1930-40 жылдардағы ана тіліндегі математика оқулықтары және олардың ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.тарау. Оқулықтанудың педагогикалық негіздері
1.1. Оқулық туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Оқулықтарға қойылатын негізгі талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ.тарау. 1930.40 ж.ж. бастауыш мектепке арналған математика оқулық тарының ерекшеліктері
2.1. Ғали Бегалиевтің «Есеп құралы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Ш.Рахметұлы, С.Баймырзаұлы, А.Хасенұлы және А.Жаманұлының «Есеп құралдары» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.3. Педагогикалық тәжірибе жұмыстары және олардың нәтижелері...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
І.тарау. Оқулықтанудың педагогикалық негіздері
1.1. Оқулық туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Оқулықтарға қойылатын негізгі талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ.тарау. 1930.40 ж.ж. бастауыш мектепке арналған математика оқулық тарының ерекшеліктері
2.1. Ғали Бегалиевтің «Есеп құралы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Ш.Рахметұлы, С.Баймырзаұлы, А.Хасенұлы және А.Жаманұлының «Есеп құралдары» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.3. Педагогикалық тәжірибе жұмыстары және олардың нәтижелері...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы саяси, экономикалық және мәдени –әлеуметтік өзгерістер халыққа білім беру ісін жан-жақты дамыған үрдісте жаңа сатыға көтеруді талап етіп отыр. Қазіргі кезде еліміз үшін қоғам өмірінің барлық салаларына еркін араласа алатын білімді және шығармашылық іс– әрекетке бейім білімді жас ұрпақты даярлау өзекті мәселе болып отыр. Соңғы кездегі білім беру саласындағы елеулі өзгерістердің бірі – Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы болып табылады. Онда: «… әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу керек », – деп атап көрсетілген болатын. Осы аталған басымдақтардың бірі ретінде 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу, білім беруді сапалы дамытудың жаңа сатысына көтерілу болып табылады. Осы 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында бастауыш буынға, соның ішінде математиканы оқытудың әдістемелік жүйесінеайтарлықтай көңіл бөлінуде. Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесін жетілдіріп, оны қазіргі заман талабына сай дәрежеге көтеру үшін біз бүгінгі күнгі оқулықтарды ғана емес, сонымен қатар өткен кезеңдерде жазылған оқулықтардағы озық педагогикалық және әдістемелік ой – пікірлерді жаңғыртып, оларды тиілді пайдалана білуімізге ұмтылуымыз қажет.
Оқулықтану үлкен педагогикалық мәні бар өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселеге педагогика классиктерінен бастап, қазіргі күнге дейінгі көптеген ғалым – педагогтардың еңбектері арналған.
Ұлы ғалым – педагогтардың (Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б.) оқулықтану мәселесіне баса назар аударғаны тегін емес. Оқулықтанудың өзекті мәселелері Е.П.Есипов, Д.Д. Зуев, В.П. Стрекозин және тағы басқалардың
Оқулықтану үлкен педагогикалық мәні бар өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселеге педагогика классиктерінен бастап, қазіргі күнге дейінгі көптеген ғалым – педагогтардың еңбектері арналған.
Ұлы ғалым – педагогтардың (Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б.) оқулықтану мәселесіне баса назар аударғаны тегін емес. Оқулықтанудың өзекті мәселелері Е.П.Есипов, Д.Д. Зуев, В.П. Стрекозин және тағы басқалардың
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. – А., 16 қазан 2004.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. – Астана, 27 желтоқсан, 2003
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. – А., 2003
4. 12жылдық орта білім берудің Мемлекеттік стандарты. –Астана, 2004
ІІ.Монографиялар,кітаптар және ғылыми мақалалар
5. Ғ.Бегалы Ұлы. Үлкендерге бастауыш есеп. – А.,1930
6. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. – Қ.,1929
7. Бегалиев Ғ. Есеп сабағы. І-басылуы. – Қ., 1931
8. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. Бастауыш мектеп, ІІ рет басылуы. – Қ., 1931
9. Бегалиев Ғ. Сыдықұлы Ә. Математика сабағы. – Қ., 1931
10. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. – Қ., 1930
11. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. Бастауыш мектеп, ІІІ рет
түзетіліп басылуы. – Қызылорда, 1931
12. Байтұрсынов А. Оқу құралы, Орынбор , 1912
13. Корольков А.Е. Математика для взрослых. – М., 1930
14. Дулатұлы М. Қазақ тілінде басылған кітаптарды көрсеткіш , -Қ , 1926
15. КорольковА.Е. Үлкендерге бастауыш есеп. Ғали Бегалиев аударған. 1930
16. Жаманов А., Рахметұлы С., Хасенұлы Ә. Есеп құралы. І-басқыш мектептің ІІІ-бөліміне арналған – Қ., 1932
17. Рахметұлы Ш., С.Баймырзаұлы, А. Хасенұлы, А. Жаманұлы. Есеп құралы. Бастауыш мектеп, ІІ бөліміне арналған. Қазақстан, 1932
18. Попова Н.С.Арифметикалық есептер мен жатығулар жинағы. І бөлім, 3 кл. – Қ., 1935
19. Попова Н.С.Арифметика оқулығы. Бастауыш мектеп үшін. – Қ., 1935
20. Ермеков А. Ұлы математика курсы І бөлім, - Қ, 1935
21. Жәленов К., Есептану жобасы. Ташкент, 1923
22. Жәленұлы К. Есептану. Бөлшек сандар. Ташкент, 1923
23. Жаманұлы А. Есеп құралы. І басқыш мектепке арналған. – А., 1932
24. Қасымов Ә. Есеп құралы. ІІ жылдық. – Қ., 1931
25. Қасымов Ә. Есеп құралы. ІІІ жылдық, 3-басылуы. – Қ., 1929
26. Құралов А. Есеп құралы. Ташкент, 1932
27. Құралов А. Математика тарихынан. - А., 1966
28 . Көбесов А. Математика тарихы.-А., 1993
29. Назаров С.Н. Математика мен Математиктер жайындағы әңгімелер.
- А., 1967
30. Жиенбаев С. Кітап оқыту методикасы.- А: Қазмембас, 1939.
31. Рахметова С. Қазақ тілінде оқыту әдістемесі,- А, Өлке 2005.
32. Глейзер Герш Искакович. Мектептегі математика тарих.- А., 1985
33. Жәутіков О.А. Математиканың даму тарихы «Мектеп» -А., 1967
34. Сабитов Н. Мектеп и медресе.- А., 1950
35. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. -А., 1971
36. Зуев Д.Д. Научно-организационные проблемы развития теории школьного учебника. Вып. 6, 1978.
37. Беспалько В.П. Теория учебника «Педагогика». - М., 1988.
38. Б.М.Қосанов, М.Дулатұлының «Есеп құралдары» және олардың қазіргі бастауыш мектеп үшін маңызы. А., 1998.
39. Қосанов Б.М. Қазақстандағы әдістемелік – математикалық ой-пікірдің қалыптасу тарихы. -А., 1999
40. Б.М.Қосанов, П.С.Сағымбекова, А.С.Тортаева. Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесінің тарихы.- Тараз, 2006
41. Елубаев С. Қазақ халқының есептері. – « Бастауыш мектеп» № 2 1997.
42. Қосанов Б.М. К.Жәленұлының «Есептану жобасы» // «Бастауыш мектеп», № 4 – 1993
43. Қосанов Б.М. Ә.Қасымұлының әдістемелік-математикалық мұрасы. // Актуалыные проблемы подготовки будущих учителей начальных классов. Межвузовский сборник научных трудов. А., 1998 51-56 бет.
44. Қосанов Б.М. К.Жәленұлының әдістемелік-математикалық мұрасы. // Актуалыные проблемы подготовки будущих учителей начальных классов. Межвузовский сборник научных трудов. А.,48-51 бет, 1998.
45. Қосанов Б.М. Алғашқы математика оқулықтарында пәнаралық байланыстың жүзеге асырылу жайы. // Проблемы межпредметных связей в подготовки будущего учителя начальных классов. Межвузовский сборник научных трудов.-А., 1997.
46. Қосанов Б.М. Бағаланбай келген бағдарлама. // «Информатика-физика-математика» № 3-1993
47. Қосанов Б.М. Еленбей келген еңбек. // «Бастауыш мектеп», № 6 – 1993
48. Қосанов Б.М. Есептану құралы. //«Информатика-физика-математика» № 6 - 1994
49. Қосанов Б.М. Есеп ғылымынан жазылған. // «Информатика-физика-математика» № 5 – 1996.
50. Кеншібаев К.Сауатсыздықты жою пунктіндегі математиканы оқыту әдістері // «Жаңа мектеп», №5 – 1927.
51. Оспанов Т., Құрманалина Ш. Математиканың бастауыш курсын оқыту әдістемесі. 1-бөлім. А., 1995
52. Оспанов Т. Қ. Ш. Құрманамина. Математиканың бастауыш курсын оқыту әдістемесі ІІ –Бөлім. – А, 1996.
53. Ұмытылмас есімдер. (Құрастырған Б.Ысқақов). -А., 1994
54. Оспанов Т. Қ., Қайыңбаев Ж. Т. К.Жәленовтың «Есеп тану жобасы» //«Бастауыш мектеп» №2 – А.,1993.
55. Оспанов Т. Қ., Қайыңбаев Ж. Т. М.Дулатовтың «Есеп құралы» //«Бастауыш мектеп» №9 – 1991.
56. Депман Н.Я. Из истории математики. – М., 1954
57. Депман Н.Я. Из истории арифметики. – М., 1952
58. Метельский Н.В. Очерки истории методики математики. Минск, 1968
59. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. -А., 1995
60. История математического образования в СССР. Киев, 1975
61. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары. А., 1964
62. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – А., 2000
63. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. – А., 2003
64. Қоянбаев Р.М., Ыбырайымжанов. Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы. Түркістан, 2005. 232-233 бет.
65. Қоянбаев Р.М. Педагогикалық сөздік. Түркістан, 2006
66. Құсайынов А.Қ., Асылов Ұ.Ә. Оқулықтанудың өзекті мәселелері. – А., «Рауан» 2000.
67. Қазақ совет энциклопедиясы. 3-том, - А., 1971
68. Қазақ совет энциклопедиясы. 7-том, - А., 1975
69. Педагогикалық энциклопедия. 4-том, - М., 1967
70. Қазақстан.Ұлттық энциклопедия. 7-том, - А., 2005
71. Жанатбекова Н. Қазқтың байырғы есептері. // «Қазақстан мектебі» №3, (64-69 бет), 2006.
72. Мыңжасарова М.Ж. Бастауыш мектепте математика пәні мазмұнының қалыптасуы мен дамуы. // «Хабаршы. Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы. № 2 (11), 43-46 б,т. -А., 2006.
ІІІ. Диссертациялар
73. Қыдыршаев А.С. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы. (канд,дисс.) -А., 1995
74. Қосанов Б.М. Қазақ бастауыш мектебінде математиканы оқыту жөніндегі ғылыми-әдістемелік ой-пікірдің қалыптасуы мен дамуы. (канд,дисс.) А.,1997
75. Әбсеметов М.О. ХІХ ғасырдың басындағы тарихи-әдеби процесеті М.Дулатұлының шығармашылығы. (канд,дисс.) -А., 1991
76. Иманбаева С.С. М.Дулатұлының өмірі мен қызметі (1885-1933 жж). (канд., дисс.) А., 1999
77. Елубаев С.Терминологические проблемы преподования математики в казахской школе. (канд,дисс.) -А., 1994
78. Сейілова З. Негізгі мектеп математика курсын ізгіліктік бағытта оқытудың әдістемелік ерекшеліктері. (канд,дисс.) -А., 2004
79. Сейілова Ш. Қазақ мектептерінде математикалық білім беру жолдары (1920-1936). (канд,дисс.) -А., 1970
80. Розыбакиева Л.К. Ана тіліндегі алғашқы математика оқулығы және олардың қазіргі бастауыш мектеп үшін маңызы. (магистерлік дисс.) -А., 2006
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. – Астана, 27 желтоқсан, 2003
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. – А., 2003
4. 12жылдық орта білім берудің Мемлекеттік стандарты. –Астана, 2004
ІІ.Монографиялар,кітаптар және ғылыми мақалалар
5. Ғ.Бегалы Ұлы. Үлкендерге бастауыш есеп. – А.,1930
6. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. – Қ.,1929
7. Бегалиев Ғ. Есеп сабағы. І-басылуы. – Қ., 1931
8. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. Бастауыш мектеп, ІІ рет басылуы. – Қ., 1931
9. Бегалиев Ғ. Сыдықұлы Ә. Математика сабағы. – Қ., 1931
10. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. – Қ., 1930
11. Бегалиев Ғ. Есеп құралы. Бірінші жылдық. Бастауыш мектеп, ІІІ рет
түзетіліп басылуы. – Қызылорда, 1931
12. Байтұрсынов А. Оқу құралы, Орынбор , 1912
13. Корольков А.Е. Математика для взрослых. – М., 1930
14. Дулатұлы М. Қазақ тілінде басылған кітаптарды көрсеткіш , -Қ , 1926
15. КорольковА.Е. Үлкендерге бастауыш есеп. Ғали Бегалиев аударған. 1930
16. Жаманов А., Рахметұлы С., Хасенұлы Ә. Есеп құралы. І-басқыш мектептің ІІІ-бөліміне арналған – Қ., 1932
17. Рахметұлы Ш., С.Баймырзаұлы, А. Хасенұлы, А. Жаманұлы. Есеп құралы. Бастауыш мектеп, ІІ бөліміне арналған. Қазақстан, 1932
18. Попова Н.С.Арифметикалық есептер мен жатығулар жинағы. І бөлім, 3 кл. – Қ., 1935
19. Попова Н.С.Арифметика оқулығы. Бастауыш мектеп үшін. – Қ., 1935
20. Ермеков А. Ұлы математика курсы І бөлім, - Қ, 1935
21. Жәленов К., Есептану жобасы. Ташкент, 1923
22. Жәленұлы К. Есептану. Бөлшек сандар. Ташкент, 1923
23. Жаманұлы А. Есеп құралы. І басқыш мектепке арналған. – А., 1932
24. Қасымов Ә. Есеп құралы. ІІ жылдық. – Қ., 1931
25. Қасымов Ә. Есеп құралы. ІІІ жылдық, 3-басылуы. – Қ., 1929
26. Құралов А. Есеп құралы. Ташкент, 1932
27. Құралов А. Математика тарихынан. - А., 1966
28 . Көбесов А. Математика тарихы.-А., 1993
29. Назаров С.Н. Математика мен Математиктер жайындағы әңгімелер.
- А., 1967
30. Жиенбаев С. Кітап оқыту методикасы.- А: Қазмембас, 1939.
31. Рахметова С. Қазақ тілінде оқыту әдістемесі,- А, Өлке 2005.
32. Глейзер Герш Искакович. Мектептегі математика тарих.- А., 1985
33. Жәутіков О.А. Математиканың даму тарихы «Мектеп» -А., 1967
34. Сабитов Н. Мектеп и медресе.- А., 1950
35. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. -А., 1971
36. Зуев Д.Д. Научно-организационные проблемы развития теории школьного учебника. Вып. 6, 1978.
37. Беспалько В.П. Теория учебника «Педагогика». - М., 1988.
38. Б.М.Қосанов, М.Дулатұлының «Есеп құралдары» және олардың қазіргі бастауыш мектеп үшін маңызы. А., 1998.
39. Қосанов Б.М. Қазақстандағы әдістемелік – математикалық ой-пікірдің қалыптасу тарихы. -А., 1999
40. Б.М.Қосанов, П.С.Сағымбекова, А.С.Тортаева. Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесінің тарихы.- Тараз, 2006
41. Елубаев С. Қазақ халқының есептері. – « Бастауыш мектеп» № 2 1997.
42. Қосанов Б.М. К.Жәленұлының «Есептану жобасы» // «Бастауыш мектеп», № 4 – 1993
43. Қосанов Б.М. Ә.Қасымұлының әдістемелік-математикалық мұрасы. // Актуалыные проблемы подготовки будущих учителей начальных классов. Межвузовский сборник научных трудов. А., 1998 51-56 бет.
44. Қосанов Б.М. К.Жәленұлының әдістемелік-математикалық мұрасы. // Актуалыные проблемы подготовки будущих учителей начальных классов. Межвузовский сборник научных трудов. А.,48-51 бет, 1998.
45. Қосанов Б.М. Алғашқы математика оқулықтарында пәнаралық байланыстың жүзеге асырылу жайы. // Проблемы межпредметных связей в подготовки будущего учителя начальных классов. Межвузовский сборник научных трудов.-А., 1997.
46. Қосанов Б.М. Бағаланбай келген бағдарлама. // «Информатика-физика-математика» № 3-1993
47. Қосанов Б.М. Еленбей келген еңбек. // «Бастауыш мектеп», № 6 – 1993
48. Қосанов Б.М. Есептану құралы. //«Информатика-физика-математика» № 6 - 1994
49. Қосанов Б.М. Есеп ғылымынан жазылған. // «Информатика-физика-математика» № 5 – 1996.
50. Кеншібаев К.Сауатсыздықты жою пунктіндегі математиканы оқыту әдістері // «Жаңа мектеп», №5 – 1927.
51. Оспанов Т., Құрманалина Ш. Математиканың бастауыш курсын оқыту әдістемесі. 1-бөлім. А., 1995
52. Оспанов Т. Қ. Ш. Құрманамина. Математиканың бастауыш курсын оқыту әдістемесі ІІ –Бөлім. – А, 1996.
53. Ұмытылмас есімдер. (Құрастырған Б.Ысқақов). -А., 1994
54. Оспанов Т. Қ., Қайыңбаев Ж. Т. К.Жәленовтың «Есеп тану жобасы» //«Бастауыш мектеп» №2 – А.,1993.
55. Оспанов Т. Қ., Қайыңбаев Ж. Т. М.Дулатовтың «Есеп құралы» //«Бастауыш мектеп» №9 – 1991.
56. Депман Н.Я. Из истории математики. – М., 1954
57. Депман Н.Я. Из истории арифметики. – М., 1952
58. Метельский Н.В. Очерки истории методики математики. Минск, 1968
59. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. -А., 1995
60. История математического образования в СССР. Киев, 1975
61. Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары. А., 1964
62. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – А., 2000
63. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. – А., 2003
64. Қоянбаев Р.М., Ыбырайымжанов. Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы. Түркістан, 2005. 232-233 бет.
65. Қоянбаев Р.М. Педагогикалық сөздік. Түркістан, 2006
66. Құсайынов А.Қ., Асылов Ұ.Ә. Оқулықтанудың өзекті мәселелері. – А., «Рауан» 2000.
67. Қазақ совет энциклопедиясы. 3-том, - А., 1971
68. Қазақ совет энциклопедиясы. 7-том, - А., 1975
69. Педагогикалық энциклопедия. 4-том, - М., 1967
70. Қазақстан.Ұлттық энциклопедия. 7-том, - А., 2005
71. Жанатбекова Н. Қазқтың байырғы есептері. // «Қазақстан мектебі» №3, (64-69 бет), 2006.
72. Мыңжасарова М.Ж. Бастауыш мектепте математика пәні мазмұнының қалыптасуы мен дамуы. // «Хабаршы. Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы. № 2 (11), 43-46 б,т. -А., 2006.
ІІІ. Диссертациялар
73. Қыдыршаев А.С. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы. (канд,дисс.) -А., 1995
74. Қосанов Б.М. Қазақ бастауыш мектебінде математиканы оқыту жөніндегі ғылыми-әдістемелік ой-пікірдің қалыптасуы мен дамуы. (канд,дисс.) А.,1997
75. Әбсеметов М.О. ХІХ ғасырдың басындағы тарихи-әдеби процесеті М.Дулатұлының шығармашылығы. (канд,дисс.) -А., 1991
76. Иманбаева С.С. М.Дулатұлының өмірі мен қызметі (1885-1933 жж). (канд., дисс.) А., 1999
77. Елубаев С.Терминологические проблемы преподования математики в казахской школе. (канд,дисс.) -А., 1994
78. Сейілова З. Негізгі мектеп математика курсын ізгіліктік бағытта оқытудың әдістемелік ерекшеліктері. (канд,дисс.) -А., 2004
79. Сейілова Ш. Қазақ мектептерінде математикалық білім беру жолдары (1920-1936). (канд,дисс.) -А., 1970
80. Розыбакиева Л.К. Ана тіліндегі алғашқы математика оқулығы және олардың қазіргі бастауыш мектеп үшін маңызы. (магистерлік дисс.) -А., 2006
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қолжазба құқында
Сламжанова Салтанат Бейбітқызы
1930-40 ЖЫЛДАРДАҒЫ АНА ТІЛІНДЕГІ МАТЕМАТИКА ОҚУЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6N0102 – бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі мамандағы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған
Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Ғылыми кеңесші: педагогика
ғылымдарының кандидаты,
доцент Қосанов Б.М.
Алматы, 2007
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. Оқулықтанудың педагогикалық негіздері
1. Оқулық туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 8
2. Оқулықтарға қойылатын негізгі
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ-тарау. 1930-40 ж.ж. бастауыш мектепке арналған математика оқулық
тарының ерекшеліктері
2.1. Ғали Бегалиевтің Есеп
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..30
2.2. Ш.Рахметұлы, С.Баймырзаұлы, А.Хасенұлы және А.Жаманұлының Есеп
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3. Педагогикалық тәжірибе жұмыстары және олардың нәтижелері...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..77
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы саяси,
экономикалық және мәдени –әлеуметтік өзгерістер халыққа білім беру ісін
жан-жақты дамыған үрдісте жаңа сатыға көтеруді талап етіп отыр. Қазіргі
кезде еліміз үшін қоғам өмірінің барлық салаларына еркін араласа алатын
білімді және шығармашылық іс– әрекетке бейім білімді жас ұрпақты
даярлау өзекті мәселе болып отыр. Соңғы кездегі білім беру саласындағы
елеулі өзгерістердің бірі – Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасы болып табылады. Онда: ... әлемдік білім
беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның
қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық
басымдықтарды белгілеу керек , – деп атап көрсетілген болатын. Осы аталған
басымдақтардың бірі ретінде 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу, білім
беруді сапалы дамытудың жаңа сатысына көтерілу болып табылады. Осы 12
жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында бастауыш буынға, соның ішінде
математиканы оқытудың әдістемелік жүйесінеайтарлықтай көңіл бөлінуде.
Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесін жетілдіріп, оны қазіргі
заман талабына сай дәрежеге көтеру үшін біз бүгінгі күнгі оқулықтарды
ғана емес, сонымен қатар өткен кезеңдерде жазылған оқулықтардағы озық
педагогикалық және әдістемелік ой – пікірлерді жаңғыртып, оларды тиілді
пайдалана білуімізге ұмтылуымыз қажет.
Оқулықтану үлкен педагогикалық мәні бар өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Бұл мәселеге педагогика классиктерінен бастап, қазіргі
күнге дейінгі көптеген ғалым – педагогтардың еңбектері арналған.
Ұлы ғалым – педагогтардың (Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский,
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б.) оқулықтану мәселесіне
баса назар аударғаны тегін емес. Оқулықтанудың өзекті мәселелері
Е.П.Есипов, Д.Д. Зуев, В.П. Стрекозин және тағы басқалардың еңбектерінде
тереңірек қарастырылған.Оқулықтанудың кейбір мәселелеріне ұстаздарымыз,
профессорлар С.Р.Рахметова, Т.С.Сабыровтың, А.Н. Ілиясованың, Р.М.
Қоянбаевтың және т.б. еңбектерінде де айтарлықтай көңіл бөлінген. Бұл
орайда, әсіресе оқулықтануды арнайы педагогикалық проблема ретінде
қарастырған Д. Д. Зуевтің еңбектерін ерекше атап көрсетуге болады. Ал
Қазақстанда оқулықтану мәселесі А. Құсайынов, Л. Асыловтың, Ж.Т
Қайыңбаевтің еңбектерінде арнайы проблема ретінде қарастырылған.
Қазақ тіліндегі математика оқулықтарының тарихына көз жіберсек,
ол өзінің бастауын ХХ ғасырдың басынан алады. Қазақ мектебіне
арналған тұңғыш математика оқулығы 1914 жылы Есеп құралы деген атпен
жарық көрді. 1920-30 жылдары математика оқулықтарын дайындауға М.
Дулатов, К.Жаленов, С Қожанов, Қ. Сатбаев, Е. Омаров сияқты алаш
азаматтары атсалысты.1930 жылдан бастап алаш қайраткерлерінің бұл істен
аластатылуына байланысты қазақ тіліндегі математика оқулықтарын жазу
Ғ.Бегалиев, Ә.Сыдықұлы, А.Жаманұлы , С. Рахметұлы, Ә. Хасенұлы, Т. Құралов
сынды педагогтарға тапсырылды. Осы авторлар 1930-40 жылдары көптеген
математика оқулықтарын жазды. Бұл оқулықтардан қазіргі күнгі жаңа
сипаттағы қазақ бастауыш мектебі үшін математика оқулықтарын дайындауда
пайдалануға болатын аса маңызды әдістемелік идеяларды кездестіруге
болады. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын 1930-40 жылдардағы
ана тіліндегі матемтика оқулықтары және олардың ерекшеліктері деп
алуымызға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: 1930-40 жылдардағы ана тіліндегі
математика оқулықтарындағы аса құнды әдістемелік идеяларды анықтап,
олардың ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқулықтанудың педагогикалық негіздеріне сипаттама беру.
2. 1930-40 жылдардағы бастауыш мектепке арналған математика оқулықтарының
ерекшеліктерін айқындау және осыған байланысты жүргізілген педагогикалық
тәжірибе жұмыстарын баяндау.
Зерттеу объектісі. 1930-40 жылдардағы ана тілінде жарық көрген
математика оқулықтары.
Зерттеу пәні. 1930-40 жылдардағы ана тілінде жарық көрген математика
оқулықтары ерекшеліктерінің маңызы.
Зерттеу көздері. 1930-40 ж.ж. кезеңдегі математикалық білім беру ісіне
байланысты ресми құжаттар, математиканың оқу бағдарламалары, және
оқулықтары, мерзімді педагогикалық басылымдар, Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы. және т.б.
Педагогика, психология, және математиканы оқыту әдістемесіне
байланысты жарық көрген түрлі мазмұны құнды ғылыми еңбектер, білім беру мен
тәрбие процесіне қатысты қағидалар, Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министрлігінің құжат-заңдары зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізі болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері педагогика тарихы мен математиканы оқыту әдістемесі ғылымын тың
ғылыми деректермен толықтыра түседі. Сондықтан бұл тақырыпты зерттеу
теориялық тұрғыда маңызды болып табылады. Зерттеу жұмысының материалдарын
педагогикалық жоғары оқу орындары мен педагогикалық колледждерде болашақ
бастауыш мектеп мұғалімдерінің кәсіби білімін жетілдіру саласында
пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Зерттеу жұмысындағы материалдар тұңғыш рет жүйелі түрде ғылыми айналымға
түсіп отыр;
- 1930-40 жылдардағы математика оқулықтары тұңғыш рет жүйелі түрде ғылыми
талдауға алынды;
- Математиканы оқыту әдістемесі ғылымын байытып тереңдете түсетін, аса
құнды әдістемелік идеялар анықталды.
- Қазіргі мектеп тәжірибесінен өткен кезеңгі маңызды ой-пікірлерді ендіру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді теориялық тұрғыда талдау және жүйелеу, архив
деректері мен танысып, оларды жинақтау, өңдеп қорыту, озат педагогикалық
тәжірибені оқып үйрену, қорытындылау және тарату.
Алғашқы ақпарат. Бастауыш сыныптарға арналған ана тіліндегі математика
оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдары, оқу бағдарламалары мен
оқужоспарлары, архив деректері.
Зерттеу базасы. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің психология- педагогика факультеті.
Жоспарланған апробация. зерттеу жұмысының материалдарын Психология -
педагогика факультетінде Бастауыш мектепте математиканы оқыту
әдістемесінің тарихы пәнінен практикалық сабақтар өткізу барысында
пайдалану.
Зерттеуден күтілетін нәтижелер. Зерттеу жұмысының нәтижелерін қазіргі
қазақ бастауыш мектебіне арналған математика оқулықтарын жетілдіре түсу
бағытында пайдалануға болады. Сондай-ақ Педагогика тарихы, Бастауыш
мектепте математиканы өзгерту әдістемесінің тарихы пәндерін оқыту
барысында кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі және тәжірибеге енгізілуі. Зерттеу
материалдары мен нәтижелері курстық жұмыс ретінде және ғылыми баяндама
түрінде 2006 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ-інің псхология-педагогика
факультетінде өткізілген конференцияда және студенттердің ғылыми
конференциясында талқыланды. Сонымен бірге зерттеу материалдары негізінде
Абай атындағы Қаз ҰПУ-нің Хабаршы ғылыми басылымының Бастауыш мектеп
және дене мәдениеті сериясының № 2, (11) 2006 жылғы санында Ғали
Бегалиевтің Есеп құралы. Бірінші жылдық атты оқулығы тақырыбында,
сонымен бірге келесі мақала 12 жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ
мұғалімдерді дайындау мәселелері сериясының халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары бойынша № 2, (11) 2006 жылғы санында Усул-
жадид медреселерінде пайдаланылған математика оқулықтары тақырыбында
мақалалар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
объектісі мен пәні, зерттеу көздері, зерттеудің әдіснамалық негіздері мен
теориялық және практикалық маңызы, ғылыми жаңалығы, әдістері, алғашқы
ақпарат, зерттеу базасы, күтілетін нәтижелері және оның сыннан өтуі
келтіріліп, зерттеудің ғылыми-әдіснамалық аппараты тұжырымдалды.
І-тарауда оқулықтанудың педагогикалық негіздеріне және оқулықтарға
қойылатын негізгі талаптарға сипаттама берілді.
ІІ-тарауда бастауыш мектепке арналған ана тіліндегі математика
оқулықтарының ерекшеліктері айқындалды және педагогикалық тәжірибе жұмсының
мазмұны келтірілді.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысы барысында алынған нақты тұжырымдар,
сондай-ақ зерттеу проблемасы бойынша әдістемелік ұсыныстар келтірілді.
Диссертация көлемі 80 бет, 80 әдебиеттің тізімі және 17 қосымша
берілген.
І-ТАРАУ
ОҚУЛЫҚТАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Оқулық туралы түсінік
Дәстүр бойынша да, мәні мен маңызы жөнінен де оқытудың сан алуан
құралдары ішінде оқулықтың алатын орны ерекше. Ол мектептік білім-тәрбие
беру қызметінің бірегей педагогикалық үлгі-моделі ретінде бүгінгі таңда да
ең тиімді және ең кең таралған әрі оқыту, әрі оқу құралы болып қалып отыр.
Сондықтан мемлекетімізде жүргізіліп жатқан мектеп реформасының мақсаттары
мен талаптарын ойдағыдай жүзеге асырып, еліміздің жас ұрпағын өзіміз бүгін
де іргетасын қалап жатқан алдағы өмірге неғұрлым жетілген деңгейде
әзірлеуде уақыт рухына сай жоғары сапалы төлтума оқулықтар, француз
педагогі А.Шоппе айтқандай. ұлтты ұйыстыратын феномен рөлін атқаратын
оқулықтар жасау-дәуірлік маңызға ие міндет. Тәуелсіздік алғаннан бергі
жерде еліміздегі білім беру тұжырымдамасын жасау, Білім беру туралы Заң
қабылдау, жүйені реформалау сияқты аса маңызды іс- шараларға байланысты
ғылыми ізденістерге негізделген ауқымды жұмыстар жүзеге асырылды. Қазірге
кезде шығарыла бастаған жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік кешенінің
концепциясы да ғылыми-теориялық бағамдаулар негізінде өмірге келген.
Оқулық жасау проблемалары кең ауқымда кешенді түрде қарастырылғаны
дұрыс. Оқулық мазмұнының ғылыми жағынан ұстамды, талдаулары нақты да
дәлелді, қарастырылған мәселелер терең жан-жақты білімге негізделген,
шұрайлы тілмен жазылған тартымды еңбек болуы тиіс.
Оқулық-білім-тәрбие алудың ең басты шарты-оқушының ынтасын арттыратын
құрал болуы тиіс. Оқулық қандай болса, оқыту да сондай болатыны, яғни
мұғалім оқулықта қалай болса, солай оқытатыны мәлім.
Оқулықта дидактикалық-әдістемелік талаптар ескеріліп, оқушылардың жас
ерекшеліктері мен психологиясын терең ескеріп, бағдарламада көрсетілген
білімдері анық тұжырымдалған, жүйелі тартымды оқулық болуы керек. Көп
адамдар, әдетте оқулықты оқушыларды ғылым негіздері мен таныстыратын кітап
деп қана ұғады. Ал орыстың тамаша педагогі К.Д.Ушинский оны сонау ХІХ-
ғасырда ғылыми категорияларды педагогикалық категорияларға айналдыру
жолымен өңдеген, оқушыларға арналған құрал деген екен.
Оқытудың мектептік, сыныптық жүйесі өмірге келгелі, адамзат өзінің
ұзақ тарихында жинақтаған бағалы білім, тәжірибелерін, ашқан ғылыми
жаңалықтарын, жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен тәрбие, өнеге
үрдістерін жеткіншек ұрпағына шама-шарқына шақтап, сатылап жүргізудің,
амалдап үйретудің оқулықтан қолайлы құралын ойлап шығарған жоқ. Білім
берудің компьютерлік, аудиовизуалдық және басқа жаңа құралдары кеңінен,
тіпті жаппай іске қосылып отырған біздің дәуірде де мектеп оқулығының рөлі
арта түсуде.
Білім беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени
құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға
болмайды. Жас ұрпақты халқымыздың рухани байлығымен және қазіргі замандық
біліммен қаруландырып қана қоймай, олардың бойына жаңа сапалы дағдылар мен
икемділіктерді дарытуда да жаңа буын оқулықтарымыз үлкен рөл атқарады.
Көрнекті француз педагогі Р.Сегэн өзінің мектеп оқулықтарын талдау
методологиясына арналған іргелі еңбегінде қолжазбаны дайындау, басып шығару
мен таратуға 6 жыл керек депті. Іс жүзінде атына заты сай оқулық жазу-
орасан қиын іс, ал оған қайылатын талаптар - өз алдына бір ғылым. Оқулық
теориясын оған қойылатын дидактикалық талаптарды үңіле зерттеп, сол негізде
жазбақшы оқулығына қатысты тыңғылықты мәселелер ескерілуі тиіс. Оқулық
жазудың машақатын басынан өткерген әйгілі ғалым, академик А.Колмогоров оның
қиындығын жаңа бір реактивтік ұшақ құрастырып шығумен теңеген екен.
Егемен ел ретінде өзіміздің ұлттық төл оқулықтарымызды шығаруға
кіріскен біраз ғалымдарымыз бар. Педагогика ғылымы қандай болса,
оқулықтарда сондай. Оқулықтарды жетілдіру дегеніміз-тікелей педагогика
ғылымын дамыту деген сөз (В.В.Краевский).
Ресей педагогтерінің, сондай-ақ орысшаға аударылған өзге елдер
ғалымдарының теориялық тұжырымды зерттеулеріне сүйенсек, Ю.К.Бабанский,
В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.Ф.Талызина, В.П.Беспалько, С.Г.Шаповоленко,
Л.В.Занков, Д.Д.Зуев т.б. сияқты көрнекті ғалымдардың іргелі еңбектерінің
нәтижесінде бүгінгі оқулық теориясы педагогиканың құнарлы да қомақты
бөлігін құрайды.
Оқулық дегеніміз – ғылымды педагогикалық тұрғыдан баяндайтын, басқаша
айтқанда, ғылыми категорияларды педагогикалық категорияларға айналдырып
өңдеп, оқушыларға ұсынатын құрал. Белгілі теоретик С.Г.Шаповаленконың:
Оқулық – ғылым негіздерін меңгеру үшін оқушыларға арналған құрал., ...
Оқулықтарда белгілі бір мөлшерде оқу пәндерін оқыту әдістемесі де көрініс
табады, -деген тұжырымының жоғарыдағы анықтама мен үндесіп жатқанын
көреміз. Алайда, ғылымды педагогикалық өңдеу - өте күрделі және жалпылама
ұғым. В.П.Беспальконың: Оқулық жазу – оңай шаруа емес, нағыз оқулықтар
жасайтындай болып кемелдену үшін, педагогика жөніндегі қазіргі ғылыми
монографияларды байыбына және зерттеп оқыған жөн, - деуінің мәнесі де
сонда. Кейбір педагогтар, мәселен, Л.В.Занков, оқулықты педагогикалық
жүйенің үлгісі ретінде қарастырып, оқулықты түзудің негізінде қашанда
оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің жалпы педагогика негізінде қабылданған
әдістемелік жүйесі жатуға тиіс деп санайды. Белгілі ғалым М.И.Скаткин:
Оқулыққа белгілі бір мөлшерде оқыту әдістемесі де ендірілген ... Бұл
мағынада оқулық алдағы оқыту қызметінің өзінше бір жобасы болып табылады,
-дейді. Басқа да бірқтар ғалымдар өз еңбектерінде осыған ұқсас пікірлер
айтады. Мысалы, И.Я.Лернер, В.В.Краевский, Н.Ф.Талызина сияқты көрнекті
теоретиктер: Оқулық жасау оқу-тәрбие процесін жобалау жөніндегі жұмыс,
-десе, белгілі чех педагогі М.Караликова оқулықты нақты оқу процесінің
бастапқы нобайы деп қарайды. (1976, б.22). Н.Ф.Талызинаның оқулықтың іс
жүзінде оқу процесінің барлық кезеңдерінде пайдаланылып әрі толықтай
немесе ішінара оқытушының міндеттерін атқара алатыны (1978, с.32)
жайындағы пікірі мен И.Я.Лернердің Оқулық бүкіл оқыту процесіне қызмет
етуге арналған (1978, б.46) деген және В.В.Краевскийдің оқулықта оқушының
қызметі ғана емес, солай болуға тиіс деп ұйғарылған мұғалімнің қызметі де
көрініс тапқан, белгіленген (1976, б.13) деген ой-пікірлерінің сабақтасып
жатқанын көреміз.
Оқулық оқу материалына онымен жұмыс істеу әдістемесін қоса ұсынады,
яғни мұғалімге оқу материалын қалай оқытып, меңгертудің, оқушыға қалай
оқып, меңгерудің тәсілдерін береді. Басқаша айтқанда, оқулықта білім беру
мақсаттары мазмұны әдістер түрінде нақтыланады. Сөйтіп мектеп оқулығы
оқытудың тиімділігін арттыру мақсатымен құрастырылып, оқу процесінде
енгізілетін, біріншіден, оқу процесінде сан қырлы қызмет атқарады,
екіншіден, оқытудың әр түрлі объектілерін қозғалысқа келтіреді, яғни іс-
қимылға жұмылдырады және үшіншіден, оқу барысына жәрдемдесетін неше алуан
іс-әрекет түрлерін ұсына алады.
Оқулық о бастан, негізінен білімдерді ұсыну мен жаттығулар жинағы
ретінде ғана пайдаланылып қоймай, сонымен қатар ол әлеуметтік және мәдени
құндылықтарды тарату қызметін де өтеп келеді. Бұлар бүгінгі таңда да
оқулықтың атқаратын басты қызметі болып қалып отыр. Алайда мектеп
оқулықтары жаңа қажеттерді де өтеуге, яғни оқушылардың байында дербес іс-
қимыл дағдыларын дамытуға, оқытудың әр түрлі тиімді әдістемелерін ұсынуға,
алған білімдерді күнделікті тәжірибемен сабақтастыруға, пәндер аралық
интеграцияны жүзеге асыруға тиіс.
Педагогика энциклопедиясында оқулық дегеніміз – Оқытудың
бағдарламада белгіленген мақсаттарына және дидактика талаптарына сәйкес
белгілі бір оқу пәні бойынша ғылыми білімдердің негіздерін баяндайтын
кітап,-деген анықтама берілген (ІV-т,41б.,1967,М). Оқулықтар оқу
бағдарламаларының негізіндере жасалады. Анықтамада аталған оқытудың
бағдарламада белгіленген мақсаттары мен дидактикалық талаптардың оқу
орындарының түр-түріне және оларда оқылатын пәндерге қатысты елеулі
-–елеулі ерекшеліктері болатыны анық. Сондықтан бәрінің атауы бір
болғанымен, бастауыш, орта, арнаулы орта, жоғары мектептерге, кәсіптік –
техникалық оқу орындары мен жекелеген пәнді тереңдетіп оқытатын мектептерге
т.б. арналған оқулықтарға қойылатын талаптар бірдей емес. Осылардың
ішіндегі ең күрделісі, шын мәніне келгенде, нағыз оқулыққа саналатыны –
орта мектептерге арналған оқулықтар.
Жоғарыда айтқанымыздай, егемендік алғаннан бері, республикамызда
ғылымның әр саласына жататын пәндер бойынша көптеген жаңа оқулықтар
жазылып, жарық көрді. Олардың авторлары ішінде педагогикалық жоғары оқу
орындарының ғалым – оқытушылары мен тәжірибелі мектеп мұғалімдері,
еліміздің бетке ұстар оқымыстылары бар. Оқулықта ғылым негіздерін, оның
заңдары мен әдістерін жай ғана баяндап қоюмен іс бітпейді, бұл жағынан оның
басқа кітаптардан айырмашылығы: оқулық ең алдымен, теориялық материалды
оқыту мақсатына сай талғап, іріктеп алуымен, білімдерді баяндап жеткізудің
өзіндік әдістемелік формасымен және бірізділігімен, тәрбиелік мақсаттағы
материалдың болуымен, пәннің маман емес оқырманға – оқушыға арналғанын
ескерумен ерекшеленеді.
Оқулық сонымен қатар әйтеуір бір оқырманға емес, белгілі бір дәрежеде
дайындығы бар, белгілі бір оқу сатысындағы, яғни белгілі бір сыныптағы
оқушыларға арналған. Оқулықтың атқаратын үш міндеті, білім беру, дамыту,
тәрбиелу-міне, осы сыныптың мектептегі оқыту жүйесіндегі реттік орнына
қарай айқындалады. Өйткені оқулық сол сыныпқа арналған бағдарламада
көрсетелген материалдан ғана емес, сонымен бірге оқушының оқулықпен жұмыс
істеу бағдарламасынан, игерген білімдерін өзіндік бақылау жүйесінен тұрады.
Онда оқушының оқу материалы мен істелетін жұмыстарды белгілі бір тәртіппен
орындау жөнінде де нұсқау беріледі. Оқулық қатаң түрде бағдарлама бойынша
жазылады. Онда қамтылатын материал бағдарламада көрсетілгеннен көп те, аз
да болмауға тиіс. Тек кейбір жағдайда ғана автор оқулық мазмұнының
логикасынан туындайтын азды – көпті орынды ауытқуларға баруы мүмкін.
Әйтпесе, оқулықты бағалауда: онда пәнді оқып-үйренудің бағдарламада
тұжырымдалған жалпы мақсатының көрініс тапқан – таппағаны; пәннің тәрбиелік
жағынан қаншалық қамтылғаны; ғылымның тәжірибемен байланысын көрсететін
материалдың бар–жоғы; бағдарламада санамалап көрсетілген материалдардың
бәрінің кірген – кірмегені; оқу материалын баяндаудың бірізділігі мен
белгіленген көлемнің сақталған – сақталмағаны тәрізді мазмұндық және
әдістемлік тұтастығын білдіретін шарттар негізгі алынуы тиіс. Әрине,
материалдың ғылыми деңгейі, бағдарламалық қағидаларды баяндау мен алып
түсіндірудегі әдеби және әдістемелік шеберлік: материалды білім сатысымен
оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай тапқырлықпен әрі иланымды етіп жаза
білу, фактілік материалдарды әрбір параграфқа шақтап әрі дұрыс сұрыптап ала
білу; оқулықтың сол сыныптың басқа оқулықтарымен (мысалы, физика мен химия,
әдебиет пен тарих т.б) және төменгі, жоғарғы сыныпқа арналған сол пән
оқулықтарымен байланысы; сөздік құралы, сөйлемдік құрылымы (сөздің тура
немесе ауыспалы мағынада көбірек қолданылуы, жай, құрмалас, күрделі-аралас
құрмалас сөйлемдерді қолдану, т.б), стилі (баяндау, суреттеу, сипаттау
тәсілдерін, бейнелі, көркем айшықты сөздерді орынды қолдану, т.б) және т.б.
– оқулық сапасын анықтайтын басты критерийлер болып табылады.
Әдетте, тәжірибесіз немесе мектеппен байланыстары жоқ авторлар
бағдарламада көрсетілген білім мазмұндарын толық және сарқа баяндауға бой
алдырып, басқа ұсақ - түйекке онша мән бермейді: Ал, шынына келгенде,
оқулықты оқулық жасайтын, яғни оқытылатын, үйретілетін білімді оқушыларға
жеткізіп, меңгертіп, істі басшылыққа айналдыратын әлгі ұсақ - түйектер
болып табылады.
Оқытудың бірден – бір мақсаты - өзіне тән педагогикалық тәсілдер
арқылы жеткіншек ұрпақты адам баласының өзінің ұзақ тарихында жинақтаған
білім, тәжірибесімен қаруландыра отырып, сол қоғамның мұрат-мақсаттырына
сәйкес тәрбиелеу, жеке тұлға етіп қалыптастыру. Бұл мақсат, негізінен оқу
құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Соған орай оқулық әдебиет өзі
ұсынатын білімдерді дидактикалық талаптарға сүйеніп, айрықша ыждағатпен
елеп-екшеп алады да, өмірдің өзінде солай болғандай етіп жүйелейді. Мұны
оқытудың білім беру, дамыту, тәрбиелеу принциптеріне сай жүзге асыру-өз
алдына бір ғылым. Бұл ғылымнан оқу құралдарын жасауға қатысы бар адамдардың
бәрі жақсы хабардар болу керек. Біздің көптеген оқулықтарымыз бен оқу
құралдарымыздың қара дүрсіндігі, шалалығы оларды жасаушылар мен
бағалаушылардың көбінесе оқулыққа қойылатын дидактикалық талаптарды жете
білмейтініне, білсе де, оларды қатаң басшылыққа алып, жүзеге асыруға мән
бермейтіндеріне немесе қабілетсіздіктеріне байланысты. Сондықтан оқулықтың
әдебиеттің ерекше түрі ретіндегі өзіндек сипаттарын оқыту процесіне тікелей
қатысты түрде қарастырудың мәні зор.
Оқу құралы – білім көзі ретінде пайдалану үшін арнайы дайындалған
материалдар. Бұларға оқу кітаптары, сөздіктер, анықтамалар, диаграммалар,
схемалар жатады. Оқыту барысында оқу құралын пайдалану оқушылардың танымдық
іс-әрекетін дамытуға, білімдерін бекітуге көмектеседі.
Оқу құралдары басылымдық, экрандық және дыбыстық болып үшке бөлінеді.
Олар білім беру және оқытудың белгілі бір пәнді әдістемесінің нақты
талаптарын қанағаттандыру қажет. Оқу құралының құндылығы оқушылардың
өзбетіндік танымдық іс-әрекетінің жандана түсуіне тигізетін көмегінде. Оқу
құралдары:
1. Белгілі бір автордың ұстамына сай нақты оқу пәні бойынша ғылыми
білімдердің негізі баяндалған кітаптар.
2. Жеке оқу пәндері бойынша әдістемелік материалдары, түсіндірулері,
ұсыныстары бар мұғалім немесе оқушылар үшін кітаптар.
3. Оқу - тәрбие барысында білім көзі ретінде пайдаланылатын арнайы
дайындалған заттар мен материалдар.
Жалпы білім беретін оқу орындары үшін арнайы нормативті құжаттар,
яғни, оқу жоспары, оқу бағдарламалары, сонымен бірге оқулықтар және оқу
құралдары жасалады.
Оқулық басқа басылымдардан: 1) атқаратын өзіндік қызметтері, 2)
мазмұны мен 3) мәтініне қойылатын арнайы талаптар және 4) ерекше құрылымы
арқылы ажыратылады. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
Оқулықтың оқушылардың алған білімін бекітіп, өзін-өзі бақылау дағдыларын
қалыптастыру қызметі мұғалімнің басшылығымен оқушылардың іс-әрекет түрлерін
қалыптастыруды, олардың міндетті оқу материалын берік меңгерулеріне қол
жеткізуді, практикалық қызметте сол материалды бағдар тұтып, оған сүйене
алатындай болуларын көздейді;
Өздігінен білім алу қызметі оқушылардың білімді өздігінен алуға деген
ынтасы мен бейімділігін, танып-білуді қажетісіну қабілетін қалыптастыруға
бағытталған;
Кіріктіру (интеграция) қызметі оқушылардың әрқилы іс-әрекет барысында
түрлі бастау-көздерден алған білімдерін талғап, біртұтас түрде
меңгерулеріне көмектеседі;
Дамытып – тәрбиелеу қызметі жан-жақты дамыған жеке тұлғаның негізгі
қасиеттерін белсенді түрде қалыптастыруға бағытталған. Әрине бұлар талаптар
ғана. Мәселе, оларды оқулықтың өн бойында табиғи түрде ұйымдастырып,
қажетті, қалыпты мөлшерде жүзеге асыра білуде. Олай болмағанда, оның бәрі
оқу барысын қиындатып, оқушылардың жанын қажытатын көңілсіз ауыртпалыққа
айналады.
Оқулықтың бөліктері. Оқулық бөлімдерге, тарауларға, тақырыптарға,
параграфтарға, тақырыпшаларға бөлінеді. Оқу мәтіндерін бөлшектеу берілетін
материалдың көлеміне, оның күрделілігімен мазмұндық құрамына байланысты.
Бастауыш сынып оқулықтарына материалдарды бөлімдерге бөліп (тоқсан
бойынша), сабақ бойынша орналастыру принципі қабылданған.
Оқулықтың қажетті бөлігі кіріспе болып табылады. Онда бұл ғылымның
нені зерттейтіні, оның қоғам мен әрбір адамның өмірі үшін қандай маңызы
бары жайында тартымды түрде әңгімеленеді. Оқылатын материалдардың бұрын,
яғни осының алдындағы сыныпта оқып-үйретілген материалмен байланысы
көрсетіліп, пәнді әрі қарай оқып-үйренудің мақсаты, оқулықты пайдалану
барысында назар аударылатын мәселелер, атқарылатын іс-әрекеттер мен әдіс-
тәсілдер жайында айтылады. Кіріспе, анық та айқын, ұстамды да жатық тілмен
жазылуы, көлемі жағынан ықшам болып, екі-үш беттен аспауы қажет. Нақтылап
айтқанда, кіріспеде: сол ғылым пәні туралы түсінік беріледі; тиісті
материалды оқып-үйренудің қажеттігі көрсетіледі; алдыңғы сыныпта оқып-
үйренілген материалдан келесі сыныптағы материалға қалай көшу керек екені
туралы түсіндіріледі; сол ғылымның тәжірибемен байланысы, одан алған
білімдерін іс жүзінде қолданудың жолдары туралы әңгімеленеді.
Ал оқулықтың әр тарауы өзінше бір аяқталған оқу нысаны әр пәнді
меңгеру жүйесіндегі жаңа танымдық саты болып табылады. Әрбір тарауда оқу
бағдарламасындағы тиісті мәселелер сараланып түсіндірілуге; оқу мазмұнының
меңгерудің ұйымдастыру аппараты, яғни мазмұнның айқын құрылымдық жүйесі
болуға; негізгі теориялық және практикалық материалды қамтуға; оқып-
үйренілетін тақырыптың басты мәселелерінің ашып көрсетілуі, айқын
қорытындылар шығарылып, жинақтаулар жасалуға; қорытынды тұжырым жасалуға,
яғни мазмұны мен іс-әрекет тәсіледері қорытылуға; талдап жасалған сапалы
әдістемелік аппараты, сонымен қатар біркелкі етіп бөлінген параграфтары
болуға тиіс.
Ал әрбір параграф сабақта өтілетін материал көлеміне сәйкес келуге,
яғни параграфтың мәтіні бір сабақ барысында сыныпта түсіндіріп, одан кейін
оқу мен бекітуге арнап үйге тапсырма беруге үлгіретіндей көлемде болуы
керек. Оқулықта тақырыптарға айырықша назар аударуды талап етеді.
Тақырыптар мазмұны барынша дәл бейнелеуге оқушыларға пәннің құрылымы мен
оның ішкі байланыстары туралы түсінік беретіндей болуға, оқушылардың жаңа
тақырыпты оқып-үйренуге құлшына кірісулеріне түрткі болуға, әсерлі, ықшам,
тартымды болуы тиіс.
Оқулықтың тілі мен стилінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Ол
ерекшеліктер оқулықтың әдебиеттің ерекше түрі ретіндегі өзіндік ғылыми,
педагогикалық, әдістемелік сипаттарынан, соның ішінде балалардың жас шамасы
мен оқылатын пәннің ерекшеліктерінен туындайды. Оқулыққа бұл жағынан
қойылатын басты талап-тілдің айқын, анық, мәнерлі әрі түсінікті болуы. Яғни
оқулық тілі баланы қажытып, жалықтырып жібермейтін дәрежеде ғылыми стильде,
тақырыптың негізгі мазмұнынан алшақтап кетпейтіндей бейнелі, әдеби болуға
тиіс.
Әдістемелік талаптарға сәйкес алғашқы, яғни бастауыш сыныптар
оқулықтарының сөздігі күнделікті тұрмыс-тіршілікке, отбасы мен айналадағы
ортаға қатысты тиіс қолданылатын нақты лексикадан бастап бірітіндеп кеңейе
береді. Оқулық үшін сөйлемдердің ұзын-қысқалығы, әр сөйлемдегі сөз саны,
құрмалас сөйлемдердің түрлерімен құрамы да үлкен мәнге ие. Грамматикалық
жағынан мінсіз, сындарлы болғанымен, ұзақ та шұбалаң сөйлемдер оқушының
қабылдауына қиындық келтіреді. Кейбір ғалымдар, мәселен, Я.А.Микк, мектеп
оқулығы мәтіннің оқу мен түсінуге қиындығы көбінесе сөйлемдердің ұзақтығына
байланысты болатынын айтады.
Оқулық атаулының бәрінде де жалпы әдеби тіл нормасын қатаң сақтау
қажет екені белгілі. Емле, пунктуация ережелерін бұлжытпай сақтау-оқулық
үшін бірден-бір міндетті талап, бұл жағынан жіберілген қателік-кемшіліктер
мәтінді дұрыс оқып-түсінуге қиындық келтіріп қана қоймай, кейде тіпті қате
ұғуға себепші болады. Оған қоса, оқушы оқулықтағы емле қателерін қате деп
емес, дұрыс деп қабылдайды. Оқулық мәтініне қойылатын талаптарды тілдік
қабылдау тұрғысынан былайша топтастыруға болады.
- Оқулық тілінің оқушының жас шамасына, оқытушының ғылыми және
лексикалық тұрғыдан алғандағы дайындық деңгейіне сәйкес келуі;
- Жеткілікті түрде анық әрі дәл болуы;
- Пайдаланатын мәтіндер тілінің, оқушының жас шамасына қарай орынды
бейімделуі (адаптация);
- Жаңа сөздердің ерекшеленіп берілуі немесе ескертпе ретінде арнайы
түсіндірілуі, анықтама берілуі;
- Мәтіндегі жаңа сөздер санының оқушылардың қабылдау мүмкіндігінен асып
кетпеуі;
- Сөз оралымдарының оқушылар жеңіл қабылдайтындай ықшам болуы;
- Сөйлемдердің ой аяғына дейін айтылатындай мөлшерде ғана ұзақ болуы;
- Мәтін емлесінің оны оңай қабылдауға жәрдемдесетіндей болуы;
- Мәтінде кездесетін қысқартулар мен аббриеватураларға түсінік берілуі;
- Мәтіндегі қайталанбайтын сөздер санын ондағы жалпы сөз санына қатысты
мөлшерлестіру;
- Ауызша және жазбаша сөйлеуде жиі қолданылатын сөздерді пайдалануға
тырысу;
- Оқушыларға айқын әрі түсінікті, ұқсас сөздер арқылы қабыладанатын
бейнелі, өрнек сөздерді мүмкін болғанша көп пайдалану;
- Нақты атаулар мен жалқы есімдерді қолданудың басымдылығы;
- Бірдей мәнді екі сөздің қысқасын пайдалану;
- Мәтінді құрайтын сөйлемдердің, контекстің сыртында тұрғанда да,
мағыналық жүгініңің болуы;
Мектеп оқулықтарында ғылыми технологияны пайдалану дидактикалық,
әдістемелік және статистикалық сипаттағы талаптардың кең ауқымын қамтиды.
Олармен жеткілікті түрде санаспау оқушылардың оқу материалын түсініп
меңгеруін қиындатып қана қоймай, ұғымдарды шатастыруға, қателіктерге
ұрынады. Сондай-ақ терминдер тиісті салада бір мәнде қолданылып, бір
термин-бір ұғым талабына бағынуы тиіс. Көрнекті ғылым Д.С.Ложе мектеп
оқулығының терминологиясына қатысты:
... терминнің салыстрмалы түрде бір мәнде болуы, яғни оның сол пән мен
онымен туыс пәндер шеңберінде бір мәнді болуы әбден жеткілікті, -деп
көрсетеді.
Оқулықтарға қойылатын әдістемелік талаптарда терминдердің оқулыққа
енгізілу тәсілдеріне, дұрыс және біріңғай қалданылуына, жазу ережелерінің
мүлтіксіз сақталуына айырықша мән беріледі. Жоғары және ортаңғы сыныптар
оқулықтарына терминдерді анықтамалар немесе ғылыми сипаттамалар арқылы
енгізген ұтымды деп саналады. Терминдер ана тілінде берілуі тиіс, ал өзге
тілдерден ана тілінде барабар баламасы жоқ терминдерді ғана алу қажет те,
олардың этимиологиясы сөзбе-сөз аударылып, мағынасы ашылуы керек.
1. 2 Оқулықтарға қойылатын негізгі талаптар
Оқулық- оқу бағдарламасы мен дидактиканың талаптарына, оқыту мақсатына
сай оқу пәнінің мазмұнын ғылыми негізде, жүйелі баяндайтын кітап болып
табылады.
Оқулық оқу орындарының типіне қарай (бастауыш, орта, кәсіптік –
техникалық, жоғары оқу орындары) жасалады. Оқулыққа мынадай педагогикалық
талаптар қойылады:
- Оқу материалының қазіргі ғылым мен технологияның дәрежесіне сәйкес
баяндалуы;
- Жоғары идеялылығы, тәрбиелік міндеттерге сәйкестігі;
- Мазмұнның бағдарлама мазмұнына сәйкес әрі түсінікті болуы;
- Материалдың оқушының жас және танымдық ерекшеліктеріне сәйкес баяндалуы;
- Дәл және анық, нақты қорытындылар, ережелер, заңдар мен анықтамалардың
баяндалуы, тілдің жатық, әдеби және ықшам болып, оқушылардың ұғымына
сәйкес келуі;
- Оқу материалын меңгеруді жеңілдететіндей иллюстрация, сурет, кесте,
диаграмма, сызба мен сызулардың болуы;
- Сыртқы пішінінің (қағаз, шрифт, мұқабасының) ретті сәндендірілуі.
Негізгі оқу пәндерінің оқулықтарына қосымша хрестоматия, есеп
жинақтары, жазбаша жаттығу кітаптары, анықтама, сөздік, оқу кітаптары,
тарихи және географиялық карталар, т.б. қолданылады. Көрнекті ғалым
Д.С.Лоте мектеп оқулығына қатысты: ... оқулық салыстырмалы түрде бір мәнді
болуы, яғни оның сол пән мен онымен туыс пәндер шеңберінде бір мәнді болуы
әбден жеткілікті, -деп көрсетеді. Оқулықтарға қойылатын әдістемелік
талаптарда оқулыққа енгізілу тәсілдеріне, дұрыс және біріңғай қолданылуына,
жазу ережелерінің мүлтіксіз сақталуына айрықша мән беріледі. Ендігі бүгінгі
таңдағы үлкен мәселе жаңа буын оқулықтары мен басқа да оқу-педагогикалық
әдебиеттер басшылыққа алынып, әрі бірізділікпен қолданып орнықтырылып
отырады.
Оқулықтың оқушылардың білімді белсенділікпен және берік меңгеруін
қамтамасыз етіп, танымдық қызығушылықтарын дамытатын, өздіктерінен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастыратын маңызды бөлігі болуы қажет. Олар
дидактикада оқулықтың әдістемелік аппараты деп аталады. Оқулық мазмұны мен
әдістемелік жағынан оқу бағдарламасына, сыныптағы оқушылардың дайындық
деңгейіне, баяндалған білімді балалардың қабылдау, меңгеру мүмкіндігіне,
жас психологиясы мен ойлау дәрежесіне, сөздік қорына, бөлінген уақытқа
лайық болуы керек.
Оқулық мектеп дамуының нақты бір кезеңіндегі оқу процесінің
ерекшелігіне сай болуға тиіс. Оқулықтар оқу бағдарламаларының негізінде
жасалады. Сондықтан да оның басты сапалық көрсеткіші ретінде оқу
бағдарламасына сәйкестігі алынады. Оқулық – оқушыларға білім берудің
негізгі көзі. Бұл тұрғыдан әрбір оқулықтың сапасын анықтауда мына
талаптарға баса назар аударылады:
Оқулыққа қойылатын талаптар:
- Оқу материалдарының жоғары идеялық және ғылыми деңгейінде түсінікті
болып баяндалуы;
- Ой әрекетінің негізгі тәсілдерін қалыптастыру;
- Пәнаралық және пәнішілікке байланысты жетілдіру;
- Оқу материалдарының жас ерекшеліктеріне сәйкестігі;
- Жалпы орта білім мазмұнында табиғат, қоғам, техника мәдениет және адам
жайындағы ғылымдардың барлық негізгі бағыттарын тұтас бейнелеу;
- Біздің елімізде және басқа дамушы елдерде салыстырмалы бағалау
әдістерінің көмегімен жалпы білім мазмұнын таңдап алу жайындағы
халықаралық тәжірибені ескеру;
Оқулықтың мазмұнына қойылатын негізгі талаптар:
- Оқулықта пәнді оқып-үйренудің бағдарламада тұжырымдалған жалпы мақсатың
айқын көрініс табуы;
- Онда пәннің бағдарламада белгіленген тәрбиелік мүмкіндіктерінің
пайдаланылғаны;
- Ғылымның практикамен байланысын көрсететін материалдардың болуы;
- Бағдарламада санамалап атап көрсетілген материалдың оқулыққа түгел
ендірілуі;
- Оқу пәнінің бағдарламада белгіленген бірізділігінің сақталып, көрініс
табуы;
- Белгіленген көлемнің сақталуы;
- Оқулық мазмұнының оқытуда білім, білік, дағдыларға қатысты қойылатын
талаптар түрінде бағдарламада көзделген нәтижелеріне жетуге бағдарлануы;
- Оқу материалы мазмұнының білім беру мазмұнын білім беру мазмұнын талғау
прициптеріне (ғылымилық, шама жетерлік болуы, ұлттық және аймақтық
ерекшеліктердің, пәнаралық байланыстардың ескерілуі) сай келуі.
Материалдың ғылымилық деңгейін, бағдарлама қағидаларын баяндау мен
түсіндірудегі әдеби және әдістемелік шеберлік деңгейін бағалаудың маңызы
айта қаларлықтай.
Сайып келгенде, оқулықтың төлтума туынды ретіндегі сипатын анықтайтын
көрсеткіштің өзі де осылар. Оқулықты бұл жағынан бағалағанда: материалды
баяндаудың ғылыми деңгейі; оқу сатысы мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне
лайықты, түсінікті әрі тұшымды, яғни тартымды баяндауы; әр параграфта
берілген фактілік материалдың сапалы іріктеліп алынуы және олардың дәлдігі
мен сан жолынан қажетті мөлшерде болуы; дидактикалық талаптарға сай болуы;
бір сыныпқа арналған белгілі бір пән оқулығының сол сыныпқа арналған басқа
пәндер оқулықтармен және төменгі, жоғары сыныптарға арналған өзі аттас
оқулықтармен байланысты болуы; әдістемелік аппараттың қалай жасалғаны;
әдеби сапасы, сөйлем құрылысы, лексикалық қоры, жазу стилі т.б.
Оқулықтың құрылымына қойылатын негізгі талаптар. Оқулықтың құрылымы
бағдарламада ұсынылған мазмұнды дидактикалық талаптарға сай бірізділікпен
бөлім, тарау, тақырып, параграфтарға бөліп орналастыру дегенді білдіреді.
Олардың әрқайсысы аяқталған жеке құрылым ретінде өзара байланыста болуы
және материалдың сипатына қарай қайталану принципіне құрылуы тиіс. Бұл ішкі
бөліктердің әрқайсысы көрнекілігі мен харпінің түрі жағынан біркелкі
белгіленуге тиіс, яғни бөлімдер өзінше, параграфтар өзінше біркелкі
харіптермен терілуі керек. Соның бәрі оқушылардың білімді сапалы түрде,
терең де берік меңгеруіне, оқулықпен жұмыс істеулерін жеңіл де қолайлы
етуге қызмет істеуі тиіс. Яғни оқулықтың құрылымдық логикасы оның мазмұнын
саралап тұруы қажет. Осыған орай, оқулықтың құрылымын белгілегенде, мынадай
талаптар басшылыққа алынады:
- Оқулықта бағдарламада көрсетілген материалды орналастырудың жалпы
бірізділігі сақталуы;
- Ұғымдар мен заңдарды баяндау (оларды оқушылардың жас шамасы мен
сыныпқа қарай бейімдеп, қарапайымдаудың қандай деңгейінде болсын)
қазіргі ғылыми білімге сай болуы;
- Пәнішілік және пәнаралық байланыстардың жүзеге асырылуы;
- Материалдарды бөлім, тарау, тақырыптарға бөліп орналастырған кезде:
әрбір бөлім оқып-үйренудің өзінше бір объектісі және пәнді
меңгерудің бір басқышы болуы, тарау мазмұнының ғылым тарихымен және
практикасымен байланысының мүмкіндігінше ескерілуі, материалдың
озара логикалық байланыста болуы, теорияның басқа тараулармен
құрылымдық байланысының ескерілуі, қорытындылардың дәлелді болуы;
- Тараулар, негізінен, таным цикліне сәйкес келуге, яғни: фактіден-
үлгіге, үлгіден-гипотезаға, гипотезадан-салдарға, салдардан-
сынаққа, сынақтан-іс жүзінде қолдануға қарай жүруі;
- Оқушылар оқып түсіне алатындай баяндалуы тиіс;
- Оқушылардың жас және ақыл-ой мүмкіндіктері ескерілуі, ұғымдарды
енгізудің белгілі бір бірізділігі сақталуы, әр сабақтағы
ұғымдардың, ой қорытындыларының саны тым көп болмауы (оқушылар
күніне 2-ден 20-ға дейін сөз меңгере алады деп есептеледі, егер
мәтіндегі жаңа сөз 4%-тен көп болса, меңгеруге қиындық келеді. Әр
сабаққа сәйкес келетін бір параграфта 10-20 пікірден аспағаны жөн
деп саналады); сөйлемдердің ұзақтығы тиісті мөлшерден аспанғаны,
мысалы, 10 сыныпта, негізінен 15-17 сөздің айналасында болғаны жөн.
Қазақ тіленде бастауыш-сөйлемнің басында, баяндауыш соңында
орналасатындықтан, түсінуді қиындатпау үшін, араға көп сөз салмауға
тырысу керек.
Мектеп оқулықтарының құрылымы былай берілген: негізгі мәтін; қосымша
мәтін мұнда қарастыратыны. Құжаттық-хрестоматиялық материал, өз қалауымен
оқып-үйренетін материал, құлаққағыс, анықтамалық материалдар; түсіндірме
мәтінде кіріспе сөз, ескертулер мен түсіндірулер, сөздіктер, алфавиттер;
меңгеруді ұйымдастыру аппараты сұрақтар мен тапсырмалар, кестелер, нұсқау
материалдар, ерекшелеулер, көрнекінің астына жазылатын сөздерді іріктейді;
ал көрнекілеу материалдары: Заттық көрнекілеулер, көркем-бейнелі сюжетті,
құжаттық-техникалық, нұсқау-әдістемелік,сәндік-символдық , сызбалар,
жоспарлар, карталар, сызба-кестелер, диаграмма; бағдарлау аппаратында
кіріспе, тақырыптар, ұқсас тақырыптар, нұсқамалар, библиография, символдық
белгілер, бетүсті сөздер көрсетіледі.
Оқулықтың мәтініне қойылатын талаптар. Оқулықты белгілі бір
дидактикалық қызыметтер атқаратын мәтіндер мен мәтіннен тыс компоненттер
жүйесі деп қарауға болады. Бұл жүйенің негізін оның сөзбен жазылған бөлігі-
мәтін құрайды. Пәннің ғылыми мазмұны, бүкіл дерлік танымдық-ақпараттық
материал мен әдістемелік аппарат сөз арқылы, мәтін түрінде беріледі. Яғни
ғылыми категорияларды педагогикалық категорияларға айналдырып өңдеп
(К.Д.Ушинский), оқулық жасайтын басты құрал мәтін болып табылады. Сондықтан
педагогикада оқулық мәтініне, оны арнайы зерттеуге ереше мән беріледі.
Оқулықтың сапасы көп жағынан мәтіннің сапасымен анықтамады. Өкінішке орай,
біздің бірақтар авторларымыз бен оқулық қолжазбасына пікір жазатын кісілер
мәтінге қойылатын дидактикалық талаптармен онша санаса бермейді. Ғалымдар
оқу материалының меңгерілімдік деңгейі көбіне мәтінге байланысты деп
қарайды. Әдетте, мәтін шартты түрде екі қырынан: 1) мазмұндық-әдістемелік
және 2) лексикалық-синтаксистік, стильдік жағынан тексеріліп, бағаланады.
Мазмұндық - әдістемелік сипатына: ғылыми мазмұны, оның қажеттілігі,
қайталаусыз жүйелі баяндалуы, теориялық, абстрақциялық деңгейі, өткен
материалмен және сол сыныпта оқылатын басқа пәндермен сабақтастығы,
күрделілік деңгейінің оқушылардың жасы мен біліміне, логикалық ойлау
деңгейіне сәйкестігі (яғни бала белгілі бір дәрежеде ақыл-ой қызметі мен
күшжігер жұмсай отырып, меңгере алатындай болуы), терминологияның бірізді
қолданылуы, түрлі ақпараттық және фактілік материалдардың мөлшері мен
олардың оқушының уақыт сапасына сай есептелген болуы, т.б. мәселелер
жатады.
Ал лингвистикалық – стильдік сипатына: оқушылардың лингвистикалық
әзірлік деңгейінің ескерілуі, сөйлемдерінің тым ұзын, шұбалаңқы немесе тақ-
тұқ қысқа да болмауы, оқылуы мен жазылуы қиын көп буынды сөздердің сирек
қолданылуы; абстракт мағыналы және бейтаныс сөздердің қажетті мөлшерде әрі
мағынасы сөйлем ішінде түсінікті болатындай етіліп жұмысалуы, мағынасы
тығыз байланысты сөздердің сөйлемде араға сөз салмай немесе аз сөз салып
орналастырылуы, сөздердің сөйлемде екі ұшты мағына бертіндей қолданылмауы
әдеби тіл нормаларының қатаң сақталуы: оқулық авторының жергілікті, диалект
сөздерді қолданбауы т.б. сияқты мәселелер жатады. Бұл аталғандарға
педагогикаға югославиялық көрнекті ғалым Мария Крисманович енгізген
мәтіннің қолайлы оқылымы (удобночитаемость) терминімен анықталатын
мүдірсіз, тез оқылуын қамтамасыз ететін шарттарды қосуға болады.
Осылардың бәрі тоғыса келе, мәтіннің түсінілу, қабылдану деңгейін
анықтайды. Ол деңгей төмен болса, материал меңгерілмей қалады немесе нашар
меңгеріледі, баланың оқудан беті қамтып, жалығуы, зерігу эмоциясы пайда
болады.
Оқулық мәтіндері атқаратын қызметі, мазмұны, көлеміне, т.б. қарай өз
ішінен: 1) негізгі мәтін, 2) қосымша мәтін және 3) түсініктеме мәтін болып
үшке бөлінеді. Негізгі мәтін іштей сипаттама, теориялық және түсіндірме
мәтіндер түрінде көрініс беріп, фактілік-материалға құрылады. Оқулықтағы
теориялық және қолданбалы материалдар арақатынасының дұрыс сақталуы,
фактілік материалдардың мазмұны жағынан да, көлем жағынан да оқушылардың
шама-шарқына лайық болуы, оқулық материалдарының орынды сабақтастығы жеке
оқулық материалын неғұрлым тиімді түрде беруге көмектесуі тиіс. Сипаттама
мәтіндер бақылау әдісімен алынған білімді-ғылым фактілерін суреттеп,
сипаттай отырып, қайта жаңғыртады. Олар оқушыларға шындық өмірдің құбылысын
бұрмаламай, дәл, бірақ оны теориялық ойлау деңгейіне жеткізбей сипаттап
айтып беруге тиіс. Теориялық мәтіндер теориялық пайымдаулар мен анықтамалар
түрінде болып, үлкен танымдық жүк арқалайды. Баяндауларды нақтылау, ұғымдар
мен теориялық тұжырымдарды міндетті түрде нақты сипаттамалармен тиянақтап
отыруды қажет етеді. Түсіндірме мәтіндерде фактілік материал мәні теориялық
материал тұтастырыла беріледі. Бірақ фактілер оларда ғылыми ұғымдар мен
заңдардың дәлелдері немесе мысалдары ретінде көрінбеуге тиіс. Түсендірме
мәтіндерде ұғымдар мен заңдардың, теориялардың көмегімен шындық болмыстың
нақты құбылыстарының мәнін ашуға баса мән беріледі. Түсіндірме баяндаудың
мақсаты-оқушыларға фактілерді ғылым ашқан заңдылықтардың көріністері
ретінде көрсету. Сондықтан мұндай баяндау фактелерді сипаттаудан басталып,
сол арқылы олардың танымдық мәні ашылуға, теориялық баяндау мен мәтіндердің
нақтылы сипаттамасы өзара ұштастырылуы тиіс.
Оқулықтың оқушылардың білімді белсенділікпен және берік меңгеруін
қамтамасыз етіп, танымдық қызығушылықтарын дамытатын, өздіктерінен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастыратын құрамдас бөлігі-сұрақпен тапсырмалар болып
табылады. Сұрақ тапсырмалар педагогикалық тапқырлықты, шеберлікті талап
етеді. Өйткені тапсырма мен сұрақ тақырыпты меңгеру үшін, өте қажетті,
параграфтың материалына немесе бұрын өтілген материалға тікелей байланысты,
оқушының шамасы мен уақыты жететіндей, сонымен қатар айқын да анық
тұжырымдалған және біркелкі формада болуы, т.б. қажет. Сұрақтар мен
тапсырмаларға қойылатын талаптардың бастылары деп мыналарды айтуға болады:
- оқушылардың өткен тақырыптарды берік меңгеруін қамтамасыз ету;
- ойлау қызметін дамытып, оның талдау, салыстыру, синтез,
жалпыластыру тәсілдердін қолдана білулеріне құлшындыру;
- өтілген материалдың мазмұнына, параграфтың мәтініне сай келуі;
- сол тақырып үшін қажетті болуы;
- оқушылар орындай алатын болуы;
- тұжырымдамаларының дәл, айқын және бір үлгіде болуы.
Бастауыш мектеп оқулығы үшін көрнекілеу материалы оқулықтың етене
құрамдас әрі міндетті бөлігі болып табылады. Ондай материал оқулықтың
мазмұнын дәл және бейнелі түрде ашуға жәрдемдеседі, оқылатын объектіні
көзге елестету мен сипаттама мәтінді түсінуді жеңілдетеді. Оқулыққа
иллюстрациялық материал беруде: оқулықтың қай сыныпқа арналғаны, қандай
пәннің оқулығы екені, яғни пәннің өзіндік сипаты, бейненің мәтінмен
байланысының ерекше ліктері ескеріледі.Бастауыш мектеп оқулықтарында,
ішінара ортаңғы сыныптар оқулықтарында көбінесе заттық бейнелер біріледі.
оқулықты көрнекілендіруге қойылатын жоғарыда айтылған жалпы талаптарды
практикалық тұрғыдан нақтылай түскенде, мынандай жайттарға назар
аударылады:
- мұқабадағы көрініс сұреттің оқулық мазмұнымен байланысты;
- көрнекілеудің астына сөз жазылуы;
- мәтінге қатысты қосымша ақпараттың бар-жоғы;
- мәтін мен көрнекілеу арасындағы байланыстың сипаты;
- көрнекілеудің мәтінді оқуға, қабылдауға кедергі келтіретін-
келтірмейтіні.
- Шындық болмыстың нақты нысандары бейнесінің дәлдігі, нақтыландырылуы,
шынайылығы. Оқулықтарға қойылатын талаптардың ішінен оқу материалын
жеңіледететіндей сызба, сигналдардың болуы оқу құралының талаптарына сай
екендігін көрсетеді. Нышандар (символ) мен дабыл белгілері (сигнал)
оқулықтарғы әр алуан тапсырмалардың, ережелердің, сілтемелердің шартты
белгілері балып табылады. Дабылдық белгілер бірізді болғанда, оқулықтың
құрылымы, тірек элементері айқындала түседі. нышандық (символ) белгілер
мәтінде қайталауларды, басы артық дүниелерді болдырмау мақсатында
пайдаланылады. Оқулықта нышандық белгілерді қолданғанда, мынадай
талаптар басшылыққа алынады:
- қабылданған шартты белгілердің бір пәннің барлық оқулықтарында бір түрлі
болуы;
- әрбір нышан немесе дабыл белгісінің өз мағынасы немесе ақпараты болуы;
оқулықтарда бірдей қабылданатын белгілердің пайдаланылуы;
- оқу материалдарында нышандық белгілердің тым көп болуы;
- әрбір белгінің айқын тұжырымының берілуі немесе бүкемелі мәнінің ашылуы
(расшифровка).
Уақыт талабына сай, жоғары сапалы оқулық жасау жөнінде оқулық
теориясы саласындағы зерттеулердің авторы, Просвещение баспасын көп жыл
басқарған Д.Д.Зуев: Соңғы жылдардың тәжірибесіне оқулықтың әмбебап үлгісін
жасаудың заңдылықтары туралы білімге сүйенер болса, оқулықтың нақты
үлгісінің өзіндік талаптарын айқын анықтаса, еңбек аз жұмсалатын және
мектептің қажетіне неғұрлым толық сәйкес келтін қажетті үлгісін неғұрлым
тез алуға болатынын көрсетті, -дейді. Бұдан ғалым – теоретиктердің
оқулықтың жаңа үлгісіне қойылатын ғылыми талаптарды, сол бойынша үлгінің
өзін жасаудағы авторлар ұжымын бір деңгейде қарастырып отырғаны аңғарылады.
Оқулық мазмұны мен әдістемелік жоғынан оқу бағдарламасына, оқушылардың
дайындық деңгейіне, баяндалған білімді балалардың қабылдау, меңгеру
мүмкіндігіне, жас психологиясы мен ойлау дәрежесіне, сөздік қорына,
логикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қолжазба құқында
Сламжанова Салтанат Бейбітқызы
1930-40 ЖЫЛДАРДАҒЫ АНА ТІЛІНДЕГІ МАТЕМАТИКА ОҚУЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6N0102 – бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі мамандағы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған
Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Ғылыми кеңесші: педагогика
ғылымдарының кандидаты,
доцент Қосанов Б.М.
Алматы, 2007
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. Оқулықтанудың педагогикалық негіздері
1. Оқулық туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 8
2. Оқулықтарға қойылатын негізгі
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ-тарау. 1930-40 ж.ж. бастауыш мектепке арналған математика оқулық
тарының ерекшеліктері
2.1. Ғали Бегалиевтің Есеп
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..30
2.2. Ш.Рахметұлы, С.Баймырзаұлы, А.Хасенұлы және А.Жаманұлының Есеп
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3. Педагогикалық тәжірибе жұмыстары және олардың нәтижелері...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..77
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы саяси,
экономикалық және мәдени –әлеуметтік өзгерістер халыққа білім беру ісін
жан-жақты дамыған үрдісте жаңа сатыға көтеруді талап етіп отыр. Қазіргі
кезде еліміз үшін қоғам өмірінің барлық салаларына еркін араласа алатын
білімді және шығармашылық іс– әрекетке бейім білімді жас ұрпақты
даярлау өзекті мәселе болып отыр. Соңғы кездегі білім беру саласындағы
елеулі өзгерістердің бірі – Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасы болып табылады. Онда: ... әлемдік білім
беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның
қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық
басымдықтарды белгілеу керек , – деп атап көрсетілген болатын. Осы аталған
басымдақтардың бірі ретінде 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу, білім
беруді сапалы дамытудың жаңа сатысына көтерілу болып табылады. Осы 12
жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында бастауыш буынға, соның ішінде
математиканы оқытудың әдістемелік жүйесінеайтарлықтай көңіл бөлінуде.
Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесін жетілдіріп, оны қазіргі
заман талабына сай дәрежеге көтеру үшін біз бүгінгі күнгі оқулықтарды
ғана емес, сонымен қатар өткен кезеңдерде жазылған оқулықтардағы озық
педагогикалық және әдістемелік ой – пікірлерді жаңғыртып, оларды тиілді
пайдалана білуімізге ұмтылуымыз қажет.
Оқулықтану үлкен педагогикалық мәні бар өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Бұл мәселеге педагогика классиктерінен бастап, қазіргі
күнге дейінгі көптеген ғалым – педагогтардың еңбектері арналған.
Ұлы ғалым – педагогтардың (Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский,
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б.) оқулықтану мәселесіне
баса назар аударғаны тегін емес. Оқулықтанудың өзекті мәселелері
Е.П.Есипов, Д.Д. Зуев, В.П. Стрекозин және тағы басқалардың еңбектерінде
тереңірек қарастырылған.Оқулықтанудың кейбір мәселелеріне ұстаздарымыз,
профессорлар С.Р.Рахметова, Т.С.Сабыровтың, А.Н. Ілиясованың, Р.М.
Қоянбаевтың және т.б. еңбектерінде де айтарлықтай көңіл бөлінген. Бұл
орайда, әсіресе оқулықтануды арнайы педагогикалық проблема ретінде
қарастырған Д. Д. Зуевтің еңбектерін ерекше атап көрсетуге болады. Ал
Қазақстанда оқулықтану мәселесі А. Құсайынов, Л. Асыловтың, Ж.Т
Қайыңбаевтің еңбектерінде арнайы проблема ретінде қарастырылған.
Қазақ тіліндегі математика оқулықтарының тарихына көз жіберсек,
ол өзінің бастауын ХХ ғасырдың басынан алады. Қазақ мектебіне
арналған тұңғыш математика оқулығы 1914 жылы Есеп құралы деген атпен
жарық көрді. 1920-30 жылдары математика оқулықтарын дайындауға М.
Дулатов, К.Жаленов, С Қожанов, Қ. Сатбаев, Е. Омаров сияқты алаш
азаматтары атсалысты.1930 жылдан бастап алаш қайраткерлерінің бұл істен
аластатылуына байланысты қазақ тіліндегі математика оқулықтарын жазу
Ғ.Бегалиев, Ә.Сыдықұлы, А.Жаманұлы , С. Рахметұлы, Ә. Хасенұлы, Т. Құралов
сынды педагогтарға тапсырылды. Осы авторлар 1930-40 жылдары көптеген
математика оқулықтарын жазды. Бұл оқулықтардан қазіргі күнгі жаңа
сипаттағы қазақ бастауыш мектебі үшін математика оқулықтарын дайындауда
пайдалануға болатын аса маңызды әдістемелік идеяларды кездестіруге
болады. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын 1930-40 жылдардағы
ана тіліндегі матемтика оқулықтары және олардың ерекшеліктері деп
алуымызға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: 1930-40 жылдардағы ана тіліндегі
математика оқулықтарындағы аса құнды әдістемелік идеяларды анықтап,
олардың ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқулықтанудың педагогикалық негіздеріне сипаттама беру.
2. 1930-40 жылдардағы бастауыш мектепке арналған математика оқулықтарының
ерекшеліктерін айқындау және осыған байланысты жүргізілген педагогикалық
тәжірибе жұмыстарын баяндау.
Зерттеу объектісі. 1930-40 жылдардағы ана тілінде жарық көрген
математика оқулықтары.
Зерттеу пәні. 1930-40 жылдардағы ана тілінде жарық көрген математика
оқулықтары ерекшеліктерінің маңызы.
Зерттеу көздері. 1930-40 ж.ж. кезеңдегі математикалық білім беру ісіне
байланысты ресми құжаттар, математиканың оқу бағдарламалары, және
оқулықтары, мерзімді педагогикалық басылымдар, Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы. және т.б.
Педагогика, психология, және математиканы оқыту әдістемесіне
байланысты жарық көрген түрлі мазмұны құнды ғылыми еңбектер, білім беру мен
тәрбие процесіне қатысты қағидалар, Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министрлігінің құжат-заңдары зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізі болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері педагогика тарихы мен математиканы оқыту әдістемесі ғылымын тың
ғылыми деректермен толықтыра түседі. Сондықтан бұл тақырыпты зерттеу
теориялық тұрғыда маңызды болып табылады. Зерттеу жұмысының материалдарын
педагогикалық жоғары оқу орындары мен педагогикалық колледждерде болашақ
бастауыш мектеп мұғалімдерінің кәсіби білімін жетілдіру саласында
пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Зерттеу жұмысындағы материалдар тұңғыш рет жүйелі түрде ғылыми айналымға
түсіп отыр;
- 1930-40 жылдардағы математика оқулықтары тұңғыш рет жүйелі түрде ғылыми
талдауға алынды;
- Математиканы оқыту әдістемесі ғылымын байытып тереңдете түсетін, аса
құнды әдістемелік идеялар анықталды.
- Қазіргі мектеп тәжірибесінен өткен кезеңгі маңызды ой-пікірлерді ендіру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді теориялық тұрғыда талдау және жүйелеу, архив
деректері мен танысып, оларды жинақтау, өңдеп қорыту, озат педагогикалық
тәжірибені оқып үйрену, қорытындылау және тарату.
Алғашқы ақпарат. Бастауыш сыныптарға арналған ана тіліндегі математика
оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдары, оқу бағдарламалары мен
оқужоспарлары, архив деректері.
Зерттеу базасы. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің психология- педагогика факультеті.
Жоспарланған апробация. зерттеу жұмысының материалдарын Психология -
педагогика факультетінде Бастауыш мектепте математиканы оқыту
әдістемесінің тарихы пәнінен практикалық сабақтар өткізу барысында
пайдалану.
Зерттеуден күтілетін нәтижелер. Зерттеу жұмысының нәтижелерін қазіргі
қазақ бастауыш мектебіне арналған математика оқулықтарын жетілдіре түсу
бағытында пайдалануға болады. Сондай-ақ Педагогика тарихы, Бастауыш
мектепте математиканы өзгерту әдістемесінің тарихы пәндерін оқыту
барысында кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі және тәжірибеге енгізілуі. Зерттеу
материалдары мен нәтижелері курстық жұмыс ретінде және ғылыми баяндама
түрінде 2006 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ-інің псхология-педагогика
факультетінде өткізілген конференцияда және студенттердің ғылыми
конференциясында талқыланды. Сонымен бірге зерттеу материалдары негізінде
Абай атындағы Қаз ҰПУ-нің Хабаршы ғылыми басылымының Бастауыш мектеп
және дене мәдениеті сериясының № 2, (11) 2006 жылғы санында Ғали
Бегалиевтің Есеп құралы. Бірінші жылдық атты оқулығы тақырыбында,
сонымен бірге келесі мақала 12 жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ
мұғалімдерді дайындау мәселелері сериясының халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары бойынша № 2, (11) 2006 жылғы санында Усул-
жадид медреселерінде пайдаланылған математика оқулықтары тақырыбында
мақалалар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
объектісі мен пәні, зерттеу көздері, зерттеудің әдіснамалық негіздері мен
теориялық және практикалық маңызы, ғылыми жаңалығы, әдістері, алғашқы
ақпарат, зерттеу базасы, күтілетін нәтижелері және оның сыннан өтуі
келтіріліп, зерттеудің ғылыми-әдіснамалық аппараты тұжырымдалды.
І-тарауда оқулықтанудың педагогикалық негіздеріне және оқулықтарға
қойылатын негізгі талаптарға сипаттама берілді.
ІІ-тарауда бастауыш мектепке арналған ана тіліндегі математика
оқулықтарының ерекшеліктері айқындалды және педагогикалық тәжірибе жұмсының
мазмұны келтірілді.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысы барысында алынған нақты тұжырымдар,
сондай-ақ зерттеу проблемасы бойынша әдістемелік ұсыныстар келтірілді.
Диссертация көлемі 80 бет, 80 әдебиеттің тізімі және 17 қосымша
берілген.
І-ТАРАУ
ОҚУЛЫҚТАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Оқулық туралы түсінік
Дәстүр бойынша да, мәні мен маңызы жөнінен де оқытудың сан алуан
құралдары ішінде оқулықтың алатын орны ерекше. Ол мектептік білім-тәрбие
беру қызметінің бірегей педагогикалық үлгі-моделі ретінде бүгінгі таңда да
ең тиімді және ең кең таралған әрі оқыту, әрі оқу құралы болып қалып отыр.
Сондықтан мемлекетімізде жүргізіліп жатқан мектеп реформасының мақсаттары
мен талаптарын ойдағыдай жүзеге асырып, еліміздің жас ұрпағын өзіміз бүгін
де іргетасын қалап жатқан алдағы өмірге неғұрлым жетілген деңгейде
әзірлеуде уақыт рухына сай жоғары сапалы төлтума оқулықтар, француз
педагогі А.Шоппе айтқандай. ұлтты ұйыстыратын феномен рөлін атқаратын
оқулықтар жасау-дәуірлік маңызға ие міндет. Тәуелсіздік алғаннан бергі
жерде еліміздегі білім беру тұжырымдамасын жасау, Білім беру туралы Заң
қабылдау, жүйені реформалау сияқты аса маңызды іс- шараларға байланысты
ғылыми ізденістерге негізделген ауқымды жұмыстар жүзеге асырылды. Қазірге
кезде шығарыла бастаған жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік кешенінің
концепциясы да ғылыми-теориялық бағамдаулар негізінде өмірге келген.
Оқулық жасау проблемалары кең ауқымда кешенді түрде қарастырылғаны
дұрыс. Оқулық мазмұнының ғылыми жағынан ұстамды, талдаулары нақты да
дәлелді, қарастырылған мәселелер терең жан-жақты білімге негізделген,
шұрайлы тілмен жазылған тартымды еңбек болуы тиіс.
Оқулық-білім-тәрбие алудың ең басты шарты-оқушының ынтасын арттыратын
құрал болуы тиіс. Оқулық қандай болса, оқыту да сондай болатыны, яғни
мұғалім оқулықта қалай болса, солай оқытатыны мәлім.
Оқулықта дидактикалық-әдістемелік талаптар ескеріліп, оқушылардың жас
ерекшеліктері мен психологиясын терең ескеріп, бағдарламада көрсетілген
білімдері анық тұжырымдалған, жүйелі тартымды оқулық болуы керек. Көп
адамдар, әдетте оқулықты оқушыларды ғылым негіздері мен таныстыратын кітап
деп қана ұғады. Ал орыстың тамаша педагогі К.Д.Ушинский оны сонау ХІХ-
ғасырда ғылыми категорияларды педагогикалық категорияларға айналдыру
жолымен өңдеген, оқушыларға арналған құрал деген екен.
Оқытудың мектептік, сыныптық жүйесі өмірге келгелі, адамзат өзінің
ұзақ тарихында жинақтаған бағалы білім, тәжірибелерін, ашқан ғылыми
жаңалықтарын, жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен тәрбие, өнеге
үрдістерін жеткіншек ұрпағына шама-шарқына шақтап, сатылап жүргізудің,
амалдап үйретудің оқулықтан қолайлы құралын ойлап шығарған жоқ. Білім
берудің компьютерлік, аудиовизуалдық және басқа жаңа құралдары кеңінен,
тіпті жаппай іске қосылып отырған біздің дәуірде де мектеп оқулығының рөлі
арта түсуде.
Білім беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени
құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға
болмайды. Жас ұрпақты халқымыздың рухани байлығымен және қазіргі замандық
біліммен қаруландырып қана қоймай, олардың бойына жаңа сапалы дағдылар мен
икемділіктерді дарытуда да жаңа буын оқулықтарымыз үлкен рөл атқарады.
Көрнекті француз педагогі Р.Сегэн өзінің мектеп оқулықтарын талдау
методологиясына арналған іргелі еңбегінде қолжазбаны дайындау, басып шығару
мен таратуға 6 жыл керек депті. Іс жүзінде атына заты сай оқулық жазу-
орасан қиын іс, ал оған қайылатын талаптар - өз алдына бір ғылым. Оқулық
теориясын оған қойылатын дидактикалық талаптарды үңіле зерттеп, сол негізде
жазбақшы оқулығына қатысты тыңғылықты мәселелер ескерілуі тиіс. Оқулық
жазудың машақатын басынан өткерген әйгілі ғалым, академик А.Колмогоров оның
қиындығын жаңа бір реактивтік ұшақ құрастырып шығумен теңеген екен.
Егемен ел ретінде өзіміздің ұлттық төл оқулықтарымызды шығаруға
кіріскен біраз ғалымдарымыз бар. Педагогика ғылымы қандай болса,
оқулықтарда сондай. Оқулықтарды жетілдіру дегеніміз-тікелей педагогика
ғылымын дамыту деген сөз (В.В.Краевский).
Ресей педагогтерінің, сондай-ақ орысшаға аударылған өзге елдер
ғалымдарының теориялық тұжырымды зерттеулеріне сүйенсек, Ю.К.Бабанский,
В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.Ф.Талызина, В.П.Беспалько, С.Г.Шаповоленко,
Л.В.Занков, Д.Д.Зуев т.б. сияқты көрнекті ғалымдардың іргелі еңбектерінің
нәтижесінде бүгінгі оқулық теориясы педагогиканың құнарлы да қомақты
бөлігін құрайды.
Оқулық дегеніміз – ғылымды педагогикалық тұрғыдан баяндайтын, басқаша
айтқанда, ғылыми категорияларды педагогикалық категорияларға айналдырып
өңдеп, оқушыларға ұсынатын құрал. Белгілі теоретик С.Г.Шаповаленконың:
Оқулық – ғылым негіздерін меңгеру үшін оқушыларға арналған құрал., ...
Оқулықтарда белгілі бір мөлшерде оқу пәндерін оқыту әдістемесі де көрініс
табады, -деген тұжырымының жоғарыдағы анықтама мен үндесіп жатқанын
көреміз. Алайда, ғылымды педагогикалық өңдеу - өте күрделі және жалпылама
ұғым. В.П.Беспальконың: Оқулық жазу – оңай шаруа емес, нағыз оқулықтар
жасайтындай болып кемелдену үшін, педагогика жөніндегі қазіргі ғылыми
монографияларды байыбына және зерттеп оқыған жөн, - деуінің мәнесі де
сонда. Кейбір педагогтар, мәселен, Л.В.Занков, оқулықты педагогикалық
жүйенің үлгісі ретінде қарастырып, оқулықты түзудің негізінде қашанда
оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің жалпы педагогика негізінде қабылданған
әдістемелік жүйесі жатуға тиіс деп санайды. Белгілі ғалым М.И.Скаткин:
Оқулыққа белгілі бір мөлшерде оқыту әдістемесі де ендірілген ... Бұл
мағынада оқулық алдағы оқыту қызметінің өзінше бір жобасы болып табылады,
-дейді. Басқа да бірқтар ғалымдар өз еңбектерінде осыған ұқсас пікірлер
айтады. Мысалы, И.Я.Лернер, В.В.Краевский, Н.Ф.Талызина сияқты көрнекті
теоретиктер: Оқулық жасау оқу-тәрбие процесін жобалау жөніндегі жұмыс,
-десе, белгілі чех педагогі М.Караликова оқулықты нақты оқу процесінің
бастапқы нобайы деп қарайды. (1976, б.22). Н.Ф.Талызинаның оқулықтың іс
жүзінде оқу процесінің барлық кезеңдерінде пайдаланылып әрі толықтай
немесе ішінара оқытушының міндеттерін атқара алатыны (1978, с.32)
жайындағы пікірі мен И.Я.Лернердің Оқулық бүкіл оқыту процесіне қызмет
етуге арналған (1978, б.46) деген және В.В.Краевскийдің оқулықта оқушының
қызметі ғана емес, солай болуға тиіс деп ұйғарылған мұғалімнің қызметі де
көрініс тапқан, белгіленген (1976, б.13) деген ой-пікірлерінің сабақтасып
жатқанын көреміз.
Оқулық оқу материалына онымен жұмыс істеу әдістемесін қоса ұсынады,
яғни мұғалімге оқу материалын қалай оқытып, меңгертудің, оқушыға қалай
оқып, меңгерудің тәсілдерін береді. Басқаша айтқанда, оқулықта білім беру
мақсаттары мазмұны әдістер түрінде нақтыланады. Сөйтіп мектеп оқулығы
оқытудың тиімділігін арттыру мақсатымен құрастырылып, оқу процесінде
енгізілетін, біріншіден, оқу процесінде сан қырлы қызмет атқарады,
екіншіден, оқытудың әр түрлі объектілерін қозғалысқа келтіреді, яғни іс-
қимылға жұмылдырады және үшіншіден, оқу барысына жәрдемдесетін неше алуан
іс-әрекет түрлерін ұсына алады.
Оқулық о бастан, негізінен білімдерді ұсыну мен жаттығулар жинағы
ретінде ғана пайдаланылып қоймай, сонымен қатар ол әлеуметтік және мәдени
құндылықтарды тарату қызметін де өтеп келеді. Бұлар бүгінгі таңда да
оқулықтың атқаратын басты қызметі болып қалып отыр. Алайда мектеп
оқулықтары жаңа қажеттерді де өтеуге, яғни оқушылардың байында дербес іс-
қимыл дағдыларын дамытуға, оқытудың әр түрлі тиімді әдістемелерін ұсынуға,
алған білімдерді күнделікті тәжірибемен сабақтастыруға, пәндер аралық
интеграцияны жүзеге асыруға тиіс.
Педагогика энциклопедиясында оқулық дегеніміз – Оқытудың
бағдарламада белгіленген мақсаттарына және дидактика талаптарына сәйкес
белгілі бір оқу пәні бойынша ғылыми білімдердің негіздерін баяндайтын
кітап,-деген анықтама берілген (ІV-т,41б.,1967,М). Оқулықтар оқу
бағдарламаларының негізіндере жасалады. Анықтамада аталған оқытудың
бағдарламада белгіленген мақсаттары мен дидактикалық талаптардың оқу
орындарының түр-түріне және оларда оқылатын пәндерге қатысты елеулі
-–елеулі ерекшеліктері болатыны анық. Сондықтан бәрінің атауы бір
болғанымен, бастауыш, орта, арнаулы орта, жоғары мектептерге, кәсіптік –
техникалық оқу орындары мен жекелеген пәнді тереңдетіп оқытатын мектептерге
т.б. арналған оқулықтарға қойылатын талаптар бірдей емес. Осылардың
ішіндегі ең күрделісі, шын мәніне келгенде, нағыз оқулыққа саналатыны –
орта мектептерге арналған оқулықтар.
Жоғарыда айтқанымыздай, егемендік алғаннан бері, республикамызда
ғылымның әр саласына жататын пәндер бойынша көптеген жаңа оқулықтар
жазылып, жарық көрді. Олардың авторлары ішінде педагогикалық жоғары оқу
орындарының ғалым – оқытушылары мен тәжірибелі мектеп мұғалімдері,
еліміздің бетке ұстар оқымыстылары бар. Оқулықта ғылым негіздерін, оның
заңдары мен әдістерін жай ғана баяндап қоюмен іс бітпейді, бұл жағынан оның
басқа кітаптардан айырмашылығы: оқулық ең алдымен, теориялық материалды
оқыту мақсатына сай талғап, іріктеп алуымен, білімдерді баяндап жеткізудің
өзіндік әдістемелік формасымен және бірізділігімен, тәрбиелік мақсаттағы
материалдың болуымен, пәннің маман емес оқырманға – оқушыға арналғанын
ескерумен ерекшеленеді.
Оқулық сонымен қатар әйтеуір бір оқырманға емес, белгілі бір дәрежеде
дайындығы бар, белгілі бір оқу сатысындағы, яғни белгілі бір сыныптағы
оқушыларға арналған. Оқулықтың атқаратын үш міндеті, білім беру, дамыту,
тәрбиелу-міне, осы сыныптың мектептегі оқыту жүйесіндегі реттік орнына
қарай айқындалады. Өйткені оқулық сол сыныпқа арналған бағдарламада
көрсетелген материалдан ғана емес, сонымен бірге оқушының оқулықпен жұмыс
істеу бағдарламасынан, игерген білімдерін өзіндік бақылау жүйесінен тұрады.
Онда оқушының оқу материалы мен істелетін жұмыстарды белгілі бір тәртіппен
орындау жөнінде де нұсқау беріледі. Оқулық қатаң түрде бағдарлама бойынша
жазылады. Онда қамтылатын материал бағдарламада көрсетілгеннен көп те, аз
да болмауға тиіс. Тек кейбір жағдайда ғана автор оқулық мазмұнының
логикасынан туындайтын азды – көпті орынды ауытқуларға баруы мүмкін.
Әйтпесе, оқулықты бағалауда: онда пәнді оқып-үйренудің бағдарламада
тұжырымдалған жалпы мақсатының көрініс тапқан – таппағаны; пәннің тәрбиелік
жағынан қаншалық қамтылғаны; ғылымның тәжірибемен байланысын көрсететін
материалдың бар–жоғы; бағдарламада санамалап көрсетілген материалдардың
бәрінің кірген – кірмегені; оқу материалын баяндаудың бірізділігі мен
белгіленген көлемнің сақталған – сақталмағаны тәрізді мазмұндық және
әдістемлік тұтастығын білдіретін шарттар негізгі алынуы тиіс. Әрине,
материалдың ғылыми деңгейі, бағдарламалық қағидаларды баяндау мен алып
түсіндірудегі әдеби және әдістемелік шеберлік: материалды білім сатысымен
оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай тапқырлықпен әрі иланымды етіп жаза
білу, фактілік материалдарды әрбір параграфқа шақтап әрі дұрыс сұрыптап ала
білу; оқулықтың сол сыныптың басқа оқулықтарымен (мысалы, физика мен химия,
әдебиет пен тарих т.б) және төменгі, жоғарғы сыныпқа арналған сол пән
оқулықтарымен байланысы; сөздік құралы, сөйлемдік құрылымы (сөздің тура
немесе ауыспалы мағынада көбірек қолданылуы, жай, құрмалас, күрделі-аралас
құрмалас сөйлемдерді қолдану, т.б), стилі (баяндау, суреттеу, сипаттау
тәсілдерін, бейнелі, көркем айшықты сөздерді орынды қолдану, т.б) және т.б.
– оқулық сапасын анықтайтын басты критерийлер болып табылады.
Әдетте, тәжірибесіз немесе мектеппен байланыстары жоқ авторлар
бағдарламада көрсетілген білім мазмұндарын толық және сарқа баяндауға бой
алдырып, басқа ұсақ - түйекке онша мән бермейді: Ал, шынына келгенде,
оқулықты оқулық жасайтын, яғни оқытылатын, үйретілетін білімді оқушыларға
жеткізіп, меңгертіп, істі басшылыққа айналдыратын әлгі ұсақ - түйектер
болып табылады.
Оқытудың бірден – бір мақсаты - өзіне тән педагогикалық тәсілдер
арқылы жеткіншек ұрпақты адам баласының өзінің ұзақ тарихында жинақтаған
білім, тәжірибесімен қаруландыра отырып, сол қоғамның мұрат-мақсаттырына
сәйкес тәрбиелеу, жеке тұлға етіп қалыптастыру. Бұл мақсат, негізінен оқу
құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Соған орай оқулық әдебиет өзі
ұсынатын білімдерді дидактикалық талаптарға сүйеніп, айрықша ыждағатпен
елеп-екшеп алады да, өмірдің өзінде солай болғандай етіп жүйелейді. Мұны
оқытудың білім беру, дамыту, тәрбиелеу принциптеріне сай жүзге асыру-өз
алдына бір ғылым. Бұл ғылымнан оқу құралдарын жасауға қатысы бар адамдардың
бәрі жақсы хабардар болу керек. Біздің көптеген оқулықтарымыз бен оқу
құралдарымыздың қара дүрсіндігі, шалалығы оларды жасаушылар мен
бағалаушылардың көбінесе оқулыққа қойылатын дидактикалық талаптарды жете
білмейтініне, білсе де, оларды қатаң басшылыққа алып, жүзеге асыруға мән
бермейтіндеріне немесе қабілетсіздіктеріне байланысты. Сондықтан оқулықтың
әдебиеттің ерекше түрі ретіндегі өзіндек сипаттарын оқыту процесіне тікелей
қатысты түрде қарастырудың мәні зор.
Оқу құралы – білім көзі ретінде пайдалану үшін арнайы дайындалған
материалдар. Бұларға оқу кітаптары, сөздіктер, анықтамалар, диаграммалар,
схемалар жатады. Оқыту барысында оқу құралын пайдалану оқушылардың танымдық
іс-әрекетін дамытуға, білімдерін бекітуге көмектеседі.
Оқу құралдары басылымдық, экрандық және дыбыстық болып үшке бөлінеді.
Олар білім беру және оқытудың белгілі бір пәнді әдістемесінің нақты
талаптарын қанағаттандыру қажет. Оқу құралының құндылығы оқушылардың
өзбетіндік танымдық іс-әрекетінің жандана түсуіне тигізетін көмегінде. Оқу
құралдары:
1. Белгілі бір автордың ұстамына сай нақты оқу пәні бойынша ғылыми
білімдердің негізі баяндалған кітаптар.
2. Жеке оқу пәндері бойынша әдістемелік материалдары, түсіндірулері,
ұсыныстары бар мұғалім немесе оқушылар үшін кітаптар.
3. Оқу - тәрбие барысында білім көзі ретінде пайдаланылатын арнайы
дайындалған заттар мен материалдар.
Жалпы білім беретін оқу орындары үшін арнайы нормативті құжаттар,
яғни, оқу жоспары, оқу бағдарламалары, сонымен бірге оқулықтар және оқу
құралдары жасалады.
Оқулық басқа басылымдардан: 1) атқаратын өзіндік қызметтері, 2)
мазмұны мен 3) мәтініне қойылатын арнайы талаптар және 4) ерекше құрылымы
арқылы ажыратылады. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
Оқулықтың оқушылардың алған білімін бекітіп, өзін-өзі бақылау дағдыларын
қалыптастыру қызметі мұғалімнің басшылығымен оқушылардың іс-әрекет түрлерін
қалыптастыруды, олардың міндетті оқу материалын берік меңгерулеріне қол
жеткізуді, практикалық қызметте сол материалды бағдар тұтып, оған сүйене
алатындай болуларын көздейді;
Өздігінен білім алу қызметі оқушылардың білімді өздігінен алуға деген
ынтасы мен бейімділігін, танып-білуді қажетісіну қабілетін қалыптастыруға
бағытталған;
Кіріктіру (интеграция) қызметі оқушылардың әрқилы іс-әрекет барысында
түрлі бастау-көздерден алған білімдерін талғап, біртұтас түрде
меңгерулеріне көмектеседі;
Дамытып – тәрбиелеу қызметі жан-жақты дамыған жеке тұлғаның негізгі
қасиеттерін белсенді түрде қалыптастыруға бағытталған. Әрине бұлар талаптар
ғана. Мәселе, оларды оқулықтың өн бойында табиғи түрде ұйымдастырып,
қажетті, қалыпты мөлшерде жүзеге асыра білуде. Олай болмағанда, оның бәрі
оқу барысын қиындатып, оқушылардың жанын қажытатын көңілсіз ауыртпалыққа
айналады.
Оқулықтың бөліктері. Оқулық бөлімдерге, тарауларға, тақырыптарға,
параграфтарға, тақырыпшаларға бөлінеді. Оқу мәтіндерін бөлшектеу берілетін
материалдың көлеміне, оның күрделілігімен мазмұндық құрамына байланысты.
Бастауыш сынып оқулықтарына материалдарды бөлімдерге бөліп (тоқсан
бойынша), сабақ бойынша орналастыру принципі қабылданған.
Оқулықтың қажетті бөлігі кіріспе болып табылады. Онда бұл ғылымның
нені зерттейтіні, оның қоғам мен әрбір адамның өмірі үшін қандай маңызы
бары жайында тартымды түрде әңгімеленеді. Оқылатын материалдардың бұрын,
яғни осының алдындағы сыныпта оқып-үйретілген материалмен байланысы
көрсетіліп, пәнді әрі қарай оқып-үйренудің мақсаты, оқулықты пайдалану
барысында назар аударылатын мәселелер, атқарылатын іс-әрекеттер мен әдіс-
тәсілдер жайында айтылады. Кіріспе, анық та айқын, ұстамды да жатық тілмен
жазылуы, көлемі жағынан ықшам болып, екі-үш беттен аспауы қажет. Нақтылап
айтқанда, кіріспеде: сол ғылым пәні туралы түсінік беріледі; тиісті
материалды оқып-үйренудің қажеттігі көрсетіледі; алдыңғы сыныпта оқып-
үйренілген материалдан келесі сыныптағы материалға қалай көшу керек екені
туралы түсіндіріледі; сол ғылымның тәжірибемен байланысы, одан алған
білімдерін іс жүзінде қолданудың жолдары туралы әңгімеленеді.
Ал оқулықтың әр тарауы өзінше бір аяқталған оқу нысаны әр пәнді
меңгеру жүйесіндегі жаңа танымдық саты болып табылады. Әрбір тарауда оқу
бағдарламасындағы тиісті мәселелер сараланып түсіндірілуге; оқу мазмұнының
меңгерудің ұйымдастыру аппараты, яғни мазмұнның айқын құрылымдық жүйесі
болуға; негізгі теориялық және практикалық материалды қамтуға; оқып-
үйренілетін тақырыптың басты мәселелерінің ашып көрсетілуі, айқын
қорытындылар шығарылып, жинақтаулар жасалуға; қорытынды тұжырым жасалуға,
яғни мазмұны мен іс-әрекет тәсіледері қорытылуға; талдап жасалған сапалы
әдістемелік аппараты, сонымен қатар біркелкі етіп бөлінген параграфтары
болуға тиіс.
Ал әрбір параграф сабақта өтілетін материал көлеміне сәйкес келуге,
яғни параграфтың мәтіні бір сабақ барысында сыныпта түсіндіріп, одан кейін
оқу мен бекітуге арнап үйге тапсырма беруге үлгіретіндей көлемде болуы
керек. Оқулықта тақырыптарға айырықша назар аударуды талап етеді.
Тақырыптар мазмұны барынша дәл бейнелеуге оқушыларға пәннің құрылымы мен
оның ішкі байланыстары туралы түсінік беретіндей болуға, оқушылардың жаңа
тақырыпты оқып-үйренуге құлшына кірісулеріне түрткі болуға, әсерлі, ықшам,
тартымды болуы тиіс.
Оқулықтың тілі мен стилінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Ол
ерекшеліктер оқулықтың әдебиеттің ерекше түрі ретіндегі өзіндік ғылыми,
педагогикалық, әдістемелік сипаттарынан, соның ішінде балалардың жас шамасы
мен оқылатын пәннің ерекшеліктерінен туындайды. Оқулыққа бұл жағынан
қойылатын басты талап-тілдің айқын, анық, мәнерлі әрі түсінікті болуы. Яғни
оқулық тілі баланы қажытып, жалықтырып жібермейтін дәрежеде ғылыми стильде,
тақырыптың негізгі мазмұнынан алшақтап кетпейтіндей бейнелі, әдеби болуға
тиіс.
Әдістемелік талаптарға сәйкес алғашқы, яғни бастауыш сыныптар
оқулықтарының сөздігі күнделікті тұрмыс-тіршілікке, отбасы мен айналадағы
ортаға қатысты тиіс қолданылатын нақты лексикадан бастап бірітіндеп кеңейе
береді. Оқулық үшін сөйлемдердің ұзын-қысқалығы, әр сөйлемдегі сөз саны,
құрмалас сөйлемдердің түрлерімен құрамы да үлкен мәнге ие. Грамматикалық
жағынан мінсіз, сындарлы болғанымен, ұзақ та шұбалаң сөйлемдер оқушының
қабылдауына қиындық келтіреді. Кейбір ғалымдар, мәселен, Я.А.Микк, мектеп
оқулығы мәтіннің оқу мен түсінуге қиындығы көбінесе сөйлемдердің ұзақтығына
байланысты болатынын айтады.
Оқулық атаулының бәрінде де жалпы әдеби тіл нормасын қатаң сақтау
қажет екені белгілі. Емле, пунктуация ережелерін бұлжытпай сақтау-оқулық
үшін бірден-бір міндетті талап, бұл жағынан жіберілген қателік-кемшіліктер
мәтінді дұрыс оқып-түсінуге қиындық келтіріп қана қоймай, кейде тіпті қате
ұғуға себепші болады. Оған қоса, оқушы оқулықтағы емле қателерін қате деп
емес, дұрыс деп қабылдайды. Оқулық мәтініне қойылатын талаптарды тілдік
қабылдау тұрғысынан былайша топтастыруға болады.
- Оқулық тілінің оқушының жас шамасына, оқытушының ғылыми және
лексикалық тұрғыдан алғандағы дайындық деңгейіне сәйкес келуі;
- Жеткілікті түрде анық әрі дәл болуы;
- Пайдаланатын мәтіндер тілінің, оқушының жас шамасына қарай орынды
бейімделуі (адаптация);
- Жаңа сөздердің ерекшеленіп берілуі немесе ескертпе ретінде арнайы
түсіндірілуі, анықтама берілуі;
- Мәтіндегі жаңа сөздер санының оқушылардың қабылдау мүмкіндігінен асып
кетпеуі;
- Сөз оралымдарының оқушылар жеңіл қабылдайтындай ықшам болуы;
- Сөйлемдердің ой аяғына дейін айтылатындай мөлшерде ғана ұзақ болуы;
- Мәтін емлесінің оны оңай қабылдауға жәрдемдесетіндей болуы;
- Мәтінде кездесетін қысқартулар мен аббриеватураларға түсінік берілуі;
- Мәтіндегі қайталанбайтын сөздер санын ондағы жалпы сөз санына қатысты
мөлшерлестіру;
- Ауызша және жазбаша сөйлеуде жиі қолданылатын сөздерді пайдалануға
тырысу;
- Оқушыларға айқын әрі түсінікті, ұқсас сөздер арқылы қабыладанатын
бейнелі, өрнек сөздерді мүмкін болғанша көп пайдалану;
- Нақты атаулар мен жалқы есімдерді қолданудың басымдылығы;
- Бірдей мәнді екі сөздің қысқасын пайдалану;
- Мәтінді құрайтын сөйлемдердің, контекстің сыртында тұрғанда да,
мағыналық жүгініңің болуы;
Мектеп оқулықтарында ғылыми технологияны пайдалану дидактикалық,
әдістемелік және статистикалық сипаттағы талаптардың кең ауқымын қамтиды.
Олармен жеткілікті түрде санаспау оқушылардың оқу материалын түсініп
меңгеруін қиындатып қана қоймай, ұғымдарды шатастыруға, қателіктерге
ұрынады. Сондай-ақ терминдер тиісті салада бір мәнде қолданылып, бір
термин-бір ұғым талабына бағынуы тиіс. Көрнекті ғылым Д.С.Ложе мектеп
оқулығының терминологиясына қатысты:
... терминнің салыстрмалы түрде бір мәнде болуы, яғни оның сол пән мен
онымен туыс пәндер шеңберінде бір мәнді болуы әбден жеткілікті, -деп
көрсетеді.
Оқулықтарға қойылатын әдістемелік талаптарда терминдердің оқулыққа
енгізілу тәсілдеріне, дұрыс және біріңғай қалданылуына, жазу ережелерінің
мүлтіксіз сақталуына айырықша мән беріледі. Жоғары және ортаңғы сыныптар
оқулықтарына терминдерді анықтамалар немесе ғылыми сипаттамалар арқылы
енгізген ұтымды деп саналады. Терминдер ана тілінде берілуі тиіс, ал өзге
тілдерден ана тілінде барабар баламасы жоқ терминдерді ғана алу қажет те,
олардың этимиологиясы сөзбе-сөз аударылып, мағынасы ашылуы керек.
1. 2 Оқулықтарға қойылатын негізгі талаптар
Оқулық- оқу бағдарламасы мен дидактиканың талаптарына, оқыту мақсатына
сай оқу пәнінің мазмұнын ғылыми негізде, жүйелі баяндайтын кітап болып
табылады.
Оқулық оқу орындарының типіне қарай (бастауыш, орта, кәсіптік –
техникалық, жоғары оқу орындары) жасалады. Оқулыққа мынадай педагогикалық
талаптар қойылады:
- Оқу материалының қазіргі ғылым мен технологияның дәрежесіне сәйкес
баяндалуы;
- Жоғары идеялылығы, тәрбиелік міндеттерге сәйкестігі;
- Мазмұнның бағдарлама мазмұнына сәйкес әрі түсінікті болуы;
- Материалдың оқушының жас және танымдық ерекшеліктеріне сәйкес баяндалуы;
- Дәл және анық, нақты қорытындылар, ережелер, заңдар мен анықтамалардың
баяндалуы, тілдің жатық, әдеби және ықшам болып, оқушылардың ұғымына
сәйкес келуі;
- Оқу материалын меңгеруді жеңілдететіндей иллюстрация, сурет, кесте,
диаграмма, сызба мен сызулардың болуы;
- Сыртқы пішінінің (қағаз, шрифт, мұқабасының) ретті сәндендірілуі.
Негізгі оқу пәндерінің оқулықтарына қосымша хрестоматия, есеп
жинақтары, жазбаша жаттығу кітаптары, анықтама, сөздік, оқу кітаптары,
тарихи және географиялық карталар, т.б. қолданылады. Көрнекті ғалым
Д.С.Лоте мектеп оқулығына қатысты: ... оқулық салыстырмалы түрде бір мәнді
болуы, яғни оның сол пән мен онымен туыс пәндер шеңберінде бір мәнді болуы
әбден жеткілікті, -деп көрсетеді. Оқулықтарға қойылатын әдістемелік
талаптарда оқулыққа енгізілу тәсілдеріне, дұрыс және біріңғай қолданылуына,
жазу ережелерінің мүлтіксіз сақталуына айрықша мән беріледі. Ендігі бүгінгі
таңдағы үлкен мәселе жаңа буын оқулықтары мен басқа да оқу-педагогикалық
әдебиеттер басшылыққа алынып, әрі бірізділікпен қолданып орнықтырылып
отырады.
Оқулықтың оқушылардың білімді белсенділікпен және берік меңгеруін
қамтамасыз етіп, танымдық қызығушылықтарын дамытатын, өздіктерінен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастыратын маңызды бөлігі болуы қажет. Олар
дидактикада оқулықтың әдістемелік аппараты деп аталады. Оқулық мазмұны мен
әдістемелік жағынан оқу бағдарламасына, сыныптағы оқушылардың дайындық
деңгейіне, баяндалған білімді балалардың қабылдау, меңгеру мүмкіндігіне,
жас психологиясы мен ойлау дәрежесіне, сөздік қорына, бөлінген уақытқа
лайық болуы керек.
Оқулық мектеп дамуының нақты бір кезеңіндегі оқу процесінің
ерекшелігіне сай болуға тиіс. Оқулықтар оқу бағдарламаларының негізінде
жасалады. Сондықтан да оның басты сапалық көрсеткіші ретінде оқу
бағдарламасына сәйкестігі алынады. Оқулық – оқушыларға білім берудің
негізгі көзі. Бұл тұрғыдан әрбір оқулықтың сапасын анықтауда мына
талаптарға баса назар аударылады:
Оқулыққа қойылатын талаптар:
- Оқу материалдарының жоғары идеялық және ғылыми деңгейінде түсінікті
болып баяндалуы;
- Ой әрекетінің негізгі тәсілдерін қалыптастыру;
- Пәнаралық және пәнішілікке байланысты жетілдіру;
- Оқу материалдарының жас ерекшеліктеріне сәйкестігі;
- Жалпы орта білім мазмұнында табиғат, қоғам, техника мәдениет және адам
жайындағы ғылымдардың барлық негізгі бағыттарын тұтас бейнелеу;
- Біздің елімізде және басқа дамушы елдерде салыстырмалы бағалау
әдістерінің көмегімен жалпы білім мазмұнын таңдап алу жайындағы
халықаралық тәжірибені ескеру;
Оқулықтың мазмұнына қойылатын негізгі талаптар:
- Оқулықта пәнді оқып-үйренудің бағдарламада тұжырымдалған жалпы мақсатың
айқын көрініс табуы;
- Онда пәннің бағдарламада белгіленген тәрбиелік мүмкіндіктерінің
пайдаланылғаны;
- Ғылымның практикамен байланысын көрсететін материалдардың болуы;
- Бағдарламада санамалап атап көрсетілген материалдың оқулыққа түгел
ендірілуі;
- Оқу пәнінің бағдарламада белгіленген бірізділігінің сақталып, көрініс
табуы;
- Белгіленген көлемнің сақталуы;
- Оқулық мазмұнының оқытуда білім, білік, дағдыларға қатысты қойылатын
талаптар түрінде бағдарламада көзделген нәтижелеріне жетуге бағдарлануы;
- Оқу материалы мазмұнының білім беру мазмұнын білім беру мазмұнын талғау
прициптеріне (ғылымилық, шама жетерлік болуы, ұлттық және аймақтық
ерекшеліктердің, пәнаралық байланыстардың ескерілуі) сай келуі.
Материалдың ғылымилық деңгейін, бағдарлама қағидаларын баяндау мен
түсіндірудегі әдеби және әдістемелік шеберлік деңгейін бағалаудың маңызы
айта қаларлықтай.
Сайып келгенде, оқулықтың төлтума туынды ретіндегі сипатын анықтайтын
көрсеткіштің өзі де осылар. Оқулықты бұл жағынан бағалағанда: материалды
баяндаудың ғылыми деңгейі; оқу сатысы мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне
лайықты, түсінікті әрі тұшымды, яғни тартымды баяндауы; әр параграфта
берілген фактілік материалдың сапалы іріктеліп алынуы және олардың дәлдігі
мен сан жолынан қажетті мөлшерде болуы; дидактикалық талаптарға сай болуы;
бір сыныпқа арналған белгілі бір пән оқулығының сол сыныпқа арналған басқа
пәндер оқулықтармен және төменгі, жоғары сыныптарға арналған өзі аттас
оқулықтармен байланысты болуы; әдістемелік аппараттың қалай жасалғаны;
әдеби сапасы, сөйлем құрылысы, лексикалық қоры, жазу стилі т.б.
Оқулықтың құрылымына қойылатын негізгі талаптар. Оқулықтың құрылымы
бағдарламада ұсынылған мазмұнды дидактикалық талаптарға сай бірізділікпен
бөлім, тарау, тақырып, параграфтарға бөліп орналастыру дегенді білдіреді.
Олардың әрқайсысы аяқталған жеке құрылым ретінде өзара байланыста болуы
және материалдың сипатына қарай қайталану принципіне құрылуы тиіс. Бұл ішкі
бөліктердің әрқайсысы көрнекілігі мен харпінің түрі жағынан біркелкі
белгіленуге тиіс, яғни бөлімдер өзінше, параграфтар өзінше біркелкі
харіптермен терілуі керек. Соның бәрі оқушылардың білімді сапалы түрде,
терең де берік меңгеруіне, оқулықпен жұмыс істеулерін жеңіл де қолайлы
етуге қызмет істеуі тиіс. Яғни оқулықтың құрылымдық логикасы оның мазмұнын
саралап тұруы қажет. Осыған орай, оқулықтың құрылымын белгілегенде, мынадай
талаптар басшылыққа алынады:
- Оқулықта бағдарламада көрсетілген материалды орналастырудың жалпы
бірізділігі сақталуы;
- Ұғымдар мен заңдарды баяндау (оларды оқушылардың жас шамасы мен
сыныпқа қарай бейімдеп, қарапайымдаудың қандай деңгейінде болсын)
қазіргі ғылыми білімге сай болуы;
- Пәнішілік және пәнаралық байланыстардың жүзеге асырылуы;
- Материалдарды бөлім, тарау, тақырыптарға бөліп орналастырған кезде:
әрбір бөлім оқып-үйренудің өзінше бір объектісі және пәнді
меңгерудің бір басқышы болуы, тарау мазмұнының ғылым тарихымен және
практикасымен байланысының мүмкіндігінше ескерілуі, материалдың
озара логикалық байланыста болуы, теорияның басқа тараулармен
құрылымдық байланысының ескерілуі, қорытындылардың дәлелді болуы;
- Тараулар, негізінен, таным цикліне сәйкес келуге, яғни: фактіден-
үлгіге, үлгіден-гипотезаға, гипотезадан-салдарға, салдардан-
сынаққа, сынақтан-іс жүзінде қолдануға қарай жүруі;
- Оқушылар оқып түсіне алатындай баяндалуы тиіс;
- Оқушылардың жас және ақыл-ой мүмкіндіктері ескерілуі, ұғымдарды
енгізудің белгілі бір бірізділігі сақталуы, әр сабақтағы
ұғымдардың, ой қорытындыларының саны тым көп болмауы (оқушылар
күніне 2-ден 20-ға дейін сөз меңгере алады деп есептеледі, егер
мәтіндегі жаңа сөз 4%-тен көп болса, меңгеруге қиындық келеді. Әр
сабаққа сәйкес келетін бір параграфта 10-20 пікірден аспағаны жөн
деп саналады); сөйлемдердің ұзақтығы тиісті мөлшерден аспанғаны,
мысалы, 10 сыныпта, негізінен 15-17 сөздің айналасында болғаны жөн.
Қазақ тіленде бастауыш-сөйлемнің басында, баяндауыш соңында
орналасатындықтан, түсінуді қиындатпау үшін, араға көп сөз салмауға
тырысу керек.
Мектеп оқулықтарының құрылымы былай берілген: негізгі мәтін; қосымша
мәтін мұнда қарастыратыны. Құжаттық-хрестоматиялық материал, өз қалауымен
оқып-үйренетін материал, құлаққағыс, анықтамалық материалдар; түсіндірме
мәтінде кіріспе сөз, ескертулер мен түсіндірулер, сөздіктер, алфавиттер;
меңгеруді ұйымдастыру аппараты сұрақтар мен тапсырмалар, кестелер, нұсқау
материалдар, ерекшелеулер, көрнекінің астына жазылатын сөздерді іріктейді;
ал көрнекілеу материалдары: Заттық көрнекілеулер, көркем-бейнелі сюжетті,
құжаттық-техникалық, нұсқау-әдістемелік,сәндік-символдық , сызбалар,
жоспарлар, карталар, сызба-кестелер, диаграмма; бағдарлау аппаратында
кіріспе, тақырыптар, ұқсас тақырыптар, нұсқамалар, библиография, символдық
белгілер, бетүсті сөздер көрсетіледі.
Оқулықтың мәтініне қойылатын талаптар. Оқулықты белгілі бір
дидактикалық қызыметтер атқаратын мәтіндер мен мәтіннен тыс компоненттер
жүйесі деп қарауға болады. Бұл жүйенің негізін оның сөзбен жазылған бөлігі-
мәтін құрайды. Пәннің ғылыми мазмұны, бүкіл дерлік танымдық-ақпараттық
материал мен әдістемелік аппарат сөз арқылы, мәтін түрінде беріледі. Яғни
ғылыми категорияларды педагогикалық категорияларға айналдырып өңдеп
(К.Д.Ушинский), оқулық жасайтын басты құрал мәтін болып табылады. Сондықтан
педагогикада оқулық мәтініне, оны арнайы зерттеуге ереше мән беріледі.
Оқулықтың сапасы көп жағынан мәтіннің сапасымен анықтамады. Өкінішке орай,
біздің бірақтар авторларымыз бен оқулық қолжазбасына пікір жазатын кісілер
мәтінге қойылатын дидактикалық талаптармен онша санаса бермейді. Ғалымдар
оқу материалының меңгерілімдік деңгейі көбіне мәтінге байланысты деп
қарайды. Әдетте, мәтін шартты түрде екі қырынан: 1) мазмұндық-әдістемелік
және 2) лексикалық-синтаксистік, стильдік жағынан тексеріліп, бағаланады.
Мазмұндық - әдістемелік сипатына: ғылыми мазмұны, оның қажеттілігі,
қайталаусыз жүйелі баяндалуы, теориялық, абстрақциялық деңгейі, өткен
материалмен және сол сыныпта оқылатын басқа пәндермен сабақтастығы,
күрделілік деңгейінің оқушылардың жасы мен біліміне, логикалық ойлау
деңгейіне сәйкестігі (яғни бала белгілі бір дәрежеде ақыл-ой қызметі мен
күшжігер жұмсай отырып, меңгере алатындай болуы), терминологияның бірізді
қолданылуы, түрлі ақпараттық және фактілік материалдардың мөлшері мен
олардың оқушының уақыт сапасына сай есептелген болуы, т.б. мәселелер
жатады.
Ал лингвистикалық – стильдік сипатына: оқушылардың лингвистикалық
әзірлік деңгейінің ескерілуі, сөйлемдерінің тым ұзын, шұбалаңқы немесе тақ-
тұқ қысқа да болмауы, оқылуы мен жазылуы қиын көп буынды сөздердің сирек
қолданылуы; абстракт мағыналы және бейтаныс сөздердің қажетті мөлшерде әрі
мағынасы сөйлем ішінде түсінікті болатындай етіліп жұмысалуы, мағынасы
тығыз байланысты сөздердің сөйлемде араға сөз салмай немесе аз сөз салып
орналастырылуы, сөздердің сөйлемде екі ұшты мағына бертіндей қолданылмауы
әдеби тіл нормаларының қатаң сақталуы: оқулық авторының жергілікті, диалект
сөздерді қолданбауы т.б. сияқты мәселелер жатады. Бұл аталғандарға
педагогикаға югославиялық көрнекті ғалым Мария Крисманович енгізген
мәтіннің қолайлы оқылымы (удобночитаемость) терминімен анықталатын
мүдірсіз, тез оқылуын қамтамасыз ететін шарттарды қосуға болады.
Осылардың бәрі тоғыса келе, мәтіннің түсінілу, қабылдану деңгейін
анықтайды. Ол деңгей төмен болса, материал меңгерілмей қалады немесе нашар
меңгеріледі, баланың оқудан беті қамтып, жалығуы, зерігу эмоциясы пайда
болады.
Оқулық мәтіндері атқаратын қызметі, мазмұны, көлеміне, т.б. қарай өз
ішінен: 1) негізгі мәтін, 2) қосымша мәтін және 3) түсініктеме мәтін болып
үшке бөлінеді. Негізгі мәтін іштей сипаттама, теориялық және түсіндірме
мәтіндер түрінде көрініс беріп, фактілік-материалға құрылады. Оқулықтағы
теориялық және қолданбалы материалдар арақатынасының дұрыс сақталуы,
фактілік материалдардың мазмұны жағынан да, көлем жағынан да оқушылардың
шама-шарқына лайық болуы, оқулық материалдарының орынды сабақтастығы жеке
оқулық материалын неғұрлым тиімді түрде беруге көмектесуі тиіс. Сипаттама
мәтіндер бақылау әдісімен алынған білімді-ғылым фактілерін суреттеп,
сипаттай отырып, қайта жаңғыртады. Олар оқушыларға шындық өмірдің құбылысын
бұрмаламай, дәл, бірақ оны теориялық ойлау деңгейіне жеткізбей сипаттап
айтып беруге тиіс. Теориялық мәтіндер теориялық пайымдаулар мен анықтамалар
түрінде болып, үлкен танымдық жүк арқалайды. Баяндауларды нақтылау, ұғымдар
мен теориялық тұжырымдарды міндетті түрде нақты сипаттамалармен тиянақтап
отыруды қажет етеді. Түсіндірме мәтіндерде фактілік материал мәні теориялық
материал тұтастырыла беріледі. Бірақ фактілер оларда ғылыми ұғымдар мен
заңдардың дәлелдері немесе мысалдары ретінде көрінбеуге тиіс. Түсендірме
мәтіндерде ұғымдар мен заңдардың, теориялардың көмегімен шындық болмыстың
нақты құбылыстарының мәнін ашуға баса мән беріледі. Түсіндірме баяндаудың
мақсаты-оқушыларға фактілерді ғылым ашқан заңдылықтардың көріністері
ретінде көрсету. Сондықтан мұндай баяндау фактелерді сипаттаудан басталып,
сол арқылы олардың танымдық мәні ашылуға, теориялық баяндау мен мәтіндердің
нақтылы сипаттамасы өзара ұштастырылуы тиіс.
Оқулықтың оқушылардың білімді белсенділікпен және берік меңгеруін
қамтамасыз етіп, танымдық қызығушылықтарын дамытатын, өздіктерінен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастыратын құрамдас бөлігі-сұрақпен тапсырмалар болып
табылады. Сұрақ тапсырмалар педагогикалық тапқырлықты, шеберлікті талап
етеді. Өйткені тапсырма мен сұрақ тақырыпты меңгеру үшін, өте қажетті,
параграфтың материалына немесе бұрын өтілген материалға тікелей байланысты,
оқушының шамасы мен уақыты жететіндей, сонымен қатар айқын да анық
тұжырымдалған және біркелкі формада болуы, т.б. қажет. Сұрақтар мен
тапсырмаларға қойылатын талаптардың бастылары деп мыналарды айтуға болады:
- оқушылардың өткен тақырыптарды берік меңгеруін қамтамасыз ету;
- ойлау қызметін дамытып, оның талдау, салыстыру, синтез,
жалпыластыру тәсілдердін қолдана білулеріне құлшындыру;
- өтілген материалдың мазмұнына, параграфтың мәтініне сай келуі;
- сол тақырып үшін қажетті болуы;
- оқушылар орындай алатын болуы;
- тұжырымдамаларының дәл, айқын және бір үлгіде болуы.
Бастауыш мектеп оқулығы үшін көрнекілеу материалы оқулықтың етене
құрамдас әрі міндетті бөлігі болып табылады. Ондай материал оқулықтың
мазмұнын дәл және бейнелі түрде ашуға жәрдемдеседі, оқылатын объектіні
көзге елестету мен сипаттама мәтінді түсінуді жеңілдетеді. Оқулыққа
иллюстрациялық материал беруде: оқулықтың қай сыныпқа арналғаны, қандай
пәннің оқулығы екені, яғни пәннің өзіндік сипаты, бейненің мәтінмен
байланысының ерекше ліктері ескеріледі.Бастауыш мектеп оқулықтарында,
ішінара ортаңғы сыныптар оқулықтарында көбінесе заттық бейнелер біріледі.
оқулықты көрнекілендіруге қойылатын жоғарыда айтылған жалпы талаптарды
практикалық тұрғыдан нақтылай түскенде, мынандай жайттарға назар
аударылады:
- мұқабадағы көрініс сұреттің оқулық мазмұнымен байланысты;
- көрнекілеудің астына сөз жазылуы;
- мәтінге қатысты қосымша ақпараттың бар-жоғы;
- мәтін мен көрнекілеу арасындағы байланыстың сипаты;
- көрнекілеудің мәтінді оқуға, қабылдауға кедергі келтіретін-
келтірмейтіні.
- Шындық болмыстың нақты нысандары бейнесінің дәлдігі, нақтыландырылуы,
шынайылығы. Оқулықтарға қойылатын талаптардың ішінен оқу материалын
жеңіледететіндей сызба, сигналдардың болуы оқу құралының талаптарына сай
екендігін көрсетеді. Нышандар (символ) мен дабыл белгілері (сигнал)
оқулықтарғы әр алуан тапсырмалардың, ережелердің, сілтемелердің шартты
белгілері балып табылады. Дабылдық белгілер бірізді болғанда, оқулықтың
құрылымы, тірек элементері айқындала түседі. нышандық (символ) белгілер
мәтінде қайталауларды, басы артық дүниелерді болдырмау мақсатында
пайдаланылады. Оқулықта нышандық белгілерді қолданғанда, мынадай
талаптар басшылыққа алынады:
- қабылданған шартты белгілердің бір пәннің барлық оқулықтарында бір түрлі
болуы;
- әрбір нышан немесе дабыл белгісінің өз мағынасы немесе ақпараты болуы;
оқулықтарда бірдей қабылданатын белгілердің пайдаланылуы;
- оқу материалдарында нышандық белгілердің тым көп болуы;
- әрбір белгінің айқын тұжырымының берілуі немесе бүкемелі мәнінің ашылуы
(расшифровка).
Уақыт талабына сай, жоғары сапалы оқулық жасау жөнінде оқулық
теориясы саласындағы зерттеулердің авторы, Просвещение баспасын көп жыл
басқарған Д.Д.Зуев: Соңғы жылдардың тәжірибесіне оқулықтың әмбебап үлгісін
жасаудың заңдылықтары туралы білімге сүйенер болса, оқулықтың нақты
үлгісінің өзіндік талаптарын айқын анықтаса, еңбек аз жұмсалатын және
мектептің қажетіне неғұрлым толық сәйкес келтін қажетті үлгісін неғұрлым
тез алуға болатынын көрсетті, -дейді. Бұдан ғалым – теоретиктердің
оқулықтың жаңа үлгісіне қойылатын ғылыми талаптарды, сол бойынша үлгінің
өзін жасаудағы авторлар ұжымын бір деңгейде қарастырып отырғаны аңғарылады.
Оқулық мазмұны мен әдістемелік жоғынан оқу бағдарламасына, оқушылардың
дайындық деңгейіне, баяндалған білімді балалардың қабылдау, меңгеру
мүмкіндігіне, жас психологиясы мен ойлау дәрежесіне, сөздік қорына,
логикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz