Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасуы мен дамуының экономикалық-географиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасып дамуының экономикалық.географиялық ерекшеліктері (б.з. VI.XVIII ғғ.) ... .5
1.2 Ұлы Жібек Жолы бойындағы мәдениет пен сауданың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағындағы басты тарихи қалалар ... ... ... ..32
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН БОЛАШАҚ ДАМУ ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.1 Оңтүстік Қазақстан аймағының экономикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы шаруашылықтың даму ерекшеліктері.53
3 РЕСПУБЛИКА ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.1 Тарихи қалалардың экономиканы дамытудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
ҚОСЫМШАЛАР
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасып дамуының экономикалық.географиялық ерекшеліктері (б.з. VI.XVIII ғғ.) ... .5
1.2 Ұлы Жібек Жолы бойындағы мәдениет пен сауданың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағындағы басты тарихи қалалар ... ... ... ..32
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН БОЛАШАҚ ДАМУ ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.1 Оңтүстік Қазақстан аймағының экономикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы шаруашылықтың даму ерекшеліктері.53
3 РЕСПУБЛИКА ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.1 Тарихи қалалардың экономиканы дамытудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
ҚОСЫМШАЛАР
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың дамуы ең бірінші отырықшы қалалық мәдениеті дамыған Орта Азия қалалары мен солтүстігінде көшпелі далалық мәдениеттің аралығында қолайлы экономикалық-географиялық орналасуы және бұл аймақта ежелден Батыс пен Шығысты байланыстыруда транзиттік рөл атқарған Ұлы Жібек жолының кесіп өтуі. Жерінің табиғи - климаттық жағдайы мен егіншіліктің дамуына Сырдария, Талас, Шу, Іле өзендерінің ықпалы. Ірі өзендер мен сауда керуен жолдарының бойында қалыптасқан қалалардың ірі саяси, экономикалық, діни орталықтар ретінде дамуы. Оңтүстік аймақтағы ірі қалалар Отырар (Фараб), Сайрам (Испиджаб), Сығанақ, Тараз, Түркістан (Яссы), Алматы, Талғар (Талхир), Суяб, Сауран, Созақ, Женд тағыда басқа қалалар ірі егіншілік пен қолөнер, сауда-саттықтың ғана емес, өнер мен ғылымның орталығы бола білді. Осы өлкеден шыққан Әбу-Насыр әл-Фараби Аристотельден кейінгі шығыстан шыққан екінші ұстаз атанды. Қожа Ахмет Яссауи, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұни секілді ірі ғұламалар өз шығармаларын дүниеге әкелді. Ал Орта ғасырларда тұрғызылған Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Қарахан, Арыстан баб, тағыда басқа кесенелері ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келеді.
Осындай тарихи-мәдени потенциалы бар Оңтүстік Қазақстан аймағында туризмді инфрақұрылымын дамыту. Туристік өнімнің саны мен сапасына көңіл бөлу. Өйткені, әлемдік шаруашылықтың постиндустриялдық кезеңінде яғни экономикалық сала, қызмет көрсету сферасына туризм жатады. Әлемде машина жасау мен мұнай өндіруден кейінгі үшінші орында тұрған туризм саласы. Міне, тарихи қалалардағы мәдени-архитектуралық т.б ескерткіштерді туристік өнімге айналдыру арқылы, ел экономикасының дамуына ықпал ете аламыз. Мысалы Қытай өзінің ұлттық символы (Дракон) Айдаһар мүсінін жасап әлем туристерін өз елдеріне тартуы, Египет пирамидаларының макетін
Осындай тарихи-мәдени потенциалы бар Оңтүстік Қазақстан аймағында туризмді инфрақұрылымын дамыту. Туристік өнімнің саны мен сапасына көңіл бөлу. Өйткені, әлемдік шаруашылықтың постиндустриялдық кезеңінде яғни экономикалық сала, қызмет көрсету сферасына туризм жатады. Әлемде машина жасау мен мұнай өндіруден кейінгі үшінші орында тұрған туризм саласы. Міне, тарихи қалалардағы мәдени-архитектуралық т.б ескерткіштерді туристік өнімге айналдыру арқылы, ел экономикасының дамуына ықпал ете аламыз. Мысалы Қытай өзінің ұлттық символы (Дракон) Айдаһар мүсінін жасап әлем туристерін өз елдеріне тартуы, Египет пирамидаларының макетін
1. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Қазахстана и Семиречья (ҮІ-нач.ХІІІ б.б.).- Алматы: Наука, 1986.-254 с.
2. Қазақстан тарихы (Очерктер). – Алматы: Дәуір, 1994.-95 б.
3. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ в.в. О долине реки Талас и смежных районах. // Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. ТИИ АЭАН КазССР // Алматы, 1960. – т.8
4. Баласағұн Жүсіп. Құтты білік. – Алматы, 1986. – 320 б.
5. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы: Ана тілі, 1995.- 176 б.
6. Байпаков К.М. Краткая история археологии Казахстана. Научные достижения // Институт археологии им. А.Х.Маргулана. – Алматы: Ғылым, 1989. – 320 с.
7 Ақышев К.А. Перспектива изучения позднее средневековых городов Казахстана // средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – Алматы, 1983. – 250 с.
8 Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ в.в. – Алматы, 1960.- т.8
9 Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века. – Алматы: Наука, 1985.- 156 с.
10 Пищулина К.А. Присырдаринские города и их значения в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ вв. – Алматы, 1969. – 171 с.
11.Археологиялық зерттеу жайлы есеп // 2004-2006 «Мәдени мұра»// Алматы-2005, 4-5 бет
12 Байпаков К. Қазақстанның ежелгі қалалары. – Алматы: Аруна ltd, 2005.- 316 б.
13. www.almaty.kz/pade, Айқын. У.Шәлекенов. Алматы шежіресі
14. www.almaty.kz/pade. Алматының тарихы
15. Бартольд В.В. К истории о решении Туркестана. соч. Т.Ш. – Москва, 1965.- 223 с.
16. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібеков Ө. Ежелгі Отырар. – Алматы: Рауан, 1997. – 176 б.
17. Қазақстан тарихы туралы Қытай деректемелері. Ауд. Сұңғатай С. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 300 б№
18. httр: // azretsultan kz / intex Түркістан
19. Берденова К.А. Түркістан аймағындағы қалалардың даму барысы (ХІҮ-ХҮІІ ғғ.). // Вестник университета «Кайнар».- Алматы, 2004.- №1
20. http: // www. muftyat.kz/ islam
Қазақстан тарихы (жоғарғы оқу орындарына түсушілерге арналған оқулыұ тесті).- Алматы: Шың, 2006.- 251 б.
21. Жолдасбайұлы С., Нұрқанов Б., Садықов Ж., Өтеген Ж., Қыдырбай Е. Орта ғасырдағы Сығанақ қаласы. // Қазақ тарихы. – Алматы, 2004.- №7
22 Ержанов Ж.Е. Сунақтар және Сунақ қаласы. – Алматы: Ғылым, 1996.- 306 б.
23. Құрышжанов, Әбіләсан Ә.,СЫғанақ немесе қасиеттеі қорған туралы. Түркістан газеті, 2006, 28 желтоқсан
24. Байпақов К., Смағұлов Е. Сауран орта ғасырлық қуатты қала. 2004. Абай журналы, №1, 4 бет
25.Казахстанская правда. 2007, 28 февраль, стр.2
26. Ахметов Е., Увалиев Т.О., Ахметов Қ. Дүниежүзінің экономикалық және әлеуметтік геогарфиясы. /10 сынып/. Алматы, Мектеп, 2006, 99 бет.
27. Насыров Р.Р. «Велакая Шелковая путь». Простор. 1996. №7, стр.116-121
28. Байпаков К. О локализации средневековых городов Южного Казахстана. //Археологияческая исследования в Отраре// Алматы, 1977, стр.81-91
29. Абсаттар хаджы Дербисали. Мечети и медресе Казахстана. Простор, 2006, №9-10.
30. Қазақстанның өңірлері: /ҚР статистикалық агенттігі. Алматы, 2006, 300 бет.
31.Бигалиев Ж. , Жамалбелбеков Е., білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. А., Санат, 1995, 128 бет.
32.htt:// www.zambyl kz // main. Жамбыл
33. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында /ҚР статистика агенттігі./ Алматы, 2006, 380 бет
34. htt:// www.UKO.zain/land.kaz. Оңтүстік Қазақстан облысы
35. htt:// kyzylorda. kz// .Қызылорда облысы.
36. Сырбойы газеты. Ванадий элементі, Нұрбек Әлиша , 2007, 8 ақпан
37. Сырбойы. Құмкөл қараалтын аймағы . 2007, 4 сәуір, 3 бет
38. Сырбойы. Құмкөл қараалтын аймағы . 2007, 18 сәуір, 3 бет
39. Суюмбаева С.Т. Социально-экономическая география в таблицах и схемах. Алматы, 2005, 148 бет.
40. Егемен Қазақстан. Төлепберген М, Сәттібайұлы М. 2007, 27 сәуір, 1 бет
41. Егенмен Қазақстан. Серік Пірназар. 2007, 20 қаңтар, 1 бет
42. Жамбыл облысы әкімінің 2004-2006 жылғы есеп беруі. Индустриалды инновациялық даму бағдарламасы.
43. Статистическое обозрение Казахстана. Журнал №2, март, 2005, -80 стр.
44. Сырбойы. Ғылым көмекке келеді. Т.Қарлыханов. 2007, 5 сәуір, 2-3 бет.
45. Серікұлы Б. Мақта кластерінің негізі шаруа қожалықтарын қолдау. Қаржы-Қаражат.№7, 2007 ж.
46. Егемен Қазақстан. Күмісжан Б. 2007, 17 қаңтар, 1 бет
47. Мазбаев О.Б., Атейбеков Б.Н., Асубаев Б.К. Туризм және өлкетану негіздері. /оқу құралы/, 2006, 74 бет.
48. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005, 5-7 беттер
49. Қазақстан Республикасының «Туризмды дамыту тұжырымдамасы», Астана, 2001
50. Қазақстанның мәдени мұрасы. // Байпақов К. Халықаралық конференция материалдары//, Алмаыт, 2005, 46-49 беттер
51. Мұхамедов М.Б. Кеңестік толталитарлық жүйедегі Қазақстанның сыртқы байланыстары (1946-1991 жж.), Алматы, Санат, 1998, 108 бет
52. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи және мәдени қорық мұражайының 2002 жылғы жұмыс есебі. 27 бет
53. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи және мәдени қорық мұражайының 2004 жылғы жұмыс есебі. 23 бет
54. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи және мәдени қорық мұражайының 2005 жылғы жұмыс есебі. 32 бет
2. Қазақстан тарихы (Очерктер). – Алматы: Дәуір, 1994.-95 б.
3. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ в.в. О долине реки Талас и смежных районах. // Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. ТИИ АЭАН КазССР // Алматы, 1960. – т.8
4. Баласағұн Жүсіп. Құтты білік. – Алматы, 1986. – 320 б.
5. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы: Ана тілі, 1995.- 176 б.
6. Байпаков К.М. Краткая история археологии Казахстана. Научные достижения // Институт археологии им. А.Х.Маргулана. – Алматы: Ғылым, 1989. – 320 с.
7 Ақышев К.А. Перспектива изучения позднее средневековых городов Казахстана // средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – Алматы, 1983. – 250 с.
8 Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ в.в. – Алматы, 1960.- т.8
9 Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века. – Алматы: Наука, 1985.- 156 с.
10 Пищулина К.А. Присырдаринские города и их значения в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ вв. – Алматы, 1969. – 171 с.
11.Археологиялық зерттеу жайлы есеп // 2004-2006 «Мәдени мұра»// Алматы-2005, 4-5 бет
12 Байпаков К. Қазақстанның ежелгі қалалары. – Алматы: Аруна ltd, 2005.- 316 б.
13. www.almaty.kz/pade, Айқын. У.Шәлекенов. Алматы шежіресі
14. www.almaty.kz/pade. Алматының тарихы
15. Бартольд В.В. К истории о решении Туркестана. соч. Т.Ш. – Москва, 1965.- 223 с.
16. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібеков Ө. Ежелгі Отырар. – Алматы: Рауан, 1997. – 176 б.
17. Қазақстан тарихы туралы Қытай деректемелері. Ауд. Сұңғатай С. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 300 б№
18. httр: // azretsultan kz / intex Түркістан
19. Берденова К.А. Түркістан аймағындағы қалалардың даму барысы (ХІҮ-ХҮІІ ғғ.). // Вестник университета «Кайнар».- Алматы, 2004.- №1
20. http: // www. muftyat.kz/ islam
Қазақстан тарихы (жоғарғы оқу орындарына түсушілерге арналған оқулыұ тесті).- Алматы: Шың, 2006.- 251 б.
21. Жолдасбайұлы С., Нұрқанов Б., Садықов Ж., Өтеген Ж., Қыдырбай Е. Орта ғасырдағы Сығанақ қаласы. // Қазақ тарихы. – Алматы, 2004.- №7
22 Ержанов Ж.Е. Сунақтар және Сунақ қаласы. – Алматы: Ғылым, 1996.- 306 б.
23. Құрышжанов, Әбіләсан Ә.,СЫғанақ немесе қасиеттеі қорған туралы. Түркістан газеті, 2006, 28 желтоқсан
24. Байпақов К., Смағұлов Е. Сауран орта ғасырлық қуатты қала. 2004. Абай журналы, №1, 4 бет
25.Казахстанская правда. 2007, 28 февраль, стр.2
26. Ахметов Е., Увалиев Т.О., Ахметов Қ. Дүниежүзінің экономикалық және әлеуметтік геогарфиясы. /10 сынып/. Алматы, Мектеп, 2006, 99 бет.
27. Насыров Р.Р. «Велакая Шелковая путь». Простор. 1996. №7, стр.116-121
28. Байпаков К. О локализации средневековых городов Южного Казахстана. //Археологияческая исследования в Отраре// Алматы, 1977, стр.81-91
29. Абсаттар хаджы Дербисали. Мечети и медресе Казахстана. Простор, 2006, №9-10.
30. Қазақстанның өңірлері: /ҚР статистикалық агенттігі. Алматы, 2006, 300 бет.
31.Бигалиев Ж. , Жамалбелбеков Е., білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. А., Санат, 1995, 128 бет.
32.htt:// www.zambyl kz // main. Жамбыл
33. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында /ҚР статистика агенттігі./ Алматы, 2006, 380 бет
34. htt:// www.UKO.zain/land.kaz. Оңтүстік Қазақстан облысы
35. htt:// kyzylorda. kz// .Қызылорда облысы.
36. Сырбойы газеты. Ванадий элементі, Нұрбек Әлиша , 2007, 8 ақпан
37. Сырбойы. Құмкөл қараалтын аймағы . 2007, 4 сәуір, 3 бет
38. Сырбойы. Құмкөл қараалтын аймағы . 2007, 18 сәуір, 3 бет
39. Суюмбаева С.Т. Социально-экономическая география в таблицах и схемах. Алматы, 2005, 148 бет.
40. Егемен Қазақстан. Төлепберген М, Сәттібайұлы М. 2007, 27 сәуір, 1 бет
41. Егенмен Қазақстан. Серік Пірназар. 2007, 20 қаңтар, 1 бет
42. Жамбыл облысы әкімінің 2004-2006 жылғы есеп беруі. Индустриалды инновациялық даму бағдарламасы.
43. Статистическое обозрение Казахстана. Журнал №2, март, 2005, -80 стр.
44. Сырбойы. Ғылым көмекке келеді. Т.Қарлыханов. 2007, 5 сәуір, 2-3 бет.
45. Серікұлы Б. Мақта кластерінің негізі шаруа қожалықтарын қолдау. Қаржы-Қаражат.№7, 2007 ж.
46. Егемен Қазақстан. Күмісжан Б. 2007, 17 қаңтар, 1 бет
47. Мазбаев О.Б., Атейбеков Б.Н., Асубаев Б.К. Туризм және өлкетану негіздері. /оқу құралы/, 2006, 74 бет.
48. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005, 5-7 беттер
49. Қазақстан Республикасының «Туризмды дамыту тұжырымдамасы», Астана, 2001
50. Қазақстанның мәдени мұрасы. // Байпақов К. Халықаралық конференция материалдары//, Алмаыт, 2005, 46-49 беттер
51. Мұхамедов М.Б. Кеңестік толталитарлық жүйедегі Қазақстанның сыртқы байланыстары (1946-1991 жж.), Алматы, Санат, 1998, 108 бет
52. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи және мәдени қорық мұражайының 2002 жылғы жұмыс есебі. 27 бет
53. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи және мәдени қорық мұражайының 2004 жылғы жұмыс есебі. 23 бет
54. «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи және мәдени қорық мұражайының 2005 жылғы жұмыс есебі. 32 бет
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Елтану және әлеуметтік география кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ:
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасуы мен дамуының
экономикалық-географиялық ерекшеліктері
Қорғауға жіберілді Ғылыми жетекші:
___________2007 ж. г.ғ.к., доцент
Каф.меңгерушісі, доцент Сарқытқан Қ.
Каймулдинова К.Д.
Бақылаушы Орындаған: 2 курс магистрі _______
6А0116 – география
Тұрғұмбекова Н.М. Дүйсенбеков Қ.Ш.
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ
ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасып дамуының
экономикалық-географиялық ерекшеліктері (б.з. VI-XVIII ғғ.) ... .5
1.2 Ұлы Жібек Жолы бойындағы мәдениет пен сауданың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағындағы басты тарихи қалалар
... ... ... ..32
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
МЕН БОЛАШАҚ ДАМУ ҰСТАНЫМДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .47
2.1 Оңтүстік Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47
2.2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы шаруашылықтың даму ерекшеліктері.53
3 РЕСПУБЛИКА ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72
3.1 Тарихи қалалардың экономиканы дамытудағы маңызы
... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...79
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...81
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың дамуы ең бірінші
отырықшы қалалық мәдениеті дамыған Орта Азия қалалары мен солтүстігінде
көшпелі далалық мәдениеттің аралығында қолайлы экономикалық-географиялық
орналасуы және бұл аймақта ежелден Батыс пен Шығысты байланыстыруда
транзиттік рөл атқарған Ұлы Жібек жолының кесіп өтуі. Жерінің табиғи -
климаттық жағдайы мен егіншіліктің дамуына Сырдария, Талас, Шу, Іле
өзендерінің ықпалы. Ірі өзендер мен сауда керуен жолдарының бойында
қалыптасқан қалалардың ірі саяси, экономикалық, діни орталықтар ретінде
дамуы. Оңтүстік аймақтағы ірі қалалар Отырар (Фараб), Сайрам (Испиджаб),
Сығанақ, Тараз, Түркістан (Яссы), Алматы, Талғар (Талхир), Суяб, Сауран,
Созақ, Женд тағыда басқа қалалар ірі егіншілік пен қолөнер, сауда-саттықтың
ғана емес, өнер мен ғылымның орталығы бола білді. Осы өлкеден шыққан Әбу-
Насыр әл-Фараби Аристотельден кейінгі шығыстан шыққан екінші ұстаз атанды.
Қожа Ахмет Яссауи, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұни секілді ірі ғұламалар өз
шығармаларын дүниеге әкелді. Ал Орта ғасырларда тұрғызылған Қожа Ахмет
Яссауи кесенесі, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Қарахан, Арыстан баб, тағыда
басқа кесенелері ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келеді.
Осындай тарихи-мәдени потенциалы бар Оңтүстік Қазақстан аймағында
туризмді инфрақұрылымын дамыту. Туристік өнімнің саны мен сапасына көңіл
бөлу. Өйткені, әлемдік шаруашылықтың постиндустриялдық кезеңінде яғни
экономикалық сала, қызмет көрсету сферасына туризм жатады. Әлемде машина
жасау мен мұнай өндіруден кейінгі үшінші орында тұрған туризм саласы. Міне,
тарихи қалалардағы мәдени-архитектуралық т.б ескерткіштерді туристік өнімге
айналдыру арқылы, ел экономикасының дамуына ықпал ете аламыз. Мысалы Қытай
өзінің ұлттық символы (Дракон) Айдаһар мүсінін жасап әлем туристерін өз
елдеріне тартуы, Египет пирамидаларының макетін Францияның бір қаласына
салынуы тектен-тек емес. Мәселен, 1907 жылы қалпына келтірілген Арыстан баб
кесенесіне бүгінде жылына 300000 турист келуі, жергілікті бюджетке қомақты
қаржы түсетінін айытпаса да түсінікті. Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың 1998
жылы 27 ақпандағы Жібек жолы тарихи-орталықтарын жаңғырту, түркі тілдес
мемлекеттердің мәдениетін сақтау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын
құру Қазақстан республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы
жарлыққа қол қоюы және биылғы Елбасының халыққа жолдауында ел экономикасын
дамытуда материалдық емес сфераға баса назар аударуы айтылудың бір айғағы.
Бұл диссертациялық жұмыстың көкейкестілігі: Оңтүстік Қазақстан аймағындағы
тарихи қалалардың құндылығын бүгінгі нарықтық экономикалық жағдайда ұтымды
пайдалануды ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан аймағындағы
тарихи қалалардың қалыптасуы, географиялық орны мен экономикалық дамуын
ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- Оңтүстік Қазақстан аймағында қалыптасып дамыған қалалардың (VІ-XVІІІ
ғ.ғ.) географиялық орналасуы, олардың шаруашылығының дамуына қолайлылығын
анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан аймағындағы, сол кезеңдерде қалыптасып
өзгерістерге енген жер-су атауларының себептерін анықтау;
- Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында, осы қалалардың орнын және
тағыда басқа тарихи-мәдени құдылықтарын пайдалану жолдарын қарастыру;
- Оңтүстік Қазақстан аймағының қазіргі таңдағы экономикалық даму
болашағын ашып қөрсету;
Диссертациялық жұмыстың көлемі: 81 бет
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, 6
тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ
ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасып
дамуының экономикалық-географиялық ерекшеліктері (б.з. VI-XVIII ғғ.)
Қазақстанның кең байтақ жеріндегі отырықшы және қала мәдениеті дамуының
ірі-ірі тарихи мәдени аймақтары ежелден ерекшеленеді. Солардың бірі
Оңтүстік Қазақстан аймағы (Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда
облыстары) болды. Бұл аймақты көптеген зерттеуші географтар, тарихшы-
археологтар және этнографтар (Чупахин, Толстов, Андрианов, Ақышевтар)
өзіндік табиғи географиялық ерекшеліктеріне қарай үш ауданға бөлген:
1. Оңтүстік Қазақстан (Сырдария аңғары);
2. Оңтүстік-Батыс Жетісу (Талас, Шу өзендерінің аралығы);
3. Солтүстік-Шығыс Жетісу (Іле алқабы) [1,8].
Ал, Оңтүстік Қазақстан (Сырдария аңғары) халқының саны ХІ-ХІІІ
ғасырлар аралығында 150 мың – 160 мыңға жеткен. Бұл аудандағы астаналық
қала мен ірі қалаларда 4000-нан 10000-ға дейін адам тұрған. ХІ ғасырда
Оңтүстік Қазақстанның астанасы Испиджаб қаласы болған, бұл Қазақстандағы
халық ең көп шоғырланған қала (40 мың адам) болып есептелген. Отырарда
16000 адам, орташа қалаларда 1500-3000, шағын қалаларда 1500-ге жуық адам
мекендеген. Ал Оңтүстік-Батыс Жетісуды (Шу мен Талас аңғарларында),
шамамен, жүз мың адам мекендеген. Ірі қаласы Таразды он мың адам, Суябты
11685 адам, Навакетті 21250 адам, Баласағұнды 6000 мың адам, Нүзкет пен
Текабкетті төрт-бес мың шамасында, кіші қалаларды 1500 дейін адам қоныс
еткен. ХІ-ХІІІ ғасыр аралығында Солтүстік Шығыс Жетісуды (Іле аңғары) 35000
мың адам мекендеген [1, 160-161].
Қазақстанның Оңтүстігінде 25 қала (ҮІ-ІХ ғ.ғ), Жетісудің Оңтүстік-
Батысында 27 қала, Жетісудің Солтүстік-Шығысында 12 қала [2, 95] деп
көрсетіледі. Ал Х ғасырда осы аймақта болған араб географтары Әл-Истахри
мен Әл-Макдиси Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысында 20 қала, Жетісу
аймағында 34 қала [3] болғанын жазады. Сонда бұл аймақта 52 қала болған.
Араб географтары айтқан Сырдария аңғарында 20 қала, бүгінгі ғалымдардың
есебі бойынша олардың саны отыз жетіге жетіп отыр. Ал Жүсіп Баласағұн
өзінің Құтты білік еңбегінде Солтүстік-Шығыс Жетісуда (ХІ ғ.) 70 қала [4]
болған деп көрсетеді. Яғни қалалар саны туралы пікірлер әр түрлі. Сондай-ақ
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде аты белгісіз болып жатқан үлкенді-
кішілі қалалардың саны 300-ден [5, 27] асады. Алайда, олардың барлығына
талдау жасау мүмкін емес, ол біздің мақсатымызға да жатпайды. Ең бастысы,
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде қалалық дамып, қолөнердің жанданып,
отырықшылық пен суармалы егін шаруашылығының өркендей бастағанын ғылыми
тұрғыдан көрсету.
Қазақстан жерінде археологиялық зерттеулердің, соның ішінде,
Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ұлы өзендер – Сырдария, Талас, Шу және Іле
бойындағы қалалық мәдениеттің және көне ескерткіштерді зерттеудің 100
жылдан асқан тарихы бар. Алғашқы тарихи қазбалар мен археологиялық заттарды
қорытындылау П.И.Лерх, Б.Б.Бартольд, т.б. ғалымдардың еңбегімен басталса,
кейін көрнекті ғалымдар М.Е.Массон, С.П.Толстов, А.Н.Бернштан, М.П.Грязнов,
Л.Р.Кызласов, А.Х.Марғұлан т.б. ғалымдар дамытты. Олар ірі экспедицияларды
басқарып, көне дәуір, соның ішінде қалалық мәдениеттің дамуына ерекше көңіл
бөлді [6]. Қазіргі таңда қалалық мәдениеттің дамуын зерттеуші орта буын
К.А.Ақышев, Л.Б.Ерзакович, К.М.Байпаков, С.М.Ақынжанов, Б.Н.Нұрмұхамедов,
М.Елеуов, С.Жолдасбайұлы, т.б. сияқты археологтардың еңбектерінен жаңа
проблемаларды көреміз. Өйткені, қазіргі таңда қалалық мәдениеттің даму
процесіне жаңа көзқарастың проблемасы туындауда археологиялық зерттеулердің
өзіндік орны бар. Бұл археолог К.Ақышевтың еңбегінде орынды
көрсетілгендей: мәдени, сауда және саяси байланыс көшпенділердің қалалар
дамуына, көшпенді тайпалардың мәдени және экономикалық дамуына - қалалар
әсерін, Оңтүстік Қазақстан қалалық мәдениетінің дамуындағы көшпенділер мен
отырықшы тайпалар мәдениеттерінің көрінісінің сақталуы, бүтін Оңтүстік
Қазақатан және Дешті Қыпшақ даласының этникалық бірлестігін көрсететін
аймақты зерттеу проблемасы қазақ археологиясының өзекті мәселелері
екендігінен айқын көрінеді [7].
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың көшпелі Дешті
Қыпшақ пен Орта Азия (Хорезм, Шаш, Бұқара, Самарқанд) аралығында қолайлы
географиялық орналасуы қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
етті. Қалалардың халық санының артуына байланысты өздерінің белгілі бір
өнім түрін шығаруға маманданды. Мысалы, Әл-Макдиси жазуы бойынша: Испиджаб
базарына Шаштан сапалы ер тоқымдар, оқ салғыш қорамсаптар мен орамдар
әкелінді. Тері түріктерден әкелініп иленді. Ал, Перғана мен Испиджабтан ақ
мата мен қару-жарақтар, мыс пен темір бұйымдары сыртқа шығарылды. Тараздан
мал терілері, Шелжіден күміс, Түркістаннан бұл жерлерге жылқы мен қашар
әкелінді [8, 82-83]. Қала тұрғындары көшпенділер мен қала маңындағы
егіншілерден көп мөлшерде мал мен мал өнімдерін, дәнді дақылдар мен жеміс,
көкөністер алынып, оларға қажетті қолөнер бұйымдарымен (керамика, шыны,
зергерлік бұйымдар т.б.) қамтамасыз етіп отырған [1, 178].
ХІ ғасырдың өзінде аса көрнекті түрік ақыны Ж.Баласағұн: Қолөнермен
айналысатын шеберлер әлі де бар. Оларды өнері тамған саусақтары асырап
отыр. Дүние сұлулығының тізгінін ұстап тұрған да солар. Әлемдегі ғажайып
атаулының бәрі солардың шеберлігінің нәтижесі деп жазады [4, 15].
Тігін өндірісі Оңтүстік қалаларда дамығаны белгісіз. Бірақ, Әл-
Макдиси Испиджабтан құлдармен бірге ақ маталар тасылғанын сипаттайды [1].
Яғни, тігін өндірісі Испиджабта өркендегені күдік келтірмейді.
Қол өнердің керамика өндірісі ХІ ғасырда Отырар, Талғар, Тараз
қалаларында дамыды. Керамика өндірісінің одан әрі дамуы ХІІ ғасырда шыны
өндірісінің Отырар, Тараз, Түркістан қалаларында дамуына алып келді.
Сонымен қатар, қолөнердің басқа да салалары – қола, мыс, темір, зергерлік
сүйекпен тас өңдеу бұл аймақта дамыған [1, 126-179].
Сауда. Қалалар дамуындағы негізгі факторлардың бірі – ол сауда.
Қалаларда сауданың үш түрі қалыптасты. Олар: 1) Халықаралық сауда; 2) Қала
мен оның төңірегіндегі сауда; 3) Қала мен дала арасындағы сауда.
Қалаларда сауданың дамуына Батыс пен Шығысты байланыстырушы Ұлы
Жібек Жолы үлкен рөл атқарды (б.з.д. ІІ ғ. – б.з. ХҮ ғ.). Ұлы жібек Жолының
Солтүстік Түркі Жолы ІХ-ХІІ ғғ. ерекше жанданды. Бұл жол Оңтүстік Қазақстан
аймағындағы Сырдария, Талас, Шу, Іле өзендері бойындағы қалалар арқылы
өтті.
Жібек Жолының Қазақстандық бөлігі (Қазығұрт) Газгирдтен басталып
Испиджаб-Тараз-Құлан-Навакет, Баласағұн және Бедель мен Ақсу асуы арқылы
Шығыс Түркістанға өткен. Тараздан Бестас пен Құғарт асулары арқылы Ферғана
аңғары арқылы өткен. Яғни, Испиджабтан шығысқа қарай Тянь-Шандық бағыт деп
есептесек, Испиджабтан батысқа қарай Сырдариялық бағыт, қаладан шығып,
Арыс өзенінің Орта ағысындағы Усбаникетке келеді. Одан әрмен Отырар –
Түркістан –Сауран - Сығанақ-Янгикент арқылы Еуропаға шығады. Ұлы жібек
Жолының тармақтары туралы кейінірек тереңірек тоқталамыз [1, 174-175].
Оңтүстік Қазақстандағы ірі сауда орталықтары – Испиджаб, Кедер,
Отырар мен Янгикент қалалары; Оңтүстік Батыс Жетісуда – Тараз бен
Баласағұн; Солтүстік Шығыс Жетісуда – Талғар мен Қойлық қалаларында дамыған
[8, 80].
Егіншілік пен мал шаруашылық географиясы. Отырар жазирасы ірі
егіншілік орталығы болған. Халқының басым бөлігі егіншілікпен айналысқан.
Қаланың суармалы жер өңдеумен айналысқандығын көрсететін, оның маңындағы
ертеден белгілі арық-тоғандардың табылуы және олардың темір арық, алтын
арық, саңғыл арық (ХІХ ғ. жататын) деп аттарының сақталуы қала
тұрғындарының Арыс, Сырдария өзендерінен тоған- онан тартып суармалы жер
шаруашылығымен айналысқанын дәлелдейді.
Отырар қаласының тарихи тұрғындары қаланың пайда бола бастаған
алғашқы кезінен бастап, жер суландырудың төрт кезеңін басынан өткізген.
1) Су тасығанда өзен жағасынан сыртта қалған суды пайдалану (І-ҮІ
ғғ.);
2) Қалған судан тоған шығарып (саңғыл арық) жер суландыру (ҮІІ-ІХ
ғғ.);
3) Арыс өзенінен Оман шығарып суландыру (Х-ХҮ ғ.ғ.); 4) Шығыр
пайдаланып жер суландыру (ХҮІІІ ғ.) – жер суландырудың бұл тәсілдері қала
тұрғындарының ғасырлар бойындағы тәжірибесін көрсетеді, археологиялық қазба
жұмысының барысында бидайдың, тары, жүзім, ал жеміс ағаштарының алма,
өріктің қалдықтары табылған. Көк егістің түрлерінен қауын, қарбыз дәндері
кездседі, мақта өсірумен де айналысады [9, 18-19].
Отырар жазирасы ірі егіншілік орталығы болған, қала халқының басым
бөлігі егіншілікпен айналысқан. Бірнеше вакуфтық Грамоталарда қала
қазынасының қомақты бөлігін егіншілерден түскен жер салығы (харадж) құраған
[10].
Оңтүстік Қазақстан аймағы егіншілікпен қатар, мал шаруашылығымен
айналысқан. Ежелден қазақтың кең даласында мал шаруашылығының үш түрі
қалыптасты. Олар: Көшпелі; Жартылай көшпелі; Отырықшы. Малдың негізгі
түлегі – қой, жылқы, түйе, ірі қара аз болып, негізінен отырықшы аймақтарда
өсірілді. Оңтүстік Қазақстан аймағында негізінен Сырдария, Шу, Талас, Арыс
өзендерінің жағалауында отырықшылық, ал Оңтүстік Шығыста (Жетісуда)
жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым болды.
Сонымен Орта ғасырлық қалалардың қалыптасып дамуы,
- ірі су алқаптарының бойында;
- ірі керуен жолдарының бойында;
- бай феодалдардың ордалары мен бекіністерінің жанында пайда болды.
Тарихи қалалардың атқаратын функциялары болып негізінен: әкімшілік
басқару орталығы, қолөнер, сауда және ірі егіншілік орталығы болған.
Сонымен қатар, дін мен ғылымның орталығы бола білді.
Отырар – Қазақстанның Орта ғасырлық қалаларының ішінде айрықша орын
алады. Бұл қала Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсында орналасқан. Көне
Отырар қаласының жұрты Темір станциясынан батысқа қарай 10 км. Қашықтықта
орналасқан. Солтүстік Шығысында Талапты ауылына жапсарланады.
Алматы бірнеше ғасырлардан бері қазақ халқының саяси, мәдени,
экономикалық және сауда-саттықтың өркендеген орталығы саналады. Бұл қаланың
географиялық орналасқан жері қандай тамаша! Іле Алатауының солтүстік
етегінде, теңіз деңгейінен 700-900 метр биікте, Үлкен және Кіші Алматы
өзендерінің алқаптарын алып жатыр. Алматы – Сақ, Үйсін дәуірлерінде
іргетасы қаланып, біздің заманымыздан бұрынғы ІІ-І ғасырларда Ұлы Жібек
жолының бойындағы ірі қалалардың бірі де бірегейі. Өйткені ол осы сауда
жолының Солтүстік желісінің үстінде орналасқан қала. Қытайдың Ланьжоу
қаласынан Ұлы Жібек жолы басталып, Шығыс Түркістандағы Дунь-хуан қаласына
келіп, ол Оңтүстік және Солтүстік болып екіге айырылған. Оның Солтүстік
тармағы Қашқар, Жаркент қалалары арқылы Қойлық, Алматы, Қаскелең, Ұзынағаш,
Қаракестек қаласы және асуы арқылы Шу, Талас өңірлеріндегі қалалардың
үстімен Ташкент, Самарқанд, Бухара шаһарлары арқылы осы күнгі
Түркменстандағы Мерв қаласына барып, Ұлы Жібек жолының екі желісі қосылып,
бір тармақ болып Византияға жетіп жығылған. Б.з. ҮІІІ-Х ғғ. Алматы
өміріндегі келесі кезең - орта ғасыр кезеңі. Бұл қала мәдениетінің даму,
отырықшылдыққа көшу, жер өңдеу мен қолөнердің дамуы, Жетісу аумағында
көптеген қалалық қоныстардың пайда болу кезеңі. Қазба жұмыстарының
нәтижесінде керамика, темір және сүйек бұйымдары табылған. Ал, 10-14
ғасырларда Үлкен Алматы аумағындағы қалалар Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда
байланысына ілінді. Алматы сауда, қолөнер және ауыл шаруашылық орталығының
біріне айналды. Бұған дәлел – осы жерде 13 ғасырдың 2 күміс дирхейі
табылған. Бұл дирхейде алғаш рет қала аты аталынады - Алматы [11] ХҮ-ХҮІІІ
ғғ. Ұлы Жібек жолының ыдырауына байланысты қала өмірі деградацияға ұшырады.
Бұл кезең Алматы мен жалпы Қазақстанның тарихына әсер еткен саяси
үрдістерге толы болды. Мұнда маңызды этносаяси процестер, Жетісу
мәдениетінің қалыптасуы жүрді. Алматы аумағына қатысы бар аудандарда қазақ
мемлекеттігінің құрылуы басталды. Бұл жер жоңғар шапқыншылығы мен өз
тәуелсіздігі үшін күрескен қазақ батырларының оқиғасына бай. Өмір сүруге,
тіршілік етуге өте қолайлы жерлерге ертедегі түрік бабаларымыз тұрақты,
елді мекендер мен қалалар салып, отырықшылықтың, өркениеттің негізін
қалаған. Б.з.д. Х-ІХ ғғ. қола дәуірінде қазіргі қала аумағы ертедегі жер
өңдеушілер мен малшылардың қонысы болды. Бұған дәлел – ерте кездегі
Тереңқара мен Бұтақты қоныстарының табылуы. Бұл жерлерде керамика, тастан
жасалған қарулар, темір мен сүйектен жасалған бұйымдар табылған. Б.з.д. ҮІІ
ғ. – ІІІ ғасырларда сақ дәуірінде Алматы сақтардың, кейіннен үйсіндердің
тұрғылықты жері болған. Мәселен, Алматы шаһарының орналасқан аймағынан
біздің археологтар қола мен темір дәуірлерінен қалған ескерткіштерді ашты.
Қаланың осы күнгі Горный гигант деп аталатын жерінен біздің заманымыздан
бұрынғы ІІІ ғасырда адамдардың тұрақтағаны анықталды [12]. Қаламен шектесіп
жатқан ортағасырлық Талғар қаласы, Ыссық өзенінің бойынан Сақ дәуірінің
Ыссық обасы, оның қасынан сол кездегі қоныстың орны табылды. Демек, Алматы
қаласының орналасқан жері ежелден шаһар болғаны анық және темір
дәуірлерінде өмір сүрген бабаларымыздың заттай және рухани естеліктерінің
шоғырланған жерінің бірі болған. Олардың арасында ерекшеленетін сақ
патшаларының қорғандары, Есік қорғанынан табылған Алтын адам, Жуалы
қазынасы, Қарғалы диадемасы, жетісулық көркемдік қоласы- шамдар,
құрбандық шалатын орын, қазан [13].
1854 жылы 4 ақпанда қаланың жаңа тарихы Іле Алатауының баурайында
Ресей империясының әскери қамалы Верный қаланған кезеңінен басталады. Сол
жылдары қалаға келген В.Д.Городецкийдің зерттеулері бойынша, ол шағын
қалашық, шахмат тақтасы тәрізді құрылған жобосында төрт бұрышты қоралары
болған деп жазады [14]. Тарихи деректерге қарағанда, бұл – қалаға ат басын
тіреген үлкен керуендер тоқтайтын сарай болған. Оған шартараптан
саудагерлер, елшілер келіп тұрған. Қазақ халқының көрнекті ағартушысы,
ғалым Ш.Уәлиханов та Алматыға бірнеше рет ат шалдырған. 1856 жылы
Қашқарияға жасаған саяхаты кезінде бұл қалаға келген. Ш.Уәлиханов тайға
таңба басқандай етіп жазған мынадай: Орыстар келгенге дейін ұлы жолдың
үстіндегі дүниеге белгілі Алматы қаласының болғаны және бұл қалаға
Италияның Генуя қаласынан Қытайға бара жатқан саудагерлерді және қыпшақ
елшілерін кездестірген. Мұның өзі Алматының сол кезде-ақ белгілі сауда
орталықтарының бірі екендігін дәлелдейді. 1855-1858 жылдары Ш.Уәлиханов
Жетісу қалаларының ішінде Алматы, Қойлық, Алмалық қалалары мен Таңбалы тас
ескерткіштерін зерттеп, суретке түсірген, бірқанша теңгелер тапқан. 1867
жылы 11 сәуірінде Верный қамалының атауы өзгертіліп, Алматинск қаласы
аталады. Бірақ сол жылы Дала комиссиясының баяндамасы бойынша бұл атау
өзгертіліп, қайтадан Верный қаласы аталады. Верный Вернинск уезі мен Жетісу
ауданының орталығына айналады. Ал 1909 жылы Россия Полное географическое
описание нашего Отечества атты жинағында Верный қаласы былай суреттеледі:
Верныйда Жетісу ауданының барлық мекемелері және түркістан мен ташкент
епископтар орындары бар. Қала халқының саны 37000 адам (26 мыңы орыстар,
қалғаны тараншы, донған, сарт, татар, қырғыз өкілдері), мұнда 2100 тұрғын
үй, 9 шіркеу, 4 мешіт, 18 оқу орны, кішігірім аудандық музей, 313 жұмысшы
істейтін 66 зауыт пен фабрика бар. Қала кірісі 119515 сом, шығын 119113
сомды құрайды. 1921 жылы Верный қаласы Алма-Ата деп өзгертілді [14]. 1929-
1930 жылдары екі ірі экономикалық аудандарды, яғни Сібір мен Қазақстанды
қосатын Түркісіб теміржолы ашылды.
Бұл қаланың Алматы аталуы тегін емес, яғни алмалы жер. Бау-бақша
технигі С.Иванов өзінің 1916 жылғы жазған Алматы мақаласында Алматы -
қырғыз сөзі және орыс тіліне аударғанда алмалы жер деген мағынаны
білдіреді [14]. Бұл атаумен Верный қаласы аумағын атаған, өйткені
жергілікті жерлер жабайы алманың таралуымен өзгешеленеді. Мұнда кең көлемді
жасанды бақшалар жинақталған. Көпшілік оңтүстік астана – Алматыны апорт
алмасымен байланыстырады.
Отандық тарихшылардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, қазіргі
Алматының жасы 2000 жылдан асады.
Тараз – Қазақстанның ең ежелгі қалаларының бірі. Оның жасын жазба
деректерге қарап 2000 жыл деп есептейді. Тараз қаласы жайындағы алғашқы
деректі Византия императоры Юстиниан ІІ-ң түркілер қағаны Дизабулға
жіберген елшісі яғни, Земархтың хабарламасынан білеміз [11, 45-46 бет].
Сонымен қатар, бұл қала жайында қытайлық саяхатшы Сюань-Цзянь: Таластың
аумағы 8-9 ли. Бұл арада көптеген елдердің саудагерлері аялдап, түрліше
заттар әкеліп сатады, - деп жазса, Х ғасырдағы араб географы Ибн Хаукаль
да қаланы дәл осылай сипаттайды, яғни: Тараз - мұсылмандардың түркілермен
сауда жасайтын қаласы, - деп суреттейді. Ал, Әл-Мәкдиси: Тараз - бақтары
көп, халқы тығыз орналасқан, қамал сыртында терең орлар қазылған, төрт
қақпасы бар. Халқы рабатта (қала сыртында) көбірек шоғырланған. Қала
қақпасының алдында үлкен өзен ағып жатыр, қаланың бір бөлігі сол өзеннің
келесі жағасында орналасқан. Өзен арқылы жол өтеді. Базарлар ортасында
үлкен мешіт бар, - деп жазады [12]. Тараз қаласындағы Х-ХІІ ғғ. жататын
монша және оған қыштан жасалған су құбырлардың жүргізілуі, өз кезегінде
қаланың мәдениеттілігін көрсетеді. Жазба деректерде қаланың гүлденген
дәуірі Х-ХІІ ғғ. Оны археологиялық зерттеу жұмыстарынан байқауға болады.
Қазба жұмысының кезінде қалада түргеш, қарлұқ дәуіріне жататын монеталардың
және Қытай, Үндістан, Орта Азиядан әкелінген әртүрлі заттардың табылуы,
сауда жұмысының дамыған кезін білдіреді.
Сайрам қаласы. Арыс өзенінің жоғарғы өзені мен Талас Алатауының
етегінде орналасқан. Қаланың ескі аты – Испиджаб. Ол Шымкент облысының
жерінде, Шымкент қаласының солтүстік шығыс жағында 12-14 км. жерде. Жазба
деректер мен археологиялық зерттеулер қалада өмір оты ІХ-Х ғғ. жандана
бастаған. Х-ХІІ ғғ. ортағасырлардағы қала мәдениетінің гүлденген кезеңі, ІХ-
ХІІ ғғ. халық ең көп қоныстанған қала – Испиджаб. Мұнда қырық мың халық
[1, 160] тұрған. Қала орналасқан жерінің өзі сауда жұмысының қолайлы жерде
орналасуына байланысты, қала тез өсіп дамыған. Қала оңтүстік жағында Орта
Азиямен, Солтүстік Батысында Дешті Қыпшақпен, Солтүстік Шығыс жағында
Моғолстанмен байланыс жасаған. Испиджаб округі (Х-ХІІІ ғ.ғ.) Сырдария
бойындағы Кедер, Сығанақ, Солтүстігіндегі Баладж мен Берукей қалаларын;
Жетісудың Тараз, Құлан, Маирки (Мерке), Суяб қалаларын қамтыды [12, 50].
Х ғасырдың географы Ибн Хаукаль былай жазады. Испиджаб – шамамен
Бинкенттің үштен екісіне тең қала. Ол Мединадан (орталықтан), қамал мен
рабадтан (керуен-сарай) тұрады. Қамал күйреген, ал Медина мен Рабадта
тұрғындар тұрады, Медина дуалдармен қоршалған Рабадты да ұзындығы фарсаққа
таяу дуал қабырғасы орап жатыр. Мединаның төрт қақпасы – Нудкет қақпасы,
Фархан қақпасы, Шавкан қақпасы және Бұхара қақпасы бар. Оның базарлары
медина мен рабадқа, ал басқару үйі, абақты мен бас мешіт мединаға
орналасқан. Бұл адам құжынаған, ауқымды қала, бүкіл Хорасан мен
Мавреннахрды осы Испиджабтан басқа Харадж (салық) төлемейтін бірден-бір
қала жоқ [12]. Халықаралық сауда Орта Азия мен Шығыс шығарған және
Испиджабтың өзінде ХІ-ХІІ ғасырларда шекілген жергілікті теңгелермен
жүргізілді.
Испиджаб - әлем саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі,
бұл қаладан басқан жерлерге ақ маталар, қару-жарақ, семсерлер, мыс пен
темір жеткізіліп тұрды [1, 179]. Қала құл саудасының ірі орталығы ретінде
бүкіл Шығысқа танымал болған. Керуен сарайлар (рабадтар) Нахшеб, Бұхара,
Самарқант көпестерінің иелігінде болған, Оңтүстік Қазақстандағы қалалар үш
ауданнан тұрған. Олар: Цитадель (Арк, Кремль) – қала билеушісі тұратын
әкімшілік аудан; Шахристан – бай-шонжарлар, дін қызметкерлері; әскер
басшылары тұратын Орталық аудан; Рабад – қолөнршілер, саудагерлер,
егіншілер тұратын шеткі аудан [16, 5]. ІХ-ХІІ ғасырларда сауданың дамуынан
рабадтар ұлғайды. Әл-Макдисидің деректеріне қарағанда, Испиджабта (Сайрам
ХІІІ ғ.) 1700 рабады болған. Ахмет Яссауидің туған қаласы (ХІІ ғ.).
Ал Испиджаб жазба деректерде ҮІІ ғасырдың бас кезінен белгілі, Сюань-
Цяньнің Сапарнамасында ел Ақ өзендегі қала деген атаумен еске алынған. Ал
ХІ ғасырда Махмұд Қашқаридың Сайрам – деп жазады ол, - Испиджаб атанып
жүрген ақ қаланың (Ал-Мединат ал -Байда) атауы, Испиджаб атауы соғды
тілінде Ақсу мағынасын береді [17]. Ал мұнда кездесетін Мәуереннахр
деген тарихи-географиялық термин Аралға құятын Әмудариямен Сырдария
өзендерінің аралығына қатысты айтылады, қала ХҮ ғ. Қазақ халқының құрылуы
кезеңіндегі мәдени және экономикалық дамудың орталығы болып табылады.
Археологиялық зерттеулер мен жазба деректер Сайрам қаласының дамыған
суармалы жер өңдеу кәсібімен айналысқандығын дәлелдейді. ХҮІІІ ғасырдың
екінші жартысында Сайрамда өмір өзегі құлдырай бастайды, оған себеп көрші
жатқан Шымкент қаласының дамуы болды.
Түркістан қаласы. ХІІІ ғасырда Шауғар өлкесі атауымен елгілі болған.
ІХ-ХІІ ғ.ғ. Саманидтер мен Қараханидтер билеушілері тағайындаған аймақтық
әкімдердің ордасына айналуы және саяси – экономикалық орталық болғандығы
белгілі. Ол қазіргі Түркістаннан Оңтүстік Шығысында 8 км. жерде орналасқан.
ҮІІ ғасырдың басына дейін Исы да Шауғардық басынан өткізген тарихи
оқиғаларды бастан кешті. ҮІ-ҮІІІ ғасырларда Түркі, Түргеш қағанатының
құрамында болды. ҮІІІ ғасырда арабтар жорығын бастан кешті. ІХ-Х ғасырдарда
саманидтерге (Иран), қарлұқтарға, оғыздарға бағынышты болды. Х-ХІІ ғ.ғ.
Қараханидтер мемлекеті қарамағында өтті. ХІІ ғ. Басында селжұқтар мен
қарақытайлардың вассалына айналды, ол ҮІІ ғ. басында Хорезмшоқтар
мемлекетінің құрамында болды. ҮІІІ ғасырдың онжылдығының басында Мұхаммед
Ибн Текеш дәл осы жерде ақша соққызған. Яссы қаласының гүлдену кезеңі (ҮІІ-
ХҮ ғ.ғ.) есептеледі, ол да өзі аттас аймақтың саяси экономикалық және
рухани орталығы болған. ХІІ ғ. бастап қала Иассы деп аталады. Бұл ат біз
жоғарыда айтқан Ахмет Яссауидың атына байланысты қойылған. Жазба
деректердің хабарына қарағанда, ақын әрі Ислам дінінің атақты өкілдерінің
бірі. Ахмет Яссауи қалада ХІІ ғ. өмір сүрген. Атақты қолбасшы Ақсақ темір
әулиеге бағыштап Түркістан қаласындағы атақты Қожа Ахмет Яссауи (ХІҮ ғ.)
мавзолейін тұрғызды. Оңтүстік Қазақстандағы қалалардың ішінде Түркістан
қаласының Қазақстан халқының экононмикалық дамуына тигізген әсері ерекше
болды. Ү ғасырдың ІІ жартысынан бастап қала Түркістан атанады. ХҮІ-ХІХ ғ.ғ.
аралығында қазақ хандығының резиденциясы болды [18].
Қаланың Түркістан атануының себебі, ХІҮ-ХҮІ ғ.ғ. жазбаша
деректемелерінде Муин ад-дих Натанзидің Муид ахаб-ат-Тауарих- и- Муини,
Шарафаддин Иаздидің Зафар исме, Ибн-Рузбикан ис Таханидің Мехман-наме-
ий Бұхара, Заин ад-дин Басифидің Бадай -әл-Вакон деген еңбектерінде
Оңтүстік Қазақстанды Түркістан деп атаған. Бұл тарихи - географиялық термин
ортағасырлар деректемелерінде Мәуереннахр мен Шығыс Дешті Қыпшақ арасында
жатқан Орта сырдария алабына қатысты айтылады, яғни Оңтүстігінен Оңтүстік
Шығыс маңында Бадам мен Шыршық өзендерімен, ал бұл өлкенің Солтүстігі мен
Солтүстік Қарату жотасымен шектеледі. Тарихтағы белгілі қалалар – Сығанақ
(Рузбихан осы қаланы Түркістан өлкесінің Солтүстік батысындағы ең шеткі
қала деп хабарлайды), Сауран, Яссы, Отырар, Испиджаб (Сайрам) осы өлкеде
орналасқан. Бұл өлкенің Оңтүстік пен Солтүстігінде шеткі қалаларына Арқоқ
пен Созақ жатқызылады [19, 4]. Міне, ХҮІ ғасырда Түркістан қазақ хандарының
қолына көшті де, аймақтың атын шығару үшін Яссы қаласын Түркістан деп
атаған.
Яссы-Түркістан ірі сауда орталығы болған. Ибн Рузбихан бұл жерде
Орта Азияның, Қытайдың сауда жолдары түйіскен деп мәлімдеген.
Солтүстігінде өзбек (қазақ) жерлерінен Андижанға жүретін жолдарменен
Қытайдың шегарасына дейін... Яссыға заттар мен сирек бұйымдар жеткізілген.
Мұнда олар саудаға түседі, бұл әр түрлі елдердің саудагерлері мен
жолаушыларының аялдайтын жері. Түркістан үлкен диқаншылық аймақтың
орталығы болған; Құқықтық куәліктерде Ходжа-Тумасы құдығы, Мир-Қарасу,
Шорнақ, Қарабұлақ, Садай-Бұлақ, Ақ-тепе, Үржар, Мыш, Ақ-Зұлқия және т.б.
арықтар айналасында суармалы жерлер аталған [10, 20].
Түркістан қазақ хандарының әкімшілік астанасы мен діни орталығы
болған. Оған дәлел ХҮІ ғасыр басындағы Бұхара тарихшысы Ибн Рузбихан
Түркістанды Түркістан әкімдердің астанасы деп атаған. Қазақ хандары
жергілікті дәни адамдардың қолдауына сүйене отырып, қалалардың рөлін өз
қарамағындағы жерлердегі мұсылмандық рухани өмірдің орталығы ретінде
нығайтуға күш салған. Қазіргі кездегі сәулеттің бірегейі Тимур кезеңінде
(Түркістан) Яссы қаласында көтерілген Хожа Ахмет Яссауидің мешіті. Қазақ
хандығы кезінде мешіт хандарды және басқа да атақты адамдарды жерлеу жері
болған. Бұл жерже ұлы Абылай-хан, Жолбарыс-хан, Есім-хан, Қазбек-би,
Жәнібек-би сынды басқа да адамдар жерленген [18].
Мұнда Есімханның Ескі жолы, Әз Тәукенің Жеті жарғы - заңдар
жинағы дүниеге келген [20].
Сығанақ қаласы. Қызылорда облысының Жаңақорған ауданы, Жаңақорған
кентінен Батыс жағында 40 км. жерде. Сунақ ата орнатылған ғимараттың дәл
жанында. Қала жанында Түркістан – Қызылорда тас жолы өтеді. Бұл баяғы Ұлы
Жібек Жолының ізімен салынған.
Сығанақ- өзінің 2000 жылға жуық тарихында Қыпшақ хандығының (ХІ-ХІІ
ғ.ғ.), Ақорданың (ХІІІ-ХҮІ ғ.ғ.), Әбілхайыр хандығының (ХҮ ғ.) және Қазақ
ордасының (ХҮІ ғ.) астанасы болған.
Сығанақ ірі саяси орталық болумен қатар, экономикалық, дін мен
ғылымның орталығы болғанын төмендегі деректер дәлел бола алады. Алтын
Орданың ханы Орыс хан (1360-1880 ж.ж.) кезінде өзінің атынан 1371-1373
жылдары жаңа Сығанақ деген жазуы бар теңгесі шығады. Оның екі данасы
Эрмитажда сақтаулы тұр. Ақ Орланың ханы Тоқтамыс тұсында Сығанақ
теңгеханасында 1378-1379, 1379-1380, 1381-1382 жылдары арасында өз теңгесін
шығарды.
Ислам дінінің өкілдері Шахы баба Сығанақи, Хусай ад-дин әл-Хусейн ас-
Сығанақи сияқты т.б. ғұламалар дүниеге келген. ХІҮ ғасырда Қыпшақ ақындары
Құтыб және Береке факих Қыпшақилер өмір сүрген. Құтыб өзінің Хұсрау мен
Шырын дастанын осы қалада жазған. Бұл дастанның көшірмесі қазіргі Париж
ұлттық кітапханасында 312 нөмірмен сақтаулы [21].
Сығанақ қаласы ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ. арасында да атақты қалалардың бірі
болған. Ибн Рузбихан Сығанақ қаласының базарына 500 түйе сойылып, кәуәп
(шашлық) жасалып, кешке дейін бір түйе де қалмай өтіп кететіні жазылады.
Сығанақ қаласы Дешті Қыпшақтың сауда аймағы деп көрсетіледі. Көзімен
көрген адам ретінде ол: Сығанақы Дешті Қыпшақтан тауарлар Сығанақ базарына
түсіп, басқа аймаққа тарайды. Ал Түркістаннан, Мәуереннахр, Қашһар мен
Хатоннан келетін тауарлар Сығанақ рыногы арқылы Дешті Қыпшаққа тараған
[10, 17]. Бұл қала ірі егіншілік орталығы болғанын археологиялық және жазба
деректер бірін-бірі дәлелдеуі, мәселен, Төмен арық, Бозғыл-Ұзақ орталықтары
Сырдариядан қаланың оңтүстік шығыс мен шығысын суландырған. Ал, Қаратаудан
бастау алатын Мыңбұлақ, Келте –Шолғай, Арыстанды, Қызылтал арықтары қаланың
Солтүстік және Солтүстік Батысын суландырған. Мұнда дәнді дақылдардан:
бидай, сұлу, арпа, тары, жүзім, ал жеміс ағаштарынан алма, өрік қалдықтарын
тапқан. Көкөністердің түрлерінен: қауын, қарбық дәндері кездеседі [22].
Сығанақ қаласы туралы Қазан революциясына дейінгі Лерх, Бартольд,
Каллаур, Кастанье, Чулошюлков, Якубовский сияқты атақты ғалымдар өз
пікірлерін жазған. Олар тек қаланың сыртқы қулап жатқан көрінісі жайлы ғана
жазады. Қазіргі таңда Сығанақ қаласын белгілі археолог Селден Жолдасбаев
зерттеу үстінде. Ал Сығанақ қаласын Х ғасырда парсы географтарының
деректемелеінде Сунақ деген қала таы кездесетіндігін А.Якубовский келтірген
[20]. ХІ ғасырда қаланың Сығанақ деген аты ғалым М.Қашқаридың Түркі
тілінің сөздігі деген атақты еңбегінде жазылған.
Сығанақ атауын топонимика саласының белгілі зерттеушісі
А.Әбдрахмановтың тұжырымдауынша Сығанақ-қорғаны, бекініс мәніндегі сөз
деп айтады [23].
Сауран қаласы. Түркістаннан Солтүстік Шығысында 40 шақырым жерде
тұрған Сауран жақсы сақталған Ортағасырлық қалалар қатарында. Х ғасырдағы
араб географы Әл-Макдиси қалаға қысқаша сипаттама берген: Сауран- бірінің
сыртында бірі бар жеті қабырғамен қоршалған, рабады да сонда, жұма мешіті
ішкі қалада. Ол ғұндар мен қыпшақтардың алдында тұрған шекаралық бекініс.
Сауран қаласының жасы 2000 жылға жуықтайды. Қазіргі Сауран қаласының
жанынан Түркістан мен Қызыл-орда трассасы және темір жол өтеді.
Қаланың дамуы қала жанынан өтетін Ұлы Жібек Жолымен шаруашылықты
жүргізуге қолайлы жер асты суын пайдалануы үлкен рөл атқарған. Бұл қалада
1514-1515 жылдары тәжік жазушысы Васифи тұрған. Оның сипаттауынша, қаланың
жер асты сулары мен кәріздер жүйесі арқылы қамтамасыз етілу жайы.
Сауран қаласының орны туралы қазіргі тарихшы ғалмдарда екі көзқарас
бар, ол Сауран қаласының орны туралы ҮІ-ХІІ ғ.ғ. Саураннан шығыста үш
шақырым жерде Қаратөбе қала орнына назар аударуда. Қала топографиясында
Қамал, Шахристан, рабад ажыратылады. Ал ХІІІ-ХҮ ғғ. Сауран бізге өз атымен
жетіп, отырған жерде дамыған деген пікірге саяды. ХІІІ ғасыр ортасында
Монғолияға бағыныш рәсімімен аттанған армян патшасы Гетумнің жол бойы басып
өткен қалалары тізімінде Сайрам, Сығанақ, Харшуқ, Асон (Яссы) бар. Бұл
кезде Сауран жаңа орындағы қала болған.
Шығыс Жошы ұлысы, Ақорда тұсында Сауран астана қала дәрежесіне
көтерілді. Мұнда 1320-шы жылы қайтыс болған Сасы Бұқа хан жерленген.
Сауранның медресе, хонақа, мешіт сияқтыәйгілі ірі құрылыстары Ерзен хан
тұсында тұрғызылған.
Қазақ хандығы тұсында Сауран (Сабран) ірі, сәулетті, астана қаланың
бірі болып дами түсті. ХҮ ғасырдың 80-ші жылдары қаланы Жиренше –сұлтан
басқарған. 1509 жылдың наурыз айында Сауранды өз көзімен тамашалаған Ибн
Рузбихан оны мейлінше сүйкімді қала дейді. Ол ашық, жазық далада
салынған. Ол өте көңілді, жарқын, санаға қуаныш пен күш құятын жұмсақ
сергек самалды...
Бүкіл аймағында түрлі ағаштар өсіп, көрініп тұр. Қаланың өзі биік
қабырғамен қоршалған... Сыртында алынбас ор деп сипаттайды.[24]
1514-1515 жылдары әйгілі тәжік жазушысы Васифи Сауранда тұрған.
Саурандағы медресе, оның екі шайқалма мұнарасы туралы зайын-әл-дін Уасифи
таңданыспен: оның айуанының иығына аса биік және үйлесімді екі мұнара
қойылған дейді.
Кәріздер құрылысында 200 үндістандық құл жұмыс істепті. Саураннан
бір фарсах (6-7 км.) жерде, тереңдігі 200 м. құдық қазылған екен. 50 кезі
суға дейін, ал құдықтағы судың тереңдігі тағы 150 кез екен. Суды бұқа
күшімен айналатын шығырмен көтеріп, су қоймасына құйған. Сауранның жер
астындағы кәзір құбырлары туралы Васифи: оларға ұқсас нәрсені әлемнің
құрлығы мен теңізін шарлап өткен адамдар көрген емес деп таңданады.
Кәрізбен суландыру жүйелерін зертеушілер Иранда, Әзербайжанда,
Түркіменстанда тапқан. Археологтар барлау жұмыстары кезінде қазір
қалдықтары Сауранның Солтүстік шетінде және Міртөбе маңында табылды. Құдық
диаметрлері 5 м. Аралықтары 12-15 м. Кәріз көзінің үстіндегі бекініс сол
Міртөбеде болса керек. Бұл жер Уәсифи көрсеткендей, Саураннан бір фарсах (6-
7 км.) жерде кәріз үстіне салынған бекіністің ені 45м. Салынған уақыты
хандық дәуірі, ХҮ-ХҮІІ ғасырлар [9].
Қала 1598 жылы Тәуекел ханның қоластына өткен соң, 1725 жылы жоңғар
шапқыншылығына дейін қазақ хандығының қоластына қараған. ХҮІІІ ғ. орыс
деректеріне қарағанда, қалаға ие болған. Абылай хан мен Тобольск әскербасы
Куракин арасында сауда-саттық туралы сөз болған.
1.2 Ұлы Жібек Жолы бойындағы мәдениет пен сауданың даму тарихы
Оңтүстік Қазақстан көне замандардан бері Қазақстан және Орта Азия
елдері үшін аса маңызды роль атқарған. Біздің эрамызға дейінгі екінші
ғасырдан бастап Орта Азия және Қазақстанның үлкен аумағы бойынша Ұлы Жібек
жолы болып аталатын сауда керуен жолы салынды (б.з.д. ІІ-б.з ХҮғ.ғ).
Ұлы Жібек жолы – Шығыс пен Батысты байланыстырып, Жерорта теңізінен
Қытайға дейінгі Еуразияны қақ жарып өтетін керуен жолының жалпы ұзындығы
жеті мың шақырымнан астам болған. Ал, Ұлы Жібек жолы деген ұғым ежелден
келе жатқан ат емес. Бұл атау ғылымда тек 1877 жылы пайда болған. Оны неміс
геогрофы Фердинанд Фон Рихтгофен қалыптастырады [12.37 бет]. Бұл жолмен сол
кезеңдегі техникалық-технологиялық жаңалықтар мен діни идеялар және
мәдениет жетістіктерін жеткізіп тұрушы, қазіргі күнгі INTERNEТ-тің ролін
атқарған десе де болады. Аймақтағы тарихи қалыптасқан мәдени ортасының
дамуы мен тарихи-мәдени мұрасының қалыптасуында Ұлы Жібек жолының ролі өте
маңызды болады. Оның мемлекеттер арасында дипломатиялық және экономикалық
қатынастарды ортанудағы ролі В.В.Бортольд, Н.Я.Бичурин, Ш.Уалиханов,
Л.Н.Гумилев, Ә.Марғұлан, А.ГМалявкин мен басқалардың еңбектерінде көрініс
тапқан.
Жібек жолы тек б.з.д. ІІ-ғ орта кезіне бастап қана тұрақты
дипломатия мен сауданың күре тамырына айналады. Ал осының бәрі император
У.Дидің көмегімен Батыс елдеріне жұмсаған қытайлық князь Чжань Цзянь
бастаған елші керуеннің Хань астанасынан 138 жылы шығуынан басталады. Ол
осы күнгі Ауғанстанының шет аймақтарына жетіп, Қытайдың ішкі аудандарынан
Орталық Азияға дейін, тура жол мен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан кейін,
жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жер Орта
теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайытқан.
Бұл жол Орта Азия мен Қазақстан территориялары арқылы өтіп бірнеше сауда
жолдарына тармақталған. Жеке атап айтар болсақ; Лазурит жолы – Бадахшань
тауы – Иран – Местопотамия – Мысыр – Сирия – Қытайға; Нефрит жолы – Хатон
аймағындағы Яркент-Дарияның жоғарғы ағысынан Нефрит кені ашылуына
байланысты қалыптасқан. Жеркентдария – Шығыс Түркістан – Қытай; Дала жолы –
(б.з.б.1-ның жылдықтың ортасы) Қара теңіз жағалауы – Дон – Оңтүстік Орал –
Ертіс, Алтай – Зайсан көлі. Бұл жол жайында грек ғалымы Геродоттың
еңбектерінде көрсетілген [2].
ҮІ-ҮІІ ғасырларда халықаралық сауда жолы Сирия-Иран-Орта Азия-
Оңтүстік Қазақстан –Талас-Шу алқаптары-Ыстықкөл-Қазаншұңқыры-Шығ ыс
Түркістан тармақтарында жанданған. Бұл жолдың бір тармағы Византиядан
Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын-Маңғыстауды-Арал жағалауын-Оңтүстік
Қазақстанды кесіп өтіп, жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылады.
Батыс түрік қағанаты Византиямен сауда дипломатиялық одақ келісімін кезеңде
геосаяси жағдай өзгеріп, оларға қарсылас Сасанидтік Иранды айналып өтті.
Дегенмен бұл жол ІХ-ХІІ ғ.Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс Кіші Азия арқылы
Сирияға, Египетпен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу
пайдаланылды. ҮІ ғ. соңына қарай Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан (Қазіргі
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының аумағы). Бұл кезеңде Кореядан
Қара теңізіне дейінгі алқапты алып жатқан ірі мемлекет-Түрік қағанаты
құрамына кіреді. Қағанат VI ғ-да Шығыс түрік және Батыс түрік қағанаты
болып екіге бөлінеді. Соңғысының орталығы Жетісу, ал астанасы-Суяб қаласы
болған.
Ұлы Жібек жолы орта ғасырлық қазақ елінің әлеуметтік-экономикалық
дамуына зор үлес қосқан. Жібек жолының солтүстік сілемі Солтустік Шыңжан
(Қытай) арқылы Қорғастан (Хоргос) өтіп, Талғарды басып Қаракестек тауынан
асып, Шу өзеніндегі Суяб қаласына барады. Ол Ыстықкөлдің оңтүстік жақ
жағалауын жағалап Баласағұнға (Қырғызстан), Меркені, Құланды, Шауғарды
(Түркістан), Манкентті, Исфиджабты басып өтіп Шашқа (Ташкентке) барады. Сол
сияқты Оңтүстік Қазақстанды Хорезім және Еділ бойындағы елдермен
байланыстыратын. Ал Исфиджабтан шыққан жол Шауғарға (Яссы, Түркістан),
Сауран, Сығанақ қалалары арқылы жүретін болған. Талғардан (Талхиз) Жібек
жолы екі бағытқа ажыратылады: оңтүстік желісі Есік пен Түрген, Шелек
үстімен жүріп Іленің Борохдзир маңындағы өткелінен өтіп, оның оң жағалауын
қуалап, Қорғас арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы ЬІстықкөлден келген жол
Түрген, Лауар тармағына қосылады. Жолдың осы бөлігінен археологтар Есік,
Түрген, Шелек сияқты қалалардың орындарын тапқан. Іле өзенінің оң
жағалауында қазіргі Көктал мен Жаркент арасында Ілебалық қаласының орны
табылған. Талғардан басталатын солтүстік жол Талғар өзенін қуалай жүріп
Іленің Қапшағай шатқалы маңындағы өткеліне дейін жеткен.Одан әрі жол
Шеңгелді үстімен Алтын емел асуынан өтіп, қазіргі Дунгановка селосы орнында
болған Екі оғыз қаласына жетеді. Бұл қала туралы саяхатшы В.Рубруктің
(1253жылы)айтуынша Сарациндер (Иран көпестері) яғни сауда-саттық базары
болған. Рубрик бұл қаланы Экувис атаған. Ал, Екі оғыздан қарлұқ
жабғуларының астанасы-Қаялыққа барады. Бұл қала базарларымен даңқы шыққанын
және мұнда христиандар мен мұсылмандардың мешіттері мен шіркеулері болғанын
В.Рубрук хабарлайды. Қаялық (Қойлық) Х-ХІІІ ғ-да Іле алқабындағы
қарлұқтардың орда тіккен мекені болған. Ол Қаратал өзенінің алқабындағы
Антоновка селосының маңында болған. Одан әрі Тентек өзеніне жетіп, Алакөлді
айналып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы Шихо алқабына бағытталады, содан соң ол
жерден Бесбалық арқылы Дунхуанаға және ішкі Қытайға жеткізіледі.
Испиджаб-Сайрам қаласынан шығатын керуен жолға келетін болсақ ол
Арыстың орта ағысындағы Арсубаникетке (Осбаникет), одан ары Арыстың
Сырдарияға құяр тұсындағы Отырар-Фараб қаласына барады. Одан шыққан жол
Сырдарияның оң жағалауындағы Шавғар қаласына (Түркістан оазисіндегі VIII ғ-
дағы қала) келеді. Отырар Керуен жолдың қиылысқан жеріндегі қала. Бұл
қаладан шыққан жолдың бір тармағы Шавғарға бағытталса, екінші тармағы
Сырдария өткелінен өтіп Васидж қаласына, жоғары өрлеп Сүткентке, Шашқа, ал
(Васидж қаласынан) төмен қарай Жент қаласына баратын балған. Ал Женттен
Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойы
мен Кавказға асып өтетін болған. Жібек жолының осы белігі XIII ғасырда
өзгеше гүлденген, мұнда Жент, Сарайшық Сарай-Бату, Каффу сияқты қалалардың
үстімен жүретін болған.
Шауғардан (Яссы-Түркістан) басталған жол Тұрлан асуы арқылы
Қаратаудың солтүстік жоталарына шығып, Сырдарияны қуалай кететін жолмен
параллель жүрген. Ол жол әсіресе ХПІ-ХІҮ ғасырларда қатты жанданады.
Аралдың солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян патшасы Гетум мен
сопы Рубрук осы жолмен жүрген. Бұл жолдың бойында Созақ, Урсоған, Құмкент,
Сүгілкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі ағысына жетіп өзенді жоғары
өрлей көтерілетін немесе Билікөлдің батыс жағалауын бойлап, Бүркіт-Паркент,
Хутучин арқылы Таразға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін сауда жолы Орталық және
Шығыс Қазақстанды басып өтіп Сарыарқа даласы мен Алтай және Манғолияға
бағытталады. Бұл жерде көшпелі тайпалар мекендеген. Мұндағы Сарысу, Кеңгір,
Жезді өзендері жағалауларында және Ұлытау етегі мен Ертіс өзені
жағалаларында орта ғасырлық егіншілік-қалалық мәдениет дамиды. Оның үстіне
мыс, қалайы, қорғасын, күміске бай сонау қола дәуірінен игере бастады, ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, металл балқытушылар, мысшылар мен
күміс бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтерген. Мал, жүн, былғары,
металл тәрізді шикізат қорына бай Орталық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне, оның ішінде халықаралық байланысқа тартылады және көптеген керуен
жолдарымен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізіледі. Тағы бір сорап Ханжолы яғни
бұл жол Тараздан шығып Талас өзенінен төмен қарай өрлеп Мойынқұм мен
Бетпақдала шөлдері арқылы Атасуға бағытталады.
Жалпы алғанда кез келген географиялық ортада өмір сүрген қалалар мен
мемлекеттердің өткен тарихы мен бүгінгі хал-ахуалын бағамдау арқылы,
болашаққа дұрыс болжам жасай аламыз. Халықаралық сауда жолдарының қалалар
мен елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуында қаншалықты маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Елтану және әлеуметтік география кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ:
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасуы мен дамуының
экономикалық-географиялық ерекшеліктері
Қорғауға жіберілді Ғылыми жетекші:
___________2007 ж. г.ғ.к., доцент
Каф.меңгерушісі, доцент Сарқытқан Қ.
Каймулдинова К.Д.
Бақылаушы Орындаған: 2 курс магистрі _______
6А0116 – география
Тұрғұмбекова Н.М. Дүйсенбеков Қ.Ш.
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ
ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасып дамуының
экономикалық-географиялық ерекшеліктері (б.з. VI-XVIII ғғ.) ... .5
1.2 Ұлы Жібек Жолы бойындағы мәдениет пен сауданың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағындағы басты тарихи қалалар
... ... ... ..32
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
МЕН БОЛАШАҚ ДАМУ ҰСТАНЫМДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .47
2.1 Оңтүстік Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47
2.2 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы шаруашылықтың даму ерекшеліктері.53
3 РЕСПУБЛИКА ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72
3.1 Тарихи қалалардың экономиканы дамытудағы маңызы
... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...79
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...81
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың дамуы ең бірінші
отырықшы қалалық мәдениеті дамыған Орта Азия қалалары мен солтүстігінде
көшпелі далалық мәдениеттің аралығында қолайлы экономикалық-географиялық
орналасуы және бұл аймақта ежелден Батыс пен Шығысты байланыстыруда
транзиттік рөл атқарған Ұлы Жібек жолының кесіп өтуі. Жерінің табиғи -
климаттық жағдайы мен егіншіліктің дамуына Сырдария, Талас, Шу, Іле
өзендерінің ықпалы. Ірі өзендер мен сауда керуен жолдарының бойында
қалыптасқан қалалардың ірі саяси, экономикалық, діни орталықтар ретінде
дамуы. Оңтүстік аймақтағы ірі қалалар Отырар (Фараб), Сайрам (Испиджаб),
Сығанақ, Тараз, Түркістан (Яссы), Алматы, Талғар (Талхир), Суяб, Сауран,
Созақ, Женд тағыда басқа қалалар ірі егіншілік пен қолөнер, сауда-саттықтың
ғана емес, өнер мен ғылымның орталығы бола білді. Осы өлкеден шыққан Әбу-
Насыр әл-Фараби Аристотельден кейінгі шығыстан шыққан екінші ұстаз атанды.
Қожа Ахмет Яссауи, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұни секілді ірі ғұламалар өз
шығармаларын дүниеге әкелді. Ал Орта ғасырларда тұрғызылған Қожа Ахмет
Яссауи кесенесі, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Қарахан, Арыстан баб, тағыда
басқа кесенелері ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келеді.
Осындай тарихи-мәдени потенциалы бар Оңтүстік Қазақстан аймағында
туризмді инфрақұрылымын дамыту. Туристік өнімнің саны мен сапасына көңіл
бөлу. Өйткені, әлемдік шаруашылықтың постиндустриялдық кезеңінде яғни
экономикалық сала, қызмет көрсету сферасына туризм жатады. Әлемде машина
жасау мен мұнай өндіруден кейінгі үшінші орында тұрған туризм саласы. Міне,
тарихи қалалардағы мәдени-архитектуралық т.б ескерткіштерді туристік өнімге
айналдыру арқылы, ел экономикасының дамуына ықпал ете аламыз. Мысалы Қытай
өзінің ұлттық символы (Дракон) Айдаһар мүсінін жасап әлем туристерін өз
елдеріне тартуы, Египет пирамидаларының макетін Францияның бір қаласына
салынуы тектен-тек емес. Мәселен, 1907 жылы қалпына келтірілген Арыстан баб
кесенесіне бүгінде жылына 300000 турист келуі, жергілікті бюджетке қомақты
қаржы түсетінін айытпаса да түсінікті. Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың 1998
жылы 27 ақпандағы Жібек жолы тарихи-орталықтарын жаңғырту, түркі тілдес
мемлекеттердің мәдениетін сақтау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын
құру Қазақстан республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы
жарлыққа қол қоюы және биылғы Елбасының халыққа жолдауында ел экономикасын
дамытуда материалдық емес сфераға баса назар аударуы айтылудың бір айғағы.
Бұл диссертациялық жұмыстың көкейкестілігі: Оңтүстік Қазақстан аймағындағы
тарихи қалалардың құндылығын бүгінгі нарықтық экономикалық жағдайда ұтымды
пайдалануды ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан аймағындағы
тарихи қалалардың қалыптасуы, географиялық орны мен экономикалық дамуын
ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- Оңтүстік Қазақстан аймағында қалыптасып дамыған қалалардың (VІ-XVІІІ
ғ.ғ.) географиялық орналасуы, олардың шаруашылығының дамуына қолайлылығын
анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан аймағындағы, сол кезеңдерде қалыптасып
өзгерістерге енген жер-су атауларының себептерін анықтау;
- Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында, осы қалалардың орнын және
тағыда басқа тарихи-мәдени құдылықтарын пайдалану жолдарын қарастыру;
- Оңтүстік Қазақстан аймағының қазіргі таңдағы экономикалық даму
болашағын ашып қөрсету;
Диссертациялық жұмыстың көлемі: 81 бет
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, 6
тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ТАРИХИ ҚАЛАЛАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ
ДАМУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың қалыптасып
дамуының экономикалық-географиялық ерекшеліктері (б.з. VI-XVIII ғғ.)
Қазақстанның кең байтақ жеріндегі отырықшы және қала мәдениеті дамуының
ірі-ірі тарихи мәдени аймақтары ежелден ерекшеленеді. Солардың бірі
Оңтүстік Қазақстан аймағы (Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда
облыстары) болды. Бұл аймақты көптеген зерттеуші географтар, тарихшы-
археологтар және этнографтар (Чупахин, Толстов, Андрианов, Ақышевтар)
өзіндік табиғи географиялық ерекшеліктеріне қарай үш ауданға бөлген:
1. Оңтүстік Қазақстан (Сырдария аңғары);
2. Оңтүстік-Батыс Жетісу (Талас, Шу өзендерінің аралығы);
3. Солтүстік-Шығыс Жетісу (Іле алқабы) [1,8].
Ал, Оңтүстік Қазақстан (Сырдария аңғары) халқының саны ХІ-ХІІІ
ғасырлар аралығында 150 мың – 160 мыңға жеткен. Бұл аудандағы астаналық
қала мен ірі қалаларда 4000-нан 10000-ға дейін адам тұрған. ХІ ғасырда
Оңтүстік Қазақстанның астанасы Испиджаб қаласы болған, бұл Қазақстандағы
халық ең көп шоғырланған қала (40 мың адам) болып есептелген. Отырарда
16000 адам, орташа қалаларда 1500-3000, шағын қалаларда 1500-ге жуық адам
мекендеген. Ал Оңтүстік-Батыс Жетісуды (Шу мен Талас аңғарларында),
шамамен, жүз мың адам мекендеген. Ірі қаласы Таразды он мың адам, Суябты
11685 адам, Навакетті 21250 адам, Баласағұнды 6000 мың адам, Нүзкет пен
Текабкетті төрт-бес мың шамасында, кіші қалаларды 1500 дейін адам қоныс
еткен. ХІ-ХІІІ ғасыр аралығында Солтүстік Шығыс Жетісуды (Іле аңғары) 35000
мың адам мекендеген [1, 160-161].
Қазақстанның Оңтүстігінде 25 қала (ҮІ-ІХ ғ.ғ), Жетісудің Оңтүстік-
Батысында 27 қала, Жетісудің Солтүстік-Шығысында 12 қала [2, 95] деп
көрсетіледі. Ал Х ғасырда осы аймақта болған араб географтары Әл-Истахри
мен Әл-Макдиси Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысында 20 қала, Жетісу
аймағында 34 қала [3] болғанын жазады. Сонда бұл аймақта 52 қала болған.
Араб географтары айтқан Сырдария аңғарында 20 қала, бүгінгі ғалымдардың
есебі бойынша олардың саны отыз жетіге жетіп отыр. Ал Жүсіп Баласағұн
өзінің Құтты білік еңбегінде Солтүстік-Шығыс Жетісуда (ХІ ғ.) 70 қала [4]
болған деп көрсетеді. Яғни қалалар саны туралы пікірлер әр түрлі. Сондай-ақ
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде аты белгісіз болып жатқан үлкенді-
кішілі қалалардың саны 300-ден [5, 27] асады. Алайда, олардың барлығына
талдау жасау мүмкін емес, ол біздің мақсатымызға да жатпайды. Ең бастысы,
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде қалалық дамып, қолөнердің жанданып,
отырықшылық пен суармалы егін шаруашылығының өркендей бастағанын ғылыми
тұрғыдан көрсету.
Қазақстан жерінде археологиялық зерттеулердің, соның ішінде,
Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ұлы өзендер – Сырдария, Талас, Шу және Іле
бойындағы қалалық мәдениеттің және көне ескерткіштерді зерттеудің 100
жылдан асқан тарихы бар. Алғашқы тарихи қазбалар мен археологиялық заттарды
қорытындылау П.И.Лерх, Б.Б.Бартольд, т.б. ғалымдардың еңбегімен басталса,
кейін көрнекті ғалымдар М.Е.Массон, С.П.Толстов, А.Н.Бернштан, М.П.Грязнов,
Л.Р.Кызласов, А.Х.Марғұлан т.б. ғалымдар дамытты. Олар ірі экспедицияларды
басқарып, көне дәуір, соның ішінде қалалық мәдениеттің дамуына ерекше көңіл
бөлді [6]. Қазіргі таңда қалалық мәдениеттің дамуын зерттеуші орта буын
К.А.Ақышев, Л.Б.Ерзакович, К.М.Байпаков, С.М.Ақынжанов, Б.Н.Нұрмұхамедов,
М.Елеуов, С.Жолдасбайұлы, т.б. сияқты археологтардың еңбектерінен жаңа
проблемаларды көреміз. Өйткені, қазіргі таңда қалалық мәдениеттің даму
процесіне жаңа көзқарастың проблемасы туындауда археологиялық зерттеулердің
өзіндік орны бар. Бұл археолог К.Ақышевтың еңбегінде орынды
көрсетілгендей: мәдени, сауда және саяси байланыс көшпенділердің қалалар
дамуына, көшпенді тайпалардың мәдени және экономикалық дамуына - қалалар
әсерін, Оңтүстік Қазақстан қалалық мәдениетінің дамуындағы көшпенділер мен
отырықшы тайпалар мәдениеттерінің көрінісінің сақталуы, бүтін Оңтүстік
Қазақатан және Дешті Қыпшақ даласының этникалық бірлестігін көрсететін
аймақты зерттеу проблемасы қазақ археологиясының өзекті мәселелері
екендігінен айқын көрінеді [7].
Оңтүстік Қазақстан аймағындағы тарихи қалалардың көшпелі Дешті
Қыпшақ пен Орта Азия (Хорезм, Шаш, Бұқара, Самарқанд) аралығында қолайлы
географиялық орналасуы қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
етті. Қалалардың халық санының артуына байланысты өздерінің белгілі бір
өнім түрін шығаруға маманданды. Мысалы, Әл-Макдиси жазуы бойынша: Испиджаб
базарына Шаштан сапалы ер тоқымдар, оқ салғыш қорамсаптар мен орамдар
әкелінді. Тері түріктерден әкелініп иленді. Ал, Перғана мен Испиджабтан ақ
мата мен қару-жарақтар, мыс пен темір бұйымдары сыртқа шығарылды. Тараздан
мал терілері, Шелжіден күміс, Түркістаннан бұл жерлерге жылқы мен қашар
әкелінді [8, 82-83]. Қала тұрғындары көшпенділер мен қала маңындағы
егіншілерден көп мөлшерде мал мен мал өнімдерін, дәнді дақылдар мен жеміс,
көкөністер алынып, оларға қажетті қолөнер бұйымдарымен (керамика, шыны,
зергерлік бұйымдар т.б.) қамтамасыз етіп отырған [1, 178].
ХІ ғасырдың өзінде аса көрнекті түрік ақыны Ж.Баласағұн: Қолөнермен
айналысатын шеберлер әлі де бар. Оларды өнері тамған саусақтары асырап
отыр. Дүние сұлулығының тізгінін ұстап тұрған да солар. Әлемдегі ғажайып
атаулының бәрі солардың шеберлігінің нәтижесі деп жазады [4, 15].
Тігін өндірісі Оңтүстік қалаларда дамығаны белгісіз. Бірақ, Әл-
Макдиси Испиджабтан құлдармен бірге ақ маталар тасылғанын сипаттайды [1].
Яғни, тігін өндірісі Испиджабта өркендегені күдік келтірмейді.
Қол өнердің керамика өндірісі ХІ ғасырда Отырар, Талғар, Тараз
қалаларында дамыды. Керамика өндірісінің одан әрі дамуы ХІІ ғасырда шыны
өндірісінің Отырар, Тараз, Түркістан қалаларында дамуына алып келді.
Сонымен қатар, қолөнердің басқа да салалары – қола, мыс, темір, зергерлік
сүйекпен тас өңдеу бұл аймақта дамыған [1, 126-179].
Сауда. Қалалар дамуындағы негізгі факторлардың бірі – ол сауда.
Қалаларда сауданың үш түрі қалыптасты. Олар: 1) Халықаралық сауда; 2) Қала
мен оның төңірегіндегі сауда; 3) Қала мен дала арасындағы сауда.
Қалаларда сауданың дамуына Батыс пен Шығысты байланыстырушы Ұлы
Жібек Жолы үлкен рөл атқарды (б.з.д. ІІ ғ. – б.з. ХҮ ғ.). Ұлы жібек Жолының
Солтүстік Түркі Жолы ІХ-ХІІ ғғ. ерекше жанданды. Бұл жол Оңтүстік Қазақстан
аймағындағы Сырдария, Талас, Шу, Іле өзендері бойындағы қалалар арқылы
өтті.
Жібек Жолының Қазақстандық бөлігі (Қазығұрт) Газгирдтен басталып
Испиджаб-Тараз-Құлан-Навакет, Баласағұн және Бедель мен Ақсу асуы арқылы
Шығыс Түркістанға өткен. Тараздан Бестас пен Құғарт асулары арқылы Ферғана
аңғары арқылы өткен. Яғни, Испиджабтан шығысқа қарай Тянь-Шандық бағыт деп
есептесек, Испиджабтан батысқа қарай Сырдариялық бағыт, қаладан шығып,
Арыс өзенінің Орта ағысындағы Усбаникетке келеді. Одан әрмен Отырар –
Түркістан –Сауран - Сығанақ-Янгикент арқылы Еуропаға шығады. Ұлы жібек
Жолының тармақтары туралы кейінірек тереңірек тоқталамыз [1, 174-175].
Оңтүстік Қазақстандағы ірі сауда орталықтары – Испиджаб, Кедер,
Отырар мен Янгикент қалалары; Оңтүстік Батыс Жетісуда – Тараз бен
Баласағұн; Солтүстік Шығыс Жетісуда – Талғар мен Қойлық қалаларында дамыған
[8, 80].
Егіншілік пен мал шаруашылық географиясы. Отырар жазирасы ірі
егіншілік орталығы болған. Халқының басым бөлігі егіншілікпен айналысқан.
Қаланың суармалы жер өңдеумен айналысқандығын көрсететін, оның маңындағы
ертеден белгілі арық-тоғандардың табылуы және олардың темір арық, алтын
арық, саңғыл арық (ХІХ ғ. жататын) деп аттарының сақталуы қала
тұрғындарының Арыс, Сырдария өзендерінен тоған- онан тартып суармалы жер
шаруашылығымен айналысқанын дәлелдейді.
Отырар қаласының тарихи тұрғындары қаланың пайда бола бастаған
алғашқы кезінен бастап, жер суландырудың төрт кезеңін басынан өткізген.
1) Су тасығанда өзен жағасынан сыртта қалған суды пайдалану (І-ҮІ
ғғ.);
2) Қалған судан тоған шығарып (саңғыл арық) жер суландыру (ҮІІ-ІХ
ғғ.);
3) Арыс өзенінен Оман шығарып суландыру (Х-ХҮ ғ.ғ.); 4) Шығыр
пайдаланып жер суландыру (ХҮІІІ ғ.) – жер суландырудың бұл тәсілдері қала
тұрғындарының ғасырлар бойындағы тәжірибесін көрсетеді, археологиялық қазба
жұмысының барысында бидайдың, тары, жүзім, ал жеміс ағаштарының алма,
өріктің қалдықтары табылған. Көк егістің түрлерінен қауын, қарбыз дәндері
кездседі, мақта өсірумен де айналысады [9, 18-19].
Отырар жазирасы ірі егіншілік орталығы болған, қала халқының басым
бөлігі егіншілікпен айналысқан. Бірнеше вакуфтық Грамоталарда қала
қазынасының қомақты бөлігін егіншілерден түскен жер салығы (харадж) құраған
[10].
Оңтүстік Қазақстан аймағы егіншілікпен қатар, мал шаруашылығымен
айналысқан. Ежелден қазақтың кең даласында мал шаруашылығының үш түрі
қалыптасты. Олар: Көшпелі; Жартылай көшпелі; Отырықшы. Малдың негізгі
түлегі – қой, жылқы, түйе, ірі қара аз болып, негізінен отырықшы аймақтарда
өсірілді. Оңтүстік Қазақстан аймағында негізінен Сырдария, Шу, Талас, Арыс
өзендерінің жағалауында отырықшылық, ал Оңтүстік Шығыста (Жетісуда)
жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым болды.
Сонымен Орта ғасырлық қалалардың қалыптасып дамуы,
- ірі су алқаптарының бойында;
- ірі керуен жолдарының бойында;
- бай феодалдардың ордалары мен бекіністерінің жанында пайда болды.
Тарихи қалалардың атқаратын функциялары болып негізінен: әкімшілік
басқару орталығы, қолөнер, сауда және ірі егіншілік орталығы болған.
Сонымен қатар, дін мен ғылымның орталығы бола білді.
Отырар – Қазақстанның Орта ғасырлық қалаларының ішінде айрықша орын
алады. Бұл қала Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсында орналасқан. Көне
Отырар қаласының жұрты Темір станциясынан батысқа қарай 10 км. Қашықтықта
орналасқан. Солтүстік Шығысында Талапты ауылына жапсарланады.
Алматы бірнеше ғасырлардан бері қазақ халқының саяси, мәдени,
экономикалық және сауда-саттықтың өркендеген орталығы саналады. Бұл қаланың
географиялық орналасқан жері қандай тамаша! Іле Алатауының солтүстік
етегінде, теңіз деңгейінен 700-900 метр биікте, Үлкен және Кіші Алматы
өзендерінің алқаптарын алып жатыр. Алматы – Сақ, Үйсін дәуірлерінде
іргетасы қаланып, біздің заманымыздан бұрынғы ІІ-І ғасырларда Ұлы Жібек
жолының бойындағы ірі қалалардың бірі де бірегейі. Өйткені ол осы сауда
жолының Солтүстік желісінің үстінде орналасқан қала. Қытайдың Ланьжоу
қаласынан Ұлы Жібек жолы басталып, Шығыс Түркістандағы Дунь-хуан қаласына
келіп, ол Оңтүстік және Солтүстік болып екіге айырылған. Оның Солтүстік
тармағы Қашқар, Жаркент қалалары арқылы Қойлық, Алматы, Қаскелең, Ұзынағаш,
Қаракестек қаласы және асуы арқылы Шу, Талас өңірлеріндегі қалалардың
үстімен Ташкент, Самарқанд, Бухара шаһарлары арқылы осы күнгі
Түркменстандағы Мерв қаласына барып, Ұлы Жібек жолының екі желісі қосылып,
бір тармақ болып Византияға жетіп жығылған. Б.з. ҮІІІ-Х ғғ. Алматы
өміріндегі келесі кезең - орта ғасыр кезеңі. Бұл қала мәдениетінің даму,
отырықшылдыққа көшу, жер өңдеу мен қолөнердің дамуы, Жетісу аумағында
көптеген қалалық қоныстардың пайда болу кезеңі. Қазба жұмыстарының
нәтижесінде керамика, темір және сүйек бұйымдары табылған. Ал, 10-14
ғасырларда Үлкен Алматы аумағындағы қалалар Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда
байланысына ілінді. Алматы сауда, қолөнер және ауыл шаруашылық орталығының
біріне айналды. Бұған дәлел – осы жерде 13 ғасырдың 2 күміс дирхейі
табылған. Бұл дирхейде алғаш рет қала аты аталынады - Алматы [11] ХҮ-ХҮІІІ
ғғ. Ұлы Жібек жолының ыдырауына байланысты қала өмірі деградацияға ұшырады.
Бұл кезең Алматы мен жалпы Қазақстанның тарихына әсер еткен саяси
үрдістерге толы болды. Мұнда маңызды этносаяси процестер, Жетісу
мәдениетінің қалыптасуы жүрді. Алматы аумағына қатысы бар аудандарда қазақ
мемлекеттігінің құрылуы басталды. Бұл жер жоңғар шапқыншылығы мен өз
тәуелсіздігі үшін күрескен қазақ батырларының оқиғасына бай. Өмір сүруге,
тіршілік етуге өте қолайлы жерлерге ертедегі түрік бабаларымыз тұрақты,
елді мекендер мен қалалар салып, отырықшылықтың, өркениеттің негізін
қалаған. Б.з.д. Х-ІХ ғғ. қола дәуірінде қазіргі қала аумағы ертедегі жер
өңдеушілер мен малшылардың қонысы болды. Бұған дәлел – ерте кездегі
Тереңқара мен Бұтақты қоныстарының табылуы. Бұл жерлерде керамика, тастан
жасалған қарулар, темір мен сүйектен жасалған бұйымдар табылған. Б.з.д. ҮІІ
ғ. – ІІІ ғасырларда сақ дәуірінде Алматы сақтардың, кейіннен үйсіндердің
тұрғылықты жері болған. Мәселен, Алматы шаһарының орналасқан аймағынан
біздің археологтар қола мен темір дәуірлерінен қалған ескерткіштерді ашты.
Қаланың осы күнгі Горный гигант деп аталатын жерінен біздің заманымыздан
бұрынғы ІІІ ғасырда адамдардың тұрақтағаны анықталды [12]. Қаламен шектесіп
жатқан ортағасырлық Талғар қаласы, Ыссық өзенінің бойынан Сақ дәуірінің
Ыссық обасы, оның қасынан сол кездегі қоныстың орны табылды. Демек, Алматы
қаласының орналасқан жері ежелден шаһар болғаны анық және темір
дәуірлерінде өмір сүрген бабаларымыздың заттай және рухани естеліктерінің
шоғырланған жерінің бірі болған. Олардың арасында ерекшеленетін сақ
патшаларының қорғандары, Есік қорғанынан табылған Алтын адам, Жуалы
қазынасы, Қарғалы диадемасы, жетісулық көркемдік қоласы- шамдар,
құрбандық шалатын орын, қазан [13].
1854 жылы 4 ақпанда қаланың жаңа тарихы Іле Алатауының баурайында
Ресей империясының әскери қамалы Верный қаланған кезеңінен басталады. Сол
жылдары қалаға келген В.Д.Городецкийдің зерттеулері бойынша, ол шағын
қалашық, шахмат тақтасы тәрізді құрылған жобосында төрт бұрышты қоралары
болған деп жазады [14]. Тарихи деректерге қарағанда, бұл – қалаға ат басын
тіреген үлкен керуендер тоқтайтын сарай болған. Оған шартараптан
саудагерлер, елшілер келіп тұрған. Қазақ халқының көрнекті ағартушысы,
ғалым Ш.Уәлиханов та Алматыға бірнеше рет ат шалдырған. 1856 жылы
Қашқарияға жасаған саяхаты кезінде бұл қалаға келген. Ш.Уәлиханов тайға
таңба басқандай етіп жазған мынадай: Орыстар келгенге дейін ұлы жолдың
үстіндегі дүниеге белгілі Алматы қаласының болғаны және бұл қалаға
Италияның Генуя қаласынан Қытайға бара жатқан саудагерлерді және қыпшақ
елшілерін кездестірген. Мұның өзі Алматының сол кезде-ақ белгілі сауда
орталықтарының бірі екендігін дәлелдейді. 1855-1858 жылдары Ш.Уәлиханов
Жетісу қалаларының ішінде Алматы, Қойлық, Алмалық қалалары мен Таңбалы тас
ескерткіштерін зерттеп, суретке түсірген, бірқанша теңгелер тапқан. 1867
жылы 11 сәуірінде Верный қамалының атауы өзгертіліп, Алматинск қаласы
аталады. Бірақ сол жылы Дала комиссиясының баяндамасы бойынша бұл атау
өзгертіліп, қайтадан Верный қаласы аталады. Верный Вернинск уезі мен Жетісу
ауданының орталығына айналады. Ал 1909 жылы Россия Полное географическое
описание нашего Отечества атты жинағында Верный қаласы былай суреттеледі:
Верныйда Жетісу ауданының барлық мекемелері және түркістан мен ташкент
епископтар орындары бар. Қала халқының саны 37000 адам (26 мыңы орыстар,
қалғаны тараншы, донған, сарт, татар, қырғыз өкілдері), мұнда 2100 тұрғын
үй, 9 шіркеу, 4 мешіт, 18 оқу орны, кішігірім аудандық музей, 313 жұмысшы
істейтін 66 зауыт пен фабрика бар. Қала кірісі 119515 сом, шығын 119113
сомды құрайды. 1921 жылы Верный қаласы Алма-Ата деп өзгертілді [14]. 1929-
1930 жылдары екі ірі экономикалық аудандарды, яғни Сібір мен Қазақстанды
қосатын Түркісіб теміржолы ашылды.
Бұл қаланың Алматы аталуы тегін емес, яғни алмалы жер. Бау-бақша
технигі С.Иванов өзінің 1916 жылғы жазған Алматы мақаласында Алматы -
қырғыз сөзі және орыс тіліне аударғанда алмалы жер деген мағынаны
білдіреді [14]. Бұл атаумен Верный қаласы аумағын атаған, өйткені
жергілікті жерлер жабайы алманың таралуымен өзгешеленеді. Мұнда кең көлемді
жасанды бақшалар жинақталған. Көпшілік оңтүстік астана – Алматыны апорт
алмасымен байланыстырады.
Отандық тарихшылардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, қазіргі
Алматының жасы 2000 жылдан асады.
Тараз – Қазақстанның ең ежелгі қалаларының бірі. Оның жасын жазба
деректерге қарап 2000 жыл деп есептейді. Тараз қаласы жайындағы алғашқы
деректі Византия императоры Юстиниан ІІ-ң түркілер қағаны Дизабулға
жіберген елшісі яғни, Земархтың хабарламасынан білеміз [11, 45-46 бет].
Сонымен қатар, бұл қала жайында қытайлық саяхатшы Сюань-Цзянь: Таластың
аумағы 8-9 ли. Бұл арада көптеген елдердің саудагерлері аялдап, түрліше
заттар әкеліп сатады, - деп жазса, Х ғасырдағы араб географы Ибн Хаукаль
да қаланы дәл осылай сипаттайды, яғни: Тараз - мұсылмандардың түркілермен
сауда жасайтын қаласы, - деп суреттейді. Ал, Әл-Мәкдиси: Тараз - бақтары
көп, халқы тығыз орналасқан, қамал сыртында терең орлар қазылған, төрт
қақпасы бар. Халқы рабатта (қала сыртында) көбірек шоғырланған. Қала
қақпасының алдында үлкен өзен ағып жатыр, қаланың бір бөлігі сол өзеннің
келесі жағасында орналасқан. Өзен арқылы жол өтеді. Базарлар ортасында
үлкен мешіт бар, - деп жазады [12]. Тараз қаласындағы Х-ХІІ ғғ. жататын
монша және оған қыштан жасалған су құбырлардың жүргізілуі, өз кезегінде
қаланың мәдениеттілігін көрсетеді. Жазба деректерде қаланың гүлденген
дәуірі Х-ХІІ ғғ. Оны археологиялық зерттеу жұмыстарынан байқауға болады.
Қазба жұмысының кезінде қалада түргеш, қарлұқ дәуіріне жататын монеталардың
және Қытай, Үндістан, Орта Азиядан әкелінген әртүрлі заттардың табылуы,
сауда жұмысының дамыған кезін білдіреді.
Сайрам қаласы. Арыс өзенінің жоғарғы өзені мен Талас Алатауының
етегінде орналасқан. Қаланың ескі аты – Испиджаб. Ол Шымкент облысының
жерінде, Шымкент қаласының солтүстік шығыс жағында 12-14 км. жерде. Жазба
деректер мен археологиялық зерттеулер қалада өмір оты ІХ-Х ғғ. жандана
бастаған. Х-ХІІ ғғ. ортағасырлардағы қала мәдениетінің гүлденген кезеңі, ІХ-
ХІІ ғғ. халық ең көп қоныстанған қала – Испиджаб. Мұнда қырық мың халық
[1, 160] тұрған. Қала орналасқан жерінің өзі сауда жұмысының қолайлы жерде
орналасуына байланысты, қала тез өсіп дамыған. Қала оңтүстік жағында Орта
Азиямен, Солтүстік Батысында Дешті Қыпшақпен, Солтүстік Шығыс жағында
Моғолстанмен байланыс жасаған. Испиджаб округі (Х-ХІІІ ғ.ғ.) Сырдария
бойындағы Кедер, Сығанақ, Солтүстігіндегі Баладж мен Берукей қалаларын;
Жетісудың Тараз, Құлан, Маирки (Мерке), Суяб қалаларын қамтыды [12, 50].
Х ғасырдың географы Ибн Хаукаль былай жазады. Испиджаб – шамамен
Бинкенттің үштен екісіне тең қала. Ол Мединадан (орталықтан), қамал мен
рабадтан (керуен-сарай) тұрады. Қамал күйреген, ал Медина мен Рабадта
тұрғындар тұрады, Медина дуалдармен қоршалған Рабадты да ұзындығы фарсаққа
таяу дуал қабырғасы орап жатыр. Мединаның төрт қақпасы – Нудкет қақпасы,
Фархан қақпасы, Шавкан қақпасы және Бұхара қақпасы бар. Оның базарлары
медина мен рабадқа, ал басқару үйі, абақты мен бас мешіт мединаға
орналасқан. Бұл адам құжынаған, ауқымды қала, бүкіл Хорасан мен
Мавреннахрды осы Испиджабтан басқа Харадж (салық) төлемейтін бірден-бір
қала жоқ [12]. Халықаралық сауда Орта Азия мен Шығыс шығарған және
Испиджабтың өзінде ХІ-ХІІ ғасырларда шекілген жергілікті теңгелермен
жүргізілді.
Испиджаб - әлем саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі,
бұл қаладан басқан жерлерге ақ маталар, қару-жарақ, семсерлер, мыс пен
темір жеткізіліп тұрды [1, 179]. Қала құл саудасының ірі орталығы ретінде
бүкіл Шығысқа танымал болған. Керуен сарайлар (рабадтар) Нахшеб, Бұхара,
Самарқант көпестерінің иелігінде болған, Оңтүстік Қазақстандағы қалалар үш
ауданнан тұрған. Олар: Цитадель (Арк, Кремль) – қала билеушісі тұратын
әкімшілік аудан; Шахристан – бай-шонжарлар, дін қызметкерлері; әскер
басшылары тұратын Орталық аудан; Рабад – қолөнршілер, саудагерлер,
егіншілер тұратын шеткі аудан [16, 5]. ІХ-ХІІ ғасырларда сауданың дамуынан
рабадтар ұлғайды. Әл-Макдисидің деректеріне қарағанда, Испиджабта (Сайрам
ХІІІ ғ.) 1700 рабады болған. Ахмет Яссауидің туған қаласы (ХІІ ғ.).
Ал Испиджаб жазба деректерде ҮІІ ғасырдың бас кезінен белгілі, Сюань-
Цяньнің Сапарнамасында ел Ақ өзендегі қала деген атаумен еске алынған. Ал
ХІ ғасырда Махмұд Қашқаридың Сайрам – деп жазады ол, - Испиджаб атанып
жүрген ақ қаланың (Ал-Мединат ал -Байда) атауы, Испиджаб атауы соғды
тілінде Ақсу мағынасын береді [17]. Ал мұнда кездесетін Мәуереннахр
деген тарихи-географиялық термин Аралға құятын Әмудариямен Сырдария
өзендерінің аралығына қатысты айтылады, қала ХҮ ғ. Қазақ халқының құрылуы
кезеңіндегі мәдени және экономикалық дамудың орталығы болып табылады.
Археологиялық зерттеулер мен жазба деректер Сайрам қаласының дамыған
суармалы жер өңдеу кәсібімен айналысқандығын дәлелдейді. ХҮІІІ ғасырдың
екінші жартысында Сайрамда өмір өзегі құлдырай бастайды, оған себеп көрші
жатқан Шымкент қаласының дамуы болды.
Түркістан қаласы. ХІІІ ғасырда Шауғар өлкесі атауымен елгілі болған.
ІХ-ХІІ ғ.ғ. Саманидтер мен Қараханидтер билеушілері тағайындаған аймақтық
әкімдердің ордасына айналуы және саяси – экономикалық орталық болғандығы
белгілі. Ол қазіргі Түркістаннан Оңтүстік Шығысында 8 км. жерде орналасқан.
ҮІІ ғасырдың басына дейін Исы да Шауғардық басынан өткізген тарихи
оқиғаларды бастан кешті. ҮІ-ҮІІІ ғасырларда Түркі, Түргеш қағанатының
құрамында болды. ҮІІІ ғасырда арабтар жорығын бастан кешті. ІХ-Х ғасырдарда
саманидтерге (Иран), қарлұқтарға, оғыздарға бағынышты болды. Х-ХІІ ғ.ғ.
Қараханидтер мемлекеті қарамағында өтті. ХІІ ғ. Басында селжұқтар мен
қарақытайлардың вассалына айналды, ол ҮІІ ғ. басында Хорезмшоқтар
мемлекетінің құрамында болды. ҮІІІ ғасырдың онжылдығының басында Мұхаммед
Ибн Текеш дәл осы жерде ақша соққызған. Яссы қаласының гүлдену кезеңі (ҮІІ-
ХҮ ғ.ғ.) есептеледі, ол да өзі аттас аймақтың саяси экономикалық және
рухани орталығы болған. ХІІ ғ. бастап қала Иассы деп аталады. Бұл ат біз
жоғарыда айтқан Ахмет Яссауидың атына байланысты қойылған. Жазба
деректердің хабарына қарағанда, ақын әрі Ислам дінінің атақты өкілдерінің
бірі. Ахмет Яссауи қалада ХІІ ғ. өмір сүрген. Атақты қолбасшы Ақсақ темір
әулиеге бағыштап Түркістан қаласындағы атақты Қожа Ахмет Яссауи (ХІҮ ғ.)
мавзолейін тұрғызды. Оңтүстік Қазақстандағы қалалардың ішінде Түркістан
қаласының Қазақстан халқының экононмикалық дамуына тигізген әсері ерекше
болды. Ү ғасырдың ІІ жартысынан бастап қала Түркістан атанады. ХҮІ-ХІХ ғ.ғ.
аралығында қазақ хандығының резиденциясы болды [18].
Қаланың Түркістан атануының себебі, ХІҮ-ХҮІ ғ.ғ. жазбаша
деректемелерінде Муин ад-дих Натанзидің Муид ахаб-ат-Тауарих- и- Муини,
Шарафаддин Иаздидің Зафар исме, Ибн-Рузбикан ис Таханидің Мехман-наме-
ий Бұхара, Заин ад-дин Басифидің Бадай -әл-Вакон деген еңбектерінде
Оңтүстік Қазақстанды Түркістан деп атаған. Бұл тарихи - географиялық термин
ортағасырлар деректемелерінде Мәуереннахр мен Шығыс Дешті Қыпшақ арасында
жатқан Орта сырдария алабына қатысты айтылады, яғни Оңтүстігінен Оңтүстік
Шығыс маңында Бадам мен Шыршық өзендерімен, ал бұл өлкенің Солтүстігі мен
Солтүстік Қарату жотасымен шектеледі. Тарихтағы белгілі қалалар – Сығанақ
(Рузбихан осы қаланы Түркістан өлкесінің Солтүстік батысындағы ең шеткі
қала деп хабарлайды), Сауран, Яссы, Отырар, Испиджаб (Сайрам) осы өлкеде
орналасқан. Бұл өлкенің Оңтүстік пен Солтүстігінде шеткі қалаларына Арқоқ
пен Созақ жатқызылады [19, 4]. Міне, ХҮІ ғасырда Түркістан қазақ хандарының
қолына көшті де, аймақтың атын шығару үшін Яссы қаласын Түркістан деп
атаған.
Яссы-Түркістан ірі сауда орталығы болған. Ибн Рузбихан бұл жерде
Орта Азияның, Қытайдың сауда жолдары түйіскен деп мәлімдеген.
Солтүстігінде өзбек (қазақ) жерлерінен Андижанға жүретін жолдарменен
Қытайдың шегарасына дейін... Яссыға заттар мен сирек бұйымдар жеткізілген.
Мұнда олар саудаға түседі, бұл әр түрлі елдердің саудагерлері мен
жолаушыларының аялдайтын жері. Түркістан үлкен диқаншылық аймақтың
орталығы болған; Құқықтық куәліктерде Ходжа-Тумасы құдығы, Мир-Қарасу,
Шорнақ, Қарабұлақ, Садай-Бұлақ, Ақ-тепе, Үржар, Мыш, Ақ-Зұлқия және т.б.
арықтар айналасында суармалы жерлер аталған [10, 20].
Түркістан қазақ хандарының әкімшілік астанасы мен діни орталығы
болған. Оған дәлел ХҮІ ғасыр басындағы Бұхара тарихшысы Ибн Рузбихан
Түркістанды Түркістан әкімдердің астанасы деп атаған. Қазақ хандары
жергілікті дәни адамдардың қолдауына сүйене отырып, қалалардың рөлін өз
қарамағындағы жерлердегі мұсылмандық рухани өмірдің орталығы ретінде
нығайтуға күш салған. Қазіргі кездегі сәулеттің бірегейі Тимур кезеңінде
(Түркістан) Яссы қаласында көтерілген Хожа Ахмет Яссауидің мешіті. Қазақ
хандығы кезінде мешіт хандарды және басқа да атақты адамдарды жерлеу жері
болған. Бұл жерже ұлы Абылай-хан, Жолбарыс-хан, Есім-хан, Қазбек-би,
Жәнібек-би сынды басқа да адамдар жерленген [18].
Мұнда Есімханның Ескі жолы, Әз Тәукенің Жеті жарғы - заңдар
жинағы дүниеге келген [20].
Сығанақ қаласы. Қызылорда облысының Жаңақорған ауданы, Жаңақорған
кентінен Батыс жағында 40 км. жерде. Сунақ ата орнатылған ғимараттың дәл
жанында. Қала жанында Түркістан – Қызылорда тас жолы өтеді. Бұл баяғы Ұлы
Жібек Жолының ізімен салынған.
Сығанақ- өзінің 2000 жылға жуық тарихында Қыпшақ хандығының (ХІ-ХІІ
ғ.ғ.), Ақорданың (ХІІІ-ХҮІ ғ.ғ.), Әбілхайыр хандығының (ХҮ ғ.) және Қазақ
ордасының (ХҮІ ғ.) астанасы болған.
Сығанақ ірі саяси орталық болумен қатар, экономикалық, дін мен
ғылымның орталығы болғанын төмендегі деректер дәлел бола алады. Алтын
Орданың ханы Орыс хан (1360-1880 ж.ж.) кезінде өзінің атынан 1371-1373
жылдары жаңа Сығанақ деген жазуы бар теңгесі шығады. Оның екі данасы
Эрмитажда сақтаулы тұр. Ақ Орланың ханы Тоқтамыс тұсында Сығанақ
теңгеханасында 1378-1379, 1379-1380, 1381-1382 жылдары арасында өз теңгесін
шығарды.
Ислам дінінің өкілдері Шахы баба Сығанақи, Хусай ад-дин әл-Хусейн ас-
Сығанақи сияқты т.б. ғұламалар дүниеге келген. ХІҮ ғасырда Қыпшақ ақындары
Құтыб және Береке факих Қыпшақилер өмір сүрген. Құтыб өзінің Хұсрау мен
Шырын дастанын осы қалада жазған. Бұл дастанның көшірмесі қазіргі Париж
ұлттық кітапханасында 312 нөмірмен сақтаулы [21].
Сығанақ қаласы ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ. арасында да атақты қалалардың бірі
болған. Ибн Рузбихан Сығанақ қаласының базарына 500 түйе сойылып, кәуәп
(шашлық) жасалып, кешке дейін бір түйе де қалмай өтіп кететіні жазылады.
Сығанақ қаласы Дешті Қыпшақтың сауда аймағы деп көрсетіледі. Көзімен
көрген адам ретінде ол: Сығанақы Дешті Қыпшақтан тауарлар Сығанақ базарына
түсіп, басқа аймаққа тарайды. Ал Түркістаннан, Мәуереннахр, Қашһар мен
Хатоннан келетін тауарлар Сығанақ рыногы арқылы Дешті Қыпшаққа тараған
[10, 17]. Бұл қала ірі егіншілік орталығы болғанын археологиялық және жазба
деректер бірін-бірі дәлелдеуі, мәселен, Төмен арық, Бозғыл-Ұзақ орталықтары
Сырдариядан қаланың оңтүстік шығыс мен шығысын суландырған. Ал, Қаратаудан
бастау алатын Мыңбұлақ, Келте –Шолғай, Арыстанды, Қызылтал арықтары қаланың
Солтүстік және Солтүстік Батысын суландырған. Мұнда дәнді дақылдардан:
бидай, сұлу, арпа, тары, жүзім, ал жеміс ағаштарынан алма, өрік қалдықтарын
тапқан. Көкөністердің түрлерінен: қауын, қарбық дәндері кездеседі [22].
Сығанақ қаласы туралы Қазан революциясына дейінгі Лерх, Бартольд,
Каллаур, Кастанье, Чулошюлков, Якубовский сияқты атақты ғалымдар өз
пікірлерін жазған. Олар тек қаланың сыртқы қулап жатқан көрінісі жайлы ғана
жазады. Қазіргі таңда Сығанақ қаласын белгілі археолог Селден Жолдасбаев
зерттеу үстінде. Ал Сығанақ қаласын Х ғасырда парсы географтарының
деректемелеінде Сунақ деген қала таы кездесетіндігін А.Якубовский келтірген
[20]. ХІ ғасырда қаланың Сығанақ деген аты ғалым М.Қашқаридың Түркі
тілінің сөздігі деген атақты еңбегінде жазылған.
Сығанақ атауын топонимика саласының белгілі зерттеушісі
А.Әбдрахмановтың тұжырымдауынша Сығанақ-қорғаны, бекініс мәніндегі сөз
деп айтады [23].
Сауран қаласы. Түркістаннан Солтүстік Шығысында 40 шақырым жерде
тұрған Сауран жақсы сақталған Ортағасырлық қалалар қатарында. Х ғасырдағы
араб географы Әл-Макдиси қалаға қысқаша сипаттама берген: Сауран- бірінің
сыртында бірі бар жеті қабырғамен қоршалған, рабады да сонда, жұма мешіті
ішкі қалада. Ол ғұндар мен қыпшақтардың алдында тұрған шекаралық бекініс.
Сауран қаласының жасы 2000 жылға жуықтайды. Қазіргі Сауран қаласының
жанынан Түркістан мен Қызыл-орда трассасы және темір жол өтеді.
Қаланың дамуы қала жанынан өтетін Ұлы Жібек Жолымен шаруашылықты
жүргізуге қолайлы жер асты суын пайдалануы үлкен рөл атқарған. Бұл қалада
1514-1515 жылдары тәжік жазушысы Васифи тұрған. Оның сипаттауынша, қаланың
жер асты сулары мен кәріздер жүйесі арқылы қамтамасыз етілу жайы.
Сауран қаласының орны туралы қазіргі тарихшы ғалмдарда екі көзқарас
бар, ол Сауран қаласының орны туралы ҮІ-ХІІ ғ.ғ. Саураннан шығыста үш
шақырым жерде Қаратөбе қала орнына назар аударуда. Қала топографиясында
Қамал, Шахристан, рабад ажыратылады. Ал ХІІІ-ХҮ ғғ. Сауран бізге өз атымен
жетіп, отырған жерде дамыған деген пікірге саяды. ХІІІ ғасыр ортасында
Монғолияға бағыныш рәсімімен аттанған армян патшасы Гетумнің жол бойы басып
өткен қалалары тізімінде Сайрам, Сығанақ, Харшуқ, Асон (Яссы) бар. Бұл
кезде Сауран жаңа орындағы қала болған.
Шығыс Жошы ұлысы, Ақорда тұсында Сауран астана қала дәрежесіне
көтерілді. Мұнда 1320-шы жылы қайтыс болған Сасы Бұқа хан жерленген.
Сауранның медресе, хонақа, мешіт сияқтыәйгілі ірі құрылыстары Ерзен хан
тұсында тұрғызылған.
Қазақ хандығы тұсында Сауран (Сабран) ірі, сәулетті, астана қаланың
бірі болып дами түсті. ХҮ ғасырдың 80-ші жылдары қаланы Жиренше –сұлтан
басқарған. 1509 жылдың наурыз айында Сауранды өз көзімен тамашалаған Ибн
Рузбихан оны мейлінше сүйкімді қала дейді. Ол ашық, жазық далада
салынған. Ол өте көңілді, жарқын, санаға қуаныш пен күш құятын жұмсақ
сергек самалды...
Бүкіл аймағында түрлі ағаштар өсіп, көрініп тұр. Қаланың өзі биік
қабырғамен қоршалған... Сыртында алынбас ор деп сипаттайды.[24]
1514-1515 жылдары әйгілі тәжік жазушысы Васифи Сауранда тұрған.
Саурандағы медресе, оның екі шайқалма мұнарасы туралы зайын-әл-дін Уасифи
таңданыспен: оның айуанының иығына аса биік және үйлесімді екі мұнара
қойылған дейді.
Кәріздер құрылысында 200 үндістандық құл жұмыс істепті. Саураннан
бір фарсах (6-7 км.) жерде, тереңдігі 200 м. құдық қазылған екен. 50 кезі
суға дейін, ал құдықтағы судың тереңдігі тағы 150 кез екен. Суды бұқа
күшімен айналатын шығырмен көтеріп, су қоймасына құйған. Сауранның жер
астындағы кәзір құбырлары туралы Васифи: оларға ұқсас нәрсені әлемнің
құрлығы мен теңізін шарлап өткен адамдар көрген емес деп таңданады.
Кәрізбен суландыру жүйелерін зертеушілер Иранда, Әзербайжанда,
Түркіменстанда тапқан. Археологтар барлау жұмыстары кезінде қазір
қалдықтары Сауранның Солтүстік шетінде және Міртөбе маңында табылды. Құдық
диаметрлері 5 м. Аралықтары 12-15 м. Кәріз көзінің үстіндегі бекініс сол
Міртөбеде болса керек. Бұл жер Уәсифи көрсеткендей, Саураннан бір фарсах (6-
7 км.) жерде кәріз үстіне салынған бекіністің ені 45м. Салынған уақыты
хандық дәуірі, ХҮ-ХҮІІ ғасырлар [9].
Қала 1598 жылы Тәуекел ханның қоластына өткен соң, 1725 жылы жоңғар
шапқыншылығына дейін қазақ хандығының қоластына қараған. ХҮІІІ ғ. орыс
деректеріне қарағанда, қалаға ие болған. Абылай хан мен Тобольск әскербасы
Куракин арасында сауда-саттық туралы сөз болған.
1.2 Ұлы Жібек Жолы бойындағы мәдениет пен сауданың даму тарихы
Оңтүстік Қазақстан көне замандардан бері Қазақстан және Орта Азия
елдері үшін аса маңызды роль атқарған. Біздің эрамызға дейінгі екінші
ғасырдан бастап Орта Азия және Қазақстанның үлкен аумағы бойынша Ұлы Жібек
жолы болып аталатын сауда керуен жолы салынды (б.з.д. ІІ-б.з ХҮғ.ғ).
Ұлы Жібек жолы – Шығыс пен Батысты байланыстырып, Жерорта теңізінен
Қытайға дейінгі Еуразияны қақ жарып өтетін керуен жолының жалпы ұзындығы
жеті мың шақырымнан астам болған. Ал, Ұлы Жібек жолы деген ұғым ежелден
келе жатқан ат емес. Бұл атау ғылымда тек 1877 жылы пайда болған. Оны неміс
геогрофы Фердинанд Фон Рихтгофен қалыптастырады [12.37 бет]. Бұл жолмен сол
кезеңдегі техникалық-технологиялық жаңалықтар мен діни идеялар және
мәдениет жетістіктерін жеткізіп тұрушы, қазіргі күнгі INTERNEТ-тің ролін
атқарған десе де болады. Аймақтағы тарихи қалыптасқан мәдени ортасының
дамуы мен тарихи-мәдени мұрасының қалыптасуында Ұлы Жібек жолының ролі өте
маңызды болады. Оның мемлекеттер арасында дипломатиялық және экономикалық
қатынастарды ортанудағы ролі В.В.Бортольд, Н.Я.Бичурин, Ш.Уалиханов,
Л.Н.Гумилев, Ә.Марғұлан, А.ГМалявкин мен басқалардың еңбектерінде көрініс
тапқан.
Жібек жолы тек б.з.д. ІІ-ғ орта кезіне бастап қана тұрақты
дипломатия мен сауданың күре тамырына айналады. Ал осының бәрі император
У.Дидің көмегімен Батыс елдеріне жұмсаған қытайлық князь Чжань Цзянь
бастаған елші керуеннің Хань астанасынан 138 жылы шығуынан басталады. Ол
осы күнгі Ауғанстанының шет аймақтарына жетіп, Қытайдың ішкі аудандарынан
Орталық Азияға дейін, тура жол мен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан кейін,
жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жер Орта
теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайытқан.
Бұл жол Орта Азия мен Қазақстан территориялары арқылы өтіп бірнеше сауда
жолдарына тармақталған. Жеке атап айтар болсақ; Лазурит жолы – Бадахшань
тауы – Иран – Местопотамия – Мысыр – Сирия – Қытайға; Нефрит жолы – Хатон
аймағындағы Яркент-Дарияның жоғарғы ағысынан Нефрит кені ашылуына
байланысты қалыптасқан. Жеркентдария – Шығыс Түркістан – Қытай; Дала жолы –
(б.з.б.1-ның жылдықтың ортасы) Қара теңіз жағалауы – Дон – Оңтүстік Орал –
Ертіс, Алтай – Зайсан көлі. Бұл жол жайында грек ғалымы Геродоттың
еңбектерінде көрсетілген [2].
ҮІ-ҮІІ ғасырларда халықаралық сауда жолы Сирия-Иран-Орта Азия-
Оңтүстік Қазақстан –Талас-Шу алқаптары-Ыстықкөл-Қазаншұңқыры-Шығ ыс
Түркістан тармақтарында жанданған. Бұл жолдың бір тармағы Византиядан
Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын-Маңғыстауды-Арал жағалауын-Оңтүстік
Қазақстанды кесіп өтіп, жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылады.
Батыс түрік қағанаты Византиямен сауда дипломатиялық одақ келісімін кезеңде
геосаяси жағдай өзгеріп, оларға қарсылас Сасанидтік Иранды айналып өтті.
Дегенмен бұл жол ІХ-ХІІ ғ.Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс Кіші Азия арқылы
Сирияға, Египетпен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу
пайдаланылды. ҮІ ғ. соңына қарай Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан (Қазіргі
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының аумағы). Бұл кезеңде Кореядан
Қара теңізіне дейінгі алқапты алып жатқан ірі мемлекет-Түрік қағанаты
құрамына кіреді. Қағанат VI ғ-да Шығыс түрік және Батыс түрік қағанаты
болып екіге бөлінеді. Соңғысының орталығы Жетісу, ал астанасы-Суяб қаласы
болған.
Ұлы Жібек жолы орта ғасырлық қазақ елінің әлеуметтік-экономикалық
дамуына зор үлес қосқан. Жібек жолының солтүстік сілемі Солтустік Шыңжан
(Қытай) арқылы Қорғастан (Хоргос) өтіп, Талғарды басып Қаракестек тауынан
асып, Шу өзеніндегі Суяб қаласына барады. Ол Ыстықкөлдің оңтүстік жақ
жағалауын жағалап Баласағұнға (Қырғызстан), Меркені, Құланды, Шауғарды
(Түркістан), Манкентті, Исфиджабты басып өтіп Шашқа (Ташкентке) барады. Сол
сияқты Оңтүстік Қазақстанды Хорезім және Еділ бойындағы елдермен
байланыстыратын. Ал Исфиджабтан шыққан жол Шауғарға (Яссы, Түркістан),
Сауран, Сығанақ қалалары арқылы жүретін болған. Талғардан (Талхиз) Жібек
жолы екі бағытқа ажыратылады: оңтүстік желісі Есік пен Түрген, Шелек
үстімен жүріп Іленің Борохдзир маңындағы өткелінен өтіп, оның оң жағалауын
қуалап, Қорғас арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы ЬІстықкөлден келген жол
Түрген, Лауар тармағына қосылады. Жолдың осы бөлігінен археологтар Есік,
Түрген, Шелек сияқты қалалардың орындарын тапқан. Іле өзенінің оң
жағалауында қазіргі Көктал мен Жаркент арасында Ілебалық қаласының орны
табылған. Талғардан басталатын солтүстік жол Талғар өзенін қуалай жүріп
Іленің Қапшағай шатқалы маңындағы өткеліне дейін жеткен.Одан әрі жол
Шеңгелді үстімен Алтын емел асуынан өтіп, қазіргі Дунгановка селосы орнында
болған Екі оғыз қаласына жетеді. Бұл қала туралы саяхатшы В.Рубруктің
(1253жылы)айтуынша Сарациндер (Иран көпестері) яғни сауда-саттық базары
болған. Рубрик бұл қаланы Экувис атаған. Ал, Екі оғыздан қарлұқ
жабғуларының астанасы-Қаялыққа барады. Бұл қала базарларымен даңқы шыққанын
және мұнда христиандар мен мұсылмандардың мешіттері мен шіркеулері болғанын
В.Рубрук хабарлайды. Қаялық (Қойлық) Х-ХІІІ ғ-да Іле алқабындағы
қарлұқтардың орда тіккен мекені болған. Ол Қаратал өзенінің алқабындағы
Антоновка селосының маңында болған. Одан әрі Тентек өзеніне жетіп, Алакөлді
айналып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы Шихо алқабына бағытталады, содан соң ол
жерден Бесбалық арқылы Дунхуанаға және ішкі Қытайға жеткізіледі.
Испиджаб-Сайрам қаласынан шығатын керуен жолға келетін болсақ ол
Арыстың орта ағысындағы Арсубаникетке (Осбаникет), одан ары Арыстың
Сырдарияға құяр тұсындағы Отырар-Фараб қаласына барады. Одан шыққан жол
Сырдарияның оң жағалауындағы Шавғар қаласына (Түркістан оазисіндегі VIII ғ-
дағы қала) келеді. Отырар Керуен жолдың қиылысқан жеріндегі қала. Бұл
қаладан шыққан жолдың бір тармағы Шавғарға бағытталса, екінші тармағы
Сырдария өткелінен өтіп Васидж қаласына, жоғары өрлеп Сүткентке, Шашқа, ал
(Васидж қаласынан) төмен қарай Жент қаласына баратын балған. Ал Женттен
Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойы
мен Кавказға асып өтетін болған. Жібек жолының осы белігі XIII ғасырда
өзгеше гүлденген, мұнда Жент, Сарайшық Сарай-Бату, Каффу сияқты қалалардың
үстімен жүретін болған.
Шауғардан (Яссы-Түркістан) басталған жол Тұрлан асуы арқылы
Қаратаудың солтүстік жоталарына шығып, Сырдарияны қуалай кететін жолмен
параллель жүрген. Ол жол әсіресе ХПІ-ХІҮ ғасырларда қатты жанданады.
Аралдың солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян патшасы Гетум мен
сопы Рубрук осы жолмен жүрген. Бұл жолдың бойында Созақ, Урсоған, Құмкент,
Сүгілкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі ағысына жетіп өзенді жоғары
өрлей көтерілетін немесе Билікөлдің батыс жағалауын бойлап, Бүркіт-Паркент,
Хутучин арқылы Таразға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін сауда жолы Орталық және
Шығыс Қазақстанды басып өтіп Сарыарқа даласы мен Алтай және Манғолияға
бағытталады. Бұл жерде көшпелі тайпалар мекендеген. Мұндағы Сарысу, Кеңгір,
Жезді өзендері жағалауларында және Ұлытау етегі мен Ертіс өзені
жағалаларында орта ғасырлық егіншілік-қалалық мәдениет дамиды. Оның үстіне
мыс, қалайы, қорғасын, күміске бай сонау қола дәуірінен игере бастады, ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, металл балқытушылар, мысшылар мен
күміс бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтерген. Мал, жүн, былғары,
металл тәрізді шикізат қорына бай Орталық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне, оның ішінде халықаралық байланысқа тартылады және көптеген керуен
жолдарымен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізіледі. Тағы бір сорап Ханжолы яғни
бұл жол Тараздан шығып Талас өзенінен төмен қарай өрлеп Мойынқұм мен
Бетпақдала шөлдері арқылы Атасуға бағытталады.
Жалпы алғанда кез келген географиялық ортада өмір сүрген қалалар мен
мемлекеттердің өткен тарихы мен бүгінгі хал-ахуалын бағамдау арқылы,
болашаққа дұрыс болжам жасай аламыз. Халықаралық сауда жолдарының қалалар
мен елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуында қаншалықты маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz