Фариза Оңғарсынова туындыларының орыс тіліне аударылу мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.8
1. Лирикалық шығармалардың көркем аудармасы принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.12
1.1. Аудармашының теориялық дайындығының аударма үрдісіндегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.18
1.2. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктері және олардың аудармада көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.22
1.3. Түпнұсқа стилі мен аударма стилінің арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.38
2. Фариза Оңғарсынованың шығармашылық мәнеріндегі өзіндік ерекшеліктердің аударма барысында сақталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.62
2.1. Фариза Оңғарсынова шығармаларының орыс тіліндегі аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39.44
2.2. Татьяна Фроловская аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63.66
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.69
1. Лирикалық шығармалардың көркем аудармасы принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.12
1.1. Аудармашының теориялық дайындығының аударма үрдісіндегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.18
1.2. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктері және олардың аудармада көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.22
1.3. Түпнұсқа стилі мен аударма стилінің арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.38
2. Фариза Оңғарсынованың шығармашылық мәнеріндегі өзіндік ерекшеліктердің аударма барысында сақталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.62
2.1. Фариза Оңғарсынова шығармаларының орыс тіліндегі аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39.44
2.2. Татьяна Фроловская аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63.66
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.69
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Белгілі бір тілден екінші бір тілге жасалған көркем аудармалар әлем халықтары әдебиетінің өзара байланысы мен өзара бірін-бірін толықтыруында, ғылым, мәдениет және ағарту саласындағы халықаралық одақтастықты дамытуда маңызды рөл атқарады. Көркем аударма теориясы КСРО тұсында-ақ жасалған болатын және ол әлемдегі ең мықты мектептердің бірі деп саналды. Көркем аударма теориясы мен тәжірибесінің белгілі өкілдері К.Чуковский, С.Маршак, М.Лозинский, Л.Мкртчян, Г.Гачечиладзе, А.Федоров, А.Смирнов, И.Кашкин, М.Рыльский, С.Липкин аударма ісінің дамуы үшін көп күш жұмсады.
КСРО тұсында одақтас республикаларда ұлттық әдебиеттердің орыс тіліне аударылуымен қатар орыс классиктерінің шығармаларын ұлттық тілдерге аудару үрдісі қатар дамыды, яғни ұлттық әдебиеттердің өзара аударма дәнекерлігі арқылы бір-бірімен танысу үрдісі жүрді. Грузин, армян, тағы басқа тілдерден жасалған аудармалар өзіндік ерекшелігі бар қазақ поэзиясының орыс тіліндегі аудармаларына қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде, алайда осы кезге дейін қазақ тіліндегі поэзиялық шығармалардың орыс тіліндегі аудармалары саны жағынан да, сапасы жағынан да біраз жоғары деңгейге көтерілгендігі аңғарылады. Қазақстан Республикасы бүкіләлемдік одаққа енген тұста өзге мемлекеттермен экономикалық, саяси, мәдени, оның ішінде әдеби байланыстар жақсартылуда. “Life of Kazakhstan” халықаралық журналында еліміздің әдебиет және өнер саласындағы жетістіктері жарияланып тұрады.
Аударманың, оның ішінде көркем аударманың әдебиет дәнекерлігі, ақындық сөз өнері арқылы дүниені қабылдауы әр түрлі, мәдени-тарихи ортасы алуан түрлі халықтарды біріктіретін фактор ретіндегі маңызы арта түсуде. Осылайша, аударма мәселелері тек маңызды ғана емес, сонымен қатар түрлі халықтардың өзара мәдени құндылықтармен алмасу үрдісіне, яғни әлемдік жаһандану үрдісіне енуі барысында қажетті деңгейде назар аударуды және дұрыс шешімді талап ететін мәселе.
КСРО тұсында және қазіргі күнде де орыс тілі ұлттық әдебиеттер арасындағы өзіндік ерекшелігі бар дәнекер рөлін атқаруда, бұл тіл арқылы түрлі халықтардың бір-бірімен диалогы жүзеге асады. Сондықтан-дағы қазақ тілінен орыс тіліне және керісінше орыс тілінен қазақ тіліне көркем аудармалар жасау мәселесі жаңа, әлемдік сипатқа ие болады. Бұл, өз кезегінде, қазақ әдебиетінің, оның ішінде, атап айтсақ, қазақ халқының ақындық өнерінің аудармаларының сапалы болуын талап етеді.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударуға қатысты алғанда, көркем аударма теориясы республикамыздағы аудармашылық өнердің ұзақ уақыт бойы даму тарихында жинақталған көлемді тәжірибелік материалдардың сыни және теориялық мәнге ие болуы тұрғысынан жеткілікті түрде шешімін тапқан жоқ. Аударма мәселелерін көптеген қазақ ғалым-лингвистері,
КСРО тұсында одақтас республикаларда ұлттық әдебиеттердің орыс тіліне аударылуымен қатар орыс классиктерінің шығармаларын ұлттық тілдерге аудару үрдісі қатар дамыды, яғни ұлттық әдебиеттердің өзара аударма дәнекерлігі арқылы бір-бірімен танысу үрдісі жүрді. Грузин, армян, тағы басқа тілдерден жасалған аудармалар өзіндік ерекшелігі бар қазақ поэзиясының орыс тіліндегі аудармаларына қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде, алайда осы кезге дейін қазақ тіліндегі поэзиялық шығармалардың орыс тіліндегі аудармалары саны жағынан да, сапасы жағынан да біраз жоғары деңгейге көтерілгендігі аңғарылады. Қазақстан Республикасы бүкіләлемдік одаққа енген тұста өзге мемлекеттермен экономикалық, саяси, мәдени, оның ішінде әдеби байланыстар жақсартылуда. “Life of Kazakhstan” халықаралық журналында еліміздің әдебиет және өнер саласындағы жетістіктері жарияланып тұрады.
Аударманың, оның ішінде көркем аударманың әдебиет дәнекерлігі, ақындық сөз өнері арқылы дүниені қабылдауы әр түрлі, мәдени-тарихи ортасы алуан түрлі халықтарды біріктіретін фактор ретіндегі маңызы арта түсуде. Осылайша, аударма мәселелері тек маңызды ғана емес, сонымен қатар түрлі халықтардың өзара мәдени құндылықтармен алмасу үрдісіне, яғни әлемдік жаһандану үрдісіне енуі барысында қажетті деңгейде назар аударуды және дұрыс шешімді талап ететін мәселе.
КСРО тұсында және қазіргі күнде де орыс тілі ұлттық әдебиеттер арасындағы өзіндік ерекшелігі бар дәнекер рөлін атқаруда, бұл тіл арқылы түрлі халықтардың бір-бірімен диалогы жүзеге асады. Сондықтан-дағы қазақ тілінен орыс тіліне және керісінше орыс тілінен қазақ тіліне көркем аудармалар жасау мәселесі жаңа, әлемдік сипатқа ие болады. Бұл, өз кезегінде, қазақ әдебиетінің, оның ішінде, атап айтсақ, қазақ халқының ақындық өнерінің аудармаларының сапалы болуын талап етеді.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударуға қатысты алғанда, көркем аударма теориясы республикамыздағы аудармашылық өнердің ұзақ уақыт бойы даму тарихында жинақталған көлемді тәжірибелік материалдардың сыни және теориялық мәнге ие болуы тұрғысынан жеткілікті түрде шешімін тапқан жоқ. Аударма мәселелерін көптеген қазақ ғалым-лингвистері,
1. Ритман-Фетисов М. Русские переводы Абая // Казахстан: альм., №2, 1946 .
2. Суюншалиев А., Жиренчин А. Произведения Абая на русском языке // “Казахстанская правда”, 10 декабря 1954.
3. Габдуллин Б. За полноценный перевод произведений Абая // “Коммунист Казахстана”, 1955, №1.
4. Сүлеев А. Еще раз о качестве перевода // “Ленинская смена”, 24 мая 1959.
5. Бельгер Г. Перевод художественный и подстрочный // “Простор”, 1971, №10.
6. Подстрочник: перевод или глина? // “Ленинская смена”, 24 апреля 1970.
7. Жантекеева З. Взыскательность // “Казахстанская правда”, 16 апреля 1967.
8. Ровенский Н. Без антологизма // “Простор”, 1973, №91.
9. Нысаналин А. Русские переводы С.Торайгырова // “Огни Алатау”, 11 февраля 1972.
10. Нысаналин А. Внемля пульсу эпохи // “Казахстанская правда”, 24 августа 1975.
11. Исаев Б. Раздумья о поэтическом переводе // “Казахстанская правда”, 21 мая 1971.
12. Бектуров Ш. Сакен Сейфуллин // “Простор”, 1973, №4.
13. Бернадский В. Альди-ай!.. // “Вечерняя Алма-Ата”, 10 января 1975.
14. Земеров В. День, смытый светом // “Вечерняя Алма-Ата”, 1 сентября 1975.
15. Кругляков Г. Память сердца // “Вечерняя Алма-Ата”, 7 октября 1976.
16. Алимжанов А. О переводах произведений Абая // “Советский Казахстан”, 1955, №6.
17. Лазарев А. Поэт в руках переводчика // “Простор”, 1964, №12.
18. Куспанов С. Душа подлинника и перевод // “Простор”, 1965, №7.
19. Дроздецкая И. Г.Н.Твиритин – переводчик и поэт (Из старых переводов казахской народной поэзии) // “Простор”, 1966, №3.
20. Потапова В. Переводить не слова, а поэтическое слово // “Простор”, 1967, №7.
21. Махмудов Х. Судьба творческого текста в художественном переводе // “Простор”, 1971, №51.
22. Кенжебаев Б., Жовтис А. Заметки о ритмике стиха Абая // Вестник АН КазССР, 1954, № 9, 115-125 бб.
23. Камбарбаева Г. Стихи Абая в переводе на русский язык // Филологический сборник, вып. 3, Алма-Ата, 1964, 55-56 бб.
24. Х.Садықов “Қазақ өлеңінің жанашыры” // Жұлдыз, 1974, № 6, 178-182 бб.
25. Смирнова Н.С. Основные версии “Камблара”. - В кн.: Камбар батыр. – Алматы, 1959, 270-273 бб.
26. История казахской литературы. – А., 1968, 253, 257, 261 бб.
27. Тойшыбаев С. Образы женщин в дореволюционной казахской литературе. – Автореф. кфн, А., 1963.
28. Хакимжанова М. Переводы / Предисловие Е.Лизуновой. - А., 1982, 5-б.
29. Сагындыкова Н. “Я с детством песню повстречала...” // Казахстанская правда, 1986, 15 января.
30. Алтыбаева С.М. Проблемы художественного перевода современной казахской лирики на русский язык: Дисс. к.ф.н., 1994, 10-б.
31. Эткинд Е.Г. Поэзия и перевод. – Л., 1963.
32. Кросс Я. О национальной специфике перевода. – В сб.: Мастрество перевода. – М., 1970.
33. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общего и машинного перевода. – М., 1961, 119-б.
34. Витковский Е. “Хотел бы в единое слово...” – В кн.: Мастерство перевода. М., 1973, 352-б.
35. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – А., 1975, 152-154 бб.
36. Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. – А., 1948, 176-180 бб.
37. Джусойты Н. Мера совершенства // Вопросы литературы, 1978, № 10, 5-б.
38. Парин В.В., Бирюков Б.В., Геллер Е.С., Новик И.Б. Проблемы кибернетики. Некоторые итоги и проблемы философско-методологических исследований. – М., 1968, 88-б.
39. Веников В.А. Теория подобия и моделирования. – М., 1966, 475-б.
40. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – М., 1968, 22-б.
41. Левый И. Искусство перевода. – М., 1974.
42. Смирнов А.А. мастерство перевода. Сб-к 12, 1981, 71-б.
43. Антокольский П., Әуезов М., Рыльский М. Художественные переводы литератур народов СССР. – В кн.: Вопросы художественного перевода. – М., 1955, 11-б.
44. Гачечиладзе Г.Р. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. – М., 1972, 176-б.
45. Соколов А.Н. Теория стиля. – М., 1968, 34-б.
46. Виноградов В.В. Стилитистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963, 72-б.
47. Варламова Е.Ф. Стилевая традиция как предмет анализа критики - В кн: Современная литературная критика. 70-е годы. - М., 1985, 149-б.
48. Бодгаедская И.Ю.Границы индивидуального стиля.- В кн. : Теория литературных стилей: современные аспекты изучения.– Л., 1982, 34-б.
49. Оңғарсынова Ф. Шілде. – А., 1978, 177-178 бб.
50. Унгарсынова Ф. “Полдневный жар”
51. Папаян Р. К вопросу о метрических эквивалентах. – В кн.: Мастерство перевода. Сборник 10-тый. М., 1975.
52. Ахметов З. Казахское стихосложение. – А., 1964.
53. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А., 1948, 175-б.
54. Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар - А., 1987, 1-том.
55. Лозинский М.Л. Искусство стихотворного перевода // “Дружба народов”, 1955, № 7.
56. Жовтис А.Л. “Стихи нужны...”, Алма-Ата, 1968.
57. Куспанов С. Переводы поэзии Абая на русский язык. Диссертация на соиск. уч. ст. к.ф.н., КазПИ, 1968.
58. Чуковский К. Высокое искусство. – М., 1964.
59. Габдуллин Б. Неподвластна чуждому уставу // Новое поколение, 1993, 30 июнь.
60. Материалы научно-теоретической конференции в ЖенПИ. – Алматы, 1992.
61. Бахтин М.М. Проблема материала, содержания и формы в художественном творчестве. – В кн.: Вопросы литературы и эстетики. Исследование разных лет. – М., 1975.
62. Добин Е. Герой. Сюжет. Деталь. – М.-Л., 1962.
63. Бадиков М. Мастерство и правда. – А., 1989.
64. Россельс Вл. Шоры на глазах. – В кн.: Мастерство перевода. Сб. 7-ой. М., 1970.
65. Унгарсынова Ф. Озарение. – М., 1980.
66. Баруздин С. Когда за стихами-личность // Дружба народов, 1986, № 12, 242-245 бб.
67. Бекбаев К. Только искреннсоть трогает струны души // Прикасп. коммуна, 1989, 23 дек., 12-б.
2. Суюншалиев А., Жиренчин А. Произведения Абая на русском языке // “Казахстанская правда”, 10 декабря 1954.
3. Габдуллин Б. За полноценный перевод произведений Абая // “Коммунист Казахстана”, 1955, №1.
4. Сүлеев А. Еще раз о качестве перевода // “Ленинская смена”, 24 мая 1959.
5. Бельгер Г. Перевод художественный и подстрочный // “Простор”, 1971, №10.
6. Подстрочник: перевод или глина? // “Ленинская смена”, 24 апреля 1970.
7. Жантекеева З. Взыскательность // “Казахстанская правда”, 16 апреля 1967.
8. Ровенский Н. Без антологизма // “Простор”, 1973, №91.
9. Нысаналин А. Русские переводы С.Торайгырова // “Огни Алатау”, 11 февраля 1972.
10. Нысаналин А. Внемля пульсу эпохи // “Казахстанская правда”, 24 августа 1975.
11. Исаев Б. Раздумья о поэтическом переводе // “Казахстанская правда”, 21 мая 1971.
12. Бектуров Ш. Сакен Сейфуллин // “Простор”, 1973, №4.
13. Бернадский В. Альди-ай!.. // “Вечерняя Алма-Ата”, 10 января 1975.
14. Земеров В. День, смытый светом // “Вечерняя Алма-Ата”, 1 сентября 1975.
15. Кругляков Г. Память сердца // “Вечерняя Алма-Ата”, 7 октября 1976.
16. Алимжанов А. О переводах произведений Абая // “Советский Казахстан”, 1955, №6.
17. Лазарев А. Поэт в руках переводчика // “Простор”, 1964, №12.
18. Куспанов С. Душа подлинника и перевод // “Простор”, 1965, №7.
19. Дроздецкая И. Г.Н.Твиритин – переводчик и поэт (Из старых переводов казахской народной поэзии) // “Простор”, 1966, №3.
20. Потапова В. Переводить не слова, а поэтическое слово // “Простор”, 1967, №7.
21. Махмудов Х. Судьба творческого текста в художественном переводе // “Простор”, 1971, №51.
22. Кенжебаев Б., Жовтис А. Заметки о ритмике стиха Абая // Вестник АН КазССР, 1954, № 9, 115-125 бб.
23. Камбарбаева Г. Стихи Абая в переводе на русский язык // Филологический сборник, вып. 3, Алма-Ата, 1964, 55-56 бб.
24. Х.Садықов “Қазақ өлеңінің жанашыры” // Жұлдыз, 1974, № 6, 178-182 бб.
25. Смирнова Н.С. Основные версии “Камблара”. - В кн.: Камбар батыр. – Алматы, 1959, 270-273 бб.
26. История казахской литературы. – А., 1968, 253, 257, 261 бб.
27. Тойшыбаев С. Образы женщин в дореволюционной казахской литературе. – Автореф. кфн, А., 1963.
28. Хакимжанова М. Переводы / Предисловие Е.Лизуновой. - А., 1982, 5-б.
29. Сагындыкова Н. “Я с детством песню повстречала...” // Казахстанская правда, 1986, 15 января.
30. Алтыбаева С.М. Проблемы художественного перевода современной казахской лирики на русский язык: Дисс. к.ф.н., 1994, 10-б.
31. Эткинд Е.Г. Поэзия и перевод. – Л., 1963.
32. Кросс Я. О национальной специфике перевода. – В сб.: Мастрество перевода. – М., 1970.
33. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общего и машинного перевода. – М., 1961, 119-б.
34. Витковский Е. “Хотел бы в единое слово...” – В кн.: Мастерство перевода. М., 1973, 352-б.
35. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – А., 1975, 152-154 бб.
36. Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. – А., 1948, 176-180 бб.
37. Джусойты Н. Мера совершенства // Вопросы литературы, 1978, № 10, 5-б.
38. Парин В.В., Бирюков Б.В., Геллер Е.С., Новик И.Б. Проблемы кибернетики. Некоторые итоги и проблемы философско-методологических исследований. – М., 1968, 88-б.
39. Веников В.А. Теория подобия и моделирования. – М., 1966, 475-б.
40. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – М., 1968, 22-б.
41. Левый И. Искусство перевода. – М., 1974.
42. Смирнов А.А. мастерство перевода. Сб-к 12, 1981, 71-б.
43. Антокольский П., Әуезов М., Рыльский М. Художественные переводы литератур народов СССР. – В кн.: Вопросы художественного перевода. – М., 1955, 11-б.
44. Гачечиладзе Г.Р. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. – М., 1972, 176-б.
45. Соколов А.Н. Теория стиля. – М., 1968, 34-б.
46. Виноградов В.В. Стилитистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963, 72-б.
47. Варламова Е.Ф. Стилевая традиция как предмет анализа критики - В кн: Современная литературная критика. 70-е годы. - М., 1985, 149-б.
48. Бодгаедская И.Ю.Границы индивидуального стиля.- В кн. : Теория литературных стилей: современные аспекты изучения.– Л., 1982, 34-б.
49. Оңғарсынова Ф. Шілде. – А., 1978, 177-178 бб.
50. Унгарсынова Ф. “Полдневный жар”
51. Папаян Р. К вопросу о метрических эквивалентах. – В кн.: Мастерство перевода. Сборник 10-тый. М., 1975.
52. Ахметов З. Казахское стихосложение. – А., 1964.
53. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А., 1948, 175-б.
54. Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар - А., 1987, 1-том.
55. Лозинский М.Л. Искусство стихотворного перевода // “Дружба народов”, 1955, № 7.
56. Жовтис А.Л. “Стихи нужны...”, Алма-Ата, 1968.
57. Куспанов С. Переводы поэзии Абая на русский язык. Диссертация на соиск. уч. ст. к.ф.н., КазПИ, 1968.
58. Чуковский К. Высокое искусство. – М., 1964.
59. Габдуллин Б. Неподвластна чуждому уставу // Новое поколение, 1993, 30 июнь.
60. Материалы научно-теоретической конференции в ЖенПИ. – Алматы, 1992.
61. Бахтин М.М. Проблема материала, содержания и формы в художественном творчестве. – В кн.: Вопросы литературы и эстетики. Исследование разных лет. – М., 1975.
62. Добин Е. Герой. Сюжет. Деталь. – М.-Л., 1962.
63. Бадиков М. Мастерство и правда. – А., 1989.
64. Россельс Вл. Шоры на глазах. – В кн.: Мастерство перевода. Сб. 7-ой. М., 1970.
65. Унгарсынова Ф. Озарение. – М., 1980.
66. Баруздин С. Когда за стихами-личность // Дружба народов, 1986, № 12, 242-245 бб.
67. Бекбаев К. Только искреннсоть трогает струны души // Прикасп. коммуна, 1989, 23 дек., 12-б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
ӘДЕБИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВА ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ОРЫС ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАМАНДЫҚ: “0207” – АУДАРМА ІСІ
Орындаған:
Абдрахова Г.А.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент
Адаева Е.С.
Пікір сарапшы:
ф.ғ.к., доцент
Исмаилова Ж.А.
“Қорғауға жіберілді”
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Жақсылықов А.Ж.
“_____” __________2007 жыл
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3-8
1. Лирикалық шығармалардың көркем аудармасы
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9-12
1.1. Аудармашының теориялық дайындығының аударма үрдісіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2-18
1.2. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктері және олардың аудармада көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...18-22
1.3. Түпнұсқа стилі мен аударма стилінің
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..22-38
2. Фариза Оңғарсынованың шығармашылық мәнеріндегі өзіндік
ерекшеліктердің аударма барысында
сақталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-62
2.1. Фариза Оңғарсынова шығармаларының орыс тіліндегі
аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9-44
2.2. Татьяна Фроловская
аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..63-66
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...67-69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Белгілі бір тілден екінші бір тілге
жасалған көркем аудармалар әлем халықтары әдебиетінің өзара байланысы мен
өзара бірін-бірін толықтыруында, ғылым, мәдениет және ағарту саласындағы
халықаралық одақтастықты дамытуда маңызды рөл атқарады. Көркем аударма
теориясы КСРО тұсында-ақ жасалған болатын және ол әлемдегі ең мықты
мектептердің бірі деп саналды. Көркем аударма теориясы мен тәжірибесінің
белгілі өкілдері К.Чуковский, С.Маршак, М.Лозинский, Л.Мкртчян,
Г.Гачечиладзе, А.Федоров, А.Смирнов, И.Кашкин, М.Рыльский, С.Липкин аударма
ісінің дамуы үшін көп күш жұмсады.
КСРО тұсында одақтас республикаларда ұлттық әдебиеттердің орыс тіліне
аударылуымен қатар орыс классиктерінің шығармаларын ұлттық тілдерге аудару
үрдісі қатар дамыды, яғни ұлттық әдебиеттердің өзара аударма дәнекерлігі
арқылы бір-бірімен танысу үрдісі жүрді. Грузин, армян, тағы басқа тілдерден
жасалған аудармалар өзіндік ерекшелігі бар қазақ поэзиясының орыс тіліндегі
аудармаларына қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде, алайда осы кезге дейін
қазақ тіліндегі поэзиялық шығармалардың орыс тіліндегі аудармалары саны
жағынан да, сапасы жағынан да біраз жоғары деңгейге көтерілгендігі
аңғарылады. Қазақстан Республикасы бүкіләлемдік одаққа енген тұста өзге
мемлекеттермен экономикалық, саяси, мәдени, оның ішінде әдеби байланыстар
жақсартылуда. “Life of Kazakhstan” халықаралық журналында еліміздің әдебиет
және өнер саласындағы жетістіктері жарияланып тұрады.
Аударманың, оның ішінде көркем аударманың әдебиет дәнекерлігі, ақындық
сөз өнері арқылы дүниені қабылдауы әр түрлі, мәдени-тарихи ортасы алуан
түрлі халықтарды біріктіретін фактор ретіндегі маңызы арта түсуде.
Осылайша, аударма мәселелері тек маңызды ғана емес, сонымен қатар түрлі
халықтардың өзара мәдени құндылықтармен алмасу үрдісіне, яғни әлемдік
жаһандану үрдісіне енуі барысында қажетті деңгейде назар аударуды және
дұрыс шешімді талап ететін мәселе.
КСРО тұсында және қазіргі күнде де орыс тілі ұлттық әдебиеттер
арасындағы өзіндік ерекшелігі бар дәнекер рөлін атқаруда, бұл тіл арқылы
түрлі халықтардың бір-бірімен диалогы жүзеге асады. Сондықтан-дағы қазақ
тілінен орыс тіліне және керісінше орыс тілінен қазақ тіліне көркем
аудармалар жасау мәселесі жаңа, әлемдік сипатқа ие болады. Бұл, өз
кезегінде, қазақ әдебиетінің, оның ішінде, атап айтсақ, қазақ халқының
ақындық өнерінің аудармаларының сапалы болуын талап етеді.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударуға қатысты алғанда, көркем аударма
теориясы республикамыздағы аудармашылық өнердің ұзақ уақыт бойы даму
тарихында жинақталған көлемді тәжірибелік материалдардың сыни және
теориялық мәнге ие болуы тұрғысынан жеткілікті түрде шешімін тапқан жоқ.
Аударма мәселелерін көптеген қазақ ғалым-лингвистері, әдебиеттанушылары,
аударматанушылары түрлі қырынан қарастырғанын айта кету керек, бұл күрделі
аударма ісінде оң бағыт болып табылады.
Аударма мәселелері бойынша қазақ аударматануының негізін салған
еңбектер деп қазақ зерттеушілерінің келесі еңбектерін атауға болады:
“Көркем аударманың кейбір мәселелері” (жинақ, 1957); М.Қаратаев “Тынық
Донның қазақша аудармасы және көркем аударманың кейбір мәселелері”;
М.Жанғалин “Орысшадан қазақшаға аударудың негізгі принциптері туралы”;
М.Қаратаев “Дүниетаным және шеберлік” (1965); М.Қаратаев “Эпостан эпопеяға
дейін” (1969); М.Қаратаев “Асқар асулар алда” (1972); М.Жанғалин “Орысшадан
қазақшаға аударудың кейбір мәселелері туралы” (1958); С.Талжанов “Көркем
аударма туралы” (1962); С.Талжанов “Аударма және қазақ әдебиетінің
мәселелері туралы” (1975); Ә.Сатыбалдиев “Рухани қазына” (1965); С.Сейітов
“Өмір өрнектері” (1967); Т.Ахтанов “Керуен” (1969); Қ.Сағындықов “Көсемнің
асыл мұрасы” (1970); Т.Әбдірахманов “Жаңа ғасыр көгінде” (1969);
Ә.Нұрпейісов “Толғау” (1972); Ш.Сәтпаева “ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ-еуропалық әдебиет байланысы” (1972); “Қазақ
әдебиетінің ұлтаралық байланыстары” (жинақ, 1970) және т.б.
20-30 жылдардың басында, негізінен, орыс классикасы туындыларының
қазақ тіліне сөзбе-сөз аудармасы мәселелері қозғалды. Кейінгі жылдары
аударма әдебиеттің көлемі мен бағыты ұлғайды. Әсіресе, қазақ поэзиясы
туындылары орыс тіліне көптеп аударыла бастады. Осыған орай, қазақ поэзиясы
антологиясы басылымдарының өзіндік хронологиясын байқауға болады.
1936 жылы тұңғыш рет көлемі жағынан шағын “Қазақ поэзиясының
антологиясы” шықты. Мәскеудегі қазақ әдебиеті мен өнеріне арналған күндерде
1958 жылы екінші қазақ поэзиясының антологиясы шықты, бұл ішіндегі
материалдары жөнінен үлгі тұтарлық басылым болып саналды. Бұған алғы сөзді
М.Әуезов пен Т.Әлімқұлов жазды. 1972 жылы үшінші екі томдық “Қазақ кеңес
поэзиясының антологиясы” жарық көрді, бұған 85 қазақ ақынының
шығармаларының С.Маршак, К.Симонов, Я.Смеляков, Б.Слуцской, М.Луконин,
М.Львов, В.Савельев, Т.Кузовлева, А.Жовтис, К.Алтайский және т.б. орыс ақын-
аудармашылары жасаған аудармалары енді.
Осы аталған антологиялармен қатар кейін қазақ ақындары шығармаларының
орыс тіліндегі аудармалары енген өзге де антологиялар басылып шықты. Атап
айтсақ, сол кездері жарық көрген аударма жинақтардың көбі қазіргі қазақ
лирикасының, оның ішінде әйел ақындардың - М.Хакімжанова, Т.Әбдірахманова,
Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, К.Ахметова, А.Бақтыгереева, Р.Құнақова және
т.б. шығармалары болып табылады. Поэзиялық шығармалар аудармаларының
жинақтарының көбі Мәскеуде және Алматыда басылып шыққанын атап өту керек.
Аударма тарихын жасау – қазақ тілінен орыс тіліне аудару теориясы мен
тәжірибесін зерттеудегі маңызды міндет. Өзге елдермен салыстырғанда қазақ
аударматану мәселесінің бұл қыры жалпы әдеби үрдістің дамуынан көш кейін
қалуда. Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілінен орыс тіліне жасалған
аудармалар санаулы болғанмен, одан кейін аудармашылық үрдіс елеулі түрде
дамыды.
Тұңғыш рет орыс тілінде С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Мұқанов,
М.Әуезов туындылары жарық көрді. Мәскеудегі қазақ әдебиеті мен өнеріне
арналған күндер (1936 жылы) атаулы оқиға болды. Осыдан соң орыс тіліне
бірқатар қазақ ақындары мен жазушыларының туындылары аударылды. Бұдан сәл
кейінірек Л.Соболевтың редакциялауымен орыс тілінде бірінші рет Қазақ
поэзиясының антологиясы (“Песни степей”: Антология казахской литературы. -
М., 1940) шықты. Бұдан кейін қазақ жазушыларының таңдамалы шығармалары орыс
тілінде жекелеген жинақтар болып шыға бастады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында орыс тілінде Жамбыл Жабаевтың жалынды жырлары
жарқырап шықса, соғыстан кейінгі жылдары С.Мұқанов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев,
С.Мәуленов, И.Байзақов, Қ.Бекхожин және т.б. шығармалары аударыла бастады.
Қазақстандағы аудару ісінің дамығандығын республикамыздағы әдебиетшілерден
шығармалары орыс тілінде жарық көрмегендері жоқ. Бұл жерде, әрине, өз
оқырмандарын қазақ әдебиетіндегі шығармалармен таныстырып жүрген аудармашы
ақындардың еңбегі зор. Бұл – белгілі факт, бірақ сонымен қатар көркем
аударма сапасы мәселесі теориялық тұрғыдан өңдеуді қажет ететін өзекті
мәселелердің бірі болып қала береді.
Қазақ поэзиялық туындыларын орыс тіліне аудару тәжірибесін шартты түрде
мынадай кезеңдерге бөлуге болады: төңкеріске дейінгі, төңкерістен кейінгі,
соғыстан кейінгі. Бұл шартты түрде белгіленген кезеңдердің әрқайсысы
сыншылар мен әдебиеттанушылар тарапынан назар аударуды қажет етеді. Бұлар –
белгілі бір сәйкес тұрғыдан ерекше зерттеуді талап ететін өз алдына жеке
тақырыптар.
Қазақ тілінен орыс тіліне аударылған поэзиялық шығармалардың көптігі
соншалық, оларды зерттеп, жинақтап, ғылыми тұжырымдар жасап, қазақ
поэзиясын орыс тіліне аудару теориясын жасау шарт. Республикалық мерзімді
баспасөз беттерінде кейде қазақ ақындары шығармаларының орыс тіліндегі
аудармалары жөнінде мақалалар басылып, пікірлер айтылып жүр.
Негізінен, бұл басылымдарды үш топқа бөлуге болады: біріншісі
аудармашының қателері мен кемшін тұстарын көрсетсе [1-8], екіншісі – қазақ
ақынының шығармаларының немесе жеке жинағының орыс тілінде жарық
көргендігінің өзін құптап оң пікірлер жазылған мақалалар [9-15].
Мақалалардың тағы бір типі бар, бұларда қазақ ақындарының шығармашылығы
жөнінде олардың шығармаларының орыс тіліндегі аудармалары бойынша ой
айтылады және толықтай дәнекер өлеңдер мысалға келтіріліп, қандай да бір
автордың шығармашылығына жоғары, кейде тіптен асыра мақтау арқылы баға
беріледі. Не болмаса, керісінше, авторға сын айтады (аудармашыға осындай
лайықты сын берілгенде немесе нашар аударманың баспасөз бетіне шығуына жол
бергендерге сын айтылғанда) [16-21].
Кей әдебиеттанушылар аударма мәселесіне келгенде туыстығы жоқ жүйелерге,
яғни алуан түрлі тілдерге жататын өлеңдердің метрикалық сәйкестігін
іздейді. Атап айтсақ, бұл мәселе Б.Кенжебаев пен А.Жовтистің мақаласында
сөз болады, мұнда авторлар қазақ өлеңінің кейбір ерекшеліктерін атап өтеді,
орыс тілінде ұқсастықтарды табу мүмкіндіктерін атап өтеді [22]. Бұл
тақырыпқа арналған Г.Қамбарбаеваның мақаласында аударма өлеңнің түпнұсқаға
сәйкестігінің шешімі көп екендігі айтылады [23]. Қазақ өлеңінің өзіндік
ерекшелігін, атап айтсақ, ырғақтық табиғатын анықтау, қазақ тіліндегі және
орыс тіліндегі өлең ұйқастарының арақатынасын айқындау шарт екендігі аталып
өтеді. Г.Қамбарбаева “аударма барысындағы өлең формасы мәселесіне келгенде
негізгі нәрсе өлшем болып табылады, қазақ өлеңінің негізгі өлшемдері (өлең,
жыр, тақпақ) орыс тіліне аударылу барысында түрлі өлшемдер арқылы берілуі
мүмкін” деп тұжырымдайды. 11 буынды өлеңдер көбінесе үнді (тоникалық) өлең
түрімен және буынды-үнді өлең түрінің үш буынды өлшемінің біреуі арқылы
берілсе, жеті-сегіз буынды өлеңдер буынды-үнді өлең құрылысының үш буынды,
сонымен қатар екі буынды өлшемдері арқылы берілуі мүмкін, ал алты буынды
өлең түрі әдеттегідей орыс өлең құрылысындағы анапест үлгісі бойынша
беріледі.
Қазақ аударматануында қазақ тілінен орыс тіліне және орыс тілінен қазақ
тіліне прозалық шығармаларды аудару мәселесін зерттеу әлдеқайда дамыған.
Республика көлемінде мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен
сыни пікірлерде қазақ тілінен орыс тіліне поэтикалық аударма мәселесіне
сирек жағдайда ғана шолу жасалып келді. Мысалы, КСРО Жазушылар Одағының
“Аударма шеберлігі” деп аталатын белгілі басылымында ол пайда болғаннан
бастап 20-25 жылдай қазақ тілінен орыс тіліне поэзиялық аударма жасауға
арналған мақалалар жарық көрген жоқ.
Қазақстанда 1938 жылдан 1970 жыл аралығында қазақ тілінен орыс тіліне
жасалған поэзиялық шығармалардың аудармасы жөнінен бар-жоғы екі кандидаттық
диссертация қорғалған болатын. С.Құспанова диссертациясында Абай
шығармаларының отыз-қырық жыл ішінде жарық көрген аудармаларына талдау
жасалады. Зерттеу хронологиялық тәртіппен жүргізілген, бұл авторға
Қазақстандағы аударма ісінің даму сипатын көрсетуге мүмкіндік берген. Абай
туындыларының аудармаларына арналған үстіртін мақалаларға сын айтылады.
Автор талдай оқу мәселесін алға тартып, оны шешудің қажеттігін дәлелдеп
шығады. Қазақ поэзиясы классигінің туындыларының аудармалары бойынша
жазылған ескертулер орынды.
З.Жантекеева Сәкен Сейфуллин мен Ілияс Жансүгіров шығармаларының орыс
тіліндегі аудармаларында олардың мазмұнының жалпы идеялық-мағыналық қырын
жеткізу мәселелерін ғана қарастырады, қазақ өлеңінің белгілі бір идеялық-
эстетикалық мәнге, эмоционалдық-көркем тұтастыққа ие формасын орыс тілінде
қайта жасауға қатысты нақты мәселелерге тоқталмайды. Осыған орай сол кезде
қазақ тіліндегі түпнұсқа шығармалардың да, олардың орыс тіліндегі
аудармаларының да поэтикалық ерекшеліктеріне жинақтау түрінде нақты
әдебиеттану тұрғысынан талдау жасалмаған болатын.
Соңғы жылдары ғана қазақ аударматануының поэзиялық шығармалар
аудармасына қатысты мәселелеріне арналған біршама еңбектер жарық көре
бастады. Атап айтсақ, Н.Сағындықова, С.Алтыбаева сияқты зерттеушілердің
еңбектерінде қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылуы мәселесі сөз болады.
Н.Сағындықова сонау ХХ ғасырдың бас кезіндегі Абай, Сұлтанмахмұт, Сәкен,
Мағжан сияқты ірі поэзия өкілдері шығармаларының орыс тіліндегі
аудармаларына салыстырмалы талдау жасап, кейінгі 60-80 жылдардағы қазақ
поэзиясының ірі өкілдері саналатын Ж.Молдағалиев, Ә.Тәжібаев, Ж.Сыздықов,
А.Шамкенов, Д.Әбілов, Н.Баймұратов, А.Тоқмағамбетов, Х.Ерғалиев,
Ж.Нәжімеденов, Қ.Бекхожин, Ғ.Қайырбеков, Қ.Мырзалиев сияқты ақындардың
шығармаларын тілге тиек етеді.
С.Алтыбаева диссертациясында М.Хакімжанова, Т.Әбдірахманова,
Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, К.Ахметова, А.Бақтыгереева, Р.Құнақова сияқты
қазақ ақын әйелдерінің шығармаларының орыс тіліндегі түрлі аудармашылар
жасаған аудармаларына салыстырмалы талдау жасай отырып, аудармашылық стиль
мәселесіне баса назар аударады. Алайда автор әр ақынның өзіндік
ерекшелігіне, стиліне, оның орыс тіліндегі аудармасына талдау жасауда
әрқайсысының санаулы өлеңдерімен ғана шектелген. Бұлардың әрқайсысы жеке
зерттеуді қажет етеді.
Бұдан өзге лирикалық және азаматтық поэзияның корифейлері қаламынан
туған туындылардың орыс тіліндегі аудармалары мәселесіне арналған көлемді
еңбектер жоқ. Сондықтан аталмыш соңғы еңбек әлі де ғылыми өңдеуді қажет
ететін бұл күрделі мәселенің бастамасы іспеттес десек те болады.
Көптеген өлеңді орыс тіліне бірнеше аудармашы аударған, бұл поэзиялық
шығармалардың аудармасының көптеген мәселелерін, түпнұсқаны түсіндіруді әр
түрлі тұрғыдан қарастыруды, түпнұсқаның стилі мен аударма стилінің
қатынасын терең зерттеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, қазақ поэзиясын орыс тіліне аударуда белгілі бір тәжірибе
жинақталды, ол қазіргі таңда қазіргі қазақ аударматануында жеткілікті түрде
зерттелген жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыс барысында Н.Сағындықова,
З.Жантекеева, С.Алтыбаева, т.б. ғалымдардың еңбектері теориялық тұрғыдан
басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
қазақ әйелдер поэзиясының көрнекті өкілі Фариза Оңғарсынова шығармаларының
орыс тіліндегі аудармаларын зерттеу, тану. Сонымен қатар Т.Фроловскаяның
аудармашылық шеберлігін анықтап, белгілеу.
Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылуы мәселесіне байланысты
деректерді анықтау;
- Фариза Оңғарсынованың орыс тіліне аударылу деңгейіне баға беру,
яғни оның поэзиясын орыс тіліне аударған аудармашылар жайлы мағлұматтарды
жинақтау;
- Т.Фроловскаяның түпнұсқаның стилін, ұлттық колоритті сақтаудағы
шеберлігіне өзге аудармашылармен салғастыра отырып, сипаттама беру,
аудармашылық шеберлігін айқындау.
Зерттеу нысаны. Фариза Оңғарсынованың поэзиялық шығармаларының орыс
тіліндегі аудармалары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ақынның лирикалық шығармаларының
орыс тілінде жеке бірнеше жинақ болып жариялануы себепті, түпнұсқа мен
аударма арасындағы стилистикалық айырмашылықтарды, аударма барысында ұлттық
ерекшеліктің көрініс табуын сараптау, жеке аудармашының (Т.Фроловскаяның)
аудармашылық стилін айқындау.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін негізгі дереккөздерді жинау барысында баяндау,
түсіндіру, сұрыптау, жүйелеу, талдау, салғастыру, т.б. әдістер
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан тұрады.
1. ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ КӨРКЕМ АУДАРМАСЫ ПРИНЦИПТЕРІ
Поэзиялық аударма – сөз өнері. Әр өнер түріндегі сияқты, аударма
өнерінен де бұл күрделі де қастерлі істің әуелгі негізін салушылары
қалыптастырған белгілі бір дәстүрін табуға болады. Қазақ поэзиясы үшін оны
орыс оқырманына алғаш ашқан адам белгілі ленинградтық В.С. Рождественский
болып табылады. Кеңес жазушыларының І съезінен кейін, 30-жылдардың басында
Зоя Кедрина, Л.Соболевтермен бірге В.С. Рождественский қазақ халқының, оның
поэзия өнерінің ұлттық ерекшелігімен жете танысу үшін, өзіндік болмысының
түп-қойнауына ену үшін Қазақстанға келеді. Вс.Рождественский Абай,
І.Жансүгіров, Жамбыл, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов поэзиясын көп аударған.
С.Маршак, Я.Смелякова, Б.Слуцкой аудармаларымен қатар оның аудармалары
жоғары деңгейлі кәсібилікпен, қазақ ақындарының бейнелеудегі шеберлік
әлеміне тереңдей енумен ерекшеленеді.
Вс.Рождественскийдің аударма тәжірибесі арнайы зерттеу бола қалса, ол
қазақ поэзиясын орыс тілінде сөйлететін болашақ аудармашылар еңбегіне
маңызды әдістемелік нұсқау болар еді [24].
Қазақ әдебиетінің тарихы халық тарихымен, оның тұрмысымен, дәстүрімен,
мәдениетімен, дүниені қабылдаудағы психологиялық-этникалық ерекшеліктерімен
тығыз байланысты.
Қазақ халқының ақындық өнері оның ұлттық сипатын көрсетуінің ең
жоғарғы формасы ретінде тамыры ғасырлар қойнауына жалғасып кететін
дәстүрлерге бай.
Зерттеуіміздің объектісі болып отырған Ф.Оңғарсынова шығармашылығының
ерекшелігін бөліп көрсетпес бұрын қазақ әйел ақындарының поэзиясы белгілі
бір рөл атқарған қазақ поэзия өнерінің қалыптасу, даму тарихына аз ғана
шолу жасап өтейік.
Қазақ поэзиясында әйел ақындардың (күйші, жыршы, айтыскер)
шығармашылығы ерекше орын алады. Көне замандардан-ақ отбасы ошағының отын
өшірмей, сақтаушысы, көшпелі қазақтың өмірлік серігі, анасы болып келген
қазақ әйелінің, десек те, Азия жұрты әйелдерінен айырмашылығы, анағұрлым
еркін және бас бостандығы болған, бұл көшпелі қазақ халқы өмір сүрген
әлеуметтік және экономикалық жағдайларға байланысты.
Қазақ әйелінің ру басында, әскер басында жүргені, ауыл өміріне белсене
араласқаны кездейсоқ сирек құбылыс емес. Мысалы, Малайсары батырдың
қарындасы, әрі Қабанбай батырдың жары болған Гауһар халық есінде “Гауһар
батыр” деген атпен қалды. Ақылымен, алысты болжай алғандығымен белгілі,
халық оны күйеуімен қатар құрмет тұтқан тағы бір дана әйел – Есеней бидің
адал досы, өмірлік серігі болған Ұлпан. Ғ.Мүсірепов қазақ даласында аты
аңызға айналған осы бір жанға арнап “Ұлпан” романын жазған. Гауһар да,
Ұлпан да, өзге де теңдесі жоқ қазақ әйелдері өз халқы үшін өзіндік
ерекшелігі бар даналықтың, батылдықтың, ерліктің символы болумен қатар,
сұлулықтың, нәзіктік пен махаббаттың үлгісі де болған, бұған олар жөніндегі
қазіргі күнде де айтылар аңыздар дәлел.
Қазақ халқының эпикалық шығармаларындағы негізгі әйел образдары
жайында Н.С.Смирнова [25], М.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Қ.Жұмалиев [26]
еңбектерінде айтылған. Н.С.Смирнова қазақ эпосының поэтикасын зерттей
отырып, онда “поэтикаға айналдырудағы объект батырдың жан жары мен жорыққа
мінер аты болып табылады” деп атап өтеді [25.247]. Қазақ әдебиетіндегі әйел
образдарының өміршеңдігі мәселесін анықтауға белгілі бір деңгейде
қызығушылық танытқан еңбек ретінде С.Тойшыбаеваның төңкеріске дейінгі қазақ
әдебиетіндегі әйел образдары жөніндегі диссертациясын атап өтуге болады.
Төңкеріске дейінгі әдебиетіміздегі әйел образдарын көркем бейнелеу
тәсілдерін, идеялық-көркемдік дамуын автордың қазақ халық әдебиеті
дәстүрімен байланыстыруы орынды. Мұнда автор төңкеріске дейінгі қазақ
поэзиясында болған әйелге деген қарым-қатынастың екі түрін анықтайды: ислам
дініндегі және қарапайым көшпелі қазақтың әйелге деген қарым-қатынасы.
“Халық данасы, - деп жазады С.Тойшыбаев, - үстем таптың әйелге деген
надан, сорақы қарым-қатынасын әшкерелеп отырған” [27]. Зерттеуші қазақ
халқының батырлық дастандарында үнемі кездесетін үш ұнамды кейіпкерді бөліп
көрсетеді: батыр, оның ең бірінші көмекшісі – адал да ақылды жары және
жорыққа шығатын серігі – қанатты тұлпар.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі үздік жанрлардың бірі болып табылатын айтыс –
ақындардың домбырада сүйемелдеу арқылы орындалатын ақындық сөз жарысы.
Бастапқыда ер адамдардың сөз жекпе-жегі болған айтысқа көркемсөзді шебер
меңгерген суырыпсалма әйел ақындар да қатысқан.
Белгілі айтыс үлгілері ретінде бұл ретте Біржан сал мен Сара, Құныкей
мен Сүйінбай, Ырысжан мен Әсет, Ұлбике мен Күдері (Парасат, №2, 1992)
арасындағы айтыстарды атауға болады. Бұл айтыстар қазақ халқының ауызша
поэзиялық шығармашылығының ең үздік үлгілері болып саналады. ХІХ ғасырда
аты аталған Сара, 23 жасында трагедиялық өлімге душар болған Ұлбикелермен
(1825-1849) қатар Ажар Жұртбайқызы, Зұлқия Оспанқызы, Манат және т.б. әйел
ақындар өмір сүрген, олардың есімдері қазір қазақ халқының поэзиялық
шежіресіне қайта оралды.
Белгілі домбырашы, күйші, ақын, сонымен қатар ұлы қазақ композиторы
Құрманғазының шәкірті болып табылатын Дина Нұрпейісованы ерекше атап өту
керек. Оның арнайы зерттеуді қажет ететін ақын және сазгер ретіндегі
шығармашылығы қазіргі кезде кең таралған, өзіндік ерекшелігі бар қазақ
әйелдер поэзиясының қалыптасуындағы маңызды факторлардың бірі болып
табылады.
ХХ ғ. 30-жылдарының бас кезінде қазақ әдебиетіне С.Сейфуллин,
І.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов, Қ.Бекқожин,
Х.Ерғалиевтермен қатар Шолпан Иманбаева (1904-1926), Зияш Қалауова және
Мәриям Хакімжанова (1906) сияқты әйел ақындар келеді. Бұлар ең алғашқы
кәсіби деңгейдегі қазақ ақын әйелдері болып табылады. Осылардың ішінде
ерекше атап өтетін ақын – М.Хакімжанова, оның тұңғыш өлеңдер жинағы 1935
жылы шықты. Орыс зерттеушісі Е.Лизунова ол жөнінде: “С ее приходом в
казахской поэзии зазвучал чистый, искренний, мужественный голос,
утверждался глубокий лиризм, напевность стиха”, – деп жазады [28].
М.Хакімжанованың кітаптарын орыс тіліне Р.Тамарина, Т.Кузовлева,
О.Юровская, Л.Степанова, Т.Мадзигон, т.б. аударған. Сол сияқты әйел ақын
Т.Әбдірахманованың поэзиясын да орыс тілінде сөйлеткен аудармашылар бар,
олар: Т.Кузовлева, Л.Мигдалова, А.Жовтис. Кезінде оның шығармашылығы
жөнінде Н.Сағындықова мақала жазған [29].
Бұдан басқа да ХХ ғ. екінші жартысында қазақ поэзиясының аспанын
жарқыратқан жұлдыздар: Фариза Оңғарсынова, Марфуға Айтқожина, Күләш
Ахметова, Ақұштап Бақтыгереева, Риза Құнақова, Қанипа Бұғыбаева, т.б. Олар
өз шығармашылығында қазақ поэзиясы мектебінің ең үздік дәстүрлерін
жалғастырады, бұл, өз кезегінде, түр жағынан да, тақырып пен бейне
таңдаудан да көрінеді. Сонымен қатар бұл әйел ақындар уақыт тынысына үндес
жаңа тақырып, идея, бейне таңдауда үнемі ізденіс үстінде болды.
Қазақ әйелдер поэзиясындағы әлем моделі, ең алдымен, ерекше, тек әйел
психологиясына, қазақ әйелінің дүниені қабылдауына тән дүниетанымның,
аумалы-төкпелі дүниедегі өзінің тұлға ретіндегі бастамасын тануының
іргетасы негізінде құрылған. Отан, азаматтық борыш (әсіресе, Ф.Оңғарсынова
поэзиясында [30.10]), ақын және поэзия тақырыптары мен адамгершілік-
этикалық сипаттағы тақырыптар кең тұрғыда қарастырылады.
Сонымен қатар қазіргі ақын әйел ақындардың өзіне тән лирикалық
поэзиясы да алуан түрлі: ана, отбасы, әйел бақыты, махаббат, адалдық, шын
берілгендік, т.б. тақырыптар қозғалады. Әйел ақындардың ішінде
Ф.Оңғарсынова шығармашылығы ерекше көзге түседі. Оның шығармаларын орыс
тіліне аударғандар – Татьяна Фроловская, Лариса Тараканова, Петр Кошель,
Бронислав Кежун, Б.Авсагаров, т.б.
Жұмыстың зерттеу әдісі осы аталмыш аудармашылардың аудармаларын
салыстыруға негізделген, яғни негізгі әдіс – түпнұсқа мен аударманы
салыстырмалы талдау. Мұның әдістемесі мен принциптері Н.Любимова,
К.Чуковский, И.Кашкин, А.Федоров, М.Рыльский, Е.Эткинд, М.Лозинский,
Г.Гачечиладзе сияқты белгілі көркем аударма теоретиктерінің еңбектерінде
және М.Әуезов,, З.Ахметов, М.Қаратаев, С.Талжанов, А.Сатыбалдиев,
Х.Өзденбаев, Х.Садықов, Ф.Фаткуллин сияқты қазақ әдебиеттанушылары мен
аударматанушыларының еңбектерінде мазмұндалған. Бұл әдістеме біртұтас
көркем құрылым ретінде түпнұсқа мен аударманы кешенді зерттеуді көрсетеді.
1.1. Аудармашының теориялық дайындығының аударма үрдісіндегі рөлі
Теориялық дайындық түпнұсқаны аударма барысында функционалдық тұрғыдан
ұқсас түрде қайта жасаудың көптеген түрлі аспектілерін білдіреді:
1). Түпнұсқа тілін білу және аударманы жүзеге асыратын ана тілін шебер
меңгеру. Мұнан шығар талап – аудармашының лингвостилистикалық шеберлігі,
бұл түпнұсқаны толығымен қабылдау үшін және түпнұсқаның стилистикалық
ерекшеліктерін, поэтикалық тіл ерекшелігін аудармада жеткізе білу үшін
қажет.
2). Аудармада түпнұсқаның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сақтау аударма
қай тілден жасалса, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениеті, дәстүрі, әдет-
ғұрпы, дүниені түсінудегі және дүниені сезінудегі этнопсихологиялық
ерекшелігі саласынан білім-білігінің терең де кең болуын білдіреді. Бұдан
шығар талап – шығармашылығында ұлттық сипаттағы ерекшеліктер көрініс
табатын ақын қай халықтың өкілі болса, сол халықтың этнографиясын, тарихын,
эстетикасын міндетті түрде білу;
3). Кез келген ұлттық автордың поэтикасының негізінде жатқан көркемдік
заңдылықтарды, дүниетанымдық ерекшеліктерді тани білу. Ақынның жеке
тұлғалық және авторлық мәнер ерекшеліктері мен өзіне тән сипаттарын
айқындай білу және оны кейін аударма барысында шығармашылық түрде қайта
жеткізе білу, туғыза алу, яғни түпнұсқаның өзіндік стильдік ерекшелігін,
стилін түсіну поэзия заңдылықтарымен қоса кез келген шығарма поэтикасының
негізінде жатқан ішкі, идеялық-концептуалдық тұстарды алумен тығыз
байланысты.
Осылайша, аудармашы әрі зерттеуші ғалым, білімнің көптеген саласының
білгірі (әдебиеттанушы, лингвист, стилист, этнограф, тарихшы, психолог)
болуы керек, түпнұсқаның автор стилінің өзіне тән ерекшеліктері ретінде
танылатын поэтикалық құрылым мен идеялық мазмұнының барлық кемшін тұстарын
байқай білетін сыни көзқарасқа да ие болуы тиіс. Аударма туралы ғылымның әр
текті ғылыми пәндердегі көптеген ұғымдарға сүйенетіндігі кездейсоқтық емес.
Аудармашының теориялық дайындығы мәселесіне сапалы аударманың маңызды
шарты ретінде көптеген көркем аударма теориясы мен тәжірибесі өкілдері
тоқталған.
Мысалы, зерттеуші Ю.Покальчук былай деп жазады: “Бірақ сапалы көркем
аударма шығу үшін аудармашы автормен рухани үндестікке енуі керек.
...Қандай да бір автордың шығармасын аудару үшін аудармашының ақын қай орта
туралы жазды, сол ортаны, материалдық және рухани құндылықтарды, нақты
пәндерді, күнделікті тұрмысты, тарихты, географияны және т.б. білуі шарт,
яғни шығарма қай халық туралы және қай халық тілінде жазылса, сол халық
арасына, сол елге бас сұғуы керек, сонда ғана аудармаға қол жеткізуге
болады” [30.16]. Осы қойылған талаптарға үндес Е.Г.Эткинд мынадай тұжырым
жасайды: “Ничто не может быть вреднее для переводчика, чем слепая вера в
интуицию, в порыв творческого вдохновения” [31.70].
Поэзиялық шығармаларды аударудағы негізгі мәселелердің бірі
түпнұсқаның ұлттық-мәдени ерекшелігін сақтау болып табылады. Аудармада
ұлттық ерекшелікті жоғалтуға жол бермеу көркем аударма теориясының ең басты
ережесіне саяды: көркем шығарманы келесі бір тілге аударуда түпнұсқаның
ұлттық ерекшелігі оның негізін құрайтын бастама ретінде толықтай сақталуы
тиіс.
Түпнұсқада қамтылған ұлттық-мәдени ақпаратты аудармада міндетті түрде
жеткізу керектігі мәселесі - әдеттегіден тыс күрделі де көп қырлы мәселе.
Көркем аударма теориясының өкілдері өз еңбектерінде аударма теориясы мен
тәжірибесінің негізгі мәселелерінің бірі ретінде функционалдық көзқарас
тұрғысынан шығарманың ұлттық ерекшелігін адекватты түрде жеткізе білу
мәселесін қарастырады.
Бұл ретте эстон ғалымы Яан Кростың мына пікірі орынды: “Поэзияда
көрініс тапқан ұлттық мәдениет ұлттық сипаттағы құбылыс болып табылады,
немесе, дәлірек айтсақ, ұлттық поэзия ұлттық сипаттың көрінісі болып
табылатындығымен қызықты. Сондықтан аудармашы аударылатын материалдың
ұлттық өзіне тән болмысын сезінуі тиіс... Аудармашы алдында тұрған міндет –
ақын шығармашылығынан оның ішкі, жеке тұлғалық ерекшеліктерін табу. Бұл
екеуі де – аудармашы қолөнерші ретінде емес, суретші ретінде жұмыс істеуге
ұмтылса ғана мүмкін болар нәрсе” [32].
Осылайша, функционалдық адекватты аударма жөніндегі көзқарас
тұрғысынан аудармада ұлттық-мәдени ақпаратты қайта жасау мәселесі қазақ
тілінен орыс тіліне аударма жасау барысында міндетті түрде берілуі тиіс
келесі аспектілерді алға тартады:
1). Ұлттық бейнелі, көркем образдар жүйесі; олардың көбі аллюзиялық
сипатқа ие (бұл, әсіресе, Ф.Оңғарсынова лирикасында – “Жантолы
монологында”, “Сарығұл...”, “Махамбет” циклінде, т.б. көрінеді);
2). Өзіне тән поэтикалық элементтер – ұлттық-мәдени дәстүрдің, ұлттық
дүниетанымның таңбасы бар метафоралар, метонимиялар, синекдохалар,
эпитеттер, теңеулер.
Түпнұсқаның поэтикалық тілінің бұл стилистикалық құралдары ондағы ішкі
мазмұнды толықтыра түсіп, оған өзгешелік пен ұлттық өзіндік ерекшелік
беріп, поэтикалық деталь қызметін атқарады;
3). Интонация, ритм, синтаксис түпнұсқа өлеңнің мазмұнды өлшемдері
ретінде поэзияны туғызудың анағұрлым ұлттық формалары болып табылады.
Көркем аударма туралы қазіргі ғылымда аударма түрлері түрліше
топтастырылып жүр, бұл топтастырулардың көпшілігінде, негізінен, түпнұсқаға
функционалдық жағынан сәйкестік деген мәселеге баса назар аударылады.
Егер бұл мәселенің тарихына үңілер болсақ, біз көркем аударма
табиғатының көрініс табуы тұрғысынан алғанда ерекше қызықты (түпнұсқаға
эстетикалық тұрғыдан тең шығарма туғызу) және қазақ лирикасын орыс тіліне
аудару теориясы мен тәжірибесі үшін маңызды тұжырымдар таба аламыз.
Мысалы, ХХ ғасырдың басында орыстың тамаша ақыны және аудармашы
В.Брюсов поэзия аудармасының негізгі принципі жөнінде былайша тұжырым
жасайды: “Воспроизвести при переводе стихотворения все эти элементы (...)
полно и точно – немыслимо. Переводчик обычно стремится передать лишь один
или в лучшем случае два (большей частью – образы и размер), изменив другие
(стиль, движение стиха, рифмы, звуки слов). Но есть стихи, в которых
первенстующую роль играют не образы, а, например, звуки слов (...) или даже
рифмы (например, в шуточных стихотворениях). Выбор этого элемента, которрый
считаешь наиболее важным в переводимом произведении, составляет метод
перевода” [31.42].
Түпнұсқаның өзге ұлттық тілде дұрыс, дәл (көркемдік тұрғысынан)
жеткізілгендігіне немесе жеткізілмегендігіне, автор стилі мен оның
аудармасының стилі арасында қандай пропорцияның бар екендігіне қарай
аудармашылық интерпретацияның келесі типтері бөліп көрсетіледі:
1) cөзбе-сөз; 2) оңайлатылған; 3) адекватты [33]. Зерттеуші
Е.Витковский аударманың келесі типологиясын ұсынады: 1. проза түріндегі,
жолма-жол аударма; 2. түпнұсқадағы буын мен жол санын мөлшерлі түрде
қадағалай отырып, буынды өлең түрінде аудару; 3. буынды-екпінді ақ өлең
аудармасы; 4. мүмкіндігінше “тепе-тең көлемділікті” сақтай отырып, тұтас
сәйкестікке құрылған аударма; 5. аударма емес, ыңғайластыру [34].
Бұдан да өзге классификациялар бар, бірақ олардың өзегі бір: көркем
аударма туған тілде түпнұсқаға ұқсас, эстетикалық жағынан тең көркем туынды
жасау болып табылады. Қазақ аударматануында анағұрлым жинақталған түрдегі
және өзекті классификация болып С.Талжановтың классификациясы танылады:
“Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын
жетік білмеуден, оригиналдың өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі
аудармашының өзіне тиімділігін көруден туады. Қысқасын айтқанда, еркін
аударма әрбір елдің балаң кезінде, мәдени шеңбердің тараң кезінде пайда
болады.
Аудармадағы екінші әдіс – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбінесе,
оригиналдың тілін мол түсіндіргенде болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұзақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де, тіпті
нүктелерін де дәл түсіруді күйттейді. Осының салдарынан барып, аударма
сіресіп шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық
та түсінбейтін болады.
Аударманың үшінші тәсілі – балама (адекватный) аударма. Бұл - ең қиын
түрі. Мұны екі тілді білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі сырын сарқа
түсінетіндер орындайды. Оның үстіне автордың дыбыс ырғағын, тілі
әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтқысыз, жете ұғынатындар жасайды.
Осыған қосымша екі елдің (аудармашы ел мен аударылатын елдің) мәдени
сатысы бірдей болған мезгілде ығы-жығы білінбей, тігісі жаттығып кетеді.
Төл әдебиеті мен аударма әдебиетінің арасында айырма болмай қалады. Бұған
бүгінгі орыс әдебиеті айғақ. Өйткені батыс тілдерден аударған Бальзак пен
Л.Н.Толстой бірден оқылады. Ендеше, бұл ерте араласқан екі елдің мәдениет
басқышы қаба-қатарлығын дәлелдейді” [35].
Қажым Жұмалиевтің орыс классикалық поэзиясынан Абай жасаған аудармалар
жөніндегі ойлары ойландырарлық [36].
Осетин сыншысы және аудармашысы Н.Джусойтының аударма мен түпнұсқаның
көркем аударма өлшемі ретіндегі салғастыруға келу деңгейі жөніндегі пікірі
де орынды: “Дәлме-дәл көркем аударма жөнінде сөз қозғау аударма мәтінді
түпнұсқамен салғастыруға келетін жағдайда мүмкін болмақ. Егер ол мұндай
салғастырмалылыққа ие болмаса, онда біздің алдымызда аударма емес,
аудармаға жатпайтын қандай да бір өзгеше түр болмақ – еркін ауыстыру,
тақырыпты вариациялау, өңдеу, қиял және т.б. Әдеби еңбектің бұл түрлерінің
адекватты көркем аударма өнеріне тікелей қатысы жоқ және оларды адалдық
және шынайы жүзеге асыру өлшемімен тексеру мүмкін емес. Бұл өлшем
(критерий) аударма туындының бұрмаланбаған, табиғи қасиетінен, яғни оның
түпнұсқамен кез келген мазмұндық және форма құрушы деңгейде
салғастырмалылығынан келіп шығады” [37].
Аударманың түпнұсқаға функционалдық жағынан тепе-теңдігі жөніндегі
қағиданың негізінде жатқан талап – аудармада түпнұсқаға адекватты және
сәйкес болып табылатын эстетикалық әсерге қол жеткізу. Функционалды аударма
дегеніміздің өзі аударманың түпнұсқаға эстетикалық жағынан тепе-теңдігін,
эстетикалық мәнінің бірдейлігін, тең құндылығын білдіреді.
Көркем аударманың функционалдық тепе-теңдігі теориясы жалпы тепе-
теңдік теориясынан келіп шығады: “Как известно, соотношение абсолютной и
относительной истины не может быть понято без учета активной роли
познающего субъекта. Мы не можем исчерпать в одной модели все содержание
сложной, развивающейся системы, но мы можем с достаточной полнотой раскрыть
именно тот ее “срез”, который нам необходим в данных условиях практики.
Таким образом, в процессе моделирования практическая потребность задает не
только критерий адекватности модели оригинала, но и определяет те стороны,
которые необходио промоделировать в конкретных условиях (...). С помощью
каждой конкретной модели мы раскрываем относительную – и вместе с тем
объективную – истину, а “динамически”, потенциально “бесконечное множество
моделей ведет нас к истине абсолютной” [38].
Көркем аударма теориясына қатысты алғанда мұндағы “модель” аударма
болып табылады, ал “күрделі, дамушы жүйе” – түпнұсқа шығарманың өзі.
Бірнеше нұсқа модельдерді – түрлі аудармашылар жасаған аудармалар арқылы
біз олардың түпнұсқаға функционалдық жағынан тепе-теңдігін анықтауға
тырысамыз.
Тепе-теңдік теориясына сәйкес, көркем аударманың өзі модельдеу
типтерінің бірі болып табылады [39], өйткені көркем аудармаға қойылатын ең
басты талап аударманың (немесе аудармалардың) түпнұсқаға функционалдық тепе-
теңдігіне, яғни эстетикалық тең құндылығына қол жеткізу (немесе қол
жеткізуге ұмтылу) болып қала береді.
Аударманың түпнұсқаға функционалдық тепе-теңдігі теориясы кейін
көптеген ғалым-аударматанушылардың, әдебиеттанушылардың, лингвистердің
еңбектерінде қарастырылды. Орыс ғалымы А.В.Федоров былай деп жазады:
“Всякая творческая деятельность нуждается в установлении закономерностей и
в творческом обобщении, которое позволяло бы извлекать из него выводы более
широкого масштаба, распространять из на целый ряд случаев, преодолевать
импиризм, кустарные приемы работы” [40].
Аударма теориясы мен тәжірибесінің негізгі принципін анықтау қажеттігі
кез келген әдеби аударманың мақсаты мен міндеттеріне функционалдық
сәйкестік принципін енгізуге елеулі түрде ықпал етті.
Көркем аударма теориясының тағы бір өкілі Вилям Матезиус функционалдық
аударма табиғатын былайша сипаттайды: “В сущности, поэтический перевод
должен оказать на читателя такое же воздействие, какое оказывает подлинник,
пусть даже иными художественными средствами, чем в оригинале.Часто те же
или приблизительно те же средства воздействиуют различно. Положение, что
тождество художественного воздействия важнее использования схожих
художественных средств, в особенности важно при переводе поэтических
произведений” [41.79].
В.Матезиустың пікіріне ұқсас пікірді Р.Якобсон да айтқан болатын:
“Думается, что мы художественно приблизимся к оригиналу тогда, когда
созвучно чужеязычному поэтическому произведению будет избрана форма,
которая в кругу форм данного поэтического языка не внешне, а функционально
отвечает форме оригинала” [41.36].
Осы В.Матезиус пен Р.Якобсонның тұжырымдарына шолу жасай отырып,
И.Левыйдың өзі де мынадай ой түйіндейді: “Наиболее творческой для теории
первода надо считать консепсию функционального подобия, согласно которой
изучается информационная функция тех или иных языковых элементов подлинника
и усттановливается какие языковы средства способны выполнить ту же функцию
в переводе” [41.36].
Позия мәтіні біртұтас, құрылымдық-функционалдық бірлік болып табылады,
ондағы бар компоненттер (конструктивті, ырғақ құрушы, бейнелік-стильдік
және т.б.) өзара байланысты және бір-біріне өзара негізделген.
Өлеңнің кез келген компоненті белгілі бір қызмет, оның ішінде
ақпараттық-мәнерлілік қызметін атқарады. Поэзиялық аудармада элементтердің
өзара байланыстарын, олардың функционалдық-стилистикалық бағыттылығын
түсіну маңызды шарт: олардың кейбірі шығарманың мәнін ашатын, денін
құрайтын өзекті, негізгі тұс, “стильдік доминант” ретінде қызмет атқаруы
мүмкін, келесі біреулері поэтикалық деталь рөлін, образды, жағдайды,
кейіпкер күйін бейнелеуде, колоритті қайта туғызуда белгілі бір бейнелеу
құралы қызметін атқарады.
Алайда алдыңғылары да, кейінгілері де өзара бір-біріне тәуелді, жеке,
жалғыз болуы мүмкін емес, бұлардың жиынтығы шығарманың поэтикасын құрайды,
сонымен қатар қандай да бір деңгейде бір-біріне тәуелсіз, бұл ретте олар
бағыты бойынша түрлі көркемдік қызмет атқарады.
Аударма барысында поэзиялық туындының осы екі қырын ескеру, екі
компоненттің сипатын, стилистикалық бағытын дұрыс түсіну, олардың
контекстегі мәні мен рөлін дұрыс бағалау маңызды, содан соң ғана,
компоненттердің ішкі өзара байланыстарын, мәтін ішінде орналасу
заңдылықтарын анықтап алғаннан кейін түпнұсқаны өзге бір ұлттық тіл
материалы негізінде шығармашылық тұрғыдан қайта жасау үрдісіне кірісу
керек.
Функционалдық тепе-теңдікке қол жеткізудегі мүмкін жолдардың бірі
түпнұсқадағыға тең белгілі бір эстетикалық эффектіні тудыруда шығарма
поэтикасының функционалдық жағынан маңызды элементтерін іріктеу болып
табылады.
Лирикалық өлеңді аударудағы маңызды нәрсе аудармашының өлең сазын,
стиль құрушы фактор рөлін атқаратын үндестіліктің өзіндік ерекшелігін
жеткізе алуы болып табылады.
Лирикалық шығарманың жалпы идеялық, образдық жүйемен тығыз байланысты,
автор қалауы бойынша құрылған үндестілігі елеулі түрде экспрессивті-
эмоционалды мәнге ие, бұл оқырман санасында белгілі бір ассоциациялы
бейнелерді тудырады.
Осылайша, үндестікті сақтау түпнұсқаға функционалдық жағынан тең
аударманы тудырудағы маңызды шарттарының бірі болып шығады. Бұл жөнінде
орыс ғалымы А.А.Смирнов былай деп жазады: “Адекватным мы должны признать
такой перевод, в котором переданы все намерения автора ... в смысле
определенного идейно-эмоционального воздействия на читателя, с соблюдением
по мере возможности (путем точных эквивалентов или удовлетворительных
субститутов подстановок) всех применяемых авторам ресурсов образности,
колорита, ритма (в том числе и тональности – А.С. и т.п). Последние должны
рассматриваться не как самоцель, а только как средство для достижения
общего эффекта” [42].
1.2. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктері және олардың аудармада көрініс
табуы
Аудармашылық стиль мәселесі қазіргі аударма теориясы мен
тәжірибесіндегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Аудармашылық
стиль – аудармашы стилі аудармашының аударманың қай типіне
(“функционалдық”, “дәл”, “еркін”) ден қоятындығына орай әр түрлі болады.
Аудармашыға аударманың қай түрінің анағұрлым жақын екендігін анықтау
үшін оның (бір ақынның ғана емес, мүмкін болса, бірнеше ақыннның)
аудармаларының көбін талдап, оның аудармашылық поэтикасының ерекшеліктерін,
өзіне тән сипаттарын, оның түпнұсқа поэтикасына, аударып отырған автордың
идеялық-көркем концепциясына сәйкестігін не сәйкес келмейтіндігін айқындау
керек.
Аудармашылық стиль – реалды құбылыс, түпнұсқа поэтикасын қарастырумен
байланысты сыни талдаудың пәні болмауы мүмкін емес, бірақ аудармашылық
стиль сонымен қатар аудармашы ақынның өзіндік жеке мәнерін де білдіреді,
мұны аударма мәтінді түпнұсқамен салыстыру арқылы анықтауға болады.
Аударманың белгілі бір арнайы саласында жұмыс істейтін ақынға аударма
жасау барысында өз жеке мәнерінен, жеке көркемдік таным-қызығушылығынан
толықтай арылу өте қиын, бірақ сапалы, функционалдық жағынан ұқсас аударма
жасау үшін қажетті шарт.
Керісінше жағдайда аударылып отырған автордың өзіндік ерекшелігі, оның
өзіндік жеке стилі, авторға тән ерекше дүние тануды қамтитын көркем
концепция жоғалуы мүмкін. Сондықтан аудармашылық стиль мәселесі –
түпнұсқаны аудармашының аударылатын шығармаға деген өзіндік жеке
көзқарастары негізінде қайта жеткізу мәселесі.
Бір тілден екінші тілге аударма жасау барысында белгілі бір қиындықтар
туындататын объективті себептер бар: түпнұсқа мен аударма тілдері
арасындағы лингво-стилистикалық қатынастар, шығарманың мазмұндық іші қыры
мен түр жағы және аударма арасындағы қатынастар; түпнұсқа мен аударманың
эстетикалық бағыттылығы (құндылығы) арасындағы арақатынас.
Кез келген жағдайда аудармашылық өнердің бұлжымас заңы кез келген
көркем мәтіннің тәжірибе жүзінде аударуға келетіндігі болып табылады.
Жазушылардың екінші съезінде П.Антокольский, М.Әуезов, М.Рыльскийлердің
бірлесіп жасаған баяндамаларында аударма мақсаты айқын да анық қойылып,
оның қоғамдық-тарихи тұрғыдан алғандағы негізгі қызметтері, оның негізгі
мазмұны анықталды: “Біз кез келген тілден кез келген тілге аударма жасауға
болады, аударуға келеді деп тұжырымдаймыз” [43].
Белгілі бір мәтіннің тәжірибе жүзінде аударуға келетіндігі жөніндегі
мәселе қазіргі таңда да, оның ішінде қазіргі қазақ лирикасын орыс тіліне
аударуда өзекті мәселе болып отыр. Аудармашылық стильдер кешенді түрде
қарастырылады: аудармашылар қай ақынды аударады, сол ақынға байланысты
жекелеген аудармашылар стилін атап көрсету, яғни ақын (түпнұсқа авторы) –
аудармашы (бұл біреу емес, бірнеше ақын болуы мүмкін).
Қазақ тілінен орыс тіліне аударылған лирикалық шығармалар авторларының
белгілі бір тұрақты аудармашылары бар. Мысалы, Күләш Ахметованы –
Н.Чернова, М.Айтқожинаны – Т.Кузовлева, А.Бақтыгерееваны Р.Тамарина,
Т.Кузовлева аударған.
Фариза Оңғарсынованың поэзиясын тұрақты аударып, жеке жинақтар шығарған
орыс ақыны – Татьяна Фроловская. Осы аталған және өзге де аудармашылар бір-
бірінен мағыналық жағынан, стилистикалық бағыттылығы бойынша, қандай да бір
аудармашы ұстанатын концепция бойынша ерекшеленеді. Аудармашы
аудармаларының стилі белгілі бір аудармашылық әдісті көрсетеді, мұның
негізінде аудармашының түпнұсқаны жеткізудегі көркемдік концепциясы жатыр.
Фариза Оңғарсынованы аударған аудармашылардың ішінде Л.Тараканова
аудармалары көптеген ауытқушылықтарымен көзге түседі. Ол, ең алдымен,
түпнұсқадағы негізгі идеялық-тақырыптық мазмұнды, ойды түпнұсқа мәтінін,
оның жекелеген сөз формаларын, құрылымдық элементтерін сөзбе-сөз жеткізуге
тырысқан, осының нәтижесінде аударма тілі көркемдіктен, қуаттылықтан
айрылған, нақтылықтың орнына сипаттау пайда болған.
Т.Фроловскаядағы ауытқушылықтар: автор ойының импульсивтілігі, ауырлығы
көбінесе оғаш көрінетін, мәтін мазмұнының көзге бірден түсетін үнге
толылығы байқалатын стилистикалық және мағыналық шашыраңқылыққа жалғасып
кетеді. Алайда эстетикалық көзқарас тұрғысынан, яғни түпнұсқаға
функционалдық жақындыққа қол жеткізу тұрғысынан алғанда, Л.Тараканованың
интерпретациясына қарағанда, Т.Фроловскаяның аудармалары Ф.Оңғарсынова
поэзиясына жақынырақ.
Т.Фроловская аудармалары түпнұсқа поэтикасының жекелеген тұстарын бірде
күшейте отырып, бірде алып тастай отырып, бәрібір де Ф.Оңғарсынова
поэзиясының жалпы эмоционалдық қалпын жеткізген. Ф.Оңғарсынованың авторлық
мәнеріндегі интонацияның ауырлығы, ой мен сезімнің жоғары экспрессиялылығы,
психологизм және өзге де детальдар Т.Фроловская аудармаларында тұтастай
көрініс табады.
Келесі бір назар аударарлық мәселе, Т.Фроловскаяның окказионализмдерді,
жоғары экспрессивті реңкі бар ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздер мен поэзия
тіліне жатпайтын қарапайым сөздерді, сұрақ белгісімен және леп белгісімен
келген құрылымдарды енгізу арқылы түпнұсқа мәтінін “күшейткені соншалық”,
түпнұсқаның психологиялық, стилистикалық, идеялық-тақырыптық бейнесі
өзгеріп, аудармашының жеке өзіндік стилі жеткізілген.
Лирикалық өлең поэтикасына қатысты ұғымдар қатарында стиль ұғымы ерекше
орын алады. Стиль өлеңін барлық өзара байланысты және өзара бір-біріне
негізделген компоненттерінің жиынтығы ретінде танылады. Сондықтан поэзиялық
шығарманың стилін автор өзінің көркемдік концепсиясын білдіру үшін
қолданған таза стилистикалық құралдар мен тәсілдердің тұйықталған жүйесі
ретінде қарастыру мүмкін емес.
Керісінше жағдайда өлең стилі лингвистикалық тар сипаттағы сандық
белгіге ғана жатқызылуы мүмкін. Поэтикалық стиль ұғымы кең мағынада:
өлеңнің белгілі бір қызмет атқаратын және автордың шығарманың тақырыбы мен
идеясын ашудағы жалпы көркемдік таным-білігіне тәуелді барлық форма құрушы,
құрылымдық элементтерінің кешені ретінде қарасытырылуы керек. Басқа сөзбен
айтқанда поэзиялық шығарманың стилі автор қолданатын формалық-құрылымдық
және бейнелік-стилистикалық құралдардың маңыздылығын білдіреді.
Осыған орай Г.Р. Гачечиладзенің мына бір тұжырымы орынды: “Стиль,
произведение с одной сторон, есть производное от его идеи и через нее –
мировоззрения автора. С другой стороны, стиль сам является результатом
поисков наиболее удачных языковых средств для лучшего воплощения идеи
произведения” [44].
Стильді, осылайша, кең түрде әдебиеттану тұрғысынан түсіндіру,
поэзиялық шығарманың стильдік ерекшеліктерін талдауға тек лингвистикалық
тұрғыдан келу мүмкіндігі қарағанда, стильдің ұғым ретіндегі мағынасының
тереңдігі мен кеңдігін көрсетеді. Стиль өлеңнің поэтикалық жүйесінің
маңызды компоненті, автордың көркемдік концепциясының шоғырландырылған
түрде берілуі ретінде танылады.
Орыс зерттеушісі А.Н.Соколов бұл жөнінде мынадай тұжырым жасайды: “Где
нет художественного закона или закономерности, нет и стиля собственном
смысле слова, ... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
ӘДЕБИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВА ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ОРЫС ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАМАНДЫҚ: “0207” – АУДАРМА ІСІ
Орындаған:
Абдрахова Г.А.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент
Адаева Е.С.
Пікір сарапшы:
ф.ғ.к., доцент
Исмаилова Ж.А.
“Қорғауға жіберілді”
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Жақсылықов А.Ж.
“_____” __________2007 жыл
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3-8
1. Лирикалық шығармалардың көркем аудармасы
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9-12
1.1. Аудармашының теориялық дайындығының аударма үрдісіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2-18
1.2. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктері және олардың аудармада көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...18-22
1.3. Түпнұсқа стилі мен аударма стилінің
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..22-38
2. Фариза Оңғарсынованың шығармашылық мәнеріндегі өзіндік
ерекшеліктердің аударма барысында
сақталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-62
2.1. Фариза Оңғарсынова шығармаларының орыс тіліндегі
аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9-44
2.2. Татьяна Фроловская
аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..63-66
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...67-69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Белгілі бір тілден екінші бір тілге
жасалған көркем аудармалар әлем халықтары әдебиетінің өзара байланысы мен
өзара бірін-бірін толықтыруында, ғылым, мәдениет және ағарту саласындағы
халықаралық одақтастықты дамытуда маңызды рөл атқарады. Көркем аударма
теориясы КСРО тұсында-ақ жасалған болатын және ол әлемдегі ең мықты
мектептердің бірі деп саналды. Көркем аударма теориясы мен тәжірибесінің
белгілі өкілдері К.Чуковский, С.Маршак, М.Лозинский, Л.Мкртчян,
Г.Гачечиладзе, А.Федоров, А.Смирнов, И.Кашкин, М.Рыльский, С.Липкин аударма
ісінің дамуы үшін көп күш жұмсады.
КСРО тұсында одақтас республикаларда ұлттық әдебиеттердің орыс тіліне
аударылуымен қатар орыс классиктерінің шығармаларын ұлттық тілдерге аудару
үрдісі қатар дамыды, яғни ұлттық әдебиеттердің өзара аударма дәнекерлігі
арқылы бір-бірімен танысу үрдісі жүрді. Грузин, армян, тағы басқа тілдерден
жасалған аудармалар өзіндік ерекшелігі бар қазақ поэзиясының орыс тіліндегі
аудармаларына қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде, алайда осы кезге дейін
қазақ тіліндегі поэзиялық шығармалардың орыс тіліндегі аудармалары саны
жағынан да, сапасы жағынан да біраз жоғары деңгейге көтерілгендігі
аңғарылады. Қазақстан Республикасы бүкіләлемдік одаққа енген тұста өзге
мемлекеттермен экономикалық, саяси, мәдени, оның ішінде әдеби байланыстар
жақсартылуда. “Life of Kazakhstan” халықаралық журналында еліміздің әдебиет
және өнер саласындағы жетістіктері жарияланып тұрады.
Аударманың, оның ішінде көркем аударманың әдебиет дәнекерлігі, ақындық
сөз өнері арқылы дүниені қабылдауы әр түрлі, мәдени-тарихи ортасы алуан
түрлі халықтарды біріктіретін фактор ретіндегі маңызы арта түсуде.
Осылайша, аударма мәселелері тек маңызды ғана емес, сонымен қатар түрлі
халықтардың өзара мәдени құндылықтармен алмасу үрдісіне, яғни әлемдік
жаһандану үрдісіне енуі барысында қажетті деңгейде назар аударуды және
дұрыс шешімді талап ететін мәселе.
КСРО тұсында және қазіргі күнде де орыс тілі ұлттық әдебиеттер
арасындағы өзіндік ерекшелігі бар дәнекер рөлін атқаруда, бұл тіл арқылы
түрлі халықтардың бір-бірімен диалогы жүзеге асады. Сондықтан-дағы қазақ
тілінен орыс тіліне және керісінше орыс тілінен қазақ тіліне көркем
аудармалар жасау мәселесі жаңа, әлемдік сипатқа ие болады. Бұл, өз
кезегінде, қазақ әдебиетінің, оның ішінде, атап айтсақ, қазақ халқының
ақындық өнерінің аудармаларының сапалы болуын талап етеді.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударуға қатысты алғанда, көркем аударма
теориясы республикамыздағы аудармашылық өнердің ұзақ уақыт бойы даму
тарихында жинақталған көлемді тәжірибелік материалдардың сыни және
теориялық мәнге ие болуы тұрғысынан жеткілікті түрде шешімін тапқан жоқ.
Аударма мәселелерін көптеген қазақ ғалым-лингвистері, әдебиеттанушылары,
аударматанушылары түрлі қырынан қарастырғанын айта кету керек, бұл күрделі
аударма ісінде оң бағыт болып табылады.
Аударма мәселелері бойынша қазақ аударматануының негізін салған
еңбектер деп қазақ зерттеушілерінің келесі еңбектерін атауға болады:
“Көркем аударманың кейбір мәселелері” (жинақ, 1957); М.Қаратаев “Тынық
Донның қазақша аудармасы және көркем аударманың кейбір мәселелері”;
М.Жанғалин “Орысшадан қазақшаға аударудың негізгі принциптері туралы”;
М.Қаратаев “Дүниетаным және шеберлік” (1965); М.Қаратаев “Эпостан эпопеяға
дейін” (1969); М.Қаратаев “Асқар асулар алда” (1972); М.Жанғалин “Орысшадан
қазақшаға аударудың кейбір мәселелері туралы” (1958); С.Талжанов “Көркем
аударма туралы” (1962); С.Талжанов “Аударма және қазақ әдебиетінің
мәселелері туралы” (1975); Ә.Сатыбалдиев “Рухани қазына” (1965); С.Сейітов
“Өмір өрнектері” (1967); Т.Ахтанов “Керуен” (1969); Қ.Сағындықов “Көсемнің
асыл мұрасы” (1970); Т.Әбдірахманов “Жаңа ғасыр көгінде” (1969);
Ә.Нұрпейісов “Толғау” (1972); Ш.Сәтпаева “ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ-еуропалық әдебиет байланысы” (1972); “Қазақ
әдебиетінің ұлтаралық байланыстары” (жинақ, 1970) және т.б.
20-30 жылдардың басында, негізінен, орыс классикасы туындыларының
қазақ тіліне сөзбе-сөз аудармасы мәселелері қозғалды. Кейінгі жылдары
аударма әдебиеттің көлемі мен бағыты ұлғайды. Әсіресе, қазақ поэзиясы
туындылары орыс тіліне көптеп аударыла бастады. Осыған орай, қазақ поэзиясы
антологиясы басылымдарының өзіндік хронологиясын байқауға болады.
1936 жылы тұңғыш рет көлемі жағынан шағын “Қазақ поэзиясының
антологиясы” шықты. Мәскеудегі қазақ әдебиеті мен өнеріне арналған күндерде
1958 жылы екінші қазақ поэзиясының антологиясы шықты, бұл ішіндегі
материалдары жөнінен үлгі тұтарлық басылым болып саналды. Бұған алғы сөзді
М.Әуезов пен Т.Әлімқұлов жазды. 1972 жылы үшінші екі томдық “Қазақ кеңес
поэзиясының антологиясы” жарық көрді, бұған 85 қазақ ақынының
шығармаларының С.Маршак, К.Симонов, Я.Смеляков, Б.Слуцской, М.Луконин,
М.Львов, В.Савельев, Т.Кузовлева, А.Жовтис, К.Алтайский және т.б. орыс ақын-
аудармашылары жасаған аудармалары енді.
Осы аталған антологиялармен қатар кейін қазақ ақындары шығармаларының
орыс тіліндегі аудармалары енген өзге де антологиялар басылып шықты. Атап
айтсақ, сол кездері жарық көрген аударма жинақтардың көбі қазіргі қазақ
лирикасының, оның ішінде әйел ақындардың - М.Хакімжанова, Т.Әбдірахманова,
Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, К.Ахметова, А.Бақтыгереева, Р.Құнақова және
т.б. шығармалары болып табылады. Поэзиялық шығармалар аудармаларының
жинақтарының көбі Мәскеуде және Алматыда басылып шыққанын атап өту керек.
Аударма тарихын жасау – қазақ тілінен орыс тіліне аудару теориясы мен
тәжірибесін зерттеудегі маңызды міндет. Өзге елдермен салыстырғанда қазақ
аударматану мәселесінің бұл қыры жалпы әдеби үрдістің дамуынан көш кейін
қалуда. Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілінен орыс тіліне жасалған
аудармалар санаулы болғанмен, одан кейін аудармашылық үрдіс елеулі түрде
дамыды.
Тұңғыш рет орыс тілінде С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Мұқанов,
М.Әуезов туындылары жарық көрді. Мәскеудегі қазақ әдебиеті мен өнеріне
арналған күндер (1936 жылы) атаулы оқиға болды. Осыдан соң орыс тіліне
бірқатар қазақ ақындары мен жазушыларының туындылары аударылды. Бұдан сәл
кейінірек Л.Соболевтың редакциялауымен орыс тілінде бірінші рет Қазақ
поэзиясының антологиясы (“Песни степей”: Антология казахской литературы. -
М., 1940) шықты. Бұдан кейін қазақ жазушыларының таңдамалы шығармалары орыс
тілінде жекелеген жинақтар болып шыға бастады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында орыс тілінде Жамбыл Жабаевтың жалынды жырлары
жарқырап шықса, соғыстан кейінгі жылдары С.Мұқанов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев,
С.Мәуленов, И.Байзақов, Қ.Бекхожин және т.б. шығармалары аударыла бастады.
Қазақстандағы аудару ісінің дамығандығын республикамыздағы әдебиетшілерден
шығармалары орыс тілінде жарық көрмегендері жоқ. Бұл жерде, әрине, өз
оқырмандарын қазақ әдебиетіндегі шығармалармен таныстырып жүрген аудармашы
ақындардың еңбегі зор. Бұл – белгілі факт, бірақ сонымен қатар көркем
аударма сапасы мәселесі теориялық тұрғыдан өңдеуді қажет ететін өзекті
мәселелердің бірі болып қала береді.
Қазақ поэзиялық туындыларын орыс тіліне аудару тәжірибесін шартты түрде
мынадай кезеңдерге бөлуге болады: төңкеріске дейінгі, төңкерістен кейінгі,
соғыстан кейінгі. Бұл шартты түрде белгіленген кезеңдердің әрқайсысы
сыншылар мен әдебиеттанушылар тарапынан назар аударуды қажет етеді. Бұлар –
белгілі бір сәйкес тұрғыдан ерекше зерттеуді талап ететін өз алдына жеке
тақырыптар.
Қазақ тілінен орыс тіліне аударылған поэзиялық шығармалардың көптігі
соншалық, оларды зерттеп, жинақтап, ғылыми тұжырымдар жасап, қазақ
поэзиясын орыс тіліне аудару теориясын жасау шарт. Республикалық мерзімді
баспасөз беттерінде кейде қазақ ақындары шығармаларының орыс тіліндегі
аудармалары жөнінде мақалалар басылып, пікірлер айтылып жүр.
Негізінен, бұл басылымдарды үш топқа бөлуге болады: біріншісі
аудармашының қателері мен кемшін тұстарын көрсетсе [1-8], екіншісі – қазақ
ақынының шығармаларының немесе жеке жинағының орыс тілінде жарық
көргендігінің өзін құптап оң пікірлер жазылған мақалалар [9-15].
Мақалалардың тағы бір типі бар, бұларда қазақ ақындарының шығармашылығы
жөнінде олардың шығармаларының орыс тіліндегі аудармалары бойынша ой
айтылады және толықтай дәнекер өлеңдер мысалға келтіріліп, қандай да бір
автордың шығармашылығына жоғары, кейде тіптен асыра мақтау арқылы баға
беріледі. Не болмаса, керісінше, авторға сын айтады (аудармашыға осындай
лайықты сын берілгенде немесе нашар аударманың баспасөз бетіне шығуына жол
бергендерге сын айтылғанда) [16-21].
Кей әдебиеттанушылар аударма мәселесіне келгенде туыстығы жоқ жүйелерге,
яғни алуан түрлі тілдерге жататын өлеңдердің метрикалық сәйкестігін
іздейді. Атап айтсақ, бұл мәселе Б.Кенжебаев пен А.Жовтистің мақаласында
сөз болады, мұнда авторлар қазақ өлеңінің кейбір ерекшеліктерін атап өтеді,
орыс тілінде ұқсастықтарды табу мүмкіндіктерін атап өтеді [22]. Бұл
тақырыпқа арналған Г.Қамбарбаеваның мақаласында аударма өлеңнің түпнұсқаға
сәйкестігінің шешімі көп екендігі айтылады [23]. Қазақ өлеңінің өзіндік
ерекшелігін, атап айтсақ, ырғақтық табиғатын анықтау, қазақ тіліндегі және
орыс тіліндегі өлең ұйқастарының арақатынасын айқындау шарт екендігі аталып
өтеді. Г.Қамбарбаева “аударма барысындағы өлең формасы мәселесіне келгенде
негізгі нәрсе өлшем болып табылады, қазақ өлеңінің негізгі өлшемдері (өлең,
жыр, тақпақ) орыс тіліне аударылу барысында түрлі өлшемдер арқылы берілуі
мүмкін” деп тұжырымдайды. 11 буынды өлеңдер көбінесе үнді (тоникалық) өлең
түрімен және буынды-үнді өлең түрінің үш буынды өлшемінің біреуі арқылы
берілсе, жеті-сегіз буынды өлеңдер буынды-үнді өлең құрылысының үш буынды,
сонымен қатар екі буынды өлшемдері арқылы берілуі мүмкін, ал алты буынды
өлең түрі әдеттегідей орыс өлең құрылысындағы анапест үлгісі бойынша
беріледі.
Қазақ аударматануында қазақ тілінен орыс тіліне және орыс тілінен қазақ
тіліне прозалық шығармаларды аудару мәселесін зерттеу әлдеқайда дамыған.
Республика көлемінде мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен
сыни пікірлерде қазақ тілінен орыс тіліне поэтикалық аударма мәселесіне
сирек жағдайда ғана шолу жасалып келді. Мысалы, КСРО Жазушылар Одағының
“Аударма шеберлігі” деп аталатын белгілі басылымында ол пайда болғаннан
бастап 20-25 жылдай қазақ тілінен орыс тіліне поэзиялық аударма жасауға
арналған мақалалар жарық көрген жоқ.
Қазақстанда 1938 жылдан 1970 жыл аралығында қазақ тілінен орыс тіліне
жасалған поэзиялық шығармалардың аудармасы жөнінен бар-жоғы екі кандидаттық
диссертация қорғалған болатын. С.Құспанова диссертациясында Абай
шығармаларының отыз-қырық жыл ішінде жарық көрген аудармаларына талдау
жасалады. Зерттеу хронологиялық тәртіппен жүргізілген, бұл авторға
Қазақстандағы аударма ісінің даму сипатын көрсетуге мүмкіндік берген. Абай
туындыларының аудармаларына арналған үстіртін мақалаларға сын айтылады.
Автор талдай оқу мәселесін алға тартып, оны шешудің қажеттігін дәлелдеп
шығады. Қазақ поэзиясы классигінің туындыларының аудармалары бойынша
жазылған ескертулер орынды.
З.Жантекеева Сәкен Сейфуллин мен Ілияс Жансүгіров шығармаларының орыс
тіліндегі аудармаларында олардың мазмұнының жалпы идеялық-мағыналық қырын
жеткізу мәселелерін ғана қарастырады, қазақ өлеңінің белгілі бір идеялық-
эстетикалық мәнге, эмоционалдық-көркем тұтастыққа ие формасын орыс тілінде
қайта жасауға қатысты нақты мәселелерге тоқталмайды. Осыған орай сол кезде
қазақ тіліндегі түпнұсқа шығармалардың да, олардың орыс тіліндегі
аудармаларының да поэтикалық ерекшеліктеріне жинақтау түрінде нақты
әдебиеттану тұрғысынан талдау жасалмаған болатын.
Соңғы жылдары ғана қазақ аударматануының поэзиялық шығармалар
аудармасына қатысты мәселелеріне арналған біршама еңбектер жарық көре
бастады. Атап айтсақ, Н.Сағындықова, С.Алтыбаева сияқты зерттеушілердің
еңбектерінде қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылуы мәселесі сөз болады.
Н.Сағындықова сонау ХХ ғасырдың бас кезіндегі Абай, Сұлтанмахмұт, Сәкен,
Мағжан сияқты ірі поэзия өкілдері шығармаларының орыс тіліндегі
аудармаларына салыстырмалы талдау жасап, кейінгі 60-80 жылдардағы қазақ
поэзиясының ірі өкілдері саналатын Ж.Молдағалиев, Ә.Тәжібаев, Ж.Сыздықов,
А.Шамкенов, Д.Әбілов, Н.Баймұратов, А.Тоқмағамбетов, Х.Ерғалиев,
Ж.Нәжімеденов, Қ.Бекхожин, Ғ.Қайырбеков, Қ.Мырзалиев сияқты ақындардың
шығармаларын тілге тиек етеді.
С.Алтыбаева диссертациясында М.Хакімжанова, Т.Әбдірахманова,
Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, К.Ахметова, А.Бақтыгереева, Р.Құнақова сияқты
қазақ ақын әйелдерінің шығармаларының орыс тіліндегі түрлі аудармашылар
жасаған аудармаларына салыстырмалы талдау жасай отырып, аудармашылық стиль
мәселесіне баса назар аударады. Алайда автор әр ақынның өзіндік
ерекшелігіне, стиліне, оның орыс тіліндегі аудармасына талдау жасауда
әрқайсысының санаулы өлеңдерімен ғана шектелген. Бұлардың әрқайсысы жеке
зерттеуді қажет етеді.
Бұдан өзге лирикалық және азаматтық поэзияның корифейлері қаламынан
туған туындылардың орыс тіліндегі аудармалары мәселесіне арналған көлемді
еңбектер жоқ. Сондықтан аталмыш соңғы еңбек әлі де ғылыми өңдеуді қажет
ететін бұл күрделі мәселенің бастамасы іспеттес десек те болады.
Көптеген өлеңді орыс тіліне бірнеше аудармашы аударған, бұл поэзиялық
шығармалардың аудармасының көптеген мәселелерін, түпнұсқаны түсіндіруді әр
түрлі тұрғыдан қарастыруды, түпнұсқаның стилі мен аударма стилінің
қатынасын терең зерттеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, қазақ поэзиясын орыс тіліне аударуда белгілі бір тәжірибе
жинақталды, ол қазіргі таңда қазіргі қазақ аударматануында жеткілікті түрде
зерттелген жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыс барысында Н.Сағындықова,
З.Жантекеева, С.Алтыбаева, т.б. ғалымдардың еңбектері теориялық тұрғыдан
басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
қазақ әйелдер поэзиясының көрнекті өкілі Фариза Оңғарсынова шығармаларының
орыс тіліндегі аудармаларын зерттеу, тану. Сонымен қатар Т.Фроловскаяның
аудармашылық шеберлігін анықтап, белгілеу.
Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылуы мәселесіне байланысты
деректерді анықтау;
- Фариза Оңғарсынованың орыс тіліне аударылу деңгейіне баға беру,
яғни оның поэзиясын орыс тіліне аударған аудармашылар жайлы мағлұматтарды
жинақтау;
- Т.Фроловскаяның түпнұсқаның стилін, ұлттық колоритті сақтаудағы
шеберлігіне өзге аудармашылармен салғастыра отырып, сипаттама беру,
аудармашылық шеберлігін айқындау.
Зерттеу нысаны. Фариза Оңғарсынованың поэзиялық шығармаларының орыс
тіліндегі аудармалары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ақынның лирикалық шығармаларының
орыс тілінде жеке бірнеше жинақ болып жариялануы себепті, түпнұсқа мен
аударма арасындағы стилистикалық айырмашылықтарды, аударма барысында ұлттық
ерекшеліктің көрініс табуын сараптау, жеке аудармашының (Т.Фроловскаяның)
аудармашылық стилін айқындау.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін негізгі дереккөздерді жинау барысында баяндау,
түсіндіру, сұрыптау, жүйелеу, талдау, салғастыру, т.б. әдістер
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан тұрады.
1. ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ КӨРКЕМ АУДАРМАСЫ ПРИНЦИПТЕРІ
Поэзиялық аударма – сөз өнері. Әр өнер түріндегі сияқты, аударма
өнерінен де бұл күрделі де қастерлі істің әуелгі негізін салушылары
қалыптастырған белгілі бір дәстүрін табуға болады. Қазақ поэзиясы үшін оны
орыс оқырманына алғаш ашқан адам белгілі ленинградтық В.С. Рождественский
болып табылады. Кеңес жазушыларының І съезінен кейін, 30-жылдардың басында
Зоя Кедрина, Л.Соболевтермен бірге В.С. Рождественский қазақ халқының, оның
поэзия өнерінің ұлттық ерекшелігімен жете танысу үшін, өзіндік болмысының
түп-қойнауына ену үшін Қазақстанға келеді. Вс.Рождественский Абай,
І.Жансүгіров, Жамбыл, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов поэзиясын көп аударған.
С.Маршак, Я.Смелякова, Б.Слуцкой аудармаларымен қатар оның аудармалары
жоғары деңгейлі кәсібилікпен, қазақ ақындарының бейнелеудегі шеберлік
әлеміне тереңдей енумен ерекшеленеді.
Вс.Рождественскийдің аударма тәжірибесі арнайы зерттеу бола қалса, ол
қазақ поэзиясын орыс тілінде сөйлететін болашақ аудармашылар еңбегіне
маңызды әдістемелік нұсқау болар еді [24].
Қазақ әдебиетінің тарихы халық тарихымен, оның тұрмысымен, дәстүрімен,
мәдениетімен, дүниені қабылдаудағы психологиялық-этникалық ерекшеліктерімен
тығыз байланысты.
Қазақ халқының ақындық өнері оның ұлттық сипатын көрсетуінің ең
жоғарғы формасы ретінде тамыры ғасырлар қойнауына жалғасып кететін
дәстүрлерге бай.
Зерттеуіміздің объектісі болып отырған Ф.Оңғарсынова шығармашылығының
ерекшелігін бөліп көрсетпес бұрын қазақ әйел ақындарының поэзиясы белгілі
бір рөл атқарған қазақ поэзия өнерінің қалыптасу, даму тарихына аз ғана
шолу жасап өтейік.
Қазақ поэзиясында әйел ақындардың (күйші, жыршы, айтыскер)
шығармашылығы ерекше орын алады. Көне замандардан-ақ отбасы ошағының отын
өшірмей, сақтаушысы, көшпелі қазақтың өмірлік серігі, анасы болып келген
қазақ әйелінің, десек те, Азия жұрты әйелдерінен айырмашылығы, анағұрлым
еркін және бас бостандығы болған, бұл көшпелі қазақ халқы өмір сүрген
әлеуметтік және экономикалық жағдайларға байланысты.
Қазақ әйелінің ру басында, әскер басында жүргені, ауыл өміріне белсене
араласқаны кездейсоқ сирек құбылыс емес. Мысалы, Малайсары батырдың
қарындасы, әрі Қабанбай батырдың жары болған Гауһар халық есінде “Гауһар
батыр” деген атпен қалды. Ақылымен, алысты болжай алғандығымен белгілі,
халық оны күйеуімен қатар құрмет тұтқан тағы бір дана әйел – Есеней бидің
адал досы, өмірлік серігі болған Ұлпан. Ғ.Мүсірепов қазақ даласында аты
аңызға айналған осы бір жанға арнап “Ұлпан” романын жазған. Гауһар да,
Ұлпан да, өзге де теңдесі жоқ қазақ әйелдері өз халқы үшін өзіндік
ерекшелігі бар даналықтың, батылдықтың, ерліктің символы болумен қатар,
сұлулықтың, нәзіктік пен махаббаттың үлгісі де болған, бұған олар жөніндегі
қазіргі күнде де айтылар аңыздар дәлел.
Қазақ халқының эпикалық шығармаларындағы негізгі әйел образдары
жайында Н.С.Смирнова [25], М.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Қ.Жұмалиев [26]
еңбектерінде айтылған. Н.С.Смирнова қазақ эпосының поэтикасын зерттей
отырып, онда “поэтикаға айналдырудағы объект батырдың жан жары мен жорыққа
мінер аты болып табылады” деп атап өтеді [25.247]. Қазақ әдебиетіндегі әйел
образдарының өміршеңдігі мәселесін анықтауға белгілі бір деңгейде
қызығушылық танытқан еңбек ретінде С.Тойшыбаеваның төңкеріске дейінгі қазақ
әдебиетіндегі әйел образдары жөніндегі диссертациясын атап өтуге болады.
Төңкеріске дейінгі әдебиетіміздегі әйел образдарын көркем бейнелеу
тәсілдерін, идеялық-көркемдік дамуын автордың қазақ халық әдебиеті
дәстүрімен байланыстыруы орынды. Мұнда автор төңкеріске дейінгі қазақ
поэзиясында болған әйелге деген қарым-қатынастың екі түрін анықтайды: ислам
дініндегі және қарапайым көшпелі қазақтың әйелге деген қарым-қатынасы.
“Халық данасы, - деп жазады С.Тойшыбаев, - үстем таптың әйелге деген
надан, сорақы қарым-қатынасын әшкерелеп отырған” [27]. Зерттеуші қазақ
халқының батырлық дастандарында үнемі кездесетін үш ұнамды кейіпкерді бөліп
көрсетеді: батыр, оның ең бірінші көмекшісі – адал да ақылды жары және
жорыққа шығатын серігі – қанатты тұлпар.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі үздік жанрлардың бірі болып табылатын айтыс –
ақындардың домбырада сүйемелдеу арқылы орындалатын ақындық сөз жарысы.
Бастапқыда ер адамдардың сөз жекпе-жегі болған айтысқа көркемсөзді шебер
меңгерген суырыпсалма әйел ақындар да қатысқан.
Белгілі айтыс үлгілері ретінде бұл ретте Біржан сал мен Сара, Құныкей
мен Сүйінбай, Ырысжан мен Әсет, Ұлбике мен Күдері (Парасат, №2, 1992)
арасындағы айтыстарды атауға болады. Бұл айтыстар қазақ халқының ауызша
поэзиялық шығармашылығының ең үздік үлгілері болып саналады. ХІХ ғасырда
аты аталған Сара, 23 жасында трагедиялық өлімге душар болған Ұлбикелермен
(1825-1849) қатар Ажар Жұртбайқызы, Зұлқия Оспанқызы, Манат және т.б. әйел
ақындар өмір сүрген, олардың есімдері қазір қазақ халқының поэзиялық
шежіресіне қайта оралды.
Белгілі домбырашы, күйші, ақын, сонымен қатар ұлы қазақ композиторы
Құрманғазының шәкірті болып табылатын Дина Нұрпейісованы ерекше атап өту
керек. Оның арнайы зерттеуді қажет ететін ақын және сазгер ретіндегі
шығармашылығы қазіргі кезде кең таралған, өзіндік ерекшелігі бар қазақ
әйелдер поэзиясының қалыптасуындағы маңызды факторлардың бірі болып
табылады.
ХХ ғ. 30-жылдарының бас кезінде қазақ әдебиетіне С.Сейфуллин,
І.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов, Қ.Бекқожин,
Х.Ерғалиевтермен қатар Шолпан Иманбаева (1904-1926), Зияш Қалауова және
Мәриям Хакімжанова (1906) сияқты әйел ақындар келеді. Бұлар ең алғашқы
кәсіби деңгейдегі қазақ ақын әйелдері болып табылады. Осылардың ішінде
ерекше атап өтетін ақын – М.Хакімжанова, оның тұңғыш өлеңдер жинағы 1935
жылы шықты. Орыс зерттеушісі Е.Лизунова ол жөнінде: “С ее приходом в
казахской поэзии зазвучал чистый, искренний, мужественный голос,
утверждался глубокий лиризм, напевность стиха”, – деп жазады [28].
М.Хакімжанованың кітаптарын орыс тіліне Р.Тамарина, Т.Кузовлева,
О.Юровская, Л.Степанова, Т.Мадзигон, т.б. аударған. Сол сияқты әйел ақын
Т.Әбдірахманованың поэзиясын да орыс тілінде сөйлеткен аудармашылар бар,
олар: Т.Кузовлева, Л.Мигдалова, А.Жовтис. Кезінде оның шығармашылығы
жөнінде Н.Сағындықова мақала жазған [29].
Бұдан басқа да ХХ ғ. екінші жартысында қазақ поэзиясының аспанын
жарқыратқан жұлдыздар: Фариза Оңғарсынова, Марфуға Айтқожина, Күләш
Ахметова, Ақұштап Бақтыгереева, Риза Құнақова, Қанипа Бұғыбаева, т.б. Олар
өз шығармашылығында қазақ поэзиясы мектебінің ең үздік дәстүрлерін
жалғастырады, бұл, өз кезегінде, түр жағынан да, тақырып пен бейне
таңдаудан да көрінеді. Сонымен қатар бұл әйел ақындар уақыт тынысына үндес
жаңа тақырып, идея, бейне таңдауда үнемі ізденіс үстінде болды.
Қазақ әйелдер поэзиясындағы әлем моделі, ең алдымен, ерекше, тек әйел
психологиясына, қазақ әйелінің дүниені қабылдауына тән дүниетанымның,
аумалы-төкпелі дүниедегі өзінің тұлға ретіндегі бастамасын тануының
іргетасы негізінде құрылған. Отан, азаматтық борыш (әсіресе, Ф.Оңғарсынова
поэзиясында [30.10]), ақын және поэзия тақырыптары мен адамгершілік-
этикалық сипаттағы тақырыптар кең тұрғыда қарастырылады.
Сонымен қатар қазіргі ақын әйел ақындардың өзіне тән лирикалық
поэзиясы да алуан түрлі: ана, отбасы, әйел бақыты, махаббат, адалдық, шын
берілгендік, т.б. тақырыптар қозғалады. Әйел ақындардың ішінде
Ф.Оңғарсынова шығармашылығы ерекше көзге түседі. Оның шығармаларын орыс
тіліне аударғандар – Татьяна Фроловская, Лариса Тараканова, Петр Кошель,
Бронислав Кежун, Б.Авсагаров, т.б.
Жұмыстың зерттеу әдісі осы аталмыш аудармашылардың аудармаларын
салыстыруға негізделген, яғни негізгі әдіс – түпнұсқа мен аударманы
салыстырмалы талдау. Мұның әдістемесі мен принциптері Н.Любимова,
К.Чуковский, И.Кашкин, А.Федоров, М.Рыльский, Е.Эткинд, М.Лозинский,
Г.Гачечиладзе сияқты белгілі көркем аударма теоретиктерінің еңбектерінде
және М.Әуезов,, З.Ахметов, М.Қаратаев, С.Талжанов, А.Сатыбалдиев,
Х.Өзденбаев, Х.Садықов, Ф.Фаткуллин сияқты қазақ әдебиеттанушылары мен
аударматанушыларының еңбектерінде мазмұндалған. Бұл әдістеме біртұтас
көркем құрылым ретінде түпнұсқа мен аударманы кешенді зерттеуді көрсетеді.
1.1. Аудармашының теориялық дайындығының аударма үрдісіндегі рөлі
Теориялық дайындық түпнұсқаны аударма барысында функционалдық тұрғыдан
ұқсас түрде қайта жасаудың көптеген түрлі аспектілерін білдіреді:
1). Түпнұсқа тілін білу және аударманы жүзеге асыратын ана тілін шебер
меңгеру. Мұнан шығар талап – аудармашының лингвостилистикалық шеберлігі,
бұл түпнұсқаны толығымен қабылдау үшін және түпнұсқаның стилистикалық
ерекшеліктерін, поэтикалық тіл ерекшелігін аудармада жеткізе білу үшін
қажет.
2). Аудармада түпнұсқаның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сақтау аударма
қай тілден жасалса, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениеті, дәстүрі, әдет-
ғұрпы, дүниені түсінудегі және дүниені сезінудегі этнопсихологиялық
ерекшелігі саласынан білім-білігінің терең де кең болуын білдіреді. Бұдан
шығар талап – шығармашылығында ұлттық сипаттағы ерекшеліктер көрініс
табатын ақын қай халықтың өкілі болса, сол халықтың этнографиясын, тарихын,
эстетикасын міндетті түрде білу;
3). Кез келген ұлттық автордың поэтикасының негізінде жатқан көркемдік
заңдылықтарды, дүниетанымдық ерекшеліктерді тани білу. Ақынның жеке
тұлғалық және авторлық мәнер ерекшеліктері мен өзіне тән сипаттарын
айқындай білу және оны кейін аударма барысында шығармашылық түрде қайта
жеткізе білу, туғыза алу, яғни түпнұсқаның өзіндік стильдік ерекшелігін,
стилін түсіну поэзия заңдылықтарымен қоса кез келген шығарма поэтикасының
негізінде жатқан ішкі, идеялық-концептуалдық тұстарды алумен тығыз
байланысты.
Осылайша, аудармашы әрі зерттеуші ғалым, білімнің көптеген саласының
білгірі (әдебиеттанушы, лингвист, стилист, этнограф, тарихшы, психолог)
болуы керек, түпнұсқаның автор стилінің өзіне тән ерекшеліктері ретінде
танылатын поэтикалық құрылым мен идеялық мазмұнының барлық кемшін тұстарын
байқай білетін сыни көзқарасқа да ие болуы тиіс. Аударма туралы ғылымның әр
текті ғылыми пәндердегі көптеген ұғымдарға сүйенетіндігі кездейсоқтық емес.
Аудармашының теориялық дайындығы мәселесіне сапалы аударманың маңызды
шарты ретінде көптеген көркем аударма теориясы мен тәжірибесі өкілдері
тоқталған.
Мысалы, зерттеуші Ю.Покальчук былай деп жазады: “Бірақ сапалы көркем
аударма шығу үшін аудармашы автормен рухани үндестікке енуі керек.
...Қандай да бір автордың шығармасын аудару үшін аудармашының ақын қай орта
туралы жазды, сол ортаны, материалдық және рухани құндылықтарды, нақты
пәндерді, күнделікті тұрмысты, тарихты, географияны және т.б. білуі шарт,
яғни шығарма қай халық туралы және қай халық тілінде жазылса, сол халық
арасына, сол елге бас сұғуы керек, сонда ғана аудармаға қол жеткізуге
болады” [30.16]. Осы қойылған талаптарға үндес Е.Г.Эткинд мынадай тұжырым
жасайды: “Ничто не может быть вреднее для переводчика, чем слепая вера в
интуицию, в порыв творческого вдохновения” [31.70].
Поэзиялық шығармаларды аударудағы негізгі мәселелердің бірі
түпнұсқаның ұлттық-мәдени ерекшелігін сақтау болып табылады. Аудармада
ұлттық ерекшелікті жоғалтуға жол бермеу көркем аударма теориясының ең басты
ережесіне саяды: көркем шығарманы келесі бір тілге аударуда түпнұсқаның
ұлттық ерекшелігі оның негізін құрайтын бастама ретінде толықтай сақталуы
тиіс.
Түпнұсқада қамтылған ұлттық-мәдени ақпаратты аудармада міндетті түрде
жеткізу керектігі мәселесі - әдеттегіден тыс күрделі де көп қырлы мәселе.
Көркем аударма теориясының өкілдері өз еңбектерінде аударма теориясы мен
тәжірибесінің негізгі мәселелерінің бірі ретінде функционалдық көзқарас
тұрғысынан шығарманың ұлттық ерекшелігін адекватты түрде жеткізе білу
мәселесін қарастырады.
Бұл ретте эстон ғалымы Яан Кростың мына пікірі орынды: “Поэзияда
көрініс тапқан ұлттық мәдениет ұлттық сипаттағы құбылыс болып табылады,
немесе, дәлірек айтсақ, ұлттық поэзия ұлттық сипаттың көрінісі болып
табылатындығымен қызықты. Сондықтан аудармашы аударылатын материалдың
ұлттық өзіне тән болмысын сезінуі тиіс... Аудармашы алдында тұрған міндет –
ақын шығармашылығынан оның ішкі, жеке тұлғалық ерекшеліктерін табу. Бұл
екеуі де – аудармашы қолөнерші ретінде емес, суретші ретінде жұмыс істеуге
ұмтылса ғана мүмкін болар нәрсе” [32].
Осылайша, функционалдық адекватты аударма жөніндегі көзқарас
тұрғысынан аудармада ұлттық-мәдени ақпаратты қайта жасау мәселесі қазақ
тілінен орыс тіліне аударма жасау барысында міндетті түрде берілуі тиіс
келесі аспектілерді алға тартады:
1). Ұлттық бейнелі, көркем образдар жүйесі; олардың көбі аллюзиялық
сипатқа ие (бұл, әсіресе, Ф.Оңғарсынова лирикасында – “Жантолы
монологында”, “Сарығұл...”, “Махамбет” циклінде, т.б. көрінеді);
2). Өзіне тән поэтикалық элементтер – ұлттық-мәдени дәстүрдің, ұлттық
дүниетанымның таңбасы бар метафоралар, метонимиялар, синекдохалар,
эпитеттер, теңеулер.
Түпнұсқаның поэтикалық тілінің бұл стилистикалық құралдары ондағы ішкі
мазмұнды толықтыра түсіп, оған өзгешелік пен ұлттық өзіндік ерекшелік
беріп, поэтикалық деталь қызметін атқарады;
3). Интонация, ритм, синтаксис түпнұсқа өлеңнің мазмұнды өлшемдері
ретінде поэзияны туғызудың анағұрлым ұлттық формалары болып табылады.
Көркем аударма туралы қазіргі ғылымда аударма түрлері түрліше
топтастырылып жүр, бұл топтастырулардың көпшілігінде, негізінен, түпнұсқаға
функционалдық жағынан сәйкестік деген мәселеге баса назар аударылады.
Егер бұл мәселенің тарихына үңілер болсақ, біз көркем аударма
табиғатының көрініс табуы тұрғысынан алғанда ерекше қызықты (түпнұсқаға
эстетикалық тұрғыдан тең шығарма туғызу) және қазақ лирикасын орыс тіліне
аудару теориясы мен тәжірибесі үшін маңызды тұжырымдар таба аламыз.
Мысалы, ХХ ғасырдың басында орыстың тамаша ақыны және аудармашы
В.Брюсов поэзия аудармасының негізгі принципі жөнінде былайша тұжырым
жасайды: “Воспроизвести при переводе стихотворения все эти элементы (...)
полно и точно – немыслимо. Переводчик обычно стремится передать лишь один
или в лучшем случае два (большей частью – образы и размер), изменив другие
(стиль, движение стиха, рифмы, звуки слов). Но есть стихи, в которых
первенстующую роль играют не образы, а, например, звуки слов (...) или даже
рифмы (например, в шуточных стихотворениях). Выбор этого элемента, которрый
считаешь наиболее важным в переводимом произведении, составляет метод
перевода” [31.42].
Түпнұсқаның өзге ұлттық тілде дұрыс, дәл (көркемдік тұрғысынан)
жеткізілгендігіне немесе жеткізілмегендігіне, автор стилі мен оның
аудармасының стилі арасында қандай пропорцияның бар екендігіне қарай
аудармашылық интерпретацияның келесі типтері бөліп көрсетіледі:
1) cөзбе-сөз; 2) оңайлатылған; 3) адекватты [33]. Зерттеуші
Е.Витковский аударманың келесі типологиясын ұсынады: 1. проза түріндегі,
жолма-жол аударма; 2. түпнұсқадағы буын мен жол санын мөлшерлі түрде
қадағалай отырып, буынды өлең түрінде аудару; 3. буынды-екпінді ақ өлең
аудармасы; 4. мүмкіндігінше “тепе-тең көлемділікті” сақтай отырып, тұтас
сәйкестікке құрылған аударма; 5. аударма емес, ыңғайластыру [34].
Бұдан да өзге классификациялар бар, бірақ олардың өзегі бір: көркем
аударма туған тілде түпнұсқаға ұқсас, эстетикалық жағынан тең көркем туынды
жасау болып табылады. Қазақ аударматануында анағұрлым жинақталған түрдегі
және өзекті классификация болып С.Талжановтың классификациясы танылады:
“Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын
жетік білмеуден, оригиналдың өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі
аудармашының өзіне тиімділігін көруден туады. Қысқасын айтқанда, еркін
аударма әрбір елдің балаң кезінде, мәдени шеңбердің тараң кезінде пайда
болады.
Аудармадағы екінші әдіс – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбінесе,
оригиналдың тілін мол түсіндіргенде болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұзақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де, тіпті
нүктелерін де дәл түсіруді күйттейді. Осының салдарынан барып, аударма
сіресіп шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық
та түсінбейтін болады.
Аударманың үшінші тәсілі – балама (адекватный) аударма. Бұл - ең қиын
түрі. Мұны екі тілді білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі сырын сарқа
түсінетіндер орындайды. Оның үстіне автордың дыбыс ырғағын, тілі
әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтқысыз, жете ұғынатындар жасайды.
Осыған қосымша екі елдің (аудармашы ел мен аударылатын елдің) мәдени
сатысы бірдей болған мезгілде ығы-жығы білінбей, тігісі жаттығып кетеді.
Төл әдебиеті мен аударма әдебиетінің арасында айырма болмай қалады. Бұған
бүгінгі орыс әдебиеті айғақ. Өйткені батыс тілдерден аударған Бальзак пен
Л.Н.Толстой бірден оқылады. Ендеше, бұл ерте араласқан екі елдің мәдениет
басқышы қаба-қатарлығын дәлелдейді” [35].
Қажым Жұмалиевтің орыс классикалық поэзиясынан Абай жасаған аудармалар
жөніндегі ойлары ойландырарлық [36].
Осетин сыншысы және аудармашысы Н.Джусойтының аударма мен түпнұсқаның
көркем аударма өлшемі ретіндегі салғастыруға келу деңгейі жөніндегі пікірі
де орынды: “Дәлме-дәл көркем аударма жөнінде сөз қозғау аударма мәтінді
түпнұсқамен салғастыруға келетін жағдайда мүмкін болмақ. Егер ол мұндай
салғастырмалылыққа ие болмаса, онда біздің алдымызда аударма емес,
аудармаға жатпайтын қандай да бір өзгеше түр болмақ – еркін ауыстыру,
тақырыпты вариациялау, өңдеу, қиял және т.б. Әдеби еңбектің бұл түрлерінің
адекватты көркем аударма өнеріне тікелей қатысы жоқ және оларды адалдық
және шынайы жүзеге асыру өлшемімен тексеру мүмкін емес. Бұл өлшем
(критерий) аударма туындының бұрмаланбаған, табиғи қасиетінен, яғни оның
түпнұсқамен кез келген мазмұндық және форма құрушы деңгейде
салғастырмалылығынан келіп шығады” [37].
Аударманың түпнұсқаға функционалдық жағынан тепе-теңдігі жөніндегі
қағиданың негізінде жатқан талап – аудармада түпнұсқаға адекватты және
сәйкес болып табылатын эстетикалық әсерге қол жеткізу. Функционалды аударма
дегеніміздің өзі аударманың түпнұсқаға эстетикалық жағынан тепе-теңдігін,
эстетикалық мәнінің бірдейлігін, тең құндылығын білдіреді.
Көркем аударманың функционалдық тепе-теңдігі теориясы жалпы тепе-
теңдік теориясынан келіп шығады: “Как известно, соотношение абсолютной и
относительной истины не может быть понято без учета активной роли
познающего субъекта. Мы не можем исчерпать в одной модели все содержание
сложной, развивающейся системы, но мы можем с достаточной полнотой раскрыть
именно тот ее “срез”, который нам необходим в данных условиях практики.
Таким образом, в процессе моделирования практическая потребность задает не
только критерий адекватности модели оригинала, но и определяет те стороны,
которые необходио промоделировать в конкретных условиях (...). С помощью
каждой конкретной модели мы раскрываем относительную – и вместе с тем
объективную – истину, а “динамически”, потенциально “бесконечное множество
моделей ведет нас к истине абсолютной” [38].
Көркем аударма теориясына қатысты алғанда мұндағы “модель” аударма
болып табылады, ал “күрделі, дамушы жүйе” – түпнұсқа шығарманың өзі.
Бірнеше нұсқа модельдерді – түрлі аудармашылар жасаған аудармалар арқылы
біз олардың түпнұсқаға функционалдық жағынан тепе-теңдігін анықтауға
тырысамыз.
Тепе-теңдік теориясына сәйкес, көркем аударманың өзі модельдеу
типтерінің бірі болып табылады [39], өйткені көркем аудармаға қойылатын ең
басты талап аударманың (немесе аудармалардың) түпнұсқаға функционалдық тепе-
теңдігіне, яғни эстетикалық тең құндылығына қол жеткізу (немесе қол
жеткізуге ұмтылу) болып қала береді.
Аударманың түпнұсқаға функционалдық тепе-теңдігі теориясы кейін
көптеген ғалым-аударматанушылардың, әдебиеттанушылардың, лингвистердің
еңбектерінде қарастырылды. Орыс ғалымы А.В.Федоров былай деп жазады:
“Всякая творческая деятельность нуждается в установлении закономерностей и
в творческом обобщении, которое позволяло бы извлекать из него выводы более
широкого масштаба, распространять из на целый ряд случаев, преодолевать
импиризм, кустарные приемы работы” [40].
Аударма теориясы мен тәжірибесінің негізгі принципін анықтау қажеттігі
кез келген әдеби аударманың мақсаты мен міндеттеріне функционалдық
сәйкестік принципін енгізуге елеулі түрде ықпал етті.
Көркем аударма теориясының тағы бір өкілі Вилям Матезиус функционалдық
аударма табиғатын былайша сипаттайды: “В сущности, поэтический перевод
должен оказать на читателя такое же воздействие, какое оказывает подлинник,
пусть даже иными художественными средствами, чем в оригинале.Часто те же
или приблизительно те же средства воздействиуют различно. Положение, что
тождество художественного воздействия важнее использования схожих
художественных средств, в особенности важно при переводе поэтических
произведений” [41.79].
В.Матезиустың пікіріне ұқсас пікірді Р.Якобсон да айтқан болатын:
“Думается, что мы художественно приблизимся к оригиналу тогда, когда
созвучно чужеязычному поэтическому произведению будет избрана форма,
которая в кругу форм данного поэтического языка не внешне, а функционально
отвечает форме оригинала” [41.36].
Осы В.Матезиус пен Р.Якобсонның тұжырымдарына шолу жасай отырып,
И.Левыйдың өзі де мынадай ой түйіндейді: “Наиболее творческой для теории
первода надо считать консепсию функционального подобия, согласно которой
изучается информационная функция тех или иных языковых элементов подлинника
и усттановливается какие языковы средства способны выполнить ту же функцию
в переводе” [41.36].
Позия мәтіні біртұтас, құрылымдық-функционалдық бірлік болып табылады,
ондағы бар компоненттер (конструктивті, ырғақ құрушы, бейнелік-стильдік
және т.б.) өзара байланысты және бір-біріне өзара негізделген.
Өлеңнің кез келген компоненті белгілі бір қызмет, оның ішінде
ақпараттық-мәнерлілік қызметін атқарады. Поэзиялық аудармада элементтердің
өзара байланыстарын, олардың функционалдық-стилистикалық бағыттылығын
түсіну маңызды шарт: олардың кейбірі шығарманың мәнін ашатын, денін
құрайтын өзекті, негізгі тұс, “стильдік доминант” ретінде қызмет атқаруы
мүмкін, келесі біреулері поэтикалық деталь рөлін, образды, жағдайды,
кейіпкер күйін бейнелеуде, колоритті қайта туғызуда белгілі бір бейнелеу
құралы қызметін атқарады.
Алайда алдыңғылары да, кейінгілері де өзара бір-біріне тәуелді, жеке,
жалғыз болуы мүмкін емес, бұлардың жиынтығы шығарманың поэтикасын құрайды,
сонымен қатар қандай да бір деңгейде бір-біріне тәуелсіз, бұл ретте олар
бағыты бойынша түрлі көркемдік қызмет атқарады.
Аударма барысында поэзиялық туындының осы екі қырын ескеру, екі
компоненттің сипатын, стилистикалық бағытын дұрыс түсіну, олардың
контекстегі мәні мен рөлін дұрыс бағалау маңызды, содан соң ғана,
компоненттердің ішкі өзара байланыстарын, мәтін ішінде орналасу
заңдылықтарын анықтап алғаннан кейін түпнұсқаны өзге бір ұлттық тіл
материалы негізінде шығармашылық тұрғыдан қайта жасау үрдісіне кірісу
керек.
Функционалдық тепе-теңдікке қол жеткізудегі мүмкін жолдардың бірі
түпнұсқадағыға тең белгілі бір эстетикалық эффектіні тудыруда шығарма
поэтикасының функционалдық жағынан маңызды элементтерін іріктеу болып
табылады.
Лирикалық өлеңді аударудағы маңызды нәрсе аудармашының өлең сазын,
стиль құрушы фактор рөлін атқаратын үндестіліктің өзіндік ерекшелігін
жеткізе алуы болып табылады.
Лирикалық шығарманың жалпы идеялық, образдық жүйемен тығыз байланысты,
автор қалауы бойынша құрылған үндестілігі елеулі түрде экспрессивті-
эмоционалды мәнге ие, бұл оқырман санасында белгілі бір ассоциациялы
бейнелерді тудырады.
Осылайша, үндестікті сақтау түпнұсқаға функционалдық жағынан тең
аударманы тудырудағы маңызды шарттарының бірі болып шығады. Бұл жөнінде
орыс ғалымы А.А.Смирнов былай деп жазады: “Адекватным мы должны признать
такой перевод, в котором переданы все намерения автора ... в смысле
определенного идейно-эмоционального воздействия на читателя, с соблюдением
по мере возможности (путем точных эквивалентов или удовлетворительных
субститутов подстановок) всех применяемых авторам ресурсов образности,
колорита, ритма (в том числе и тональности – А.С. и т.п). Последние должны
рассматриваться не как самоцель, а только как средство для достижения
общего эффекта” [42].
1.2. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктері және олардың аудармада көрініс
табуы
Аудармашылық стиль мәселесі қазіргі аударма теориясы мен
тәжірибесіндегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Аудармашылық
стиль – аудармашы стилі аудармашының аударманың қай типіне
(“функционалдық”, “дәл”, “еркін”) ден қоятындығына орай әр түрлі болады.
Аудармашыға аударманың қай түрінің анағұрлым жақын екендігін анықтау
үшін оның (бір ақынның ғана емес, мүмкін болса, бірнеше ақыннның)
аудармаларының көбін талдап, оның аудармашылық поэтикасының ерекшеліктерін,
өзіне тән сипаттарын, оның түпнұсқа поэтикасына, аударып отырған автордың
идеялық-көркем концепциясына сәйкестігін не сәйкес келмейтіндігін айқындау
керек.
Аудармашылық стиль – реалды құбылыс, түпнұсқа поэтикасын қарастырумен
байланысты сыни талдаудың пәні болмауы мүмкін емес, бірақ аудармашылық
стиль сонымен қатар аудармашы ақынның өзіндік жеке мәнерін де білдіреді,
мұны аударма мәтінді түпнұсқамен салыстыру арқылы анықтауға болады.
Аударманың белгілі бір арнайы саласында жұмыс істейтін ақынға аударма
жасау барысында өз жеке мәнерінен, жеке көркемдік таным-қызығушылығынан
толықтай арылу өте қиын, бірақ сапалы, функционалдық жағынан ұқсас аударма
жасау үшін қажетті шарт.
Керісінше жағдайда аударылып отырған автордың өзіндік ерекшелігі, оның
өзіндік жеке стилі, авторға тән ерекше дүние тануды қамтитын көркем
концепция жоғалуы мүмкін. Сондықтан аудармашылық стиль мәселесі –
түпнұсқаны аудармашының аударылатын шығармаға деген өзіндік жеке
көзқарастары негізінде қайта жеткізу мәселесі.
Бір тілден екінші тілге аударма жасау барысында белгілі бір қиындықтар
туындататын объективті себептер бар: түпнұсқа мен аударма тілдері
арасындағы лингво-стилистикалық қатынастар, шығарманың мазмұндық іші қыры
мен түр жағы және аударма арасындағы қатынастар; түпнұсқа мен аударманың
эстетикалық бағыттылығы (құндылығы) арасындағы арақатынас.
Кез келген жағдайда аудармашылық өнердің бұлжымас заңы кез келген
көркем мәтіннің тәжірибе жүзінде аударуға келетіндігі болып табылады.
Жазушылардың екінші съезінде П.Антокольский, М.Әуезов, М.Рыльскийлердің
бірлесіп жасаған баяндамаларында аударма мақсаты айқын да анық қойылып,
оның қоғамдық-тарихи тұрғыдан алғандағы негізгі қызметтері, оның негізгі
мазмұны анықталды: “Біз кез келген тілден кез келген тілге аударма жасауға
болады, аударуға келеді деп тұжырымдаймыз” [43].
Белгілі бір мәтіннің тәжірибе жүзінде аударуға келетіндігі жөніндегі
мәселе қазіргі таңда да, оның ішінде қазіргі қазақ лирикасын орыс тіліне
аударуда өзекті мәселе болып отыр. Аудармашылық стильдер кешенді түрде
қарастырылады: аудармашылар қай ақынды аударады, сол ақынға байланысты
жекелеген аудармашылар стилін атап көрсету, яғни ақын (түпнұсқа авторы) –
аудармашы (бұл біреу емес, бірнеше ақын болуы мүмкін).
Қазақ тілінен орыс тіліне аударылған лирикалық шығармалар авторларының
белгілі бір тұрақты аудармашылары бар. Мысалы, Күләш Ахметованы –
Н.Чернова, М.Айтқожинаны – Т.Кузовлева, А.Бақтыгерееваны Р.Тамарина,
Т.Кузовлева аударған.
Фариза Оңғарсынованың поэзиясын тұрақты аударып, жеке жинақтар шығарған
орыс ақыны – Татьяна Фроловская. Осы аталған және өзге де аудармашылар бір-
бірінен мағыналық жағынан, стилистикалық бағыттылығы бойынша, қандай да бір
аудармашы ұстанатын концепция бойынша ерекшеленеді. Аудармашы
аудармаларының стилі белгілі бір аудармашылық әдісті көрсетеді, мұның
негізінде аудармашының түпнұсқаны жеткізудегі көркемдік концепциясы жатыр.
Фариза Оңғарсынованы аударған аудармашылардың ішінде Л.Тараканова
аудармалары көптеген ауытқушылықтарымен көзге түседі. Ол, ең алдымен,
түпнұсқадағы негізгі идеялық-тақырыптық мазмұнды, ойды түпнұсқа мәтінін,
оның жекелеген сөз формаларын, құрылымдық элементтерін сөзбе-сөз жеткізуге
тырысқан, осының нәтижесінде аударма тілі көркемдіктен, қуаттылықтан
айрылған, нақтылықтың орнына сипаттау пайда болған.
Т.Фроловскаядағы ауытқушылықтар: автор ойының импульсивтілігі, ауырлығы
көбінесе оғаш көрінетін, мәтін мазмұнының көзге бірден түсетін үнге
толылығы байқалатын стилистикалық және мағыналық шашыраңқылыққа жалғасып
кетеді. Алайда эстетикалық көзқарас тұрғысынан, яғни түпнұсқаға
функционалдық жақындыққа қол жеткізу тұрғысынан алғанда, Л.Тараканованың
интерпретациясына қарағанда, Т.Фроловскаяның аудармалары Ф.Оңғарсынова
поэзиясына жақынырақ.
Т.Фроловская аудармалары түпнұсқа поэтикасының жекелеген тұстарын бірде
күшейте отырып, бірде алып тастай отырып, бәрібір де Ф.Оңғарсынова
поэзиясының жалпы эмоционалдық қалпын жеткізген. Ф.Оңғарсынованың авторлық
мәнеріндегі интонацияның ауырлығы, ой мен сезімнің жоғары экспрессиялылығы,
психологизм және өзге де детальдар Т.Фроловская аудармаларында тұтастай
көрініс табады.
Келесі бір назар аударарлық мәселе, Т.Фроловскаяның окказионализмдерді,
жоғары экспрессивті реңкі бар ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздер мен поэзия
тіліне жатпайтын қарапайым сөздерді, сұрақ белгісімен және леп белгісімен
келген құрылымдарды енгізу арқылы түпнұсқа мәтінін “күшейткені соншалық”,
түпнұсқаның психологиялық, стилистикалық, идеялық-тақырыптық бейнесі
өзгеріп, аудармашының жеке өзіндік стилі жеткізілген.
Лирикалық өлең поэтикасына қатысты ұғымдар қатарында стиль ұғымы ерекше
орын алады. Стиль өлеңін барлық өзара байланысты және өзара бір-біріне
негізделген компоненттерінің жиынтығы ретінде танылады. Сондықтан поэзиялық
шығарманың стилін автор өзінің көркемдік концепсиясын білдіру үшін
қолданған таза стилистикалық құралдар мен тәсілдердің тұйықталған жүйесі
ретінде қарастыру мүмкін емес.
Керісінше жағдайда өлең стилі лингвистикалық тар сипаттағы сандық
белгіге ғана жатқызылуы мүмкін. Поэтикалық стиль ұғымы кең мағынада:
өлеңнің белгілі бір қызмет атқаратын және автордың шығарманың тақырыбы мен
идеясын ашудағы жалпы көркемдік таным-білігіне тәуелді барлық форма құрушы,
құрылымдық элементтерінің кешені ретінде қарасытырылуы керек. Басқа сөзбен
айтқанда поэзиялық шығарманың стилі автор қолданатын формалық-құрылымдық
және бейнелік-стилистикалық құралдардың маңыздылығын білдіреді.
Осыған орай Г.Р. Гачечиладзенің мына бір тұжырымы орынды: “Стиль,
произведение с одной сторон, есть производное от его идеи и через нее –
мировоззрения автора. С другой стороны, стиль сам является результатом
поисков наиболее удачных языковых средств для лучшего воплощения идеи
произведения” [44].
Стильді, осылайша, кең түрде әдебиеттану тұрғысынан түсіндіру,
поэзиялық шығарманың стильдік ерекшеліктерін талдауға тек лингвистикалық
тұрғыдан келу мүмкіндігі қарағанда, стильдің ұғым ретіндегі мағынасының
тереңдігі мен кеңдігін көрсетеді. Стиль өлеңнің поэтикалық жүйесінің
маңызды компоненті, автордың көркемдік концепциясының шоғырландырылған
түрде берілуі ретінде танылады.
Орыс зерттеушісі А.Н.Соколов бұл жөнінде мынадай тұжырым жасайды: “Где
нет художественного закона или закономерности, нет и стиля собственном
смысле слова, ... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz