңірдің әртүрлі 40-тан аса үлкенді-кішілі кен орындары мен кен білінімдерін анықтады.
Кен орны қорының жоғарғы сапалылығымен (24-26% Р2О5) ерекшеленеді. Жаңатас, Көксу және Көкжон фосфорит кен орындары ерекше сапалы болып келеді.
Фосфорит органикалық өмірде өте маңызды. Фосфориттің негізгі тұтынушысы-ауыршаруашылығы яғни, олар дүниежүзілік өндірілген фосфориттің 95% алып отырады. Сондықтан фосфориттердің негізгі маңыздылығы- өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін фосфор тыңайтқыш ретінде халықшаруашылығында қолданылады.
Қазіргі уақытта Қаратау жотасында Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері геологияның платформалық қабаты мен геоморфологиялық мәліметтерін ескере отырып металдарды кешендік зерттеу жұмыстарын өткізуде.
Жұмыс көптеген кітапхана қорындағы ғылыми әдебиеттерді пайдалана отырып, оған талдау барысында жазылды.
Зерттеу жұмыстары 2004-2006 жылдары жазылды. Осы жұмысты жазу барысында дұрыс ғылыми бағыт – бағдар берген «геоморфология және картография» және «әлеуметтік және экономикалық» география кафедраларының оқытушыларына алғысымды айтамын.
Жұмыстың мақсаты: Қаратау жотасының фосфорит кен орындарының геологиялық зерттелуін анықтап, оның халықшаруашылығындағы маңызын түсіну.
Қаратау жотасында өткізілетін геологиялық-геоморфологиялық зерттеулердің негізгі ғылыми мақсаты- кен орындарын іздестірумен тығыз байланысты.
Қаратау жотасы қатарласа орналасқан екі жотадан тұрады: солтүстік – шығысы Кіші Қаратау, оңтүстік – батысы Үлкен Қаратау. Қаратау жотасына геологиялық қызығушылық осы аймақтағы фосфорит кен орындарының ашылуынан кейін басталды. Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі алғаш рет 1936 жылы белгілі болды. Оны геолог И.И.Машкара тапты.
Қаратау фосфорит алабының ұзындығы 100-120 км, ені 25-30 км. 1937-46 жж П.Л.Безруков, Б.М.Гиммельфарб, А.С.Соколов және т.б. осы өңірдің әртүрлі 40-тан аса үлкенді-кішілі кен орындары мен кен білінімдерін анықтады.
Кен орны қорының жоғарғы сапалылығымен (24-26% Р2О5) ерекшеленеді. Жаңатас, Көксу және Көкжон фосфорит кен орындары ерекше сапалы болып келеді.
Фосфорит органикалық өмірде өте маңызды. Фосфориттің негізгі тұтынушысы-ауыршаруашылығы яғни, олар дүниежүзілік өндірілген фосфориттің 95% алып отырады. Сондықтан фосфориттердің негізгі маңыздылығы- өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін фосфор тыңайтқыш ретінде халықшаруашылығында қолданылады.
Қазіргі уақытта Қаратау жотасында Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері геологияның платформалық қабаты мен геоморфологиялық мәліметтерін ескере отырып металдарды кешендік зерттеу жұмыстарын өткізуде.
Жұмыс көптеген кітапхана қорындағы ғылыми әдебиеттерді пайдалана отырып, оған талдау барысында жазылды.
Зерттеу жұмыстары 2004-2006 жылдары жазылды. Осы жұмысты жазу барысында дұрыс ғылыми бағыт – бағдар берген «геоморфология және картография» және «әлеуметтік және экономикалық» география кафедраларының оқытушыларына алғысымды айтамын.
1. Табылдиев К.Т., Киперман Ю.А., Тимченко А.И. Каратауский фосфоритоносный бассейн, Алма-Ата, 1970
2. Набиев М.Н., Вишнякова А.А. Аммонизированный суперфосфат из фосфоритов Каратау, Ташкент, 1953
3. Ершова В.А. Электротермическая переработка фосфоритов Каратау, Ленинград, 1972
4. Фосфориты Каратау, Алма-Ата, 1948
5. Гиммельфарб Б.М. Закономерности размещения месторождений фосфоритов СССР и их генетическая классификация, Москва, 1965
6. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика, Алматы, 1997
7. Галицкий В.В. К изучению четвертичных отложений и геоморфологии хребта Каратау //изв.ГО. 1933.Т.15.6
8. Галицский В.В. Роль молодой тектоники в формирований хребта Каратау //изв.Анг Каз ССР. сер.геол.1956 Вып.
9. Вислогузова А.В. Геоморфологический и геологический возраст древнего палеолита хребта Каратау. //изв Анг Каз ССР сер. геол. 1973 4
10. Қазақстандағы ауылдың дамуы.Атлас. Алматы. 2003
2. Набиев М.Н., Вишнякова А.А. Аммонизированный суперфосфат из фосфоритов Каратау, Ташкент, 1953
3. Ершова В.А. Электротермическая переработка фосфоритов Каратау, Ленинград, 1972
4. Фосфориты Каратау, Алма-Ата, 1948
5. Гиммельфарб Б.М. Закономерности размещения месторождений фосфоритов СССР и их генетическая классификация, Москва, 1965
6. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика, Алматы, 1997
7. Галицкий В.В. К изучению четвертичных отложений и геоморфологии хребта Каратау //изв.ГО. 1933.Т.15.6
8. Галицский В.В. Роль молодой тектоники в формирований хребта Каратау //изв.Анг Каз ССР. сер.геол.1956 Вып.
9. Вислогузова А.В. Геоморфологический и геологический возраст древнего палеолита хребта Каратау. //изв Анг Каз ССР сер. геол. 1973 4
10. Қазақстандағы ауылдың дамуы.Атлас. Алматы. 2003
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы Қаратау жотасындағы фосфорит кен орындарының
геологиялық зерттелуі және олардың өңделуі.
Жұмыс көптеген ғылыми әдебиеттер мен статистикалық материалдарды
пайдалану арқылы жазылды. Сонымен қатар, геоморфологиялық экономикалық
карталарды түсіру тәсілдері қолданды.
Зерттеу объектісі – Қаратау жотасындағы фосфорит кен орындарының
геологиялық зерттелуі және өңделуі
Түйінді сөздер: фосфор, фосфорит, Р2О5, морфоқұрылым, кен
орындары, өңдеу, өндіру жер бедерінің қалыптасуындағы факторлар.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Қаратау жотасы фосфорит бассейнінің
геологиялық құрылысын зерттеу және олардың өңделуі сонымен қатар фосфорит
кен орындарының халықшаруашылығындағы маңызын анықтау.
Талдау барысында орографиялық, экономикалық, геологиялық,
геоморфологиялық, тектоникалық карталар сонымен қатар бірнеше кестелер
құрастырылды.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан
және қолданылған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНДАҒЫ ФОСФОРИТ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨҢДЕЛУІ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
І. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Ауданның геологиялық зерттелу тарихы
1.2. Фосфориттің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3. Қаратау фосфориттерінің қалыптасуының геологиялық жағдайы
ІІ. ЗЕРТТЕЛУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
1. Физикалық-географиялық орны мен жер бедері
1. Климат ерекшеліктері
1. Жер беті мен жер асты сулары
2. Топырақ және өсімдік жамылғысы
3. Ауданның экономикалық сипаттамасы.
ІІІ. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ТЕКТОНИКАСЫ
3.1. Палеозойға дейінгі және палеозой жыныстары
2. Мезозой жыныстары
3. Кайназой жыныстары
4. Бедердің тектоникалық құрылымы
IV. ФОСФОРИТ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ӨҢДЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
1. Фосфорит кен орындарының өңделуі
2. Фосфорит кен орындарына жалпы сипаттама
3. Фосфорит кен орындарының қазіргі кездегі жағдайы және
экономикалық бағалау
4.4. Фосфорит кен орындарының қоршаған ортаға тигізетін әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
К І Р І С П Е
Қаратау жотасы қазақ жерінің оңтүстігіндегі таулы жота, яғни Тянь-
Шань таулы жүйесінің батысындағы Талас Алатауының солтүстік беткейінен
Шақпақ асуы арқылы бөлініп, солтүстік батысқа қарай 420 шақырымға созылып,
Тұран ойпатына ішкері орналасқан.
Жұмыстың мақсаты: Қаратау жотасының фосфорит кен орындарының
геологиялық зерттелуін анықтап, оның халықшаруашылығындағы маңызын түсіну.
Қаратау жотасында өткізілетін геологиялық-геоморфологиялық
зерттеулердің негізгі ғылыми мақсаты- кен орындарын іздестірумен тығыз
байланысты.
Қаратау жотасы қатарласа орналасқан екі жотадан тұрады:
солтүстік – шығысы Кіші Қаратау, оңтүстік – батысы Үлкен Қаратау. Қаратау
жотасына геологиялық қызығушылық осы аймақтағы фосфорит кен орындарының
ашылуынан кейін басталды. Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі алғаш рет
1936 жылы белгілі болды. Оны геолог И.И.Машкара тапты.
Қаратау фосфорит алабының ұзындығы 100-120 км, ені 25-30 км. 1937-46
жж П.Л.Безруков, Б.М.Гиммельфарб, А.С.Соколов және т.б. осы өңірдің әртүрлі
40-тан аса үлкенді-кішілі кен орындары мен кен білінімдерін анықтады.
Кен орны қорының жоғарғы сапалылығымен (24-26% Р2О5) ерекшеленеді.
Жаңатас, Көксу және Көкжон фосфорит кен орындары ерекше сапалы болып
келеді.
Фосфорит органикалық өмірде өте маңызды. Фосфориттің негізгі
тұтынушысы-ауыршаруашылығы яғни, олар дүниежүзілік өндірілген фосфориттің
95% алып отырады. Сондықтан фосфориттердің негізгі маңыздылығы-
өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін фосфор тыңайтқыш ретінде
халықшаруашылығында қолданылады.
Қазіргі уақытта Қаратау жотасында Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық
ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері геологияның платформалық қабаты
мен геоморфологиялық мәліметтерін ескере отырып металдарды кешендік
зерттеу жұмыстарын өткізуде.
Жұмыс көптеген кітапхана қорындағы ғылыми әдебиеттерді пайдалана
отырып, оған талдау барысында жазылды.
Зерттеу жұмыстары 2004-2006 жылдары жазылды. Осы жұмысты жазу
барысында дұрыс ғылыми бағыт – бағдар берген геоморфология және
картография және әлеуметтік және экономикалық география кафедраларының
оқытушыларына алғысымды айтамын.
І. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1. Ауданның геологиялық зерттелу тарихы
Қаратаудың геологиялық зерттелуі ғасырдан да ұзақ. 1864 жылы
Н.А.Северцев Сырдария және Шу аңғарларын зерттей келе өзінің Қаратау жотасы
туралы алғашқы геологиялық абрисін құрастырады. 1874-1881 жылдар аралығында
Г.Д.Романовский және И.В.Мушкетов екеуі Түркістанның геологиялық картасын
құрастыру үшін бұл аймаққа тоқтаусыз келіп отырды.
Кейінгі геологиялық зерттеулер В.Н.Вебердің атымен байланысты. Ол
Қаратауды 1904-1925 жылдар аралығында егжей-тегжейлі зерттеп шықты. Ол
жотаның стратиграфиялық негізі мен аймақтың тектоникалық картасын жасап
шығарды. Сонымен қатар, 10 версиялық геологиялық картасын құрастырды.
(Әулиеата беті) бұл жотаның оңтүстік-шығысын қамтиды.
Кейінірек Қаратауда Д.Н.Тарасов, В.В.Галицкий, В.Ф.Беспалов,
М.С.Волкова, Н.Л.Бубличенко үлкен геологиялық зерттеулер жүргізді. Онда
стратиграфия, тектоника, геоморфология, полиметалдық кен орындарының
қалыптасуы төңірегінде жұмыстар болды.
Қаратау жотасына геологиялық қызығушылық осы аймақтағы фосфорит кен
орындарының ашылуынан кейін болды. Қаратауды зерттеуде жаңа баспалдақ- осы
керекті пайдалы қазбаға іздеу-барлау жұмыстарынан басталды.
Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі алғаш рет 1936 жылы белгілі
болды. Оны И.И.Машкара Қыршабақты өзені бассейнін зерттеу барысында сұр-
күлгін әктастарды елестететін өздігінен қалыптасқан жыныстарды тауып алды.
Сол арқылы Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі анықталды. Келесі жылы-
ақ фосфориттерді іздеу жұмысы П.Л.Безруковтың басшылығымен басталды.
Нәтижесінде Көксу және Үшбас өзендері бассейндерінде фосфорит өндірістік
кендері ашылды.
1938 жылы Көксу кен орнында Г.М.Гиммельфарбтың басшылығымен
геологиялық барлау жұмыстары басталды. Ал бір жылдан соң фосфориттердің
тағы бірқатар ірі кен орындары табылды. Олар өнеркәсіптік маңызы бар
Шолақтау, Жаңатас, Ақсай кен орындары еді.
Кейінгі зерттеулер Кіші Қаратауда үлкен фосфорит алаңын құруға
көмектесті. Ұзындығы 100 км-ге созылып жатқан 40 астам кен орны болды және
фосфориттердің жаңа кен орындарының ашылуына мүмкіндік болды. Негізгі назар
темір жолға жақын жатқан Шолақтау кен орнына ауды.
1941 жылы Шолақтау кен орнының фосфорит қоры туралы мәліметтер алынды
және Қаратау тау-химия комбинатының құрылысы басталды.
1946 жылы комбинат алғаш рет фосфорит рудасын берді
1949 жылы жаңарған геологиялық зерттеулер әлі күнге жалғасын табуда.
Енді олардың зерттеу объектісі- фосфорит кен орны бассейндерін жан- жақты
зерттеу және олардың ресурстарын кешенді бағалау болып табылады. Осы
уақытқа дейін Орта Азия геохимиялық барлау және Оңтүстік Қазақстан
геологиялық басшылығында Шолақтау, Ақсай, Тесіктас, Жаңатас, Көкжон және
Көксу кен орындарын зерттеп шықты.
1953-1962 жылдар аралығында Кіші Қаратау территориясында Оңтүстік
Қазақстан геологиялық басшылығы Қазақ Ұлттық Техникалық Университетінің
қызметкерлерімен ұйымдасып Г.Ц.Медоев пен П.А.Ярмактың басшылығымен 1:50
000 масштабтағы кешенді геологиялық түсірілім жүргізді.
Осы зерттеулердің нәтижесінде бассейннің стратиграфиясы мен
тектоникасының ерекшеліктерін анықтайтын жаңа материалдар алынды. Осыған
орай, жоғарғы кембрий және ордовик шөгінділерін ярус бойынша бөліп
көрсетті.
Кіші Қаратаудың құрылымын оның даму тарихы мен геологиялық
ұстанымдарын түсіну үшін С.Г.Ангиновичтің Солтүстік Тянь-Шань
геосинклинальді облысының көпжылдық зерттеулерінен алынған мәліметтер
көмектесті.
Мемлекеттік тау-химиясы шикізаты институтының геологиялық
лабораториясының Б.М.Гиммельфарб, А.М.Тушин және А.И.Смирновтардың
жетекшілігімен жүргізілген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде
Шолақтау, Ақсай, Жаңатас, Көксу және Көкжон кен орны бассейндеріндегі
фосфориттердің құрамы туралы түсінік берілді.
Үлкен ғылыми және практикалық қызығушылықтар 1957-1963 жылдары Қаратау
кен орнының А.П.Гапеваның зерттеуі және К.Т.Табылдиевтің геологиялық
құрылымы, оның қалыптасу жағдайы және фосфорит бассейндерінің геохимиялық
зерттуімен болды.
В.Н.Холодовтың еңбектері ғылыми құндылығымен ерекшеленеді. Ол
фосфориттердегі микроэлементтер геохимиясын, литологиялық-фациялық
ерекшеліктерін, фосфорит шөгінділерінің эпигенетикалық өзгерістерін
зерттеді.
Қаратау бассейнін әлі күнге дейін өте ірі мүмкіндігі бойынша
пайдаланбай отыр. Фосфорит қорының көлемі өте үлкен болса да, жыл сайын
небәрі шамамен жарты миллион тонна ғана руда өндіріліп тұрады. 1963 жылға
дейін Шолақтау және Ақсай кен орындарынан 16 жыл ішінде небәрі 6 млн. тонна
руда өндірілді.
Халық шаруашылығын химиялау программасында (1963 ж) Қаратау- ірі
фосфат шикізат көзі болып танылды.
Осыдан бастап Қаратау тау- химиялық комбинатының дамуы өте қарқынды
жүрді. Аз уақыттың ішінде байыту фабрикасының құрылысы бітіп, жер асты
Молодежный руднигі жұмыс істеп тұрды, Ақсай кен орнын өндірістік
карьерасының жобасын жасады, Жаңатас кен орны бассейнін игере бастады.
1968 жылы Қаратау комбинаты фосфор шикізатының жаңа техникалық
жағдайын жасап шығарды.
Қаратауды ірі шикізат көзі етуде геологиялық-өндірістік баға беруде
(А.М.Тушина, Ю.А.Киперман, М.А.Мұхтаров, Г.В.Страхов, Д.А.Айдымбеков және
т.б) ядролық-геофизикалық әдістерді қолдануда (Б.К.Собачкин, И.П.Кошелев,
О.Д.Халдеев), гидрология және өнеркәсіпті сумен жабдықтауда (Т.Айтұров,
Ю.Л.Белобродский, М.Т.Жұмағұлов) көптеген ғалымдардың еңбектері бар.
Қазақстан аумағында физикалық-географиялық зерттеулер ертеден
жүргізілгені белгілі. Соның ішінде орыс саяхатшыларының қосқан үлесі өте
зор. Ал Қаратау өңірін алғаш зерттегендердің ішінде Иван Васильевич
Мушкетовтың (1850-1902) орны бөлек. Ол алғашқы зерттеу жұмыстарын Тянь-
Шаньның батысындағы ежелгі Қаратау жотасын, сонымен қатар, Боралдай,
Арыс, Бадам өзендері мен Қазығұрт тауында жүргізген зерттеулерінің
нәтижесінде ол 1886 жылы Қазақстан мен Орта Азияның физикалық географиясы
мен геологиясына арнаған Түркістан атты еңбегін жарыққа шығарды.
Оңтүстік өңірдің және Аралдың табиғатын зерттеуді одан әрә Л.С.Берг
жалғастырып, өзінің Арал теңізі (1902) деген көлемді еңбегінде барлық
зерттеулерін қорытындылап жазды. Бұл еңбек бүгінгі күнге дейін Оңтүстік
өңіріне ең бағалы және құнды ғылыми жұмыс болып саналады. Сондай-ақ
Қаратаудың кен орындарының геологиясына, минералды қорларын зерттеуге,
пайдалы қазбаларын болжап әсіресе ванадий кеншіштерін ашуда бұларды
халқымыздың игілігіне жұмсауға ұлтымыздың бірегей тұлғасы Қаныш Имантайұлы
Сәтбаевтың Қаратауды зерттеуге арналған жұмысын атап өту керек.
Мұндағы, мырыш және қорғасынмен минералдау үрдістері ерте
герцинде, жоғарғы, орта карбонда өтті деп санап жүрген зерттеушілер
А.Қ.Қайыпов, А.Е.Шлыгин Қаратау полиметалл белдеуінің кендерін Мырғалымсай,
Ащысай, Түйетас сияқты формацияға бөлді.
Қаратаудың ландшафтын зерттеген келесі ғалымдар өздерінің
ойларын тұжырымдағанда Докучаев В.В., Анучина Д.Н., Воейков А.И., Краснова
А.И., Берг А.С., Борзова А.А., т.б. еңбектеріне сүйенеді. Л.С.Бергті
ландшафт ғылымын жасаушылардың бірі деп атайды. Ол ланшафтты типологиялық
және аймақтық тұрғыда түсіндіреді. Ланшафт туралы ұғымның екі негізгі
бағыттарын анықтайды: типологиялық түсінікке байланысты, ланшафт бұл
(жергілікті жер) физикалық-географиялық кешен сияқты типі, тип тармағы,
түрі және т.б. Ол кешенді физикалық немесе ланшафтық географиялық топырақ,
,геоморфологиядағы жер бедері сияқты. Ландшафтық карталауда типологиялық
тәсіл бағытынан белгілі сипатты, олардың аумақтарын құрайтын аймақтық және
жергілікті жер ландшафты бөлінеді. Ірі масштабда микроландшафт, орта және
ұсақ масштабта түрден класқа дейінгі әртүрлі топта бөлінген фациялар
ланшафттарын картаға түсірді. Сондай-ақ осы аймақтарды зерттеп өз
еңбектерін жарыққа шығарған ғалымдар: Камелин Р.В. Сырдария Қаратауының
флорасын, ал Повлов Н.В. Боралдай және Талас Алатаудың көксағыз (каучук)
флорасын зерттеген.
Мұндағы Арал теңіз бассейндерін (Қаратаудың өзен жүйесі кіреді)
И.Муравин, Г.Миллер тағы басқалары зерттеп, бірқатар қарапайым түсірілімдер
жасады. Оның нәтижесінде, бір жағынан Қазақстанның жеке аудандарының,
түңғыш ірі масштабты карталары жасалынса, екінші жағынан сол даудандар
туралы ғылыми-географиялық мәліметтер де алынды. 12
Арал және оңтүстік өңірдің Ботаникалық және зоологиялық
географиясын зерттеу мақсатымен Россия Ғылым академиясы И.Г.Борщов пен
Н.А.Северцовтың экспедициясын ұйымдастырды. Екі жылға созылған
зерттеулердің нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлары кең көлемде анықталды.
Олардың ішінде бұрын ғылымға белгісіз болып келген өсімдіктер мен
жануарлардың көптеген түрлері кездесті.
Аймақтың табиғи элементтерінің ішінде, әсіресе, оның геологиялық
құрылысы мен қазба байлықтары жан-жақты зерттелді.
Кеңес ғалымдары Американдық геологтар жүргізген 1987 жылғы
зерттеулерінде орта кембрий мен ордовик кезеңінде Кіші Қаратау аумағында
ірі теңіздік су астындағы карбонаты дәлелденген. Басқа көптеген
зерттеушілердің (В.В.Галицкий, Н.Л.Буболиченко, В.В.Эз, Т.М.Дембо)
пікірлері бойынша Қаратау женттастары тектоникалық процестердің әсерінде
болды деген. Ал кейбір ғалымдар женттастардың бір бөлігі шөгінділердің
шайылуынан болды деген. Ал қазба кен орындарына келсек, оларды да кең
көлемде зерттеп, қазіргі таңда игілігімізге асырудамыз. Мысалы, Байжансай
қорғасын кен орнын алғаш 1904 жылы орыс зерттеушісі В.Н.Вебер мен
М.М.Баранниковтың мәліметтерінен белгілі болған. Олар осы аймақты зерттеп,
геологиялық барлау жұмысын 1930 жылы бастаған. Байжансай қорғасын кенінің
геологиялық құрылымына шөгінді тау жыныстары кіреді. Литология-
петрографиялық құрылымына қызыл түсті құмтас, ұсақ малта тасты конгломерат
алевро (түлкібас қабаты) және корбонат шөгінділер кездеседі. Негізгі
кен денелері шоғырланған конгломерат, құмтас пен әктастан тұратын қабаттың
қалыңдығы 200-250 м. Кен денесінің ұзындығы жоғарғы горизонттарда 340 м,
тереңдеген сайын 150 метрге дейін азаяды, қалыңдығы 0,5-3 м. Кей жерлер 11
метрге дейін жетеді деп бәрін айқындап кеткен. Байжансай қорғасын кені
Шымкент қорғасын зауытының шикізат көзі болған.
Ал, Мырғалымсай қорғасын-мырыш-барит кенін алғаш 1928 жылы
М.Қадылбеков ашқан. Кейін Н.Л. Бубличенко, Л.И.Балавинский, Д.Н.Малечник,
Е.С.Зориндер зерттеген. Кен алаңы 8 тілімге (Орталық, Жайпақ, Оңтүстік
Санкөл, Батыс, Солтүстік, Мұхамбет, Беріксай) бөлінеді. Тарамды-сеппелі,
әр текті бірнеше шаршы шақырымға созылған негізгі кенді қабат буданың
төменгі жартысын қамтиды. Оңтүстік-батыс құлау бұрышы 300 қорғасынды,
қорғасынды-мырышты, қорғасынды-баритті кентастардың 3 басты иірімі бар.
Олардың ұзындығы -6,3-10,9 км, қалыңдығы-7,5-13,6 м шамасында. Кеннің басты
минералдары: барит, галенит, доламит, кальцит ал қосымша минералды
сфалерит, пирит, гематит, аргентит. т.б. Кен орнындағы қорғасынның орташа
мөлшері 1,01%, мырыш 96%, барит 11,6% және күміс 23 гт. Тотығу белдемінің
тереңдігі 30-40, кейде 150-200м. Барит пен қорғасынның қоры бойынша
Мырғалымсай қорғасын-мырыш-барит кені ірі кен орындарының қатарына
жататындығын анықтады.
Ащысай қорғасын-мырыш кенін алғаш 1866 жылы орыс табиғат зерттеушісі
Н.А.Северцов сипаттаған, зерттеген. Қазіргі таңда Ащысай полиметалл
комбинаты Қазақстан түсті металлургия саласындағы ірі кәсіпорындардың бірі.
Ол Оңтүстік Қазақстандағы ертедегі Тұрлан (қазіргі Ащысай) қорғасын-мырыш
кені негізіндеқұрылған. Бұл кен орны ХVI ғасырдан бастап
белгілі болған, тек XIX ғасырдың 60 жылдарынан бастап пайдаланыла бастады.
1917 жылғы төңкеріске дейінгі 50 жыл ішінде мұнда небәрі 500 т қорғасын
өндірілген. Кенді игеру төңкерістен кейін өрістей түсті. 1935 жылы Ащысай
кеніші салынып, пайдалануға берілді. 1941 жылы Мырғалымсай кен орны
игеріліп, Ұлы Отан Соғысында (1941-45) Одақ бойынша өндірілген
қорғасынның жартысынан астамын берді. Комбинат негізінде Западная (1958),
Скоповая (1963) шахталары кейінірек Кентау байыту фабрикасы, мырыш зауыты
іске қосылды. Ащысай полиметалл комбинатының кеншілері көлденең кен
қазбасынан шапшаң кен өндіру бойынша дүние жүзінің рекордын жасаған.
Геологиялық және геоморфологиялық іздену жұмыстарының нәтижесінде
аймақ пайдалы қазбаларға бай екендігі анықталды. Қолданбалы мақсаттағы
тапсырмаларды орындау үшін айтарлықтай нақты зерттеулер қажет болды.
1932 жылы Қаратаудың 1:200 000 масштабтағы геологиялық картасын құру
үшін кең көлемдегі түсірілімдер жүргізіле бастады. Бұл жұмыстарды
Қазгеолтрест мамандары орындады, сонымен қатар, тау жыныстарында кен
орындарының таралуын анықтап, өте маңызды тақырыптық жұмыстар жүргізіле
бастады. 1937 жылы Кіші Қаратауда қоры бойынша әлемдегі алғашқы орындарға
ие болған орта кембридің жоғарғы сапалы, геосинклинальді типті фосфор кен
орындары табылды. Арнайы геоморфологиялық зерттеулер жүргізілмегенімен
геологиялық түсірілімдер үстіртін жүргізіліп отырды. Ауданның орографиясын
анықтаумен қатар топырағына, өсімдік жамылғысына, әскери географиясына
зерттеулер жүргізілді. Қаратаудың жер бедерінің зерттелу тарихы мен
геоморфологиясына аздаған жеке мақалалар шыға бастады. 1949 жылы
геологиялық зерттеулерді Оңтүстік Қазақстан экспедициясы
Қазгеолбасқармасының он сегізінші экспедициясымен бірге жүргізді. Мезозой
–кайнозой шөгінділерімен қатар геоморфологиясымен Т.А Мордвилка,
А.Г.Черняховский, А.А.Рыжова және тағы басқалар ал, Е.И.Олли карстық
үрдістерді зерттеумен айналысты. Ал жер бедерінің даму тарихы мен
тектоникасын Н.И.Николаев зерттеді. 1956 жылдан бастап бірнеше жылдар
ішінде Г.С.Медоевтың жетекшілігімен ҚазҰТУ-нің қызметкерлерімен бірге
Оңтүстік Қазақстанның геологиялық басқармасы Кіші Қаратауда ірі масштабты
түсірілімдер өткізді.
Қаратау жотасының рельефі мен жаңа тектоникалық қозғалыстарын ұзақ
уақыт бойы В.В.Галицкий зерттеген. Ол Қаратау жотасының рельефінің
элементтері әр түрлі жаста екенін, яғни ежелгі тегістелу беттер (жазықтар),
эрозиялық рельефке байланысын көрсетеді деп тұжырымдады. Сонымен қатар,
В.В.Галицкий қарқынды эрозиялық тілімденулерді соңғы төрттік
тілімденулермен байланыстырып, жаңа тектоникалық қозғалыстардың араласуын
үлгі түрінде көрсетіп, оған сипаттама бере отырып қалыптасу жағдайларын
жазған. В.В.Галицкий көп мәліметтерді жинақтай келе 1: 1 000 000
масштабтағы Қаратау жотасының геоморфологиялық картасын құрастырды.
Қаратаудың стратиграфиялық төрттік шөгінділерін археолог Х.А.
Алпысбаев Арыстанды өзенінің жайылма үстіндегі үшінші террассада орналасқан
саздақтарда палеолитті ескерткіштердің сақталуына байланысты зерттеген.
1960-62 жылдар аралығында А.В.Вислогузова стратиграфиялық төрттік
шөгінділерге тақырыптық зерттеулер жүргізді. Нәтижесінде Кіші Қаратаудың
төрттік шөгінділер картасын құрастырып, ауданның жер бедерінің даму тарихы
мен аллювийлі шөгінділердің жасы туралы жаңа мәліметтер алды.
А.В.Вислогузова далалы әктастар Қаратау маңында кең тараған және рельефтің
тілімденуіне байланысты әртүрлі гипсометриялық деңгейге жиналған деп
есептейді.
Геоэкологиялық және радиоэкологиялық зерттелуі.Соңғы жылдары осы
аудандардағы геологиялық барлау жұмыстары 60-жылдардың аяғында басталды.
Қанжуған, Мойынқұм, Төрқұдық, Уванас, Мыңқұдық, Інқай. Буденов кен
орындарында 60-80 ж.ж. жүргізілген уранды барлау процесі барысында кен
қорларының маңында жатқан жер асты суларының радиологиялық жағдайын зерттеу
басталды. Сонымен қатар урандық радионуклидтерде үш қана элемент бар уран,
радий және радон. Ал қышқылданған жыныстар зонасына жақын жатқан жерлер
сонымен қатар жер асты суларының құрамында жоғарғы радиациялық және
химиялық ластану туралы мәліметтер осы уақытқа дейін белгісіз болып отырды.
Қазіргі уақытта Қаратау жотасында Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық
ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері геологияның платформалық қабаты
мен геоморфологиялық мәліметтерін ескере отырып металдарды кешендік
зерттеу жұмыстарын өткізуде.
1.2. Фосфориттердің халықшаруашылығындағы маңызы
Фосфор- (грек тілінде фос-жарық, феро-әкелемін), Р- Менделеевтің
периодты системасының V тобындағы химиялық элемент.
Оның негізгі фосфатты минералдары- фосфорит пен апатит. Фосфорит
Қазақстанда Қаратауда, аздап Ақтөбе маңында кездеседі. Фосфор жер
қыртысында әжептеуір мөлшерде болады, бірақ өте тотыққыш болғандықтан
дербес күйінде кездеспейді. Қосылыстарының маңыздысы фосфорит деген
минерал, оның негізі фосфор қышқылының кальций тұзы Са3(Pо4)2. Фосфорит әр
жерлерде кен түрінде кездеседі. Фосфор өте маңызды элемент. Өйткені ол
өсімдіктердің де, жануарлардың да белоктарының құрамына кіреді.
Өсімдіктерде-дәнінің, жануарлардың-сүт, қан, ми және нерв ткані
белоктарының құрамында болады. Сонымен қатар, сүйек және тістің құрамында
кальций тұзы ретінде кездеседі.
Жер бетінің жоғарғы қабатында фосфордың көлемі, Кларк, Ферсман және
т.б. пікірлері бойынша, 0,10-0,12% шамамен 0,25% Р2О5 құрайды.
Фосфор органикалық дүниеде өте маңызды. Әсіресе омыртқалылардың
қаңқасы фосфорға өте бай, онда фосфор қышқылды әктас 60% (Са3Р2О8).
Тістерінде 70% ал олардың эмальдарында 90% дейін фосфор тұзы бар
(Берг,1933). Жалпы адам организмінің 1,6% Р2О5 құрайды.
Жануарлардың құрылысында фосфор негізгі элементтің бірі. Сонымен
қатар, өсімдіктерде де фосфор маңызды рөл атқарады. Фосфорды өсімдіктер
топырақ жамылғысынан сіңіріп алып отырады. Сондықтан топыраққа фосфор
тыңайтқыштарын қосып отыру өсімдіктер үшін өте пайдалы.
Фосфор қышқылы өсімдіктердің дәнінде өте көп. Кейбір өсімдіктер
күлінде Са3Р2О8 30-60% құрайды.
Сонымен өсімдіктер мен жануарлардың органикалық өмірінде фосфор ең
қеректі элемент болып саналады.
Тау жыныстарында фосфор өте кең таралған элемент. Оның қарапайым түрі-
апатит тобының минералдары.
Қолданылуы. Фосфордың екі аллотропиялық түрі бар: ақ және қара фосфор,
алайда олардың арасында күлгін, қызыл түрлері де кездеседі. Фосфор көп
мөлшерде шырпы өндірісінде қолданылады. Ақ фосфор жанғанда будақ-будақ
қалың қабатты ақ түтін түзіледі. Сондықтан оны түтін шымылдығын жасау
үшін снаряд бомбаларға салады. Зиянкес жәндіктерге қарсы дәрі жасауға
фосфор органикалық препараттар жасауға қолданады.
Фосфор тыңайтқыштары. Егіннің бітік шығуына минералдық тыңайтқыштардың
маңызы зор екендігі қазірде жұрттың бәріне мәлім. Өсімдік өскенде жерден
түрлі еріген заттарды (тұздарды) тамыры арқылы бойына тартып қорек етеді,
егінді жинағанда жерден алынған заттар бірге кетеді, мысалы, мына
өсімдіктердің әрбір тоннасы өзімен мынадай мөлшерде фосфорды алып кетеді:
картоп-3 кг, жаздық бидай-10,5 кг, қара бидай-11 кг. Жер жүзінде жыл сайын
ондаған млн. т фосфорды (Р2О5 есебінен) егін өзімен жерден алып кетеді
екен, сөйтіп топырақтың нәрі азайып, құнарсызданады. Жаратылыстың өзінде
мұның орнын толтыратын үрдістер жоққа жақын, сондықтан топырақта фосфор
тапшылығы басталады. Соған қарсы әрекет ретінде, адам фосфордың түрлі
тұздарын егістік жерге сеуіп, топырақты қайтадан құнарландырады; бір тонна
фосфор тыңайтқышы (Р2О5 есебінен) мақтаның түсімін гектарынан 5-6т, қант
қызылшасын 8-9т, картоп 40-45т арттырады.
Тыңайтқыш түрінде өсімдікке берілетін үш элементтің (фосфор, азот,
калий) ішінде фосфордың орны ерекше, фосфор өсімдіктің дәніне жиналады.
Фосфор да азот сияқты протоплазманың маңызды бөлігін түзеді, тірі
организм өсіп-өнуіне қатынасатын түрлі органикалық заттардың құрамында
болады, тіршілік үрдістерінде үлкен әсер ететін- фермент, гормон,
витаминдердің құрамына кіреді.
Сондықтан фосфор тыңайтқыштары егіннің өнімін арттырумен қатар
түсімінің сапасын жақсартады (қызылшаның қантын, картоптың крахмалын,
мақтаның талшығының беріктігін арттырады).
Фосфор ашылғаннан 150 жыл өткеннен кейін ғана (1830-1840жж) оның
өсімдіктер тіршілігіндегі маңызы зор екендігі анықталды.
1760ж кальций фосфаты- сүйектің негізгі бөлімі екендігі анықталды.
1840ж Либих сүйекті күкірт қышқылымен әрекеттестіріп, ондағы кальций
фосфатын өсімдіктерге сіңімді түрде айналдырып, оны тыңайтқыш ретінде
пайдалануды ұсынды:
Либихтың осы ұсынысы тыңайтқыштар өнеркәсібінің алғаш қадамы болды.
Фосфордың жаратылыста көп мөлшерде кездесетін қосылыстары фосфорит пен
апатит, екеуінде де фосфор кальций фосфаты Са3(РО4)2 түрінде болады. Бұл
тұз ерімейтін тұз, демек бұл күйінде өсімдікке сіңімсіз, топырақты
құнарландыруға жарамайды; оны бұл мақсатта жұмсау үшін әуелі қышқыл
тұздардың біреуіне айналдыру керек.
Фосфор тыңайтқыштарын өндіру үшін фосфор ұнын шығаратын Қаратау кен-
химия комбинаты Қазақстандағы кен-химия өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорны
болып саналады. Таразда суперфосфат зауыттары жұмыс істейді. Шымкент пен
Таразда фосфор тұздары зауыты салынған, ал суперфосфат зауыттарында
суперфосфат дайындауға қажетті күкірт қышқылын өндіретін цехтар бар.
Алу жолы. Фосфорды бос күйінде алу үшін фосфоритті құм және көмірмен
араластырып электр пешінде 15000 –қа дейін қыздырады.
Себебі фосфориттің ерімталдығы нашар болғандықтан, олар фосфорит ұны
деген атпен ұнтақ зат түрінде қышқылдығы жоғары топырақта пайдаланылады.
Табиғи фосфориттерді әр түрлі әдістермен өңдеу арқылы топырақтың
барлығында жақсы еритін жасанды тыңайтқыштарды өндіру химия өнеркәсібінің
негізгі міндеттерінің бірі. Аса маңызды жасанды фосфор тыңайтқыштарына жай
суперфосфат, қоссуперфосфат, преципитат, аммофос жатады.
Фосфорит- аморфтық немесе кристалдық түрдегі кальций фосфаттарынан
құралған шөгінді тау жынысы. Фосфоритті құраушы фосфат минералдары:
фторапатит, карбонапатит (подалит), гидроклилапатит. Қоспа ретінде
құрамында кварц, халцедон, кальцит, доломит, глауконит, органикалық заттар
болады. Фосфориттер геосинклинальдық, платформалық жағдайларда қалыптасады.
Геосинклинальдық фосфорит қабаттарының қалыңдығы 5-20 м, белгілі бағытта
созылыңқы келеді, кремнийлі жыныстар, әктастар, доломиттер арасынан орын
алады. Р2 О5 мөлшері 35%-ке дейін жетеді. Түйірлі (құм, құмтас, әктас
жыныстарындағы ірілігі 1-2 мм-дей фосфат түйірлері) және қабатты (фосфатты,
кремнийлі, карбонатты ірілігі 0,05-0,3 мм цементтелген фосфат түйіршіктері
мен оолиттері) болады. Ірі кендері (Қаратау, Таулы Шория фосфоритті
бассейндері), Солтүстік Америкада ( Сеңгір тауларында), Монғолияда
(Хубсугул фосфоритті бассейні), Қытайда (Юннань). Платформалық фосфорит
қабаттарының қалыңдығы 0,25-0,75 м-дей, жатысы-горизонталь зор аумақты
қамтиды және құм, глауконит, мергель арасынан орын алады. Р2 О5 мөлшері 5-
12%. Ірі кендері КСРО-ның Европа бөлігінде (Вятка-Кама), Батыс Қазақстанда
(Ақтөбе фосфоритті бассейні) табылды. Фосфорит барлық геологиялық жүйелерде
(докембрий-антропоген) тараған. Фосфорит өнеркәсіптің көптеген салаларында
қолданылады. Әсіресе, тыңайтқыштар (фосфор ұны, суперфосфат, аммофос,
преципитат) өндіруге жұмсалады. Фосфорит қоры жөнінен Қазақстан дүниежүзі
бойынша алдыңғы орында , 130-дан астам кен мен фосфор белгілері бар.
Фосфориттер фосфор, фосфор қышқылын және әртүрлі фосфор қышқылды
тұздарын алудағы негізгі шикізат болып табылады. Оларды химия, қант, тамақ
өнеркәсіптерінде, металлургияда, медицинада т.б. халықшаруашылығының
басқа да салаларында қолданады.
Фосфориттердің негізгі тұтынушысы- ауылшаруашылығы яғни, олар
дүниежүзілік өндірілген фосфориттің 95% алып отырады. Сондықтан
фосфориттердің негізгі маңыздылығы- өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін фосфор
тыңайтқыштарын, сонымен қатар, азот және калий элементтерін беру болып
табылады.
Осыған байланысты, фосфориттер әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алуда
негізгі агрономиялық руда болып табылады. Фосфориттерді тыңайтқыштар
ретінде қолданудың бірнеше әдістері бар: механикалық, химиялық, термикалық
және т.б.
Фосфор айналамы. Бұл элемент протоплазманың ең негізгі және керекті
элементі. Ол ақырын органикалық қосылыстардан фосфаттарға ауысады, сөйтіп
өсімдіктерге тыңайтқыш болады. Фосфордың сақтау орны отмесфера емес, ал
геологиялық дәуірде қалыптасқан тау жыныстары немесе тағы басқа шөгінділер
болып табылады. Бұл жыныстар әрдайым эрозияғк түсіп отырады, көбінде олар
теңіздерге шайылу арқылы түсіп отырады. Сондықтан адамзат құрамында фосфоры
бар рудаларды өндіріп, оларды тыңайтқыш ретінде егістікке шығаруға, яғни
пайдалануға мәжбүр болып отыр. Ал олардың иісі өте өткір болып келеді.
2. ЗЕРТТЕЛУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1.Физикалық-географиялық орны мен жер бедері
Қаратау жотасы қазақ жерінің оңтүстігіндегі таулы жота, яғни Тянь-Шань
тау жүйесінің батысындағы Талас Алатауының солтүстік беткейінен Шақпақ асуы
арқылы бөлініп солтүстік-батысқа қарай 420 шақырымға созылып, Тұран
ойпатына ішкері орналасқан.
Орографиялық жоспарда Қаратау жотасы солтүстік-батыстан басталып,
Дариялық тақырда күрт көтеріліп (Сарысу, Шу құмдарымен Шу-Сарысу ескі
өзендері) Дәуітке дейін барады. Талас Алатауының батысы мен қыраттарын
байланыстыратын Манас-Сайрам қыраты Тянь-Шань жүйесі алғашқы меридиональді
көтерілім ауданы болып табылады. Солтүстік-батысы мен Орталық Қаратау биік
төбелі, адырлы-төбелі беткейлермен сипатталады.
Орта Қаратау және оның оңтүстік-батыс беткейі –жазықты, аздап
таубөктеріне ауысады. Ал солтүстік-шығыс беткейі-тар және тік жеке
таубөктерлі болып келеді. Орталық Қаратау солтүстік-батысқа қарай суайрық
пен көлденең аңғар арасымен бірте-бірте Арыстанды өзен аңғарына дейін
төмендейді, ал биіктігі бұл жерлерде 510 м. Бірақ Қарабас өзенінің бастауы
негізгі суайрық Қаратаудан қайта біртіндеп өседі және Қаратау түгелімен
Мыңжылқы тауы-1940 м, ал Бессаз теңіз деңгейінен 2176 м орналасқан. Мұнда
солтүстік және оңтүстік макробеткейлері айқын ажыратылады.
Солтүстік-батысы мен оңтүстік-шығысы Қаратауға параллельді 2 қырат.
Олар Буылтық және Ақтау қыраттары. Олар бір-бірінен және Қаратаудан кең
жалпақты төмендеуімен өзгешеленіп, пролювиальді қиыршық тастармен толысады.
Қаратаудың оңтүстік-шығысы жекелеген Үлкен Бурылтау қыратына көтеріледі,
Қырғыз Алатауының батыс аласа таулар жүйесінен Талас аңғарына дейін
бөлінген қыраттың биіктігі-1138 м. Қаратау маңының қалған бөлігіндегі өзен
жазықтары Билікөл деп аталады да, ұсақ шоқылы болып келеді. Мұнде ретсіз
үйірілген ұсақ таулар бірде құрғақ аңғарлар мен бірде адырлы-жазықты жер
бедері тән болып келеді. Негізінен құрғақтығы және сорлылығымен сонымен
қатар үлкенді-кішілі өзендерімен ерекшеленеді.
Оңтүстік Қаратау негізінен оңтүстік-шығыс және солтүстік-батысында
бірнеше қыраттармен және аласа таулар жүйесімен сипатталады. Аласа тауларға
бұл жерде негізінен Бурный ауыл аймағындағы қолайлы жазық тән. Бұл қазірде
Жуалы ауданы деп аталады. Биіктігі теңіз деңгейінен 950-1200 м жуалы аласа
тауы оңтүстігінде Талас Алатауымен шектеседі. Ал оның абсолюттік биіктігі-
4000 м. Қаратаудың оңтүстік-батысы Боралдай қыратымен параллель. Оның ең
биік шыңы Бөкейтау биіктігі-1813 м. Мұнда Құлантау қыраты 1400-1800 м
биіктікте, шығысында осындай Күйіктау қыраты биіктігі-1500 м дейін. Барлық
қыраттар Манас-Сайрам қыратының параллелді сілемдері, олардың ішіндегі
Даубаба жотасының (Машаттау) биіктігі-1800 м. Ол оңтүстік-батысқа 380 км,
ені 25-45 км созылып, Сарысу және Шу өзенінің атырауына дейін жетеді.
Жотаның солтүстік-батысы Дәуіт тауымен аяқталып, шөлді Дариялы-Тақыр
жазығымен ұштасқан. Ал жотаның оңтүстік-шығысы Боралдай тауларымен
аяқталады. Боралдай аласа төбелермен Жуалы жазығына қарай басталады да,
бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай биіктей береді. Ең биік нүктесі Бикеш
тауы (1809 м).Оның оңтүстік-батыс беткейі көлбеу жазықты болып келеді.
Қаратау жотасы Талас Алатауының батысымен ұштасып, Арыс өзен аңғары мен
Шоқпақ өтпелін бөліп тұр. Жотаның солтүстік-шығысы Мойынқұм шөлімен
шектесіп, оңтүстік-шығысындағы Кіші Қаратауды Көкжота үстірті бөліп тұрады.
Жотаның оңтүстік-батыс беткейі біртіндеп аласарып, тегістелген
Сырдария өзен аңғарына дейін созылған.
Қарастырылып отырған ауданның жер бедері орташа таудан аласа тауға,
одан ұсақ шоқыларға дейін ауысады. Таудың оңтүстік-батыс бөлігі өзен
аңғарларымен тілімденген. Бұдан көптеген өзендер ағып шығады. Солтүстік-
шығыс бөлігі тік, құлама болып келеді. Тек оңтүстігіне қарай шығыс бөлігі
созылыңқырап, күрделі тау қыратын түзеді. Солтүстік-батысқа қарай Қаратау
аласара бастайды да, жекелеген шоқылар Қызылқұмға ұласады. Негізгі
суайрықтар беттерді өтпел ретінде бөліп тұрады. Биікте орналасқан ірі өзен
аңғарларына Ақсүмбе 600 м, Ранга 1050 м, Тұрлан 947 м және тағы басқалары
жатады. Жотаны басып өткен осы өтпелдердің бойымен оңтүстік-батыс пен
солтүстік-шығыс беткейлердегі елді мекендермен байланыстыратын грунтты
автомобиль жолдары салынған. Оңтүстік-батыс беткейіндегі өзендер Сырдария
өзенінің салалары болып табылады. Оларға негізінен Арыс, Шаян, Арыстанды,
Қантағы, Боялдыр, Қызылата, Майдантал, Бесарық, Ақұйық, Жиделі өзендері
жатады. Өзен аңғарлары жотаға перпендикуляр орналасқан. Солтүстік-шығыс
беткейдегі өзендерге Шу өзен бассейні жатады. Талас, Аса өзендер беткейге
көлденең орналасқан. Өзен суының қоректенуі аралас: наурыз-маусым айларында
еріген қар суымен қоректенеді. Өзеннің орташа жылдық шығыны 1 мсек-тан 294
мсек-қа дейін.
Сонымен Қаратау жотасы жер бедерінің ерекшелігіне байланысты екі
жотадан тұрады. Солтүстік-шығысы Кіші Қаратау, оңтүстік-батысы Үлкен
Қаратау. Бұл екі жота тауаралық ойыстармен бөлінген. Гипсометриялық
белгілері бойынша Кіші Қаратау Үлкен Қаратаудан кіші. Ең биік жері 1625 м.
Үлкен Қаратау әртүрлі морфологиялық пішіндермен сипатталады. Оңтүстік
бөлігі биік шыңдармен ерекшеленеді. Мысалы, Бүкіт тауы 1745 м, Вукуй тауы
1680 м. Оңтүстік-батыс және шығыс Қаратау өзінің созылған жалпақ сызықты
депрессиясымен бөлінген.
Гипсометриялық, геоморфологиялық және геологиялық карталарда Қаратау
бөліктері өте жақсы көрсетілген.
Жер бедерінің әркелкі болуы экзогендік және жер бедеріне әсер етуші
басқа да факторларға тікелей байланысты.
Қаратау жотасының морфоқұрылымын жер бедерінің ерекшелігіне,
биіктігіне байланысты бірнеше топқа бөліп сипаттауға болады: орташа таулар,
аласа таулар, тау алды жазықтығы, тау аралық ойпаттар.
Орташа таулар. Эрозиялық – тектоникалық орташа таулар Қаратау
жотасында өте аз аймақты алып жатыр. Мұнда Кіші Қаратау жотасының оңтүстік
– батыс беткейі (Ақтау және Арал таулары) орын алған. Абсолюттік биіктігі
200 – 2100 метр. Таудың оңтүстік – батысы Монтев ойысына қарай (300 – 400
м) тіке кертпештермен шектелген. Осы кертпештер орташа таудың оңтүстік
шекарасы ретінде бөліп тұрады. Таудың жоғарғы бөлігінде сол жерге тән жер
бедері қалыптасқан. Мысалы, беткейі күрделі тілімденген, яғни қатпарлы
таулы рельефтің мұздықсыз құрылымы дамыған.
Бұл типтің түрі тек Оңтүстік Қаратаудағы Боралдай мен Құлан жотасында
дамыған. Көптеген жерлерде су айрықтар енсіз, шашыранды бейнеленген жеке
шыңдармен көрсетіледі. Оңтүстік беткейде тік жартастар мен құздар басым
кездеседі 19. Солтүстік беткейлері ұсақ қарашық тәрізді делювий
шөгінділерімен қапталған.
Аласа таулар.Аласа таулардың абсолюттік биіктігі 2000 метрден
аспайды. Аласа таулар негізінен Қаратау жотасының солтүстік – батыс
бөлігінде қалыптасқан. Абсолюттік биіктігі орташа шамамен 600 – 800 метр.
19. Қаратау жотасы аласа таулардың жер бедері ерекшелігіне байланысты
төмендегідей типтерге бөлінеді.
а). Эрозиялық тілімденген аласа таулы рельеф. Бұл релдьеф типі Үлкен
Қаратаудың солтүстігі мен орталығында, Кіші Қаратаудың солтүстік – шығыс
беткейінде орналасқан. Қаратаудың орталық бөлігінің шамалы аймақтары мен
оңтүстік Қаратауда, Боралдай өзенінің орта ағысында Байжансай аудандарында
орта палеозойдың карбонатты жыныстар қабатымен жамылған. Бұл типтің
абсолюттік биіктігі 2000 метрге дейін, орталық Қаратаудағы Бессаз
ауданының биіктігі 1600 метрге, ал оңтүстік Қаратаудағы Боралдай ауданының
биіктігі 600 – 700 метрге дейін жетеді. Су аңғарлары түзу беткейде терең
конус тәрізді шатқалдар мен үлкен арналардың құлауымен сипатталады. Кез
келген жерде бұл рельеф құзды жартасты, негізінен, делювий шөгінділерін
бөліп тұрады.
ә). Метаморфты және кристалл сілемді жыныстардан тұратын эрозиялық
ұсақ шоқы типті аласа таулы рельеф. Рельефтің бұл типі интрузивті
жыныстардан, үгілген метаморфты тақта тастардан тұратын орталық Қаратаудың
солтүстік – шығыс беткейінде дамыған. Бұл аймақта ағаш тәрізді өзен торабы
орналасқан. Абсолюттік биіктігі шамамен 700 – 1200 метр.
Аңғарлар мейлінше енсіз, ал беткейлері едәуір тегіс, су айрықтарда
эрозиялық үрдістің жаңаруынан аңғарлардың тальвегке жақын беткейлерінен
жартастардың қыртыстануын жиі көруге болады.
б). Жай пішінді аласа таулы рельеф. Салыстырмалы биіктігі 500 метрге
дейін. Бұл рельеф типі солтүстік Қаратаудың оңтүстік – батыс
беткейлерінде және орталықта, оңтүстіктің кейбір жеке өңірлерінде тараған.
Мұнда ордовик және Түлкібастың девон қабатынан құм тастары кездесетін
барлық жер бетінде ұшырасады. Бұл рельеф типі Қаратауда дөңес жәй
пішіндермен сипатталады. Аңғар беткейлері біртіндеп су айрық беткейлерге
ауысады. Аңғар бастаулары кең сайлардың ашылуын түзеді. Соның нәтижесінен
Қаратаудағы бұл типтің негізгі белгісі сары топырақты саздақты беткей беті
жартасты жыныстармен көмкерілген.
в). Беті тегістелген аласа таулар. Қаратауда рельефтің бұл түрі кең
тараған немесе жоғары көтерілген Боралдай, Арқарлы және Оңтүстік
Қаратаудағы Арқалық тауларын қоспағанда Қаратаудың барлық су айрық
аймақтарында қалыптасқан. Тегістелу беттердің генетикалық негізі – көне
борлы пенепленмен тегістелген жоғарғы борлы абразиядан тұрады. Төрттік
кезеңде жер беті кайнозой шөгінділерінің әсерінен бірқалыпты көтерілмеген
және қатпарлардың үгілуі кеңінен тараған. Қазіргі уақытта әртүрлі
абсолюттік биіктіктерден тұрады (400 – 1200 метр). Жотаның беті төменгі
биіктіктен жоғары биіктікке біртіндеп өтуінен тегіс көрінеді. Жотаның
оңтүстігіндегі тегіс жерлер абсолюттік белгілерімен жіктеледі. Бұл аймақта
палеозой әктастарымен қатар Орталық Қаратаудың көтерілген жерлерінде
(Ақкөз жоны, Балсу , Дегерес, Тұрлан), оңтүстік Қаратаудың шатқалға жақын
Боралдай өзенінде және Байжансай ауданында (Құржайлау, Сүмбе жотадарында)
карстық морфопішін кеңінен тараған.
Өзен арасындағы және қатты тілімденген аңғар маңындағы аумақта
тегістелген түпкі жынысты аласа таулы рельеф.
Салыстырмалы биіктігі 200 – 300 метрге дейін. Рельефтің бұл түршесі
Кіші Қаратаудың солтүстік – батысындағы Үшбас өзен алқабындағы тақта тасты
және протерозойдың көкжота қабатындағы құмтастарда қалыптасқан. Сонымен
қатар, бұл түрше ауданның оңтүстік және солтүстік – шығыс шекарасындағы су
айрықтарда дамыған. Су айрықтар қатты қалың борпылдақ ұсақ тастармен, сары
топырақты саздақтармен көмкерілген.
Өзен арасындағы тілімденген аңғар маңындағы аумақтағы қалың борпылдақ
жынысты аласа таулы рельеф.
Рельеф Кіші және Оңтүстік Батыс Қаратау арасында юра шөгінділері
алқабында тараған. Түпкі юра шөгінділері палеозой әктастарымен
салыстырғанда борпылдақ болып келеді. Су айрықтар қалың қабатты сары
топырақты саздақтармен жабылған. Басты аңғар беткейлері біршама тік 25 –
300 – қа дейін, саздақты жыныстар жіңішкеріп түпкі жыныстармен қамтылған.
Су айрық беткейлері аңғар беткейлеріне бірден ауысады. Салыстырмалы
биіктігі 300 метрге дейін.
Бұл рельеф типі Боралдай тауының оңтүстік – батыс тау алды бөлігінде
тараған. Далалы әктасты қабаттардан тұратын ежелгі аккумулятивті
жазықтардың қабатының қалыңдығы 80 – 120 метрге дейін созылады. Бұл
жазықтар палеозой жыныстарымен қатар дала әктасты қабаттармен жабылған
және Арыс өзені аңғарының оң саласымен тілімденген. Аңғарлардың батыс
бөлігінің жартысы шығысына қарағанда терең тілімденген және беткейі
жартасты болып келеді 22.
Тау бөктерлері. Тау алды – тау жүйелерінің немесе тау
жоталарының жанасып жатқан жазықтарға өтетін төбелі немесе аласа таудың
төменгі бөлігі болып табылады. Абсолюттік биіктігі 500 – 600 метр 19.
Жер бедерінің ерекшелігіне байланысты төмендегідей типтерге бөлінеді.
а). Шоқылар және жон тәрізді жер бедері. Бұл рельеф типі Кіші
Қаратаудың солтүстік – шығыс беткейінде дамыған. Аудан метаморфты
жеткілікті борпылдақ және төменгі тас көмір кезеңіндегі аз бұзылған
жыныстармен қатар төменгі үштік кезеңнің борпылдақ шөгінділерімен
жабылаған. Аудан негізінен қырлы тау жұрнағымен салыстырмалы биіктігі 30-
50 метр болатын тік – беткейлігімен, тегіс шыңдарымен, үлкен тегіс қазан –
шұңқырлармен ерекшеленеді.
ә). Жонды – аңғарлы рельеф. Салыстырмалы биіктігі 50 метр. Оңтүстік
Қаратаудың оңтүстік – батыс беткейіндегі тау бөктерінде, орталық және
солтүстік Қаратаудың солтүстік – шығыс беткейінде, Кіші Қаратаудың аздаған
ішкі жерлерінде, сондай – ақ Бұғын – Боралдай – Арыс өзендері су
айрықтарында тараған. Бұл рельеф оңтүстік – батыс беткейінде борлы және
үштік шөгінділерде дамыса Кіші Қаратауда бұл рельеф типі палеозой
жыныстарымен көмкерілген жон тәрізді тілімденген денудациялық қазан -
шұңқырлармен ерекшеленетін Үлкен Қараой шатқалында дамыған.
Жондар тау беткейлеріне перпендикуляр, ал негізгі аңғарға параллель
созылып жатыр. Су айрықтардағы жон сызықтары тау беткейлерінен төмен
жатыр.
Солтүстік Қаратаудың солтүстік – шығыс беткейінің шығу тегі – ежелгі
төрттік шөгінділерден тұратын жон тәрізді тілімденген ежелгі тау
бөктеріндегі шлейф.
б). Денудациялық жазықтар. Қаратаудың бұл типіне беткейлілігі шамалы,
аз тілімденген борлы, үштік құмды саздақтан тұратын солтүстік және орталық
Қаратаудың оңтүстік – батыс бөктерінде дамыған. Түпкі жыныстарының
қуаттылығы аз, сары топырақты саздақпен жамылған, араларынан түпкі
жыныстар көрінеді. Солтүстік -–шығыс беткейінде бұл тип бірнеше
учаскелердің бөлінген жерлерінде дамыған. Бұл аймақтарда қазіргі кезде
жазықтық шайылу басым өріс алған.
Тау алды жазықтары. Қаратаудың тау алды жазықтарының биіктіг 500
метрге дейін болатын беткейлік кең алап 22. Жер бедерінің ерекшелігіне
байланысты төмендегідей типтерге бөлінеді.
а). Эрозиялық тілімденген тау астына еңкіш жазықтар. Бұл тип Талас
Аалатауының солтүстік бөктерінде, Боралдай тауының солтүстік – шығыс
беткейінде, Арыс өзенінің сол жақ жағалауы және Шымкент қазан –
шұңқырларында тараған. Алғашқы екеуінің құлау бұрышы тау маңында 6 – 100,
ал орташа шамасы 40-қа жуық. Арыс өзенінің сол жақ жағалауында Жабағылы
өзенінде бұл тип ассимметриялы конус тәрізді, беті өте тік. Темір жолдың
солтүстігі Шымкент қазан – шұңқырларында дамыған тип өте көне, өйткені
жазықтардың бетінде материалдың жаңа түрі сыртқа шықпайды. Негізгі
өзендердің еңкіш жазықтарға әсер етуінен каньондар пайда болған. Бұл
рельеф типінің кішкентай жолағын солтүстік Қаратаудың солтүстік – шығыс
беткейінен көруге болады.
ә). Тау астына еңкіш тілімденбеген немесе аз тілімденген жазықтар. Бұл
жазықтар солтүстік және орталық Қаратаудың солтүстік –шығыс беткейлерінде
дамыған. Олардың құлау бұрышы 2 – 40. Олар пролювий мен аллювийдің ірі
кесекті жыныстарымен тілімденген пласты жазықтар, аллювийлі – пролювийлі
жазықтар мен өзен аңғарлары, қазан – шұңқырлар.
Оңтүстік Қазақстан аймағының тек Қаратау жотасына ғана тән карстық
рельеф пішіндері кеңінен тараған. Олар протерозойдың, кембрийдің, девонның
және карбонның карбонатты жыныстарымен байланысты болып, әдетте жыртылыс
пен жарықшақтарда, сонымен қатар, сульфит рудаларының кендерінде
шоғырланған.
Тауаралық ойыстар. Қаратаудың тауаралық ойыстары қалың қабатты юра
шөгінділерімен толтырылған. Ойыстар тек қана ұсақ сағалармен пайда болған
негізгі өзендер нүктесінен өтіп, Кіші Қаратаудың депрессиясы үлкен және
кіші Қараой мекенінде шектелген. Бұлтық, Ақтау жоталары сияқты байқалады.
Сонымен Қаратау жотасының морфоқұрылымы тектоникалық жағдайымен
анықталады. Гипсометриялық жағдайына байланысты сол жерге ғана тән оның
көрінетін морфоқұрылымы жоғары көрінеді.
2.2. Климат ерекшеліктері
Аймақтың климаты төрттік кезеңнің басында далалық әктасты шөгінділер
дәуірінде үлкен ылғалдылығымен ерекшеленген. Далалы әктастар Шымкент
қазаншұңқырында Машат өзені мен Антоновка ауылының бойында ірі дөңбек
тасты жұмыртастармен қабатталған.
Қаратау жотасының климаты- шұғыл континенталды, мұхит-теңіздерден
қашықтығына байланысты қуаңшылық тән. Климат ерекшеліктері Қаратау
Қазақстанның оңтүстік шетінде орналасқандықтан, жылу ресурстары мен күн
көзі қызуының молдылығына байланысты жазы-қапырық, ұзақ, құрғақшылық тән,
ал қысы- жұмсақ, қысқа, қар жамылғысы аз, қар тұрмайды, тәуліктік
температура 0-ден жоғары.
Таулы аудандарда континентальдық әлсіз, Қаратау маңы тауалды мен
Қаратау сырты жазығына қарағанда қыс пен жаздың күн мен түннің арасындағы
айырмашылық аз. Қыста таулы аудандармен салыстырғанда таулы жазықтарда
біршама суық, қар жамылғысы 1 метрге дейін. Қаратау жазықтарына қарағанда
жаз мезгілінде таулы аудандарда салқындау болып келеді. Қаратауда орташа
жылдық температура 8-9 С-тан, 140-ге дейін.
Қаңтар жылдың ең суық айы. Қаратаудың оңтүстігінде-10 С, солтүстігінде
-100 С. Абсолюттік мін температура әр жылда -300 -350С, ал кейбір
аудандарда тіпті -380С. Шілде ең ыстық айы. Биік аймақтарында ауа
температурасы 29-30С.
Қаратау жотасында жауын-шашын әркелкі түседі. Жауын-шашын мөлшері
шамамен 120-150 мм-ден 400-700 мм, ал биіктігі теңіз деңгейінен 1000 м
биіктікте 750-900 мм. Ылғалдылық 300-400 мм-ден, 1000-1400 мм.
Таулы аудандардың жер бедері, температура режиміне, биіктігіне беткей
экспозициясы әсер етеді. Сондықтан климат ерекшеліктері әркелкі болып
келеді.
Қаратаудың қазіргі кездегі климаты аридті. Барлық биік зоналарда
атмосфералық жауын-шашын мөлшері солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай
өседі. Орташа жылдық жауын-шашан мөлшері Ащысай метеостанциясында
475 мм, Түлкібас метеостанциясында 725 мм. Екі станция да солтүстік-батыс
беткейдегі суайрықтарға жақын орналасқан.
Орта және солтүстік Қаратаудың таулы аудандарында суайрық кеңістігінде
қар жамылғысының қалыңдығы аз, оны желдер үрлейді. Оңтүстік беткейдегі
Бересек аңғарының бойында тараған қазіргі кездегі аңғар дөңбек тастарынан
байырғы төрттік жұмыртасты дөңбектастар үлкенірек болған. Соған қарамастан
төрттік кезеңде жауын-шашынның көп мөлшерде түсіп, өте ылғалды болуына
байланысты қатты ағыстардың әсөрінен тасымалданған.
Солтүстік экспозициясының беткейлерінде қар жамылғысының қалың болуына
байланысты еру процесі ұзақ және біркелкі жүреді. Соның себебінен солтүстік
беткейлерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы Қаратау жотасындағы фосфорит кен орындарының
геологиялық зерттелуі және олардың өңделуі.
Жұмыс көптеген ғылыми әдебиеттер мен статистикалық материалдарды
пайдалану арқылы жазылды. Сонымен қатар, геоморфологиялық экономикалық
карталарды түсіру тәсілдері қолданды.
Зерттеу объектісі – Қаратау жотасындағы фосфорит кен орындарының
геологиялық зерттелуі және өңделуі
Түйінді сөздер: фосфор, фосфорит, Р2О5, морфоқұрылым, кен
орындары, өңдеу, өндіру жер бедерінің қалыптасуындағы факторлар.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Қаратау жотасы фосфорит бассейнінің
геологиялық құрылысын зерттеу және олардың өңделуі сонымен қатар фосфорит
кен орындарының халықшаруашылығындағы маңызын анықтау.
Талдау барысында орографиялық, экономикалық, геологиялық,
геоморфологиялық, тектоникалық карталар сонымен қатар бірнеше кестелер
құрастырылды.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан
және қолданылған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНДАҒЫ ФОСФОРИТ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨҢДЕЛУІ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
І. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Ауданның геологиялық зерттелу тарихы
1.2. Фосфориттің халық шаруашылығындағы маңызы
1.3. Қаратау фосфориттерінің қалыптасуының геологиялық жағдайы
ІІ. ЗЕРТТЕЛУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
1. Физикалық-географиялық орны мен жер бедері
1. Климат ерекшеліктері
1. Жер беті мен жер асты сулары
2. Топырақ және өсімдік жамылғысы
3. Ауданның экономикалық сипаттамасы.
ІІІ. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ТЕКТОНИКАСЫ
3.1. Палеозойға дейінгі және палеозой жыныстары
2. Мезозой жыныстары
3. Кайназой жыныстары
4. Бедердің тектоникалық құрылымы
IV. ФОСФОРИТ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ӨҢДЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
1. Фосфорит кен орындарының өңделуі
2. Фосфорит кен орындарына жалпы сипаттама
3. Фосфорит кен орындарының қазіргі кездегі жағдайы және
экономикалық бағалау
4.4. Фосфорит кен орындарының қоршаған ортаға тигізетін әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
К І Р І С П Е
Қаратау жотасы қазақ жерінің оңтүстігіндегі таулы жота, яғни Тянь-
Шань таулы жүйесінің батысындағы Талас Алатауының солтүстік беткейінен
Шақпақ асуы арқылы бөлініп, солтүстік батысқа қарай 420 шақырымға созылып,
Тұран ойпатына ішкері орналасқан.
Жұмыстың мақсаты: Қаратау жотасының фосфорит кен орындарының
геологиялық зерттелуін анықтап, оның халықшаруашылығындағы маңызын түсіну.
Қаратау жотасында өткізілетін геологиялық-геоморфологиялық
зерттеулердің негізгі ғылыми мақсаты- кен орындарын іздестірумен тығыз
байланысты.
Қаратау жотасы қатарласа орналасқан екі жотадан тұрады:
солтүстік – шығысы Кіші Қаратау, оңтүстік – батысы Үлкен Қаратау. Қаратау
жотасына геологиялық қызығушылық осы аймақтағы фосфорит кен орындарының
ашылуынан кейін басталды. Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі алғаш рет
1936 жылы белгілі болды. Оны геолог И.И.Машкара тапты.
Қаратау фосфорит алабының ұзындығы 100-120 км, ені 25-30 км. 1937-46
жж П.Л.Безруков, Б.М.Гиммельфарб, А.С.Соколов және т.б. осы өңірдің әртүрлі
40-тан аса үлкенді-кішілі кен орындары мен кен білінімдерін анықтады.
Кен орны қорының жоғарғы сапалылығымен (24-26% Р2О5) ерекшеленеді.
Жаңатас, Көксу және Көкжон фосфорит кен орындары ерекше сапалы болып
келеді.
Фосфорит органикалық өмірде өте маңызды. Фосфориттің негізгі
тұтынушысы-ауыршаруашылығы яғни, олар дүниежүзілік өндірілген фосфориттің
95% алып отырады. Сондықтан фосфориттердің негізгі маңыздылығы-
өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін фосфор тыңайтқыш ретінде
халықшаруашылығында қолданылады.
Қазіргі уақытта Қаратау жотасында Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық
ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері геологияның платформалық қабаты
мен геоморфологиялық мәліметтерін ескере отырып металдарды кешендік
зерттеу жұмыстарын өткізуде.
Жұмыс көптеген кітапхана қорындағы ғылыми әдебиеттерді пайдалана
отырып, оған талдау барысында жазылды.
Зерттеу жұмыстары 2004-2006 жылдары жазылды. Осы жұмысты жазу
барысында дұрыс ғылыми бағыт – бағдар берген геоморфология және
картография және әлеуметтік және экономикалық география кафедраларының
оқытушыларына алғысымды айтамын.
І. ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1. Ауданның геологиялық зерттелу тарихы
Қаратаудың геологиялық зерттелуі ғасырдан да ұзақ. 1864 жылы
Н.А.Северцев Сырдария және Шу аңғарларын зерттей келе өзінің Қаратау жотасы
туралы алғашқы геологиялық абрисін құрастырады. 1874-1881 жылдар аралығында
Г.Д.Романовский және И.В.Мушкетов екеуі Түркістанның геологиялық картасын
құрастыру үшін бұл аймаққа тоқтаусыз келіп отырды.
Кейінгі геологиялық зерттеулер В.Н.Вебердің атымен байланысты. Ол
Қаратауды 1904-1925 жылдар аралығында егжей-тегжейлі зерттеп шықты. Ол
жотаның стратиграфиялық негізі мен аймақтың тектоникалық картасын жасап
шығарды. Сонымен қатар, 10 версиялық геологиялық картасын құрастырды.
(Әулиеата беті) бұл жотаның оңтүстік-шығысын қамтиды.
Кейінірек Қаратауда Д.Н.Тарасов, В.В.Галицкий, В.Ф.Беспалов,
М.С.Волкова, Н.Л.Бубличенко үлкен геологиялық зерттеулер жүргізді. Онда
стратиграфия, тектоника, геоморфология, полиметалдық кен орындарының
қалыптасуы төңірегінде жұмыстар болды.
Қаратау жотасына геологиялық қызығушылық осы аймақтағы фосфорит кен
орындарының ашылуынан кейін болды. Қаратауды зерттеуде жаңа баспалдақ- осы
керекті пайдалы қазбаға іздеу-барлау жұмыстарынан басталды.
Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі алғаш рет 1936 жылы белгілі
болды. Оны И.И.Машкара Қыршабақты өзені бассейнін зерттеу барысында сұр-
күлгін әктастарды елестететін өздігінен қалыптасқан жыныстарды тауып алды.
Сол арқылы Кіші Қаратауда фосфориттің бар екендігі анықталды. Келесі жылы-
ақ фосфориттерді іздеу жұмысы П.Л.Безруковтың басшылығымен басталды.
Нәтижесінде Көксу және Үшбас өзендері бассейндерінде фосфорит өндірістік
кендері ашылды.
1938 жылы Көксу кен орнында Г.М.Гиммельфарбтың басшылығымен
геологиялық барлау жұмыстары басталды. Ал бір жылдан соң фосфориттердің
тағы бірқатар ірі кен орындары табылды. Олар өнеркәсіптік маңызы бар
Шолақтау, Жаңатас, Ақсай кен орындары еді.
Кейінгі зерттеулер Кіші Қаратауда үлкен фосфорит алаңын құруға
көмектесті. Ұзындығы 100 км-ге созылып жатқан 40 астам кен орны болды және
фосфориттердің жаңа кен орындарының ашылуына мүмкіндік болды. Негізгі назар
темір жолға жақын жатқан Шолақтау кен орнына ауды.
1941 жылы Шолақтау кен орнының фосфорит қоры туралы мәліметтер алынды
және Қаратау тау-химия комбинатының құрылысы басталды.
1946 жылы комбинат алғаш рет фосфорит рудасын берді
1949 жылы жаңарған геологиялық зерттеулер әлі күнге жалғасын табуда.
Енді олардың зерттеу объектісі- фосфорит кен орны бассейндерін жан- жақты
зерттеу және олардың ресурстарын кешенді бағалау болып табылады. Осы
уақытқа дейін Орта Азия геохимиялық барлау және Оңтүстік Қазақстан
геологиялық басшылығында Шолақтау, Ақсай, Тесіктас, Жаңатас, Көкжон және
Көксу кен орындарын зерттеп шықты.
1953-1962 жылдар аралығында Кіші Қаратау территориясында Оңтүстік
Қазақстан геологиялық басшылығы Қазақ Ұлттық Техникалық Университетінің
қызметкерлерімен ұйымдасып Г.Ц.Медоев пен П.А.Ярмактың басшылығымен 1:50
000 масштабтағы кешенді геологиялық түсірілім жүргізді.
Осы зерттеулердің нәтижесінде бассейннің стратиграфиясы мен
тектоникасының ерекшеліктерін анықтайтын жаңа материалдар алынды. Осыған
орай, жоғарғы кембрий және ордовик шөгінділерін ярус бойынша бөліп
көрсетті.
Кіші Қаратаудың құрылымын оның даму тарихы мен геологиялық
ұстанымдарын түсіну үшін С.Г.Ангиновичтің Солтүстік Тянь-Шань
геосинклинальді облысының көпжылдық зерттеулерінен алынған мәліметтер
көмектесті.
Мемлекеттік тау-химиясы шикізаты институтының геологиялық
лабораториясының Б.М.Гиммельфарб, А.М.Тушин және А.И.Смирновтардың
жетекшілігімен жүргізілген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде
Шолақтау, Ақсай, Жаңатас, Көксу және Көкжон кен орны бассейндеріндегі
фосфориттердің құрамы туралы түсінік берілді.
Үлкен ғылыми және практикалық қызығушылықтар 1957-1963 жылдары Қаратау
кен орнының А.П.Гапеваның зерттеуі және К.Т.Табылдиевтің геологиялық
құрылымы, оның қалыптасу жағдайы және фосфорит бассейндерінің геохимиялық
зерттуімен болды.
В.Н.Холодовтың еңбектері ғылыми құндылығымен ерекшеленеді. Ол
фосфориттердегі микроэлементтер геохимиясын, литологиялық-фациялық
ерекшеліктерін, фосфорит шөгінділерінің эпигенетикалық өзгерістерін
зерттеді.
Қаратау бассейнін әлі күнге дейін өте ірі мүмкіндігі бойынша
пайдаланбай отыр. Фосфорит қорының көлемі өте үлкен болса да, жыл сайын
небәрі шамамен жарты миллион тонна ғана руда өндіріліп тұрады. 1963 жылға
дейін Шолақтау және Ақсай кен орындарынан 16 жыл ішінде небәрі 6 млн. тонна
руда өндірілді.
Халық шаруашылығын химиялау программасында (1963 ж) Қаратау- ірі
фосфат шикізат көзі болып танылды.
Осыдан бастап Қаратау тау- химиялық комбинатының дамуы өте қарқынды
жүрді. Аз уақыттың ішінде байыту фабрикасының құрылысы бітіп, жер асты
Молодежный руднигі жұмыс істеп тұрды, Ақсай кен орнын өндірістік
карьерасының жобасын жасады, Жаңатас кен орны бассейнін игере бастады.
1968 жылы Қаратау комбинаты фосфор шикізатының жаңа техникалық
жағдайын жасап шығарды.
Қаратауды ірі шикізат көзі етуде геологиялық-өндірістік баға беруде
(А.М.Тушина, Ю.А.Киперман, М.А.Мұхтаров, Г.В.Страхов, Д.А.Айдымбеков және
т.б) ядролық-геофизикалық әдістерді қолдануда (Б.К.Собачкин, И.П.Кошелев,
О.Д.Халдеев), гидрология және өнеркәсіпті сумен жабдықтауда (Т.Айтұров,
Ю.Л.Белобродский, М.Т.Жұмағұлов) көптеген ғалымдардың еңбектері бар.
Қазақстан аумағында физикалық-географиялық зерттеулер ертеден
жүргізілгені белгілі. Соның ішінде орыс саяхатшыларының қосқан үлесі өте
зор. Ал Қаратау өңірін алғаш зерттегендердің ішінде Иван Васильевич
Мушкетовтың (1850-1902) орны бөлек. Ол алғашқы зерттеу жұмыстарын Тянь-
Шаньның батысындағы ежелгі Қаратау жотасын, сонымен қатар, Боралдай,
Арыс, Бадам өзендері мен Қазығұрт тауында жүргізген зерттеулерінің
нәтижесінде ол 1886 жылы Қазақстан мен Орта Азияның физикалық географиясы
мен геологиясына арнаған Түркістан атты еңбегін жарыққа шығарды.
Оңтүстік өңірдің және Аралдың табиғатын зерттеуді одан әрә Л.С.Берг
жалғастырып, өзінің Арал теңізі (1902) деген көлемді еңбегінде барлық
зерттеулерін қорытындылап жазды. Бұл еңбек бүгінгі күнге дейін Оңтүстік
өңіріне ең бағалы және құнды ғылыми жұмыс болып саналады. Сондай-ақ
Қаратаудың кен орындарының геологиясына, минералды қорларын зерттеуге,
пайдалы қазбаларын болжап әсіресе ванадий кеншіштерін ашуда бұларды
халқымыздың игілігіне жұмсауға ұлтымыздың бірегей тұлғасы Қаныш Имантайұлы
Сәтбаевтың Қаратауды зерттеуге арналған жұмысын атап өту керек.
Мұндағы, мырыш және қорғасынмен минералдау үрдістері ерте
герцинде, жоғарғы, орта карбонда өтті деп санап жүрген зерттеушілер
А.Қ.Қайыпов, А.Е.Шлыгин Қаратау полиметалл белдеуінің кендерін Мырғалымсай,
Ащысай, Түйетас сияқты формацияға бөлді.
Қаратаудың ландшафтын зерттеген келесі ғалымдар өздерінің
ойларын тұжырымдағанда Докучаев В.В., Анучина Д.Н., Воейков А.И., Краснова
А.И., Берг А.С., Борзова А.А., т.б. еңбектеріне сүйенеді. Л.С.Бергті
ландшафт ғылымын жасаушылардың бірі деп атайды. Ол ланшафтты типологиялық
және аймақтық тұрғыда түсіндіреді. Ланшафт туралы ұғымның екі негізгі
бағыттарын анықтайды: типологиялық түсінікке байланысты, ланшафт бұл
(жергілікті жер) физикалық-географиялық кешен сияқты типі, тип тармағы,
түрі және т.б. Ол кешенді физикалық немесе ланшафтық географиялық топырақ,
,геоморфологиядағы жер бедері сияқты. Ландшафтық карталауда типологиялық
тәсіл бағытынан белгілі сипатты, олардың аумақтарын құрайтын аймақтық және
жергілікті жер ландшафты бөлінеді. Ірі масштабда микроландшафт, орта және
ұсақ масштабта түрден класқа дейінгі әртүрлі топта бөлінген фациялар
ланшафттарын картаға түсірді. Сондай-ақ осы аймақтарды зерттеп өз
еңбектерін жарыққа шығарған ғалымдар: Камелин Р.В. Сырдария Қаратауының
флорасын, ал Повлов Н.В. Боралдай және Талас Алатаудың көксағыз (каучук)
флорасын зерттеген.
Мұндағы Арал теңіз бассейндерін (Қаратаудың өзен жүйесі кіреді)
И.Муравин, Г.Миллер тағы басқалары зерттеп, бірқатар қарапайым түсірілімдер
жасады. Оның нәтижесінде, бір жағынан Қазақстанның жеке аудандарының,
түңғыш ірі масштабты карталары жасалынса, екінші жағынан сол даудандар
туралы ғылыми-географиялық мәліметтер де алынды. 12
Арал және оңтүстік өңірдің Ботаникалық және зоологиялық
географиясын зерттеу мақсатымен Россия Ғылым академиясы И.Г.Борщов пен
Н.А.Северцовтың экспедициясын ұйымдастырды. Екі жылға созылған
зерттеулердің нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлары кең көлемде анықталды.
Олардың ішінде бұрын ғылымға белгісіз болып келген өсімдіктер мен
жануарлардың көптеген түрлері кездесті.
Аймақтың табиғи элементтерінің ішінде, әсіресе, оның геологиялық
құрылысы мен қазба байлықтары жан-жақты зерттелді.
Кеңес ғалымдары Американдық геологтар жүргізген 1987 жылғы
зерттеулерінде орта кембрий мен ордовик кезеңінде Кіші Қаратау аумағында
ірі теңіздік су астындағы карбонаты дәлелденген. Басқа көптеген
зерттеушілердің (В.В.Галицкий, Н.Л.Буболиченко, В.В.Эз, Т.М.Дембо)
пікірлері бойынша Қаратау женттастары тектоникалық процестердің әсерінде
болды деген. Ал кейбір ғалымдар женттастардың бір бөлігі шөгінділердің
шайылуынан болды деген. Ал қазба кен орындарына келсек, оларды да кең
көлемде зерттеп, қазіргі таңда игілігімізге асырудамыз. Мысалы, Байжансай
қорғасын кен орнын алғаш 1904 жылы орыс зерттеушісі В.Н.Вебер мен
М.М.Баранниковтың мәліметтерінен белгілі болған. Олар осы аймақты зерттеп,
геологиялық барлау жұмысын 1930 жылы бастаған. Байжансай қорғасын кенінің
геологиялық құрылымына шөгінді тау жыныстары кіреді. Литология-
петрографиялық құрылымына қызыл түсті құмтас, ұсақ малта тасты конгломерат
алевро (түлкібас қабаты) және корбонат шөгінділер кездеседі. Негізгі
кен денелері шоғырланған конгломерат, құмтас пен әктастан тұратын қабаттың
қалыңдығы 200-250 м. Кен денесінің ұзындығы жоғарғы горизонттарда 340 м,
тереңдеген сайын 150 метрге дейін азаяды, қалыңдығы 0,5-3 м. Кей жерлер 11
метрге дейін жетеді деп бәрін айқындап кеткен. Байжансай қорғасын кені
Шымкент қорғасын зауытының шикізат көзі болған.
Ал, Мырғалымсай қорғасын-мырыш-барит кенін алғаш 1928 жылы
М.Қадылбеков ашқан. Кейін Н.Л. Бубличенко, Л.И.Балавинский, Д.Н.Малечник,
Е.С.Зориндер зерттеген. Кен алаңы 8 тілімге (Орталық, Жайпақ, Оңтүстік
Санкөл, Батыс, Солтүстік, Мұхамбет, Беріксай) бөлінеді. Тарамды-сеппелі,
әр текті бірнеше шаршы шақырымға созылған негізгі кенді қабат буданың
төменгі жартысын қамтиды. Оңтүстік-батыс құлау бұрышы 300 қорғасынды,
қорғасынды-мырышты, қорғасынды-баритті кентастардың 3 басты иірімі бар.
Олардың ұзындығы -6,3-10,9 км, қалыңдығы-7,5-13,6 м шамасында. Кеннің басты
минералдары: барит, галенит, доламит, кальцит ал қосымша минералды
сфалерит, пирит, гематит, аргентит. т.б. Кен орнындағы қорғасынның орташа
мөлшері 1,01%, мырыш 96%, барит 11,6% және күміс 23 гт. Тотығу белдемінің
тереңдігі 30-40, кейде 150-200м. Барит пен қорғасынның қоры бойынша
Мырғалымсай қорғасын-мырыш-барит кені ірі кен орындарының қатарына
жататындығын анықтады.
Ащысай қорғасын-мырыш кенін алғаш 1866 жылы орыс табиғат зерттеушісі
Н.А.Северцов сипаттаған, зерттеген. Қазіргі таңда Ащысай полиметалл
комбинаты Қазақстан түсті металлургия саласындағы ірі кәсіпорындардың бірі.
Ол Оңтүстік Қазақстандағы ертедегі Тұрлан (қазіргі Ащысай) қорғасын-мырыш
кені негізіндеқұрылған. Бұл кен орны ХVI ғасырдан бастап
белгілі болған, тек XIX ғасырдың 60 жылдарынан бастап пайдаланыла бастады.
1917 жылғы төңкеріске дейінгі 50 жыл ішінде мұнда небәрі 500 т қорғасын
өндірілген. Кенді игеру төңкерістен кейін өрістей түсті. 1935 жылы Ащысай
кеніші салынып, пайдалануға берілді. 1941 жылы Мырғалымсай кен орны
игеріліп, Ұлы Отан Соғысында (1941-45) Одақ бойынша өндірілген
қорғасынның жартысынан астамын берді. Комбинат негізінде Западная (1958),
Скоповая (1963) шахталары кейінірек Кентау байыту фабрикасы, мырыш зауыты
іске қосылды. Ащысай полиметалл комбинатының кеншілері көлденең кен
қазбасынан шапшаң кен өндіру бойынша дүние жүзінің рекордын жасаған.
Геологиялық және геоморфологиялық іздену жұмыстарының нәтижесінде
аймақ пайдалы қазбаларға бай екендігі анықталды. Қолданбалы мақсаттағы
тапсырмаларды орындау үшін айтарлықтай нақты зерттеулер қажет болды.
1932 жылы Қаратаудың 1:200 000 масштабтағы геологиялық картасын құру
үшін кең көлемдегі түсірілімдер жүргізіле бастады. Бұл жұмыстарды
Қазгеолтрест мамандары орындады, сонымен қатар, тау жыныстарында кен
орындарының таралуын анықтап, өте маңызды тақырыптық жұмыстар жүргізіле
бастады. 1937 жылы Кіші Қаратауда қоры бойынша әлемдегі алғашқы орындарға
ие болған орта кембридің жоғарғы сапалы, геосинклинальді типті фосфор кен
орындары табылды. Арнайы геоморфологиялық зерттеулер жүргізілмегенімен
геологиялық түсірілімдер үстіртін жүргізіліп отырды. Ауданның орографиясын
анықтаумен қатар топырағына, өсімдік жамылғысына, әскери географиясына
зерттеулер жүргізілді. Қаратаудың жер бедерінің зерттелу тарихы мен
геоморфологиясына аздаған жеке мақалалар шыға бастады. 1949 жылы
геологиялық зерттеулерді Оңтүстік Қазақстан экспедициясы
Қазгеолбасқармасының он сегізінші экспедициясымен бірге жүргізді. Мезозой
–кайнозой шөгінділерімен қатар геоморфологиясымен Т.А Мордвилка,
А.Г.Черняховский, А.А.Рыжова және тағы басқалар ал, Е.И.Олли карстық
үрдістерді зерттеумен айналысты. Ал жер бедерінің даму тарихы мен
тектоникасын Н.И.Николаев зерттеді. 1956 жылдан бастап бірнеше жылдар
ішінде Г.С.Медоевтың жетекшілігімен ҚазҰТУ-нің қызметкерлерімен бірге
Оңтүстік Қазақстанның геологиялық басқармасы Кіші Қаратауда ірі масштабты
түсірілімдер өткізді.
Қаратау жотасының рельефі мен жаңа тектоникалық қозғалыстарын ұзақ
уақыт бойы В.В.Галицкий зерттеген. Ол Қаратау жотасының рельефінің
элементтері әр түрлі жаста екенін, яғни ежелгі тегістелу беттер (жазықтар),
эрозиялық рельефке байланысын көрсетеді деп тұжырымдады. Сонымен қатар,
В.В.Галицкий қарқынды эрозиялық тілімденулерді соңғы төрттік
тілімденулермен байланыстырып, жаңа тектоникалық қозғалыстардың араласуын
үлгі түрінде көрсетіп, оған сипаттама бере отырып қалыптасу жағдайларын
жазған. В.В.Галицкий көп мәліметтерді жинақтай келе 1: 1 000 000
масштабтағы Қаратау жотасының геоморфологиялық картасын құрастырды.
Қаратаудың стратиграфиялық төрттік шөгінділерін археолог Х.А.
Алпысбаев Арыстанды өзенінің жайылма үстіндегі үшінші террассада орналасқан
саздақтарда палеолитті ескерткіштердің сақталуына байланысты зерттеген.
1960-62 жылдар аралығында А.В.Вислогузова стратиграфиялық төрттік
шөгінділерге тақырыптық зерттеулер жүргізді. Нәтижесінде Кіші Қаратаудың
төрттік шөгінділер картасын құрастырып, ауданның жер бедерінің даму тарихы
мен аллювийлі шөгінділердің жасы туралы жаңа мәліметтер алды.
А.В.Вислогузова далалы әктастар Қаратау маңында кең тараған және рельефтің
тілімденуіне байланысты әртүрлі гипсометриялық деңгейге жиналған деп
есептейді.
Геоэкологиялық және радиоэкологиялық зерттелуі.Соңғы жылдары осы
аудандардағы геологиялық барлау жұмыстары 60-жылдардың аяғында басталды.
Қанжуған, Мойынқұм, Төрқұдық, Уванас, Мыңқұдық, Інқай. Буденов кен
орындарында 60-80 ж.ж. жүргізілген уранды барлау процесі барысында кен
қорларының маңында жатқан жер асты суларының радиологиялық жағдайын зерттеу
басталды. Сонымен қатар урандық радионуклидтерде үш қана элемент бар уран,
радий және радон. Ал қышқылданған жыныстар зонасына жақын жатқан жерлер
сонымен қатар жер асты суларының құрамында жоғарғы радиациялық және
химиялық ластану туралы мәліметтер осы уақытқа дейін белгісіз болып отырды.
Қазіргі уақытта Қаратау жотасында Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық
ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері геологияның платформалық қабаты
мен геоморфологиялық мәліметтерін ескере отырып металдарды кешендік
зерттеу жұмыстарын өткізуде.
1.2. Фосфориттердің халықшаруашылығындағы маңызы
Фосфор- (грек тілінде фос-жарық, феро-әкелемін), Р- Менделеевтің
периодты системасының V тобындағы химиялық элемент.
Оның негізгі фосфатты минералдары- фосфорит пен апатит. Фосфорит
Қазақстанда Қаратауда, аздап Ақтөбе маңында кездеседі. Фосфор жер
қыртысында әжептеуір мөлшерде болады, бірақ өте тотыққыш болғандықтан
дербес күйінде кездеспейді. Қосылыстарының маңыздысы фосфорит деген
минерал, оның негізі фосфор қышқылының кальций тұзы Са3(Pо4)2. Фосфорит әр
жерлерде кен түрінде кездеседі. Фосфор өте маңызды элемент. Өйткені ол
өсімдіктердің де, жануарлардың да белоктарының құрамына кіреді.
Өсімдіктерде-дәнінің, жануарлардың-сүт, қан, ми және нерв ткані
белоктарының құрамында болады. Сонымен қатар, сүйек және тістің құрамында
кальций тұзы ретінде кездеседі.
Жер бетінің жоғарғы қабатында фосфордың көлемі, Кларк, Ферсман және
т.б. пікірлері бойынша, 0,10-0,12% шамамен 0,25% Р2О5 құрайды.
Фосфор органикалық дүниеде өте маңызды. Әсіресе омыртқалылардың
қаңқасы фосфорға өте бай, онда фосфор қышқылды әктас 60% (Са3Р2О8).
Тістерінде 70% ал олардың эмальдарында 90% дейін фосфор тұзы бар
(Берг,1933). Жалпы адам организмінің 1,6% Р2О5 құрайды.
Жануарлардың құрылысында фосфор негізгі элементтің бірі. Сонымен
қатар, өсімдіктерде де фосфор маңызды рөл атқарады. Фосфорды өсімдіктер
топырақ жамылғысынан сіңіріп алып отырады. Сондықтан топыраққа фосфор
тыңайтқыштарын қосып отыру өсімдіктер үшін өте пайдалы.
Фосфор қышқылы өсімдіктердің дәнінде өте көп. Кейбір өсімдіктер
күлінде Са3Р2О8 30-60% құрайды.
Сонымен өсімдіктер мен жануарлардың органикалық өмірінде фосфор ең
қеректі элемент болып саналады.
Тау жыныстарында фосфор өте кең таралған элемент. Оның қарапайым түрі-
апатит тобының минералдары.
Қолданылуы. Фосфордың екі аллотропиялық түрі бар: ақ және қара фосфор,
алайда олардың арасында күлгін, қызыл түрлері де кездеседі. Фосфор көп
мөлшерде шырпы өндірісінде қолданылады. Ақ фосфор жанғанда будақ-будақ
қалың қабатты ақ түтін түзіледі. Сондықтан оны түтін шымылдығын жасау
үшін снаряд бомбаларға салады. Зиянкес жәндіктерге қарсы дәрі жасауға
фосфор органикалық препараттар жасауға қолданады.
Фосфор тыңайтқыштары. Егіннің бітік шығуына минералдық тыңайтқыштардың
маңызы зор екендігі қазірде жұрттың бәріне мәлім. Өсімдік өскенде жерден
түрлі еріген заттарды (тұздарды) тамыры арқылы бойына тартып қорек етеді,
егінді жинағанда жерден алынған заттар бірге кетеді, мысалы, мына
өсімдіктердің әрбір тоннасы өзімен мынадай мөлшерде фосфорды алып кетеді:
картоп-3 кг, жаздық бидай-10,5 кг, қара бидай-11 кг. Жер жүзінде жыл сайын
ондаған млн. т фосфорды (Р2О5 есебінен) егін өзімен жерден алып кетеді
екен, сөйтіп топырақтың нәрі азайып, құнарсызданады. Жаратылыстың өзінде
мұның орнын толтыратын үрдістер жоққа жақын, сондықтан топырақта фосфор
тапшылығы басталады. Соған қарсы әрекет ретінде, адам фосфордың түрлі
тұздарын егістік жерге сеуіп, топырақты қайтадан құнарландырады; бір тонна
фосфор тыңайтқышы (Р2О5 есебінен) мақтаның түсімін гектарынан 5-6т, қант
қызылшасын 8-9т, картоп 40-45т арттырады.
Тыңайтқыш түрінде өсімдікке берілетін үш элементтің (фосфор, азот,
калий) ішінде фосфордың орны ерекше, фосфор өсімдіктің дәніне жиналады.
Фосфор да азот сияқты протоплазманың маңызды бөлігін түзеді, тірі
организм өсіп-өнуіне қатынасатын түрлі органикалық заттардың құрамында
болады, тіршілік үрдістерінде үлкен әсер ететін- фермент, гормон,
витаминдердің құрамына кіреді.
Сондықтан фосфор тыңайтқыштары егіннің өнімін арттырумен қатар
түсімінің сапасын жақсартады (қызылшаның қантын, картоптың крахмалын,
мақтаның талшығының беріктігін арттырады).
Фосфор ашылғаннан 150 жыл өткеннен кейін ғана (1830-1840жж) оның
өсімдіктер тіршілігіндегі маңызы зор екендігі анықталды.
1760ж кальций фосфаты- сүйектің негізгі бөлімі екендігі анықталды.
1840ж Либих сүйекті күкірт қышқылымен әрекеттестіріп, ондағы кальций
фосфатын өсімдіктерге сіңімді түрде айналдырып, оны тыңайтқыш ретінде
пайдалануды ұсынды:
Либихтың осы ұсынысы тыңайтқыштар өнеркәсібінің алғаш қадамы болды.
Фосфордың жаратылыста көп мөлшерде кездесетін қосылыстары фосфорит пен
апатит, екеуінде де фосфор кальций фосфаты Са3(РО4)2 түрінде болады. Бұл
тұз ерімейтін тұз, демек бұл күйінде өсімдікке сіңімсіз, топырақты
құнарландыруға жарамайды; оны бұл мақсатта жұмсау үшін әуелі қышқыл
тұздардың біреуіне айналдыру керек.
Фосфор тыңайтқыштарын өндіру үшін фосфор ұнын шығаратын Қаратау кен-
химия комбинаты Қазақстандағы кен-химия өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорны
болып саналады. Таразда суперфосфат зауыттары жұмыс істейді. Шымкент пен
Таразда фосфор тұздары зауыты салынған, ал суперфосфат зауыттарында
суперфосфат дайындауға қажетті күкірт қышқылын өндіретін цехтар бар.
Алу жолы. Фосфорды бос күйінде алу үшін фосфоритті құм және көмірмен
араластырып электр пешінде 15000 –қа дейін қыздырады.
Себебі фосфориттің ерімталдығы нашар болғандықтан, олар фосфорит ұны
деген атпен ұнтақ зат түрінде қышқылдығы жоғары топырақта пайдаланылады.
Табиғи фосфориттерді әр түрлі әдістермен өңдеу арқылы топырақтың
барлығында жақсы еритін жасанды тыңайтқыштарды өндіру химия өнеркәсібінің
негізгі міндеттерінің бірі. Аса маңызды жасанды фосфор тыңайтқыштарына жай
суперфосфат, қоссуперфосфат, преципитат, аммофос жатады.
Фосфорит- аморфтық немесе кристалдық түрдегі кальций фосфаттарынан
құралған шөгінді тау жынысы. Фосфоритті құраушы фосфат минералдары:
фторапатит, карбонапатит (подалит), гидроклилапатит. Қоспа ретінде
құрамында кварц, халцедон, кальцит, доломит, глауконит, органикалық заттар
болады. Фосфориттер геосинклинальдық, платформалық жағдайларда қалыптасады.
Геосинклинальдық фосфорит қабаттарының қалыңдығы 5-20 м, белгілі бағытта
созылыңқы келеді, кремнийлі жыныстар, әктастар, доломиттер арасынан орын
алады. Р2 О5 мөлшері 35%-ке дейін жетеді. Түйірлі (құм, құмтас, әктас
жыныстарындағы ірілігі 1-2 мм-дей фосфат түйірлері) және қабатты (фосфатты,
кремнийлі, карбонатты ірілігі 0,05-0,3 мм цементтелген фосфат түйіршіктері
мен оолиттері) болады. Ірі кендері (Қаратау, Таулы Шория фосфоритті
бассейндері), Солтүстік Америкада ( Сеңгір тауларында), Монғолияда
(Хубсугул фосфоритті бассейні), Қытайда (Юннань). Платформалық фосфорит
қабаттарының қалыңдығы 0,25-0,75 м-дей, жатысы-горизонталь зор аумақты
қамтиды және құм, глауконит, мергель арасынан орын алады. Р2 О5 мөлшері 5-
12%. Ірі кендері КСРО-ның Европа бөлігінде (Вятка-Кама), Батыс Қазақстанда
(Ақтөбе фосфоритті бассейні) табылды. Фосфорит барлық геологиялық жүйелерде
(докембрий-антропоген) тараған. Фосфорит өнеркәсіптің көптеген салаларында
қолданылады. Әсіресе, тыңайтқыштар (фосфор ұны, суперфосфат, аммофос,
преципитат) өндіруге жұмсалады. Фосфорит қоры жөнінен Қазақстан дүниежүзі
бойынша алдыңғы орында , 130-дан астам кен мен фосфор белгілері бар.
Фосфориттер фосфор, фосфор қышқылын және әртүрлі фосфор қышқылды
тұздарын алудағы негізгі шикізат болып табылады. Оларды химия, қант, тамақ
өнеркәсіптерінде, металлургияда, медицинада т.б. халықшаруашылығының
басқа да салаларында қолданады.
Фосфориттердің негізгі тұтынушысы- ауылшаруашылығы яғни, олар
дүниежүзілік өндірілген фосфориттің 95% алып отырады. Сондықтан
фосфориттердің негізгі маңыздылығы- өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін фосфор
тыңайтқыштарын, сонымен қатар, азот және калий элементтерін беру болып
табылады.
Осыған байланысты, фосфориттер әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алуда
негізгі агрономиялық руда болып табылады. Фосфориттерді тыңайтқыштар
ретінде қолданудың бірнеше әдістері бар: механикалық, химиялық, термикалық
және т.б.
Фосфор айналамы. Бұл элемент протоплазманың ең негізгі және керекті
элементі. Ол ақырын органикалық қосылыстардан фосфаттарға ауысады, сөйтіп
өсімдіктерге тыңайтқыш болады. Фосфордың сақтау орны отмесфера емес, ал
геологиялық дәуірде қалыптасқан тау жыныстары немесе тағы басқа шөгінділер
болып табылады. Бұл жыныстар әрдайым эрозияғк түсіп отырады, көбінде олар
теңіздерге шайылу арқылы түсіп отырады. Сондықтан адамзат құрамында фосфоры
бар рудаларды өндіріп, оларды тыңайтқыш ретінде егістікке шығаруға, яғни
пайдалануға мәжбүр болып отыр. Ал олардың иісі өте өткір болып келеді.
2. ЗЕРТТЕЛУ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1.Физикалық-географиялық орны мен жер бедері
Қаратау жотасы қазақ жерінің оңтүстігіндегі таулы жота, яғни Тянь-Шань
тау жүйесінің батысындағы Талас Алатауының солтүстік беткейінен Шақпақ асуы
арқылы бөлініп солтүстік-батысқа қарай 420 шақырымға созылып, Тұран
ойпатына ішкері орналасқан.
Орографиялық жоспарда Қаратау жотасы солтүстік-батыстан басталып,
Дариялық тақырда күрт көтеріліп (Сарысу, Шу құмдарымен Шу-Сарысу ескі
өзендері) Дәуітке дейін барады. Талас Алатауының батысы мен қыраттарын
байланыстыратын Манас-Сайрам қыраты Тянь-Шань жүйесі алғашқы меридиональді
көтерілім ауданы болып табылады. Солтүстік-батысы мен Орталық Қаратау биік
төбелі, адырлы-төбелі беткейлермен сипатталады.
Орта Қаратау және оның оңтүстік-батыс беткейі –жазықты, аздап
таубөктеріне ауысады. Ал солтүстік-шығыс беткейі-тар және тік жеке
таубөктерлі болып келеді. Орталық Қаратау солтүстік-батысқа қарай суайрық
пен көлденең аңғар арасымен бірте-бірте Арыстанды өзен аңғарына дейін
төмендейді, ал биіктігі бұл жерлерде 510 м. Бірақ Қарабас өзенінің бастауы
негізгі суайрық Қаратаудан қайта біртіндеп өседі және Қаратау түгелімен
Мыңжылқы тауы-1940 м, ал Бессаз теңіз деңгейінен 2176 м орналасқан. Мұнда
солтүстік және оңтүстік макробеткейлері айқын ажыратылады.
Солтүстік-батысы мен оңтүстік-шығысы Қаратауға параллельді 2 қырат.
Олар Буылтық және Ақтау қыраттары. Олар бір-бірінен және Қаратаудан кең
жалпақты төмендеуімен өзгешеленіп, пролювиальді қиыршық тастармен толысады.
Қаратаудың оңтүстік-шығысы жекелеген Үлкен Бурылтау қыратына көтеріледі,
Қырғыз Алатауының батыс аласа таулар жүйесінен Талас аңғарына дейін
бөлінген қыраттың биіктігі-1138 м. Қаратау маңының қалған бөлігіндегі өзен
жазықтары Билікөл деп аталады да, ұсақ шоқылы болып келеді. Мұнде ретсіз
үйірілген ұсақ таулар бірде құрғақ аңғарлар мен бірде адырлы-жазықты жер
бедері тән болып келеді. Негізінен құрғақтығы және сорлылығымен сонымен
қатар үлкенді-кішілі өзендерімен ерекшеленеді.
Оңтүстік Қаратау негізінен оңтүстік-шығыс және солтүстік-батысында
бірнеше қыраттармен және аласа таулар жүйесімен сипатталады. Аласа тауларға
бұл жерде негізінен Бурный ауыл аймағындағы қолайлы жазық тән. Бұл қазірде
Жуалы ауданы деп аталады. Биіктігі теңіз деңгейінен 950-1200 м жуалы аласа
тауы оңтүстігінде Талас Алатауымен шектеседі. Ал оның абсолюттік биіктігі-
4000 м. Қаратаудың оңтүстік-батысы Боралдай қыратымен параллель. Оның ең
биік шыңы Бөкейтау биіктігі-1813 м. Мұнда Құлантау қыраты 1400-1800 м
биіктікте, шығысында осындай Күйіктау қыраты биіктігі-1500 м дейін. Барлық
қыраттар Манас-Сайрам қыратының параллелді сілемдері, олардың ішіндегі
Даубаба жотасының (Машаттау) биіктігі-1800 м. Ол оңтүстік-батысқа 380 км,
ені 25-45 км созылып, Сарысу және Шу өзенінің атырауына дейін жетеді.
Жотаның солтүстік-батысы Дәуіт тауымен аяқталып, шөлді Дариялы-Тақыр
жазығымен ұштасқан. Ал жотаның оңтүстік-шығысы Боралдай тауларымен
аяқталады. Боралдай аласа төбелермен Жуалы жазығына қарай басталады да,
бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай биіктей береді. Ең биік нүктесі Бикеш
тауы (1809 м).Оның оңтүстік-батыс беткейі көлбеу жазықты болып келеді.
Қаратау жотасы Талас Алатауының батысымен ұштасып, Арыс өзен аңғары мен
Шоқпақ өтпелін бөліп тұр. Жотаның солтүстік-шығысы Мойынқұм шөлімен
шектесіп, оңтүстік-шығысындағы Кіші Қаратауды Көкжота үстірті бөліп тұрады.
Жотаның оңтүстік-батыс беткейі біртіндеп аласарып, тегістелген
Сырдария өзен аңғарына дейін созылған.
Қарастырылып отырған ауданның жер бедері орташа таудан аласа тауға,
одан ұсақ шоқыларға дейін ауысады. Таудың оңтүстік-батыс бөлігі өзен
аңғарларымен тілімденген. Бұдан көптеген өзендер ағып шығады. Солтүстік-
шығыс бөлігі тік, құлама болып келеді. Тек оңтүстігіне қарай шығыс бөлігі
созылыңқырап, күрделі тау қыратын түзеді. Солтүстік-батысқа қарай Қаратау
аласара бастайды да, жекелеген шоқылар Қызылқұмға ұласады. Негізгі
суайрықтар беттерді өтпел ретінде бөліп тұрады. Биікте орналасқан ірі өзен
аңғарларына Ақсүмбе 600 м, Ранга 1050 м, Тұрлан 947 м және тағы басқалары
жатады. Жотаны басып өткен осы өтпелдердің бойымен оңтүстік-батыс пен
солтүстік-шығыс беткейлердегі елді мекендермен байланыстыратын грунтты
автомобиль жолдары салынған. Оңтүстік-батыс беткейіндегі өзендер Сырдария
өзенінің салалары болып табылады. Оларға негізінен Арыс, Шаян, Арыстанды,
Қантағы, Боялдыр, Қызылата, Майдантал, Бесарық, Ақұйық, Жиделі өзендері
жатады. Өзен аңғарлары жотаға перпендикуляр орналасқан. Солтүстік-шығыс
беткейдегі өзендерге Шу өзен бассейні жатады. Талас, Аса өзендер беткейге
көлденең орналасқан. Өзен суының қоректенуі аралас: наурыз-маусым айларында
еріген қар суымен қоректенеді. Өзеннің орташа жылдық шығыны 1 мсек-тан 294
мсек-қа дейін.
Сонымен Қаратау жотасы жер бедерінің ерекшелігіне байланысты екі
жотадан тұрады. Солтүстік-шығысы Кіші Қаратау, оңтүстік-батысы Үлкен
Қаратау. Бұл екі жота тауаралық ойыстармен бөлінген. Гипсометриялық
белгілері бойынша Кіші Қаратау Үлкен Қаратаудан кіші. Ең биік жері 1625 м.
Үлкен Қаратау әртүрлі морфологиялық пішіндермен сипатталады. Оңтүстік
бөлігі биік шыңдармен ерекшеленеді. Мысалы, Бүкіт тауы 1745 м, Вукуй тауы
1680 м. Оңтүстік-батыс және шығыс Қаратау өзінің созылған жалпақ сызықты
депрессиясымен бөлінген.
Гипсометриялық, геоморфологиялық және геологиялық карталарда Қаратау
бөліктері өте жақсы көрсетілген.
Жер бедерінің әркелкі болуы экзогендік және жер бедеріне әсер етуші
басқа да факторларға тікелей байланысты.
Қаратау жотасының морфоқұрылымын жер бедерінің ерекшелігіне,
биіктігіне байланысты бірнеше топқа бөліп сипаттауға болады: орташа таулар,
аласа таулар, тау алды жазықтығы, тау аралық ойпаттар.
Орташа таулар. Эрозиялық – тектоникалық орташа таулар Қаратау
жотасында өте аз аймақты алып жатыр. Мұнда Кіші Қаратау жотасының оңтүстік
– батыс беткейі (Ақтау және Арал таулары) орын алған. Абсолюттік биіктігі
200 – 2100 метр. Таудың оңтүстік – батысы Монтев ойысына қарай (300 – 400
м) тіке кертпештермен шектелген. Осы кертпештер орташа таудың оңтүстік
шекарасы ретінде бөліп тұрады. Таудың жоғарғы бөлігінде сол жерге тән жер
бедері қалыптасқан. Мысалы, беткейі күрделі тілімденген, яғни қатпарлы
таулы рельефтің мұздықсыз құрылымы дамыған.
Бұл типтің түрі тек Оңтүстік Қаратаудағы Боралдай мен Құлан жотасында
дамыған. Көптеген жерлерде су айрықтар енсіз, шашыранды бейнеленген жеке
шыңдармен көрсетіледі. Оңтүстік беткейде тік жартастар мен құздар басым
кездеседі 19. Солтүстік беткейлері ұсақ қарашық тәрізді делювий
шөгінділерімен қапталған.
Аласа таулар.Аласа таулардың абсолюттік биіктігі 2000 метрден
аспайды. Аласа таулар негізінен Қаратау жотасының солтүстік – батыс
бөлігінде қалыптасқан. Абсолюттік биіктігі орташа шамамен 600 – 800 метр.
19. Қаратау жотасы аласа таулардың жер бедері ерекшелігіне байланысты
төмендегідей типтерге бөлінеді.
а). Эрозиялық тілімденген аласа таулы рельеф. Бұл релдьеф типі Үлкен
Қаратаудың солтүстігі мен орталығында, Кіші Қаратаудың солтүстік – шығыс
беткейінде орналасқан. Қаратаудың орталық бөлігінің шамалы аймақтары мен
оңтүстік Қаратауда, Боралдай өзенінің орта ағысында Байжансай аудандарында
орта палеозойдың карбонатты жыныстар қабатымен жамылған. Бұл типтің
абсолюттік биіктігі 2000 метрге дейін, орталық Қаратаудағы Бессаз
ауданының биіктігі 1600 метрге, ал оңтүстік Қаратаудағы Боралдай ауданының
биіктігі 600 – 700 метрге дейін жетеді. Су аңғарлары түзу беткейде терең
конус тәрізді шатқалдар мен үлкен арналардың құлауымен сипатталады. Кез
келген жерде бұл рельеф құзды жартасты, негізінен, делювий шөгінділерін
бөліп тұрады.
ә). Метаморфты және кристалл сілемді жыныстардан тұратын эрозиялық
ұсақ шоқы типті аласа таулы рельеф. Рельефтің бұл типі интрузивті
жыныстардан, үгілген метаморфты тақта тастардан тұратын орталық Қаратаудың
солтүстік – шығыс беткейінде дамыған. Бұл аймақта ағаш тәрізді өзен торабы
орналасқан. Абсолюттік биіктігі шамамен 700 – 1200 метр.
Аңғарлар мейлінше енсіз, ал беткейлері едәуір тегіс, су айрықтарда
эрозиялық үрдістің жаңаруынан аңғарлардың тальвегке жақын беткейлерінен
жартастардың қыртыстануын жиі көруге болады.
б). Жай пішінді аласа таулы рельеф. Салыстырмалы биіктігі 500 метрге
дейін. Бұл рельеф типі солтүстік Қаратаудың оңтүстік – батыс
беткейлерінде және орталықта, оңтүстіктің кейбір жеке өңірлерінде тараған.
Мұнда ордовик және Түлкібастың девон қабатынан құм тастары кездесетін
барлық жер бетінде ұшырасады. Бұл рельеф типі Қаратауда дөңес жәй
пішіндермен сипатталады. Аңғар беткейлері біртіндеп су айрық беткейлерге
ауысады. Аңғар бастаулары кең сайлардың ашылуын түзеді. Соның нәтижесінен
Қаратаудағы бұл типтің негізгі белгісі сары топырақты саздақты беткей беті
жартасты жыныстармен көмкерілген.
в). Беті тегістелген аласа таулар. Қаратауда рельефтің бұл түрі кең
тараған немесе жоғары көтерілген Боралдай, Арқарлы және Оңтүстік
Қаратаудағы Арқалық тауларын қоспағанда Қаратаудың барлық су айрық
аймақтарында қалыптасқан. Тегістелу беттердің генетикалық негізі – көне
борлы пенепленмен тегістелген жоғарғы борлы абразиядан тұрады. Төрттік
кезеңде жер беті кайнозой шөгінділерінің әсерінен бірқалыпты көтерілмеген
және қатпарлардың үгілуі кеңінен тараған. Қазіргі уақытта әртүрлі
абсолюттік биіктіктерден тұрады (400 – 1200 метр). Жотаның беті төменгі
биіктіктен жоғары биіктікке біртіндеп өтуінен тегіс көрінеді. Жотаның
оңтүстігіндегі тегіс жерлер абсолюттік белгілерімен жіктеледі. Бұл аймақта
палеозой әктастарымен қатар Орталық Қаратаудың көтерілген жерлерінде
(Ақкөз жоны, Балсу , Дегерес, Тұрлан), оңтүстік Қаратаудың шатқалға жақын
Боралдай өзенінде және Байжансай ауданында (Құржайлау, Сүмбе жотадарында)
карстық морфопішін кеңінен тараған.
Өзен арасындағы және қатты тілімденген аңғар маңындағы аумақта
тегістелген түпкі жынысты аласа таулы рельеф.
Салыстырмалы биіктігі 200 – 300 метрге дейін. Рельефтің бұл түршесі
Кіші Қаратаудың солтүстік – батысындағы Үшбас өзен алқабындағы тақта тасты
және протерозойдың көкжота қабатындағы құмтастарда қалыптасқан. Сонымен
қатар, бұл түрше ауданның оңтүстік және солтүстік – шығыс шекарасындағы су
айрықтарда дамыған. Су айрықтар қатты қалың борпылдақ ұсақ тастармен, сары
топырақты саздақтармен көмкерілген.
Өзен арасындағы тілімденген аңғар маңындағы аумақтағы қалың борпылдақ
жынысты аласа таулы рельеф.
Рельеф Кіші және Оңтүстік Батыс Қаратау арасында юра шөгінділері
алқабында тараған. Түпкі юра шөгінділері палеозой әктастарымен
салыстырғанда борпылдақ болып келеді. Су айрықтар қалың қабатты сары
топырақты саздақтармен жабылған. Басты аңғар беткейлері біршама тік 25 –
300 – қа дейін, саздақты жыныстар жіңішкеріп түпкі жыныстармен қамтылған.
Су айрық беткейлері аңғар беткейлеріне бірден ауысады. Салыстырмалы
биіктігі 300 метрге дейін.
Бұл рельеф типі Боралдай тауының оңтүстік – батыс тау алды бөлігінде
тараған. Далалы әктасты қабаттардан тұратын ежелгі аккумулятивті
жазықтардың қабатының қалыңдығы 80 – 120 метрге дейін созылады. Бұл
жазықтар палеозой жыныстарымен қатар дала әктасты қабаттармен жабылған
және Арыс өзені аңғарының оң саласымен тілімденген. Аңғарлардың батыс
бөлігінің жартысы шығысына қарағанда терең тілімденген және беткейі
жартасты болып келеді 22.
Тау бөктерлері. Тау алды – тау жүйелерінің немесе тау
жоталарының жанасып жатқан жазықтарға өтетін төбелі немесе аласа таудың
төменгі бөлігі болып табылады. Абсолюттік биіктігі 500 – 600 метр 19.
Жер бедерінің ерекшелігіне байланысты төмендегідей типтерге бөлінеді.
а). Шоқылар және жон тәрізді жер бедері. Бұл рельеф типі Кіші
Қаратаудың солтүстік – шығыс беткейінде дамыған. Аудан метаморфты
жеткілікті борпылдақ және төменгі тас көмір кезеңіндегі аз бұзылған
жыныстармен қатар төменгі үштік кезеңнің борпылдақ шөгінділерімен
жабылаған. Аудан негізінен қырлы тау жұрнағымен салыстырмалы биіктігі 30-
50 метр болатын тік – беткейлігімен, тегіс шыңдарымен, үлкен тегіс қазан –
шұңқырлармен ерекшеленеді.
ә). Жонды – аңғарлы рельеф. Салыстырмалы биіктігі 50 метр. Оңтүстік
Қаратаудың оңтүстік – батыс беткейіндегі тау бөктерінде, орталық және
солтүстік Қаратаудың солтүстік – шығыс беткейінде, Кіші Қаратаудың аздаған
ішкі жерлерінде, сондай – ақ Бұғын – Боралдай – Арыс өзендері су
айрықтарында тараған. Бұл рельеф оңтүстік – батыс беткейінде борлы және
үштік шөгінділерде дамыса Кіші Қаратауда бұл рельеф типі палеозой
жыныстарымен көмкерілген жон тәрізді тілімденген денудациялық қазан -
шұңқырлармен ерекшеленетін Үлкен Қараой шатқалында дамыған.
Жондар тау беткейлеріне перпендикуляр, ал негізгі аңғарға параллель
созылып жатыр. Су айрықтардағы жон сызықтары тау беткейлерінен төмен
жатыр.
Солтүстік Қаратаудың солтүстік – шығыс беткейінің шығу тегі – ежелгі
төрттік шөгінділерден тұратын жон тәрізді тілімденген ежелгі тау
бөктеріндегі шлейф.
б). Денудациялық жазықтар. Қаратаудың бұл типіне беткейлілігі шамалы,
аз тілімденген борлы, үштік құмды саздақтан тұратын солтүстік және орталық
Қаратаудың оңтүстік – батыс бөктерінде дамыған. Түпкі жыныстарының
қуаттылығы аз, сары топырақты саздақпен жамылған, араларынан түпкі
жыныстар көрінеді. Солтүстік -–шығыс беткейінде бұл тип бірнеше
учаскелердің бөлінген жерлерінде дамыған. Бұл аймақтарда қазіргі кезде
жазықтық шайылу басым өріс алған.
Тау алды жазықтары. Қаратаудың тау алды жазықтарының биіктіг 500
метрге дейін болатын беткейлік кең алап 22. Жер бедерінің ерекшелігіне
байланысты төмендегідей типтерге бөлінеді.
а). Эрозиялық тілімденген тау астына еңкіш жазықтар. Бұл тип Талас
Аалатауының солтүстік бөктерінде, Боралдай тауының солтүстік – шығыс
беткейінде, Арыс өзенінің сол жақ жағалауы және Шымкент қазан –
шұңқырларында тараған. Алғашқы екеуінің құлау бұрышы тау маңында 6 – 100,
ал орташа шамасы 40-қа жуық. Арыс өзенінің сол жақ жағалауында Жабағылы
өзенінде бұл тип ассимметриялы конус тәрізді, беті өте тік. Темір жолдың
солтүстігі Шымкент қазан – шұңқырларында дамыған тип өте көне, өйткені
жазықтардың бетінде материалдың жаңа түрі сыртқа шықпайды. Негізгі
өзендердің еңкіш жазықтарға әсер етуінен каньондар пайда болған. Бұл
рельеф типінің кішкентай жолағын солтүстік Қаратаудың солтүстік – шығыс
беткейінен көруге болады.
ә). Тау астына еңкіш тілімденбеген немесе аз тілімденген жазықтар. Бұл
жазықтар солтүстік және орталық Қаратаудың солтүстік –шығыс беткейлерінде
дамыған. Олардың құлау бұрышы 2 – 40. Олар пролювий мен аллювийдің ірі
кесекті жыныстарымен тілімденген пласты жазықтар, аллювийлі – пролювийлі
жазықтар мен өзен аңғарлары, қазан – шұңқырлар.
Оңтүстік Қазақстан аймағының тек Қаратау жотасына ғана тән карстық
рельеф пішіндері кеңінен тараған. Олар протерозойдың, кембрийдің, девонның
және карбонның карбонатты жыныстарымен байланысты болып, әдетте жыртылыс
пен жарықшақтарда, сонымен қатар, сульфит рудаларының кендерінде
шоғырланған.
Тауаралық ойыстар. Қаратаудың тауаралық ойыстары қалың қабатты юра
шөгінділерімен толтырылған. Ойыстар тек қана ұсақ сағалармен пайда болған
негізгі өзендер нүктесінен өтіп, Кіші Қаратаудың депрессиясы үлкен және
кіші Қараой мекенінде шектелген. Бұлтық, Ақтау жоталары сияқты байқалады.
Сонымен Қаратау жотасының морфоқұрылымы тектоникалық жағдайымен
анықталады. Гипсометриялық жағдайына байланысты сол жерге ғана тән оның
көрінетін морфоқұрылымы жоғары көрінеді.
2.2. Климат ерекшеліктері
Аймақтың климаты төрттік кезеңнің басында далалық әктасты шөгінділер
дәуірінде үлкен ылғалдылығымен ерекшеленген. Далалы әктастар Шымкент
қазаншұңқырында Машат өзені мен Антоновка ауылының бойында ірі дөңбек
тасты жұмыртастармен қабатталған.
Қаратау жотасының климаты- шұғыл континенталды, мұхит-теңіздерден
қашықтығына байланысты қуаңшылық тән. Климат ерекшеліктері Қаратау
Қазақстанның оңтүстік шетінде орналасқандықтан, жылу ресурстары мен күн
көзі қызуының молдылығына байланысты жазы-қапырық, ұзақ, құрғақшылық тән,
ал қысы- жұмсақ, қысқа, қар жамылғысы аз, қар тұрмайды, тәуліктік
температура 0-ден жоғары.
Таулы аудандарда континентальдық әлсіз, Қаратау маңы тауалды мен
Қаратау сырты жазығына қарағанда қыс пен жаздың күн мен түннің арасындағы
айырмашылық аз. Қыста таулы аудандармен салыстырғанда таулы жазықтарда
біршама суық, қар жамылғысы 1 метрге дейін. Қаратау жазықтарына қарағанда
жаз мезгілінде таулы аудандарда салқындау болып келеді. Қаратауда орташа
жылдық температура 8-9 С-тан, 140-ге дейін.
Қаңтар жылдың ең суық айы. Қаратаудың оңтүстігінде-10 С, солтүстігінде
-100 С. Абсолюттік мін температура әр жылда -300 -350С, ал кейбір
аудандарда тіпті -380С. Шілде ең ыстық айы. Биік аймақтарында ауа
температурасы 29-30С.
Қаратау жотасында жауын-шашын әркелкі түседі. Жауын-шашын мөлшері
шамамен 120-150 мм-ден 400-700 мм, ал биіктігі теңіз деңгейінен 1000 м
биіктікте 750-900 мм. Ылғалдылық 300-400 мм-ден, 1000-1400 мм.
Таулы аудандардың жер бедері, температура режиміне, биіктігіне беткей
экспозициясы әсер етеді. Сондықтан климат ерекшеліктері әркелкі болып
келеді.
Қаратаудың қазіргі кездегі климаты аридті. Барлық биік зоналарда
атмосфералық жауын-шашын мөлшері солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай
өседі. Орташа жылдық жауын-шашан мөлшері Ащысай метеостанциясында
475 мм, Түлкібас метеостанциясында 725 мм. Екі станция да солтүстік-батыс
беткейдегі суайрықтарға жақын орналасқан.
Орта және солтүстік Қаратаудың таулы аудандарында суайрық кеңістігінде
қар жамылғысының қалыңдығы аз, оны желдер үрлейді. Оңтүстік беткейдегі
Бересек аңғарының бойында тараған қазіргі кездегі аңғар дөңбек тастарынан
байырғы төрттік жұмыртасты дөңбектастар үлкенірек болған. Соған қарамастан
төрттік кезеңде жауын-шашынның көп мөлшерде түсіп, өте ылғалды болуына
байланысты қатты ағыстардың әсөрінен тасымалданған.
Солтүстік экспозициясының беткейлерінде қар жамылғысының қалың болуына
байланысты еру процесі ұзақ және біркелкі жүреді. Соның себебінен солтүстік
беткейлерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz