Қазақстан, Ұлыбритания және Канада елдерінде жалпы білім беретін мектепте жаратылыстану пәнін оқыту ерекшеліктері (салыстырмалы сипатта)
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
МАГИСТРАТУРА 6N0103 – Педагогика және психология
даярлық бағыты
Қазақстан, Ұлыбритания және Канада елдерінде жалпы
білім беретін мектепте жаратылыстану пәнін оқыту ерекшеліктері
(салыстырмалы сипатта)
Педагогика магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Магистрлік диссертация
Орындаған: ___________________________________ _ Джаксынкаева Ж.Т.
Ғылыми жетекшісі: _______________________п.ғ.д., проф. Құсайынов А.Қ.
Қорғауға жіберілсін:
Жалпы педагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д., проф. ____________________________Құсайын ов А.Қ.
Алматы 2007.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Жалпы білім беретін негізгі мектептердегі физиканы оқытудың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Ұлыбритания және Канада елдерінің орта мектептегі физиканың дәстүрлі
курсынмодернизациялау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Физиканы оқытуға әзірлеу үшін оқушылардың қабілетін дамыту
қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.1 Физиканың базалық курсын құрудың
принциптері ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жоғары білім беретін мектептерде физика пәнін оқытудағы
тәрбиелік-эксперимент
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманат ету – Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуы тиіс –
деген сөзінің білім беру жүйесіне де тікелей қатысы бар деп білеміз.
Себебі, болашақ ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқының сан ғасырлар бойы
жинақтаған ұлттық тәрбие мұрасы да ұлттық мәдениетіміздің ажырамас құрамды
бөлігінің қатарынан саналады. Сол себепті қазақ халқының отбасындағы және
мектепке дейінгі тәрбие үрдісін, бастауыш, жалпы орта және арнаулы орта
білім беру жүйесіндегі тарихи тәжірибелерді жинақтап, оларды қорыту және
солардың негізінде бүгінгі мектептеріміздегі оқу–тәрбие процестерін қайта
зерделеу, қазақ мектебін бүгінгі өркениетті елдердегі мектептер қатарына
жеткізу жолдарын қарастырудың қажеттілігі анық байқалады.
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
білім беру жүйесінің міндеттері қатарында жас ұрпақты азаматтық пен
елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасын сүюге, әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет–ғұрпы мен дәстүрлерін т.б. қазіргі
заман зерделеу, оқып үйрнеу қажеттіліктері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан -2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әлауқатының артуы
атты жолдауына орай қоғамның білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіруге
деген талап-тілектерінен туындайды [1] . Қазақ елінің Ата Заңында жалпы
орнта білімнің баршаға міндеттілігі жүктелген. Осыған байланысты білім беру
саласындағы мемлекет саясатын анықтайтын Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңына бірқатар өзгерістер енгізілуде [2]. Оның бірі – Республика
мектептерінің міндетті білім беруге көшуі және мектептің жоғарғы сатысының
көп бағдарлы болуы, сондай-ақ кәсіби училищелердің орта білім жүйесіне
қосылуы [3]. Мысалы, физика пәні бағдарлы болып есептелмейтін мектептер
мен сыныптарда базистік оқу жоспары бойынша бұл пәнге берілетін оқу
жүктемесі біршама қысқарды. Ал олардың біразында 9 сыныптан кейін физика
пәнін өте аз сағатпен оқыту нұсқалған. Келешекте физиканың жүйелі курсының
тоғызыншы сыныппен аяқталу қажеттігі байқалды. Қазіргі кезде 7-8
сыныптарда пропедевтикалық физика, ал 9 сыныпта физиканың жүйелі курсының
бір бөлімі-механика ғана оқытылады [4]. Малекулалық физика, электродинамика
және кванттық физика негіздері бойынша тоғызыншы сынып бітірген оқушылар
мағлұмат алмайды. Алайда, ғылымның қазіргі даму деңгейінде зат құрылысы
жайындағы толық әрі түбегейлі мағлұматты кванттық физика ғана бере алады.
Сонымен бірге 7-9 сыныптардағы физика, химия пәндері оқу
бағдарламаларының мазмұнына жүргізілген талдау ондағы қажетті пәнаралық
байланыстардың толық пайдалынылмай қалып отырғандығын көрсетеді. Ал бұл
дүниетанымның біртұтастық принциптерінің бұзылуына әкеп соғады.
Міндетті базалық білім, білік және дағдыны қалыптастыруға арналған оқу-
әдістемелік құралдардың жоқтығы да күрделі қиындық туғызады. Дарынды,
білімді жастар ған егемен еліміздің экономикасын жетілдіріп, еліміздің
ертеңін ойлай алады. Сондықтан да уақыт талабы оқушыларға сапалы білім
берумен бірге олардың өзіндік жұмыс жасау қабілетін жетілдіруді, ақыл-ой
белсенділігін дамытуды міндет етіп қойып отыр.
Білім мазмұнын іріктеудің теориялық негіздерін жасау мен пәндік оқу
бағдарламалық құрудың жолдарын анықтауда В.В.Давыдов, В.М.Монахов,
В.В.Фирсов, М.Н.Скаткин сияқты ғалымдар еңбектерінің маңызы ерекше [5,6,7].
Соңғы кезде жалпы орта білім мазмұнын негіздеуге бағытталған бірқатар
зерттеулер жарық көрді (Л.Я.Зорина, В.В.Краевский, В.С.Леднев, И.Я.Лернер,
И.И.Логвипов, А.М.Сохор және т.б.) [8,9,10]. Бұл еңбектер білім мазмұнын
әрі қарай жетілдіру мен дамытудың қажеттігі, оқыту мен тәрбиенің
біртұтастығын жүзеге асыру және оқушының өзбетінше ойлау қабілетін дамыту
(В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.А.Менчинская), [11,12,13,14,15,16] үздіксіз
білім мазмұнының теориясын жасау (В.С.Леднев), мазмұнды негіздеу
(Л.Я.Зорина, И.К.Журавлев және т.б.), педагогикадағы жалпы білім
тұжырымдамасының дамуы және мектептегі жалпы орта білім мазмұнын жетілдіру
(М.Н.Скаткин, В.В.Краевский) сияқты күрделі проблемаларды шешуге
бағытталды. Мектептің физика курсының мазмұнын жетілдіру проблемасы
(Мирослава Журавска, Польша) қарастырылған докторлық диссертацияларды
жатқызуға болады [17].
Сондай-ақ бірқатар әдіскер ғалымдардың (В.А.Фабрикант, А.В.Перышкин,
С.Е.Каменцкий, В.Г.Разумовский, Н.А.Родина, А.А.Пинский, С.Я.Шамаш,
Э.Е.Эвенчик, Л.С.Хижнякова, Ю.И.Дик, А.Б.Мәженова, С.Ш.Қабаканова және
т.б. еңбектерінде жалпы білім беретін орта мектептің физика курсының
мазмұнын жетілдірудің кейбір тенденциялары айқындалған
[18,19,20,21,22,23,24,25,26].
Соңғы уақытта физикалық білім мазмұнын жаңарту проблемасы бойынша
еңбек етіп жүрген бірқатар ғалымдарды атауға болады: Балашов М.М.,
Гладышева Н.К., Мамбетакунов Э.М., Гуревич А.Е., Нурминский И.И., Тарасов
Л.В., Фадеева А.А. және т.б. [27,28,29,30].
Қазір Қазақстанда салыстырмалы педагогика саласы пайда бола бастады.
Салыстырмалы педагогиканың негізін салушылар: Марк Антуан Жюльен Парижский;
Сорбон университетінің профессоры Виктор Кузен; неміс педагогтері
Ц.А.Крузе, Ф.Тирш, Ф.Харкорт; америка педагоггері Г.Манн, Г.Бернард,
К.Стоу, Ч.Турбер, А.Флекснер; ағылшын педагогі М. Сэдлер және т.б.
Ғалымдардың көрсетуінше, салыстырмалы педагогиканың қажетгілігі
әлеуметтік–экономикалық және саяси реформалар кезінде ерекше күшті
сезіледі.
Салыстырмалы педагогика ХХ ғасырдың ортасынан бастап тез қарқынмен
дамыды: 1951 жылы Гамбургте салыстырмалы педагогиканың теориялық
мәселелерін зерттеу мақсатымен Педагогика институты құрылды; 1956 жылы
АҚШ–та Салыстырмалы педагогика қоғамы кұрылды; 1957 жылы Висбаденде (ФРГ)
Педагогикалық орталық Ақпарат және кұжаттау орталығы болып өзгертілді; 1961
жылы Лондонда Салыстырмалы педагогиканың еуропалық қоғамы құрылды;
Севредегі Халықаралық педагогикалық зерттеулер орталығы жанынан
салыстырмалы педагогиканың франкотілді ассоциациясы құрылды. Салыстырмалы
педагогиканың Еуропалық қоғамының бөлімшелері Германия Федеративтік
Республикасында, Англия, Испанияд Бельгия, Канада, Австралия, Жапония жэне
т.б. елдерде ұйымдастырылды. Германия Федеративтік Республикасында
Майнадағы Франкфуртте педагогикалық зерттеулердің халықаралық институты
ашылды; салыстырмалы педагогика институттары Зальцбургте (Австрия), Кюсю
университетінде (Жапония), Токиодағы педагогикалық зерттеулердің
мемлекеттік университетінде, Хиросима университетінде (Жапония) бар. 1962
жылдан бастап Песталоццианум (Цюрих) жэне Ағарту қызметі (Вашингтон)
қызмет етеді.
Ресейдегі салыстырмалы педагогика ғылымының пайда болуы мен дамуы
Н.Даденков, П.Г.Мижуева, А.Музыченко, М.А.Поспелов, Я.Янжул тәрізді
ғалымдардың есімдерімен байланысты.
Соңғы кездері қазақстандық ғалымдар Қазақстандағы және шетелдердегі
білім беру мәселелерін салыстырмалы педагогика тұрғысынан зерттей бастады.
А.Құсайынов Германия және Қазақстандағы білім жүйелерінің түрлі
аспектілерін ғылыми–педагогикалық тұрғыдан салыстыра отырып, дәйекті
зерттеулер жүргізіп келеді. Б.Айсакова Жапониядағы колледждерде маман
кадрлар әзірлеу мәселесіне назар аударады. Медициналық білім саласында
салыстырмалы педагогика мәселелері бойынша Т.Муминов, Н.Сейтмұхамбетова,
Л.Палькова, Ф.Оразаеваларды атап айтуға болады. Қ.Мусиннің еңбектері
Англия, АҚШ, Ресей және Қазақстандағы педагогика ғылымдарына арналған
[30,31,32,33,34,35,36,37,38].
Қазақ халқының едәуір бөлігі Қытай, Түркия және ТМД елдерінде
тұратындығы белгілі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан
бастап шетелдерде тұратын қазақ диспораларының рухани орталығына айналды.
Ол 1991 жылдан бері бірнеше рет Дүниежүзілік қазақтар құрылтайын шақырып,
Қазақстаннан тыс жерлердегі қандастарымыздың басын қосып, көптеген
көкейтесті мәселелерді көтерді. Солардың қатарында шетелдердегі
шетелдердегі қазақтар арасында білім беру, оларға оқулық, оқу құралдары
арқылы жәрдемдесу мәселелері ескерілді. Қазақстандағы жоғары оқу
орындарына шетелдердегі қазақ балаларын тарту, оларға арнайы квота бөлу
тәрізді шаралар жүргізіліп келеді.
Біздің республикамызда физика пәнінің мазмұнын құру мәселесімен
Р.Башаров, М.А.Құдайқұлов, А.Қалиев, Б.М.Бүйсембаев, Қ.Айдаров және т.б.
ғалым-әдіскерлер айналысып, 5-6 түрлі физика бағдарламасының жобасын
талқыға ұсынды [54,55]. Салыстырмалы педагогика негізінде Нұрғалиева Қ.,
Құсайынов А.Қ., Мусин Қ.С. және т.б. ғалымдар еңбектерінде мазмұндалған.
Сонымен Ұлыбритания, Канада және Қазақстан елдерінде жалпы білім беру
мектептерін салыстыра зерттейтін арнаулы жұмыстың жоқ екенін дәлелдейді.
Дамыған шет елдердің білім беру жүйесіндегі жағымды тәжірибелер мен оны
Қазақстанда пайдалану дәрежесінің арасында туындап отыр. Оны жою үшін
Қазақстандағы білім беру жүйесін тиімді түрде өзгертудің педагогикалық
жағдайларын зерттеу қажет.
Жоғарыдағы мәселе бойынша Ұлыбритания, Канада елдеріндегі және
Қазақстандағы орта мектептерде жаратылыстану пәндерін салыстыра зерттеп,
ұтымды тәжірибелерді пайдалану жолдарын анықтау қажеттілігі бола тұрса да,
ол бойынша бірде–бір зерттеу жұмысының жоқтығы мәселенің қайшылығын
көрсетеді. Бұл қайшылықтың шешімін табу қажеттілігінен мәселенің
көкейтестілігі көрінеді. Осы көкейтесті мәселені шешу мақсаты зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Қазақстан, Ұлыбритания және Канада елдерінде жалпы
білім беретін мектепте жаратылыстану пәндерін оқыту ерекшеліктері деп
алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Жалпы білім беретін мектептің негізгі сатысындағы
физиканың жүйелі курсының мазмұнын құру және оны оқытудың әдістемесін
жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Физиканың негізгі ұғымдары мен іргелі заңдарына ғылыми-әдістемелік
талдау жасау.
2. Әлемнің қазіргі заманғы ғылыми бейнесіндегі физиканың алатын орнын,
мазмұнды жетілдірудегі пәнаралық байланыстардың ролін, мектептің физика
курсының мазмұнын жетілдіру тенденцияларын айқындау.
3. Негізгі мектеп физикасының жүйелі курсындағы іргелі теориялар мен
заңдарды оқыту әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік
тексеруден өткізу.
Зерттеу нысаны – Қазақстан және шетел мектептеріндегі физиканы оқыту
процесі.
Зерттеу пәні – негізгі мектептің физика курсының мазмұны және оны
оқытудың әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер физика пәні білім беру стандарты
талаптарынан асатын шетелдік оқыту үрдісінде оқытса, онда оқушылардың
физикадан білімі тереңдейді және олар физикадан алған білімін басқа
пәндерді меңгеруде де пайдалана алатындай деңгейге жетеді, өйткені физика
пәнін оқыту үрдісінде оқушылардың оқуға деген ынтасы мен қызығушылығы және
логикалық ойлау қабілеті жетілдіріледі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - Әлемнің ғылыми бейнесі жөніндегі және
таным процесі жайлы философиялық көзқарастар, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты жолдауы, Қазақстан
Республикасының Заңы, алыс-жақыны шетелдердің алдыңғы қатарлы педагогтары
мен әдіскер ғалымдарының зерттеу мәселесіне қатысты іргелі еңбектері, білім
тұжылымдамалары және білім беру саласына байланысты басқа да құжаттар.
Жетекші идеясы – негізгі мектептері физикалық білімнің мазмұнын таңдау
ғылыми тұрғыда негізделсе, құрылымы оқушылардың жас ерекшеліктеріне орай
және пәнаралық байланыстар негізінде дұрыс түзілсе ғана жеткіншектердің
ақыл-ой әрекеті дамып, танымдық, шығармашылық қабілеттері артады,
нәтижесінде олардың табиғат жайлы біртұтас ғылыми көзқарасы қалыптасады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы -
- жалпы білім беретін мектептегі физикалық білім мазмұны құрылымының
сызықтық болып түзілуі.
- Физиканың іргелі теорияларын неғұрлым ертерек, яғни, негізгі мектеп
көлемінде оқытудың қажеттігі мен мүмкіндіктерінің негізделуі.
- пәнаралық, жалпы пәндік сипаттағы ұғымдарды жаратылыстану пәндерімен
үйлестіре оқытудың тиімділігі мен мүмкіндігінің негізделуі.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы -
Негізгі мектепке арналған физиканың жүйелі курсының ұсынылып отырған
мазмұнының жобасы мен оны оқыту әдістемесін жаппай мектеп тәжірибесіне
жетілдіруде басшылыққа алынған идеялар, принциптер мен критерийлер
жаратылыс ғылымы тобына жататын басқа да пәндер мазмұнын құруда пайдалану.
Орындалған жұмыстың сенімділігі мен зерттеу нәтижелерінің дұрыстығын
оның дидактиканың теориялық қағидаларына қайшы келмейтіндігі және зерттеуде
қойылған міндеттерді шешудің мүмкіндігін растайтын тәжірибелік тексеру
нәтижелері көрсетеді.
Зерттеу әдістері –
1) мемлекеттік арнайы деректік құжаттарды, заңдарды зерделеу;
2) психологиялық, педагогикалық, арнайы және әдістемелік әдебиеттерді
теориялық, тарихи-генетикалық, жүйелілік-құрылымдық тұрғыдан;
3) құрылған мазмұнның тиімділігін тексеру мақсатында бағдарламаны
тәжірибелік тексеруден өткізу және оның нәтижелерін білім элементтерін
есепке алу арқылы өңдеу.
Қорғауға мыналар ұсынылады –
- физиканың іргелі теорияларын неғұрлым ертерек, яғни негізгі мектеп
көлемінде оқытудың қажеттігі мен мүмкіндігінің негіздемесі,
- Қазақстан және шетелдердің негізгі мектептің физика курсының мазмұны
және оны құрудың ғылыми-әдістемелік негіздемесі,
- физиканың іргелі теориялары мен заңдарын негізгі мектепте оқыту
әдістемесі.
Диссетация құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу мәселесінің көкейкестілігі мен маңызы
негізделген, жұмыстың мақсаты, оъектісі, пәні анықталған, зерттеудің
міндеттері болжамы құрылған, әдіснамалық негізі, басты идеясы, ғылыми
жаңалығы, практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен кезеңдері ашылып
көрсетілген, қоршауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижесінің дәлелділігі
баяндалған.
Жалпы білім беретін мектептерде физика пәнін оқытудың теориялық
негіздері атты бірінші тарауда зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттерге,
жалпы білім беретін мектептерде физика пәндерін оқытудың мазмұнына,
әдістеріне, құралдарына сипаттама беріледі. Қазақстан, Ұлыбритания және
Канада елдерінде физика пәнін оқытудың жүзеге асырылуына салыстыру
өлшемдері мен көрсеткіштері, модельдері, ұқсастықтары, айырмашылықтары,
ерекшеліктері көрсетілді.
Жалпы білім беретін мектепте физика пәнін оқытудың әдістемесі атты
екінші тарауда физикалық білімнің ұсынылып отырған мазмұны, оны оқытудың
әдістемесі, пән аралық байланыстарды жүзеге асырудың әдістемелік
сипаттамасы берілген, бағдарламаны тәжірибелік тексеру кезінде орындалған
жұмыс түрлері, алынған нәтижелер баяндалған. Оның нәтижелерін білім
элементтерін есепке алу әдісі арқылы өңдеуде алынған қорытындылар берілген.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері бойынша алынған негізгі тұжырымдар
келтірілген.
1 Жалпы білім беретін мектептерде физика пәнін оқытудың теориялық
негіздері.
1.1 Жалпы білім беретін негізгі мектептердегі физиканы оқытудың жағдайы
Білім мазмұнын жетілдірудің проблемасы педагогика ғылымының қалыптасу
кезеңдерінің қайсысында да ең өзекті мәселенің бірі болады.
Физикалық білім берудегі елеулі қайта құрулар 60-70 жылдары басталды.
Ол кезеңдегі жүргізілген білім мазмұнын қайта құру жалпыға бірдей білім
беру мен мазмұнның ғылыми деңгейін көтеруді мақсатты етті [24]. 5 жыл өткен
соң әдіскер ғалымдар мен мұғалімдер бұл жаңа бағдарламаның артықшылығымен
бірге кемшіліктерін де айқындап, кезінде сәйкес ғылыми еңбектерді журнал
беттерінде жариялап отырды. Ол пікірлер 78-80 жылдары дайындалған
жетілдірілген бағдарламада ескерілді. 1981 жыл бұл бағдарлама орта
мектептерге енгізілді. Ондағы басты жаңалық пәнаралық байланыстар мен
оқушылардың білімдері мен біліктіліктеріне қойылатын талаптардың анықталуы
және бағалау нормасының енгізілуі болды [62]. Сонымен қатар кейбір оқу
материалының берілуі нақтыланды. Сол кезде физиканы оқытудың әдістемесінде
жаңа тенденция пайда болды, ол білімді ілгері физикалық теориялар негізінде
генерализациялау арқылы физика курсын жеңілдетуге бағытталды [24].
80-90 жылдардағы кезең оқыту мақсатындағы негізгі акцентті пәндік білім
мен біліктілікті қалыптастыру мен оқушылардың ақыл-ойын дамытуда қажетті
мәліметтерді жинақтаған, өз бетімен ой тұжырымдай алатын, ғылыми
мәселелерді әлеуметтік және жеке тұлғалық маңызы бар мәселелермен
байланыстыра ұғынуға қабілетті азамат тәрбиелеуге бұрумен сипатталды.
Бірақ соңғы кезде мектептегі физикалық білімге қоғамның қоятын
талаптары мен оқытудың қазіргі қолданылып жүрген әдістемелік жүйесінің (оқу-
тәрбие процесінің мақсатын, мазмұнын, әдістерін, құралдары мен ұйымдастыру
формаларын қамтитын) арасындағы, яғни
- қоғамның мектеп бітірушілерге қойып отырған талаптары мен олардың
әрқайсысының нақты физикалық білімі, дүниетанымы, мәдениеті, әлеуметтік
белсенділігі арасындағы.;
- жалпыға бірдей орта білім беру міндеті мен оқыту нәтижесінің сапасы
жоғары болуын талап ету арасындағы;
- әлемнің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастырудың қажеттігі мен оқу
пәндерінің алшақтығы арасындағы;
- әр жастағы оқушының психо-физиологиялық ерекшеліктері мен физика
курсы мазмұнының көлемі, оқыту мерзімі, реті, күрделілік деңгейі
арасындағы;
- білім беру жүйесінің бір орталыққа бағынушылығы мен осы мәселені
шешудегі еркіндік пен ұлттық аймақтық құқықтың шектелу арасындағы қарама-
қайшылықтардың арта түскендігін оқыту мен тәрбиелеудің қалыптасқан
тәжірибесін талдаудан айқындалып отыр.
Біздің ойымызша, бұл қиындықтардың туындау себебі, жалпы 70-90 жылдар
аралығында бұрынғы социолистік достастық елдерінің ешбірінде жаңа сападағы
курс жасалмады [63]. Физикалық білімнің мазмұнын жетілдіру барлық жағдайда
тек оған жаңа бір элементтер, талдаулар немесе бөлімдер қосу арқылы ғана
жүргізілді. Білім мазмұнын қайта құрудағы мұндай жарым-жартылай іс-
әрекеттер ондағы кемшіліктерді тереңдете түсті. Мәселен, осыдан 30 жыл
бұрын И.К.Кикоин мен А.К.Кикоиннің механикаға арналған Физика – 8 оқулығы
шыққан кезде оның тілі оқушылардың түсінуіне қиындық келтіріп, көптеген
педагогтардың назарлығын туғызды. Бірақ соған қарамастан, әлі күнге дейін
дәстүрлі мектепте осы оқулық қолданылып келеді. Мінеки, оқулық көлемін
осылайша механикалық жолмен ұлғайту оқу материалы жүктемесінің артып
кетуіне, ал кей жағдайда тіпті физика курсы мазмұнының органикалық
байланысы мен оның тақырыптарға дұрыс бөліну үлесінің бұзылуына әкеп соқты.
Соның салдарынан, оқу бағдарламасы оқу мазмұны мен көлемі жағынан шамадан
тыс көп материалды қамтиды да, бөлінген уақыт мөлшеріне сәйкес келмейді.
әрі оны міндетті түрде меңгеруді барлық оқушылардан талап ету олардың
кейбіреуінің оқу жүктемесін ауырлатып жіберіп, ал кейбіреуінің ынтасы мен
жігерін дамытуға кедергі болып отыр. Жалпы 80-жылдардың басынан бастап
ғылымның идеялық мазмұны мен оқу пәнінің арасында алшақтық пайда болды
[63]. Релятивизм идеясы, кванттық көзқарастар жеткіліксіз дәрежеде
қамтылды; іргелі теорияларды оқытуға көп көңіл бөлініп, эксперимент
жүргізуге, есеп шығаруға, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға,
біліктілік пен дағдыны бекітуге, ғылымның өзекті мәселелерін талқылауға
уақыт жетіспеді. Көп жағдайда пәнаралық байланыстар, оқу материалының
мазмұнын саралау ойдағыдай шешілмеді.
Мінеки, бүгінгі күні осы аталған қиындықтарды жеңіп, мектепте физиканы
оқыту мәселесін өміріміздің басқа да салалары сияқты түбегейлі өзгертудің
мүмкіндігі айқындалып отыр. Оның мәнісі мынада.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет болуына байланысты Қазақстан Республикасы
Конституциясы қазақстандықтар үшін ендігі уақытта жалпы орта білім алуды
міндеттеп отыр. Оның үстіне қазіргі кезде пайдаланылып жүрген физика
бағдарламасы мен оқулығы міндетті базалық деңгейінен біршама жоғары.
Білім мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің оқу жоспарындағы
физиканың базалық деңгейі мына бағдарламалар бойынша жүзеге асырылады:
- білім берудің негізгі бағдарламасы (7-9 сыныптар);
- бағдарлы білім беру бағдарламасы (10-11 сыныптар).
Мектептің негізгі сатысына (7-9 сыныптар)арналған БНБ жалпы білім
беретін деңгейде анықталады.
Мектептің жоғары сатысына арналған БНБ-ның базалық мазмұны екі бағдар
бойынша анықталады:
- қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы мектептерге (сыныптарға) арналған
оқу пәні ретіндегі физиканың базалық мазмұны;
- жаратылыстану-математикалық бағдардағы мектептерге (сыныптарға)
арналған оқу пәні ретіндегі физиканың базалық мазмұны [64].
Қазақстанда Физика пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі
Физика пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі БНБ –ға сәйкес:
1. Мектептің негізгі сатысында (7-9 сыныптар) – аптасына алты сағатты,
оқу жылында 204 сағатты, оның ішінде:
7- сыныпта – аптасына 2 сағат, оқу жылында 68 сағат,
8-сыныпта – аптасына 2 сағат, оқу жылында 68 сағат,
9 сыныпта – аптасына 2 сағат, оқу жылында 68 сағат құрайды.
2. Мектептің жоғарғы сатысында (10-11 сыныпта) оқытудың бағдарына
қарай:
а) қоғамдық-гуманитарлық бағдарда аптасына 2 сағатты, әрбір сыныпта 1
сағаттан, оқу жылында 34 сағатты, барлығы 68 сағатты,
ә) жаратылыстану-математикалық бағдарда аптасына 6 сағатты, әрбір
сыныпта 3 сағаттан, оқу жылында 102 сағатты, барлығы 204 сағатты құрайды
[64].
Тағы бір күрделі қиындық: міндетті базалық білім, білік және дағдыны
қалыптастыруға арналған оқу-әдістемелік құралдар жоқтың қасы. Осы күнге
дейін орта мектепке қажетті оқулықтар бағдарлама мен оқу құралы Ресей
мектептерінен алынып отыр. Алайда, қазір Қазақстан мен Ресейдің орта білім
беретін оқу жүйесінде алғашқы алшақтық көріне бастады., ол негізі
тоғызжылдық мектеп статусына қатынасты: Ресейде негізгі мектептен кейін
оқушының орта арнайы оқу орындарына техникум, училище түсу құқы
сақталады., ал бізде колледждерге оқушыларды тек орта мектеп бітірген соң
ғана қабылдайды. Бұдан шығатын қорытынды: негізгі мектептегі физикалық
білімнің мазмұнын, құрамы мен құрылымын, оны оқытудың әдістерін
өзгертпейінше, мектептегі физикалық білім беру жүйесін шынайы қайта құру
мүмкін емес.
И.И.Нурминский мен Н.К.Гладышева өз бағдарламасында негізгі мектептің
8-9 сыныптарында физиканың жүйелі курсын оқытуға арналған [65]. Бұл
бағдарлама оқушыларға түсінікті деңгейдегі және кез-келген бағдарлы
мектептің жоғарғы сыныптарында оқуды жалғастыруға қажетті және жеткілікті
білім мен білік жүйесін қамтамасыз етуді көздейді, әрі курс аяқталған
сипатта; бағдарламаның мазмұндық бөлігінің біразы, білім беруді саралау
мақсатымен, жұлдызша арқылы белгіленген; оның екінші бөлігінде негізгі
мектепті бітірушілер меңгеруге тиіс білім мен іскерлік жүйесі
тағайындалған. Алайда бұл бағдарлама 5-7 сыныптарда оқытылған
Жаратылыстану курсының логикалық жалғасы болып табылады: жылдамдық,
тығыздық, ауырлық және серпімділік күштері, дыбыс, жарық көздері т.б.
ұғымдар сол курста қарастырылып кеткен деп есептеледі, ал біздің
республикадағы мемлекеттік базистік оқу жоспарында мұндай курс жоқ;
екіншіден, бұнда 8 сынып Механика курсын зерделеуден басталады,
үшіншіден, оқу материалының қайталанып, шашыраңқы берілгендігін байқауға
болады; оның үстіне, материал көлемі біздегі бөлінген апталық жүктемеге сай
келмейді. Осы себептерден біз бұл бағдарламаны қабылдап ала алмаймыз.
Негізгі мектептің 8-9 сыныптарына арналған Д.Ф.Киселев пен
А.А.Фадееваның бағдарламасы Қоршаған орта (1-4 сыныптар) және
Жаратылыстану (5-7 сыныптар) курстарының жалғасы болып табылады [65].
Мұнда жаратылыстану мен физика курстары біртұтас жүйе болып отырып,
оқушыларға жоғарғы мектепте, сонымен қатар физика-математика бағдарындағы
мектептер мен сыныптарда оқуын жалғастыруға қажетті базаны құрайды. Бұл
бағдарлама Электродинамика бөлімімен аяқталады, ал кванттық физиканың
мәселелері қамтылмай қалған.
Дәл осы секілді М.М.Балашовтың бағдарламасы да Электродинамикамен
аяқталған, яғни онда тек классикалық физика ғана беріліп, қазіргі заманғы
физиканың материалдарын қарастыру көзделмеген.
Ю.И.Дик пен Н.К.Гладышваның 7-9 сыныптарға арналған физика
бағдарламасына келсек, ол ауыл мектептеріне арналған. Соған сәйкес онда
мұғалімнің аз оқушыны қамтитын сыныптардағы жұмыс ерекшелігі ескерілген
[65].
Ал Р.Башаровтың жетекшілік етуімен дайындалған интеграциялық Физика
және астрономия курсының бағдарламасына келетін болсақ, бұл бағдарламаның
ерекшелігі: біріншіден, онда физика мен астрономияны интеграциялау
көзделген, оның сәйкес бағдарламалардағымен салыстырғанда сәтті шыққандығын
айту керек; екіншіден, ол физикаға бөлініп отырған апталық жүктемеден артық
уақыт мөлшеріне есептеліп құрылған; үшіншіден, физиканың негізгі мектепке
арналған курсының концентрлік құрылымы таңдалып алынған, төртіншіден, курс
жарық құбылыстарын зерделеуден басталады [65]. Әйтсе де, бұл бағдарламаны
альтернативті бір нұсқа ретінде қабылдап, пайдалануға болады деп
есептейміз.
Бұл жүргізілген талдаудан осы қарастырылған бағдарламалардың қай-
қайсысында болмасын, көңілге қонымсыз жақтарымен бірге, елеулі
артықшылықтарды да бар екені байқалады. Біздің мақсатымыз оларды тегіс
жоққа шығару емес, керісінше, мүмкін болса, пайдалану, оларға сүйену [66].
Біз өз зерттеуімізде кейбір дамыған шет мемлекеттердегі физиканы
оқытудың күйі мен ондағы физикалық білім мазмұнын жетілдіруге байланысты
мәселелерді де қарастырған дұрыс деп есептедік. Бұл орайда, әсіресе
Ұлыбритания, Канада, Швеция, АҚШ, Жапония, Франция, Венгрия, Польша және
т.б. елдердің педагогикалық тәжірибесін ескерген жөн. Осыған байланысты
жүргізілген талдаулар шетел мектептерінде де оқу материалының орналастырылу
реті әр түрлі екендігін көрсетеді. Мысалы, Швецияда толық орта білім жүйесі
тоғыз жылдық негізгі мектеп пен интеграцияланған гимназиялық мектептен
тұрады. Физика жеке пән ретінде 14-15 жастағы (7-9 сыныптар) барлық швед
оқушылары оқиды. Мұндағы физиканы оқытудың мақсаты – басқа жаратылыстану
пәндері сияқты, оқушылардың табиғат құбылыстары және адам әрекеті жайлы
білімдерін кеңейту болып табылады. Физика курсының мазмұны мен құрылымы
кестеде келтірілген.
Соңғы жылдары оқулық тексінің біраз бөлігін студентпен алмастыру
арқылы оның көлемі азайтылып, оқулыққа бірқатар өзгерістер енгізілді
Авторлардың пікірі бойынша, бұл қызықты суреттер оқушылардың оқуға деген
ынтасын арттырып, қарастырылатын құбылыстың мағынасын түсінуді жеңілдетеді.
Сонымен қатар оқулықта пәнге деген ынтаны арттыратын қызықты фактілер,
тарихи мағлұматтар, анықтамалық мәліметтер, кейбір техникалық объектілер
мен тұрмыстық техникалық құралдардың сипаттамалары беріледі. Кітаптағы оқу
матнриалы қысқаша баяндалатын болғандықтан, ол суретті анықтамалыққа
ұқсайды. Мысалы, оқулықтың 231 бетіне 670 суреткеледі (оның тек шамааен 14-
і ғана ақ-қара түсті).
Швед оқулығы мен бағдарламаларының тағы бір ықыласқа лайықты жағы олар
швед оқушыларын қазіргі қоғамның тұрған өзекті мәселелермен, соның ішінде
энергияны тиімді пайдалану, қоршаған ортаны қорғау, ядролық реакторлардың
қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету проблемаларымен таныстырады.
АҚШ мектептерінде физика пәні оқушылардың қалауы бойынша тек жоғарғы
мектептің ХІ-ХІІ сыныптарында оқытылады. Төменгі орта мектептерде химия,
биология, физика сұрақтары енетін жалпы жаратылыстану курсы оқытылады.
Кейбір мектептерінің физикадан берілетін ұғымдарды біздің VII-VIII
сыныптағы физика курсына сәйкес келеді, ал кейбіреулері одан да төмен.
Жалпы соңғы кездері Америка елдерінің мектебі үшін оқу материалының мынадай
жолмен берілуі дәстүрлі деп есептелініп жүр. Қазіргі кезде Америкада оқулық
ретінде ұсынылып отырған физиканың 14 курсы бар. Оқулықты мұғалім өзінің
қалауына қарай және оқушылардың білім деңгейіне сәйкес таңдап алуға
мүмкіндік берілген.
Экономикасы аса дамыған ел – Жапонияда жеткіншек ұрпаққа терең де
тиянақты білім берудің қамын ойлау, бұрыннан қалыптасқан дәстүр болып
табылады. Жапонияның бастауыш және төменгі орта мектебінде интеграцияланған
Жаратылыстану курсы оқытылады.
Бастауыш мектептегі (1-6 сыныптар).
Жаратылыстанудың мақсаты – оқушыларды өзбетінше жасалатын эксперимент
жұмыстары мен бақылаулар нәтижесінде табиғат құбылыстарымен таныстыру,
табиғатты аялауға дағдыландыру.
Төменгі орта мектепте (7-9 сыныптар) жаратылыстану курсы эксперимент-
сипаттама түрінде беріледі. Оның мақсаты – табиғат құбылыстарын өз бетімен
түсіне білуге дағдыландыру. Оқу материалының мазмұнына физикалық заңдарды
(формулаларды) сандық сипаттауға қарағанда табиғат құбылыстарын танып білу
әдістеріне және физикалық заңдар мен заңдылықтар байқалатын нақты
мысалдарды қарастыруға көп көңіл бөледі.
Жапония орта мектебіндегі жаратылыстану курсында, оның теориялық жағы
қазіргі ғылыми түсінікке сәйкес келе бермегенмен, оқушылардың
эксперименттік жұмысына көп көңіл бөлінеді, мысалы: электрлік және
магниттік құбылыстарды бақылау; дыбыс қаттылығының тербеліс амплитудасына
тәуелділігін, жарық қасиеттерін зерттеу; жылу құбылыстарын бақылау т.с.с.
Төменгі орта мектепте оқушылардың жаратылыстану пәнінен алатын
білімдері төмен болуына байланысты, жоғарғы орта мектепте Жаратылыстану –
1, Жаратылыстану – 2 (элективті) қосымша курстары енгізілген. Сонымен
қатар оныншы және он бірінші сыныптар оқушыларының қалауынша оқытылатын
физиканың жүйелі курсы бар. Жаңа бағдарлама бойынша оған 140 сағат
бөлінген. Онда күш және энергия, Толқындар, Электр және
электромагниттік құбылыстар, Атом және атом ядросы тақырыптары
қарастырылады.
Жалпы Жапон мектебінде оқушылардың іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру
төменгі сыныптан жоғарғы сыныптарға өтуіне байланысты күрделене түседі.
Бұрынғы социолистік достастық елдерінің мектептерінде де физикалық
білімнің құрамы мен құрылымы түрліше. Мысалы, Венгрия физиктері әуелі
жылулық құбылыстардың тәжірибелері қарапайым әрі оңай демонстрацияланатын
болғандықтан, осы бөлімнен бастауды тиімді деп есептейді (Кесте 1).
Ал енді Польша мектептеріндегі физикалық білім мазмұнына келсек,
ондағы құрылым біздің дәстүрлі мектептердегі VII-XI сыныптардағыға
келіңкірейді. Бірақ оның кейіннен 4 жылдық орта мектепте лицейде
дамытылатыны байқалады.
Кесте 1 – Кейбір шетел мектептеріндегі физикалық білім мазмұнының
салыстырмалы көрінісі
Пән Оқу материалының қысқаша мазмұны
Швеция Зат: ұзындық, уақыт, қозғалыс: электр; Жер, ай мен
Физика планеталар; күш және жұмыс; жылу.
Оптика; магнетизм және электр тогын алу; дыбыс, дыбыс пен
кескіннің көмегімен коммуникацияны жүзеге асыру;
транспорттың физикалық негізі.
Атом; ядролық энергия; сәулелену; Күн және жұлдыздар,
Әлем; күш, қозғалыс және жұмыс; энергияның бүгігі мен
ертеңі; есептеу техникасы. Бұл сыныпта негізгі физикалық
ұғымдар (масса, күш, үдеу, қысым, жұмыс, қуат) қайталанып
және тереңдетіліп оқытылады, сондай-ақ қоршаған әлем
жайында шолу жасалынады.
АҚШ Физикалық шамалардың өлшеудің әр түрлі әдістері,
интеграцияланған статика, кинематика және динамика заңдары сандық
жаратылыстану деңгейде, зат құрылысының молекула-кинетикалық
курсы теориясының негізгі қағидалары, газ заңдары,
электростатика элементтері, тұракқты электр тогы заңдары,
электромагниттік құбылыстар, геометриялық және толқындық
оптика, атом және атом ядросының физикасы сапалық
деңгейде.
Жапония Табиғаттағы күштер және олардың тепе-теңдік шарты;
жаратылыстану сұйықтардың қысымы және оны жеткізу; денелердің кулондық
курсы YII-IX және магниттік өзара әсері; күштерді графикпен кескіндеу,
сыныптар оларды қосу және жіктеу, кері итеруші күш.
Қатты денелердің балқуы және қатаюы крис-талдануы;
заттың атом-молекулалық құрылымы; Электр тізбектерінің
негізгі заңдалықтары; ток күші және кернеу, олардың өзара
байланысы, металдардың кедергісі және оны өлшеу,
өткізгіштен электр тогы өткенде жылудың бөлінуі, катод
сәулелері, металдардағы және электролиттердегі тое.
Механикалық қозғалыс, санақ жүйесі және денелердің
бірқалыпты қозғалысы, механикалық жұмыс және қуат, электр
тогы мен жарықтың өндіретін жұмысы, потенциялдық және
кинетикалық энергия.
Венгрия Өзара, әсер, күш, қозғалыс. Инергия ұғымы. Өлшеу
Физика бірліктер жүйесі СИ. Дене қозғалысының өзгерісіне себеп
болатын өзара әсерлер.
Үйкеліс, ортаның кедергісі. Серпімді соқұы. Жердің
тартылыс күші. Электростатикалық және магниттік өзара
әсер дене мен өрістің өзара әсері ретінде.
Энергия. Жұмыс. Жылу. Энергия денелерді қыздыруға
қабілеттігі ретінде. Энергия ұғымын механикалық
құбылыстарға жалпылау. Джоуль-жылу мен энергияға ортақ
өлшеу бірлігі. Броундық қозғалыс. Диффузияны бақылау.
Материяның корпускулалық құрылысы жайындағы қорытынды.
Жылу құбылыстары. Жылу өткізгіштік. Жылу ағыны, жылу
шығару. Жылулық ұлғаю. Зат күйінің өзгеруі. Зат күйінің
модельдері. Энергияның сақталу заңы.
Электр тогы. Ток көзері. Тұтынушылар. Кернеу, ток күші,
кедергі. Ом заңы. Тұтынушыларды паралель және тізбектей
жалғау. Негізгі электрлік өлшемдер.
Сұйықтар мен газдардағы тепе-теңдік. Қысым. Судың қысымы
және аэростикалық қысым. Архимед заңы. Денелердің жүзуі.
Капиллярлық құбылыстар.
Жай механизмдер және жылу машиналары. Күш моменті. Жай
мехонизмдердің рычагтың көлбеу жазықтықтың, блоктың және
т.б. тепе-теңдік шарты. Бу машинасы. Іштен жану
двигательдері. Қуат және тиімділік ПӘК-і.
Денелердің қозғалысы. Дененің орны мен қозғалысының
салыстырмалылығы. Орташа жылдамдық. Орташа үдеу.
Инерциялды және инерциялды емес санақ жүйелері. Импульс
және импульстың сақталу заңы. Күш – импульстың өзара
жылдамдығы ретінде. Еркін түсу. Тербелістер, толқындар
сапалық деңгей.
Оптикалық қозғалыстар. Жарықтың түзу сызықты таралуы.
Геометриялық оптиканың негізгі құбылыстары. Линзалар,
айна, линза мен айнада кескіндер алу. Қарапайым оптикалық
құралдар.
Электр тогының әсері, электромагниттік индукция. Токтың
жылулық және магниттік әсері. Токты тұтынушылардың
жұмысы, олардың қуаты. Магнит өрісінің оны индукциялайтын
ток күшіне, тогы бар катушка орамдарының санына және
өзекшенің болуына нәуелділігі. Электромагниттік индукция
құбылысы. Тұрақты және айнымалы ток алу. Трансформатор.
Польша Денелердің қасиеттері. Материя құрылымы. Күштер және
Физика тепе-теңдік. Гидростатика және аэростатика.
Кинаматика. Динамика. Бүкіләлемдік тартылыс. Жылулық
процестерді энергетикалық талдау. Электр тогы.
Зарияд және электр өрісі. Магнит өрісі. Механикалық
тербелістер мен толқындар. Оптика. Атомдық физика.
Осы зерттеулерге сүйене отырып біз өз зерттеуіміз бойынша мектептердегі
физикалық білім мазмұнының салыстырмалы көрінісіне тоқталайық.
Кесте 2 – Қазақстан, Ұлыбритания және Канада мектептеріндегі физикалық
білім мазмұнының салыстырмалы көрінісі.
Пән Оқу материалының қысқаша мазмұны
Ұлыбритания және YII сынып. Бізді қоршаған тірі әлем. Өзіміз туралы
Канада мәліметтер. Электр тогы. Гравитация мен үйкелісті жеңу.
Жалпы От. Жарықты қолдану. Жұмыстағы ауа. Жыл мезгілдерінің
жаратылыстану ауысуы. Табиғи және жасанды тастар. Гүлдер мен тұқымдар.
курсы YIIІ сыныптар. Өсімдікткр мен жануарлар. Өнімдер және біз
(YII-IX сыныптар) оларды қалай тұтынамыз. Жұмыстағы магниттер. Аэроплан
қалай ұшады. Химикаттар мен жұмыс істегендегі
қауіпсіздік. Күн жарығы және жасыл өсімдіктер. Ауа
кеңістігіндегі өмір. Жердің кейбір көршілері. Жер бетінің
өзгерісі Жануарлар өмірінің циклдері. ІХ сынып:
Микроағзалар. Ағзының жұмысы. Электр тогының жұмысы.
Дөңгелектердегі қозғалыс. Күнделікті өмірдегі химиялық
өзгерістер. Атом. Ауа райы мен климат. Уақыт және
кеңістік. Су және оны қолдану. Ормандарды жабайы аңдарды
сақтау.
Физика Тепе-теңдіктегі күштер. Күштер және қозғалыс. Жұмыс және
(ХІ немесе ХІІ энергия. Механизмдер. Сұрақтар механикасы. Молекулалық
сынып) күштер. Механиканы тереңдету. Жылу – энергия түрі. Кеңею.
Жылуды өлшеу. Агрегаттық күйдің өзгеруі. Жұмыс және жылу.
Меншікті жылу сыйымдылық. Метерология. Тағы да жұмыс пәні
жылу туралы. Толқындық қозғалыс энергиясын түрлендіру.
Толқынның жалпы сипаттамасы. Дыбыс. Электромагниттік
сәулелену. Көрінетін жарық. Толқындық қозғалыс туралы
білімдерді жинақтау. Дыбыс және музыка. Оптикалық
құралдар. Электр тогы. Магниттілік. Токтың химиялық
әсері. Принциптердің кейбір қолдалынуы. Айнымалы ток және
электроника. Айнымалы ток. Ваккумдық түтік. Радио.
Теледидар. Термоядролық реакциялар. Айнымалы ток жұмысы.
Ядролық бөлім. Ядролық құрылым. Радиоактивтілік. Атом
ядросының бөлінуі. Термоядролық реакциялар. Ядро
энергиясын бейбіт жағдайда қолдану. Элементар бөлшектерді
үдеткіштер. Ядролық теорияның дамуы. Космос сәулелері.
Қазақстанда YII сыныпта. Физика және астрономия – табиғат туралы
негізгі сатысы ғылымдар. Заттың құрылысы. Қозғалыс. Масса және күш.
YII-IX сыныптарда Қысым. Жұмыс. Қуат. Энергия.
Физика және
астрономия YIIІ сыныпта: Жылу құбылыстары. Электр құбылыстары.
Электр магниттік құбылыстар. Жарық құбылыстары.
ІХ сыныпта: Қозғалыс және денелердің өзара әсерлесуі.
Тербелістер мен толқындар. Аспан сферасы және аспан
координаталары. Атом және атом ядросы. Ядролық энергияны
Жоғарғы сатысында пайдалану.
Х-ХІ сыныптарда Х сыныпта: Молекула-кинетикалық теория негіздері.
физика Молекулалардың жылулық қозғалысының энергиясы. Идеал газ
күйінің теңдеуі.
Газдар, сұйықтар және қатты денелердің қасиеттері.
Термодинамика негіздері. Электростатика. Тұрақты ток
заңдары. Магнит өрісі. Әр түрлі ортадағы электр тогы.
ХІ сыныпта: Электромагниттік индукция. Механикалық
тербелістер мен толқындар. Салыстырмалық теориясының
элементтері. Жарық квинттары. Атом құрылысы.
Мінеки, дамыған шет мемлекеттердегі физиканы оқытудың күйі мен ондағы
физикалық білім мазмұнын жетілдіруге байланысты жүргізіліп жатқан жұмыстар
жөнінде Физика в школе журналының әр жылдағы сандарында және басқа да
еңбектерде жарық көрген мақалаларға талдау жүргізу, жалпы соңғы уақытта ол
елдерде физикадан жүйелі де сапалы білім беруге үлкен мән беріліп
отырғандығын көрсетеді [17,29,59,66,67,68]. Оларда барлық оқушыларға
физикадан белгілі бір дәрежеде білім беру мен мектептің жоғарғы сатысында
физикалық білім беруді саралау мен топтау арқылы жүзеге асыру негізделуде.
Сонымен қатар ғылым, техника, қоғам дамуы мен тарихи материалға көбірек
көңіл аудару арқылы физика курсын ізгілендіру байқалады.
Зерттеу барысында біз бүгінгі таңда ұлттық мәдениетке негізделген
қазақ мектебінің қайта түлеуіне қажет екеніне, ондағы жас ұрпаққа білім
беру мен оларды дамыта отырып, тәрбиелеуде физиканың алатын орнына ерекше
мән беруіміз керек екеніне көз жеткіздік. Әсіресе, мектептің негізгі
сатысында физикадан білім беру өркениетті даму жолына бет бұрған тәуелсіз
еліміздің қазіргі кездегі әлеуметтік экономикалық даму деңгейіне сай болып,
ғылым мен техниканың өрістеу қарқынанда жауап беретіндей болуға тиіс екені
айқындалды. Осыған орай, оқушылардың білімін өз бетінше толықтыру, ғылыми
және әлеуметтік информацияның жедел ағымына ілесе білу дағдысын
қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл қойылуы керек деп есептейміз. Қорытай
айтқанда, негізгі мектептегі физикалық білім мазмұны да, оқытудың әдістері
де олар өмір талабына сәйкестендірілген жағдайда ғана педагогикалық
тұрғыдан дұрыс болары даусыз.
1.2 Ұлыбритания және Канада елдерінің орта мектептегі физиканың
дәстүрлі курсын модернизациялау мәселелері
Кедейлерді зерттеу тәжірибесі мен мүгедектерге арналған ұйымдардың
кеңеюіне байланысты XVIII ғасырдың алғашында Ұлыбританияда арнайы білім
беру саласы дами бастады. Бұл процесс өзіне білім беру мен қоса денсаулықты
да қамтыды. Сол кездерде саңырау немесе зағип балаларды оқытатын арнайы
салалар, орталықтар болған.
ХІХ ғасырдың басында зағип балаларға арналған арнайы мектептер,,
кейіннен сезу қабілеті нашар немесе мүлдем жоқ балаларға арналған мектептер
ашылды. Осылайша, 1868 жылы зағиптарға арналған ұлттық Коралева институты,
1811 жылы саңырауларға арналған ұлттық Коралев институты ашылған.
ХІХ ғасырдың аяғына дейін мемлекет мүмкіндігі шектеулі балаларды
оқытуда қатыспаған еді. Тек 1893 жылы зағип және саңырау балаларға бастауыш
білім беруді Ұлыбританиядағы білім беру ұйымдарының басқарушыларына
міндетті деп ұйғарды. 6 жылдан кейін мектеп администрациялары физикалық
жағынан дамымай артта қалған ақыл-ойы төмен, эпилептик ауруымен ауыратын
балаларды оқытуға рұқсат алды. 1914 жылдан бастап ақыл-ойы төмен балаларды
оқытудан бастау алып, 1918 жылы физикалық жағынан дамымаған және эпилептик
балаларды оқыту жүзеге асты. 1944 жылға дейін арнайы мектептердің өсу
қарқынын бақылады, бірақ ол ойдағыдай даму үстінде емес еді. Әр елдегі
білім беру жүйесі әр түрлі еді.
1944 жылы Ұлыбританияда білімге байланысты Акт қабылдау нәтижесінде
мектепті қайта құру немесе бағдарламаны өзгертуге әкеп соқтырды. Құжатта
арнайы білім беру саласына 8 тарау қиын балалардың 11 түрі ерекшеленді:
зағип, саңырау, көз кемістігі бар, эпилептиктер, ортаға нашар бейімделген,
физикалық жетіспеушіліктері басым, оқу қабілеті төмен. Осы уақытқа дейін
осы категориялар кейбір түзетулермен арнайы білім беру жүйесінің негізін
қалады.
1970 жылғы актіде интеллект деңгейі төмен балаларды оқыту жүйесі
ендірілді. Бұл білім алмайтын категориясын жабуға, 1944 жылғы актіде
қарастырылды.
1973 жылы қараша айында М.Тэтчер, ол кезде мемлекет хатшысы қызметін
атқарып жүрген, ақыл-ойы төмен жастардың барлық деңгейде білім алуын
қадағалайтын ұйымның құрылуының басшысы болды.
1974 жылы жиналған ұйым, 1978 жылы өзінің Ұлыбританияда арнайы білім
беру салаларын зерттеу нәтижелерін басып шығарды. Арнайы білім беру
деңгейіндегі міндеттер туралы бөлімде баланың негізгі құқықтары көмек
сұрау, көмек көрсету, сабаққа байланысты программаны орындаудағы көмектер
міндеттері белгіленген.
1981 жылы білім беру актісі ұйымының көптеген міндеттерін заңды түрде
бекітті. Бұл құжатта жаңа деңгейлердің арнайы білім беру саласына
байланысты; консультацияны қажетсінетіндерге көмек; арнай білім беру
жүйесінің барлық деңгейде дамуын қадағалайды.
Сонымен қатар акт егер, бала аса қатты кемшілікпен зардап шекпесе және
басқаларға зияны болмаса онда, барлығына бірдей жалпы мектепте білім алуына
болады.
1993 жылы білімге байланысты актіде айтылғандай балалар өздерінің
кемшілік өміріне байланысты әсер ететін шешімдер туралы нұсқау алғаны жөн.
Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы арнайы мектептер мен білім беру ұйымдары
келесі кемшілігі бар балаларды оқытады: саңырау (жоғары дәрежедегі); зағип
(мүлдем көрмейтін); қарым-қатынасқа түсе алмайтын, аутизм; оқуға
бейімділігі жоқ; ақыл-ойы төмен (артта қалған), агрессиясы басым, ортаға
үйрене алмайтын, әлсіз (денсаулығы нашар, жүрек ауруы бар); ауруханадан
кейін өз денсаулығын күтуші.
Арнайы білім беру жұмысының негізгі бағыты денсаулық сақтау және
әлеуми қамтамасыз ету сфераларымен байланысты. Мысалы: заң балаға
педагогикалық тұрғыдан қарайламайды, бұл заң жүзінде қарастырғанда
денсаулық сақтау ұйымдарын қамқорлық жасау шараларына міндеттемейді. Бұл
мәселені педагогтар мен дәрігерлердің бірігуімен жасау қажет.
Барлық мектепті басқару, координацианы кеңесшілер тобымен жүзеге
асады. Оның құрамына, білім беру комитетінің мүшелері, ата-аналар,
мұғалімдер, қоғамды таныстырушылар жатады. Мектеп директоры – председатель.
Адамның саны мектеп көлеміне байланысты. Арнай мектептерде аз оқушы оқиды
(80%-26-дан 125 оқушыға дейін) кеңесшілер әр 12 айда ата-аналарға
қабылдаған шешім туралы жіне іс-әрекеттері туралы баяндап тұру қажет.
Баяндама конференцияда талқыланады. Кеңесшілер жылына 3 рет үлкен сессияда
жиналады да, председатель мен қаржы комиссиясын тыңдайды. Әр мектепте заңға
байланысты арнай көмек беретін координатор жұмыс істеуі қажет, яғни баланы
қажет кезінде бақылау үшін.
Баланы арнай білім алуға бағыттау екі этапта жүзеге асады.:
- баланың басқа жалпы мектепте оқуға мүмкіндігі жоқ (мектепке дейінгі
кезеңде анықталуыда мүмкін);
- баланың нақты мәселесін шеше алатын арнайы мектепті таңдағанда.
Бала физикалық немесе психикалық жағынан ауру болса, мектепке дейінгі
кезеңде зерттелуі тиіс. Бұл оның қандай мектепте білім алатынын анықтайды.
1981 жылғы білім туралы актіні қабылдауға дейін жалпы мектеп пен арнай
мектептің ара жігі көп еді. Артта қалушы балалардың жалпы білім беретін
мектептегі сабаққа қатысуға мүмкіндіктері бар еді, бірақ кездейсоқ пайда
болатын мінездің және физикалық жағынан дені сау қатарластарына жағымда
әсерін тигізбеді. Бұл мәселеге айналуына әкеліп соқты.
1993 жылы іске мектеп таңдауға және білім беруде арнайы міндеттерді
қарастыруда 2 заң қабылданды: балалар туралы акт және білім туралы акт.
Біріншісі балалардың құқығынайқындау әлі күнге дейін ерекше балалардың
жалпы мектептегі орны құру дискуссия түрі келеді. Басқа ұйымдар арнайы
мектептерді жабып барлығын жалпы мектепте орташа және жеңіл деңгейдегі
(бұзылған физикалық денсаулық) балалар оқиды. Ал қиын балалар өздерінің
нәтижелеріне қарай, қатарластарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАГИСТРАТУРА 6N0103 – Педагогика және психология
даярлық бағыты
Қазақстан, Ұлыбритания және Канада елдерінде жалпы
білім беретін мектепте жаратылыстану пәнін оқыту ерекшеліктері
(салыстырмалы сипатта)
Педагогика магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Магистрлік диссертация
Орындаған: ___________________________________ _ Джаксынкаева Ж.Т.
Ғылыми жетекшісі: _______________________п.ғ.д., проф. Құсайынов А.Қ.
Қорғауға жіберілсін:
Жалпы педагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д., проф. ____________________________Құсайын ов А.Қ.
Алматы 2007.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Жалпы білім беретін негізгі мектептердегі физиканы оқытудың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Ұлыбритания және Канада елдерінің орта мектептегі физиканың дәстүрлі
курсынмодернизациялау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Физиканы оқытуға әзірлеу үшін оқушылардың қабілетін дамыту
қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.1 Физиканың базалық курсын құрудың
принциптері ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жоғары білім беретін мектептерде физика пәнін оқытудағы
тәрбиелік-эксперимент
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманат ету – Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуы тиіс –
деген сөзінің білім беру жүйесіне де тікелей қатысы бар деп білеміз.
Себебі, болашақ ұрпақты тәрбиелеуде қазақ халқының сан ғасырлар бойы
жинақтаған ұлттық тәрбие мұрасы да ұлттық мәдениетіміздің ажырамас құрамды
бөлігінің қатарынан саналады. Сол себепті қазақ халқының отбасындағы және
мектепке дейінгі тәрбие үрдісін, бастауыш, жалпы орта және арнаулы орта
білім беру жүйесіндегі тарихи тәжірибелерді жинақтап, оларды қорыту және
солардың негізінде бүгінгі мектептеріміздегі оқу–тәрбие процестерін қайта
зерделеу, қазақ мектебін бүгінгі өркениетті елдердегі мектептер қатарына
жеткізу жолдарын қарастырудың қажеттілігі анық байқалады.
Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
білім беру жүйесінің міндеттері қатарында жас ұрпақты азаматтық пен
елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасын сүюге, әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет–ғұрпы мен дәстүрлерін т.б. қазіргі
заман зерделеу, оқып үйрнеу қажеттіліктері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан -2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әлауқатының артуы
атты жолдауына орай қоғамның білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіруге
деген талап-тілектерінен туындайды [1] . Қазақ елінің Ата Заңында жалпы
орнта білімнің баршаға міндеттілігі жүктелген. Осыған байланысты білім беру
саласындағы мемлекет саясатын анықтайтын Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңына бірқатар өзгерістер енгізілуде [2]. Оның бірі – Республика
мектептерінің міндетті білім беруге көшуі және мектептің жоғарғы сатысының
көп бағдарлы болуы, сондай-ақ кәсіби училищелердің орта білім жүйесіне
қосылуы [3]. Мысалы, физика пәні бағдарлы болып есептелмейтін мектептер
мен сыныптарда базистік оқу жоспары бойынша бұл пәнге берілетін оқу
жүктемесі біршама қысқарды. Ал олардың біразында 9 сыныптан кейін физика
пәнін өте аз сағатпен оқыту нұсқалған. Келешекте физиканың жүйелі курсының
тоғызыншы сыныппен аяқталу қажеттігі байқалды. Қазіргі кезде 7-8
сыныптарда пропедевтикалық физика, ал 9 сыныпта физиканың жүйелі курсының
бір бөлімі-механика ғана оқытылады [4]. Малекулалық физика, электродинамика
және кванттық физика негіздері бойынша тоғызыншы сынып бітірген оқушылар
мағлұмат алмайды. Алайда, ғылымның қазіргі даму деңгейінде зат құрылысы
жайындағы толық әрі түбегейлі мағлұматты кванттық физика ғана бере алады.
Сонымен бірге 7-9 сыныптардағы физика, химия пәндері оқу
бағдарламаларының мазмұнына жүргізілген талдау ондағы қажетті пәнаралық
байланыстардың толық пайдалынылмай қалып отырғандығын көрсетеді. Ал бұл
дүниетанымның біртұтастық принциптерінің бұзылуына әкеп соғады.
Міндетті базалық білім, білік және дағдыны қалыптастыруға арналған оқу-
әдістемелік құралдардың жоқтығы да күрделі қиындық туғызады. Дарынды,
білімді жастар ған егемен еліміздің экономикасын жетілдіріп, еліміздің
ертеңін ойлай алады. Сондықтан да уақыт талабы оқушыларға сапалы білім
берумен бірге олардың өзіндік жұмыс жасау қабілетін жетілдіруді, ақыл-ой
белсенділігін дамытуды міндет етіп қойып отыр.
Білім мазмұнын іріктеудің теориялық негіздерін жасау мен пәндік оқу
бағдарламалық құрудың жолдарын анықтауда В.В.Давыдов, В.М.Монахов,
В.В.Фирсов, М.Н.Скаткин сияқты ғалымдар еңбектерінің маңызы ерекше [5,6,7].
Соңғы кезде жалпы орта білім мазмұнын негіздеуге бағытталған бірқатар
зерттеулер жарық көрді (Л.Я.Зорина, В.В.Краевский, В.С.Леднев, И.Я.Лернер,
И.И.Логвипов, А.М.Сохор және т.б.) [8,9,10]. Бұл еңбектер білім мазмұнын
әрі қарай жетілдіру мен дамытудың қажеттігі, оқыту мен тәрбиенің
біртұтастығын жүзеге асыру және оқушының өзбетінше ойлау қабілетін дамыту
(В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.А.Менчинская), [11,12,13,14,15,16] үздіксіз
білім мазмұнының теориясын жасау (В.С.Леднев), мазмұнды негіздеу
(Л.Я.Зорина, И.К.Журавлев және т.б.), педагогикадағы жалпы білім
тұжырымдамасының дамуы және мектептегі жалпы орта білім мазмұнын жетілдіру
(М.Н.Скаткин, В.В.Краевский) сияқты күрделі проблемаларды шешуге
бағытталды. Мектептің физика курсының мазмұнын жетілдіру проблемасы
(Мирослава Журавска, Польша) қарастырылған докторлық диссертацияларды
жатқызуға болады [17].
Сондай-ақ бірқатар әдіскер ғалымдардың (В.А.Фабрикант, А.В.Перышкин,
С.Е.Каменцкий, В.Г.Разумовский, Н.А.Родина, А.А.Пинский, С.Я.Шамаш,
Э.Е.Эвенчик, Л.С.Хижнякова, Ю.И.Дик, А.Б.Мәженова, С.Ш.Қабаканова және
т.б. еңбектерінде жалпы білім беретін орта мектептің физика курсының
мазмұнын жетілдірудің кейбір тенденциялары айқындалған
[18,19,20,21,22,23,24,25,26].
Соңғы уақытта физикалық білім мазмұнын жаңарту проблемасы бойынша
еңбек етіп жүрген бірқатар ғалымдарды атауға болады: Балашов М.М.,
Гладышева Н.К., Мамбетакунов Э.М., Гуревич А.Е., Нурминский И.И., Тарасов
Л.В., Фадеева А.А. және т.б. [27,28,29,30].
Қазір Қазақстанда салыстырмалы педагогика саласы пайда бола бастады.
Салыстырмалы педагогиканың негізін салушылар: Марк Антуан Жюльен Парижский;
Сорбон университетінің профессоры Виктор Кузен; неміс педагогтері
Ц.А.Крузе, Ф.Тирш, Ф.Харкорт; америка педагоггері Г.Манн, Г.Бернард,
К.Стоу, Ч.Турбер, А.Флекснер; ағылшын педагогі М. Сэдлер және т.б.
Ғалымдардың көрсетуінше, салыстырмалы педагогиканың қажетгілігі
әлеуметтік–экономикалық және саяси реформалар кезінде ерекше күшті
сезіледі.
Салыстырмалы педагогика ХХ ғасырдың ортасынан бастап тез қарқынмен
дамыды: 1951 жылы Гамбургте салыстырмалы педагогиканың теориялық
мәселелерін зерттеу мақсатымен Педагогика институты құрылды; 1956 жылы
АҚШ–та Салыстырмалы педагогика қоғамы кұрылды; 1957 жылы Висбаденде (ФРГ)
Педагогикалық орталық Ақпарат және кұжаттау орталығы болып өзгертілді; 1961
жылы Лондонда Салыстырмалы педагогиканың еуропалық қоғамы құрылды;
Севредегі Халықаралық педагогикалық зерттеулер орталығы жанынан
салыстырмалы педагогиканың франкотілді ассоциациясы құрылды. Салыстырмалы
педагогиканың Еуропалық қоғамының бөлімшелері Германия Федеративтік
Республикасында, Англия, Испанияд Бельгия, Канада, Австралия, Жапония жэне
т.б. елдерде ұйымдастырылды. Германия Федеративтік Республикасында
Майнадағы Франкфуртте педагогикалық зерттеулердің халықаралық институты
ашылды; салыстырмалы педагогика институттары Зальцбургте (Австрия), Кюсю
университетінде (Жапония), Токиодағы педагогикалық зерттеулердің
мемлекеттік университетінде, Хиросима университетінде (Жапония) бар. 1962
жылдан бастап Песталоццианум (Цюрих) жэне Ағарту қызметі (Вашингтон)
қызмет етеді.
Ресейдегі салыстырмалы педагогика ғылымының пайда болуы мен дамуы
Н.Даденков, П.Г.Мижуева, А.Музыченко, М.А.Поспелов, Я.Янжул тәрізді
ғалымдардың есімдерімен байланысты.
Соңғы кездері қазақстандық ғалымдар Қазақстандағы және шетелдердегі
білім беру мәселелерін салыстырмалы педагогика тұрғысынан зерттей бастады.
А.Құсайынов Германия және Қазақстандағы білім жүйелерінің түрлі
аспектілерін ғылыми–педагогикалық тұрғыдан салыстыра отырып, дәйекті
зерттеулер жүргізіп келеді. Б.Айсакова Жапониядағы колледждерде маман
кадрлар әзірлеу мәселесіне назар аударады. Медициналық білім саласында
салыстырмалы педагогика мәселелері бойынша Т.Муминов, Н.Сейтмұхамбетова,
Л.Палькова, Ф.Оразаеваларды атап айтуға болады. Қ.Мусиннің еңбектері
Англия, АҚШ, Ресей және Қазақстандағы педагогика ғылымдарына арналған
[30,31,32,33,34,35,36,37,38].
Қазақ халқының едәуір бөлігі Қытай, Түркия және ТМД елдерінде
тұратындығы белгілі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан
бастап шетелдерде тұратын қазақ диспораларының рухани орталығына айналды.
Ол 1991 жылдан бері бірнеше рет Дүниежүзілік қазақтар құрылтайын шақырып,
Қазақстаннан тыс жерлердегі қандастарымыздың басын қосып, көптеген
көкейтесті мәселелерді көтерді. Солардың қатарында шетелдердегі
шетелдердегі қазақтар арасында білім беру, оларға оқулық, оқу құралдары
арқылы жәрдемдесу мәселелері ескерілді. Қазақстандағы жоғары оқу
орындарына шетелдердегі қазақ балаларын тарту, оларға арнайы квота бөлу
тәрізді шаралар жүргізіліп келеді.
Біздің республикамызда физика пәнінің мазмұнын құру мәселесімен
Р.Башаров, М.А.Құдайқұлов, А.Қалиев, Б.М.Бүйсембаев, Қ.Айдаров және т.б.
ғалым-әдіскерлер айналысып, 5-6 түрлі физика бағдарламасының жобасын
талқыға ұсынды [54,55]. Салыстырмалы педагогика негізінде Нұрғалиева Қ.,
Құсайынов А.Қ., Мусин Қ.С. және т.б. ғалымдар еңбектерінде мазмұндалған.
Сонымен Ұлыбритания, Канада және Қазақстан елдерінде жалпы білім беру
мектептерін салыстыра зерттейтін арнаулы жұмыстың жоқ екенін дәлелдейді.
Дамыған шет елдердің білім беру жүйесіндегі жағымды тәжірибелер мен оны
Қазақстанда пайдалану дәрежесінің арасында туындап отыр. Оны жою үшін
Қазақстандағы білім беру жүйесін тиімді түрде өзгертудің педагогикалық
жағдайларын зерттеу қажет.
Жоғарыдағы мәселе бойынша Ұлыбритания, Канада елдеріндегі және
Қазақстандағы орта мектептерде жаратылыстану пәндерін салыстыра зерттеп,
ұтымды тәжірибелерді пайдалану жолдарын анықтау қажеттілігі бола тұрса да,
ол бойынша бірде–бір зерттеу жұмысының жоқтығы мәселенің қайшылығын
көрсетеді. Бұл қайшылықтың шешімін табу қажеттілігінен мәселенің
көкейтестілігі көрінеді. Осы көкейтесті мәселені шешу мақсаты зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Қазақстан, Ұлыбритания және Канада елдерінде жалпы
білім беретін мектепте жаратылыстану пәндерін оқыту ерекшеліктері деп
алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Жалпы білім беретін мектептің негізгі сатысындағы
физиканың жүйелі курсының мазмұнын құру және оны оқытудың әдістемесін
жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Физиканың негізгі ұғымдары мен іргелі заңдарына ғылыми-әдістемелік
талдау жасау.
2. Әлемнің қазіргі заманғы ғылыми бейнесіндегі физиканың алатын орнын,
мазмұнды жетілдірудегі пәнаралық байланыстардың ролін, мектептің физика
курсының мазмұнын жетілдіру тенденцияларын айқындау.
3. Негізгі мектеп физикасының жүйелі курсындағы іргелі теориялар мен
заңдарды оқыту әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік
тексеруден өткізу.
Зерттеу нысаны – Қазақстан және шетел мектептеріндегі физиканы оқыту
процесі.
Зерттеу пәні – негізгі мектептің физика курсының мазмұны және оны
оқытудың әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер физика пәні білім беру стандарты
талаптарынан асатын шетелдік оқыту үрдісінде оқытса, онда оқушылардың
физикадан білімі тереңдейді және олар физикадан алған білімін басқа
пәндерді меңгеруде де пайдалана алатындай деңгейге жетеді, өйткені физика
пәнін оқыту үрдісінде оқушылардың оқуға деген ынтасы мен қызығушылығы және
логикалық ойлау қабілеті жетілдіріледі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - Әлемнің ғылыми бейнесі жөніндегі және
таным процесі жайлы философиялық көзқарастар, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты жолдауы, Қазақстан
Республикасының Заңы, алыс-жақыны шетелдердің алдыңғы қатарлы педагогтары
мен әдіскер ғалымдарының зерттеу мәселесіне қатысты іргелі еңбектері, білім
тұжылымдамалары және білім беру саласына байланысты басқа да құжаттар.
Жетекші идеясы – негізгі мектептері физикалық білімнің мазмұнын таңдау
ғылыми тұрғыда негізделсе, құрылымы оқушылардың жас ерекшеліктеріне орай
және пәнаралық байланыстар негізінде дұрыс түзілсе ғана жеткіншектердің
ақыл-ой әрекеті дамып, танымдық, шығармашылық қабілеттері артады,
нәтижесінде олардың табиғат жайлы біртұтас ғылыми көзқарасы қалыптасады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы -
- жалпы білім беретін мектептегі физикалық білім мазмұны құрылымының
сызықтық болып түзілуі.
- Физиканың іргелі теорияларын неғұрлым ертерек, яғни, негізгі мектеп
көлемінде оқытудың қажеттігі мен мүмкіндіктерінің негізделуі.
- пәнаралық, жалпы пәндік сипаттағы ұғымдарды жаратылыстану пәндерімен
үйлестіре оқытудың тиімділігі мен мүмкіндігінің негізделуі.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы -
Негізгі мектепке арналған физиканың жүйелі курсының ұсынылып отырған
мазмұнының жобасы мен оны оқыту әдістемесін жаппай мектеп тәжірибесіне
жетілдіруде басшылыққа алынған идеялар, принциптер мен критерийлер
жаратылыс ғылымы тобына жататын басқа да пәндер мазмұнын құруда пайдалану.
Орындалған жұмыстың сенімділігі мен зерттеу нәтижелерінің дұрыстығын
оның дидактиканың теориялық қағидаларына қайшы келмейтіндігі және зерттеуде
қойылған міндеттерді шешудің мүмкіндігін растайтын тәжірибелік тексеру
нәтижелері көрсетеді.
Зерттеу әдістері –
1) мемлекеттік арнайы деректік құжаттарды, заңдарды зерделеу;
2) психологиялық, педагогикалық, арнайы және әдістемелік әдебиеттерді
теориялық, тарихи-генетикалық, жүйелілік-құрылымдық тұрғыдан;
3) құрылған мазмұнның тиімділігін тексеру мақсатында бағдарламаны
тәжірибелік тексеруден өткізу және оның нәтижелерін білім элементтерін
есепке алу арқылы өңдеу.
Қорғауға мыналар ұсынылады –
- физиканың іргелі теорияларын неғұрлым ертерек, яғни негізгі мектеп
көлемінде оқытудың қажеттігі мен мүмкіндігінің негіздемесі,
- Қазақстан және шетелдердің негізгі мектептің физика курсының мазмұны
және оны құрудың ғылыми-әдістемелік негіздемесі,
- физиканың іргелі теориялары мен заңдарын негізгі мектепте оқыту
әдістемесі.
Диссетация құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу мәселесінің көкейкестілігі мен маңызы
негізделген, жұмыстың мақсаты, оъектісі, пәні анықталған, зерттеудің
міндеттері болжамы құрылған, әдіснамалық негізі, басты идеясы, ғылыми
жаңалығы, практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен кезеңдері ашылып
көрсетілген, қоршауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижесінің дәлелділігі
баяндалған.
Жалпы білім беретін мектептерде физика пәнін оқытудың теориялық
негіздері атты бірінші тарауда зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттерге,
жалпы білім беретін мектептерде физика пәндерін оқытудың мазмұнына,
әдістеріне, құралдарына сипаттама беріледі. Қазақстан, Ұлыбритания және
Канада елдерінде физика пәнін оқытудың жүзеге асырылуына салыстыру
өлшемдері мен көрсеткіштері, модельдері, ұқсастықтары, айырмашылықтары,
ерекшеліктері көрсетілді.
Жалпы білім беретін мектепте физика пәнін оқытудың әдістемесі атты
екінші тарауда физикалық білімнің ұсынылып отырған мазмұны, оны оқытудың
әдістемесі, пән аралық байланыстарды жүзеге асырудың әдістемелік
сипаттамасы берілген, бағдарламаны тәжірибелік тексеру кезінде орындалған
жұмыс түрлері, алынған нәтижелер баяндалған. Оның нәтижелерін білім
элементтерін есепке алу әдісі арқылы өңдеуде алынған қорытындылар берілген.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері бойынша алынған негізгі тұжырымдар
келтірілген.
1 Жалпы білім беретін мектептерде физика пәнін оқытудың теориялық
негіздері.
1.1 Жалпы білім беретін негізгі мектептердегі физиканы оқытудың жағдайы
Білім мазмұнын жетілдірудің проблемасы педагогика ғылымының қалыптасу
кезеңдерінің қайсысында да ең өзекті мәселенің бірі болады.
Физикалық білім берудегі елеулі қайта құрулар 60-70 жылдары басталды.
Ол кезеңдегі жүргізілген білім мазмұнын қайта құру жалпыға бірдей білім
беру мен мазмұнның ғылыми деңгейін көтеруді мақсатты етті [24]. 5 жыл өткен
соң әдіскер ғалымдар мен мұғалімдер бұл жаңа бағдарламаның артықшылығымен
бірге кемшіліктерін де айқындап, кезінде сәйкес ғылыми еңбектерді журнал
беттерінде жариялап отырды. Ол пікірлер 78-80 жылдары дайындалған
жетілдірілген бағдарламада ескерілді. 1981 жыл бұл бағдарлама орта
мектептерге енгізілді. Ондағы басты жаңалық пәнаралық байланыстар мен
оқушылардың білімдері мен біліктіліктеріне қойылатын талаптардың анықталуы
және бағалау нормасының енгізілуі болды [62]. Сонымен қатар кейбір оқу
материалының берілуі нақтыланды. Сол кезде физиканы оқытудың әдістемесінде
жаңа тенденция пайда болды, ол білімді ілгері физикалық теориялар негізінде
генерализациялау арқылы физика курсын жеңілдетуге бағытталды [24].
80-90 жылдардағы кезең оқыту мақсатындағы негізгі акцентті пәндік білім
мен біліктілікті қалыптастыру мен оқушылардың ақыл-ойын дамытуда қажетті
мәліметтерді жинақтаған, өз бетімен ой тұжырымдай алатын, ғылыми
мәселелерді әлеуметтік және жеке тұлғалық маңызы бар мәселелермен
байланыстыра ұғынуға қабілетті азамат тәрбиелеуге бұрумен сипатталды.
Бірақ соңғы кезде мектептегі физикалық білімге қоғамның қоятын
талаптары мен оқытудың қазіргі қолданылып жүрген әдістемелік жүйесінің (оқу-
тәрбие процесінің мақсатын, мазмұнын, әдістерін, құралдары мен ұйымдастыру
формаларын қамтитын) арасындағы, яғни
- қоғамның мектеп бітірушілерге қойып отырған талаптары мен олардың
әрқайсысының нақты физикалық білімі, дүниетанымы, мәдениеті, әлеуметтік
белсенділігі арасындағы.;
- жалпыға бірдей орта білім беру міндеті мен оқыту нәтижесінің сапасы
жоғары болуын талап ету арасындағы;
- әлемнің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастырудың қажеттігі мен оқу
пәндерінің алшақтығы арасындағы;
- әр жастағы оқушының психо-физиологиялық ерекшеліктері мен физика
курсы мазмұнының көлемі, оқыту мерзімі, реті, күрделілік деңгейі
арасындағы;
- білім беру жүйесінің бір орталыққа бағынушылығы мен осы мәселені
шешудегі еркіндік пен ұлттық аймақтық құқықтың шектелу арасындағы қарама-
қайшылықтардың арта түскендігін оқыту мен тәрбиелеудің қалыптасқан
тәжірибесін талдаудан айқындалып отыр.
Біздің ойымызша, бұл қиындықтардың туындау себебі, жалпы 70-90 жылдар
аралығында бұрынғы социолистік достастық елдерінің ешбірінде жаңа сападағы
курс жасалмады [63]. Физикалық білімнің мазмұнын жетілдіру барлық жағдайда
тек оған жаңа бір элементтер, талдаулар немесе бөлімдер қосу арқылы ғана
жүргізілді. Білім мазмұнын қайта құрудағы мұндай жарым-жартылай іс-
әрекеттер ондағы кемшіліктерді тереңдете түсті. Мәселен, осыдан 30 жыл
бұрын И.К.Кикоин мен А.К.Кикоиннің механикаға арналған Физика – 8 оқулығы
шыққан кезде оның тілі оқушылардың түсінуіне қиындық келтіріп, көптеген
педагогтардың назарлығын туғызды. Бірақ соған қарамастан, әлі күнге дейін
дәстүрлі мектепте осы оқулық қолданылып келеді. Мінеки, оқулық көлемін
осылайша механикалық жолмен ұлғайту оқу материалы жүктемесінің артып
кетуіне, ал кей жағдайда тіпті физика курсы мазмұнының органикалық
байланысы мен оның тақырыптарға дұрыс бөліну үлесінің бұзылуына әкеп соқты.
Соның салдарынан, оқу бағдарламасы оқу мазмұны мен көлемі жағынан шамадан
тыс көп материалды қамтиды да, бөлінген уақыт мөлшеріне сәйкес келмейді.
әрі оны міндетті түрде меңгеруді барлық оқушылардан талап ету олардың
кейбіреуінің оқу жүктемесін ауырлатып жіберіп, ал кейбіреуінің ынтасы мен
жігерін дамытуға кедергі болып отыр. Жалпы 80-жылдардың басынан бастап
ғылымның идеялық мазмұны мен оқу пәнінің арасында алшақтық пайда болды
[63]. Релятивизм идеясы, кванттық көзқарастар жеткіліксіз дәрежеде
қамтылды; іргелі теорияларды оқытуға көп көңіл бөлініп, эксперимент
жүргізуге, есеп шығаруға, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға,
біліктілік пен дағдыны бекітуге, ғылымның өзекті мәселелерін талқылауға
уақыт жетіспеді. Көп жағдайда пәнаралық байланыстар, оқу материалының
мазмұнын саралау ойдағыдай шешілмеді.
Мінеки, бүгінгі күні осы аталған қиындықтарды жеңіп, мектепте физиканы
оқыту мәселесін өміріміздің басқа да салалары сияқты түбегейлі өзгертудің
мүмкіндігі айқындалып отыр. Оның мәнісі мынада.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет болуына байланысты Қазақстан Республикасы
Конституциясы қазақстандықтар үшін ендігі уақытта жалпы орта білім алуды
міндеттеп отыр. Оның үстіне қазіргі кезде пайдаланылып жүрген физика
бағдарламасы мен оқулығы міндетті базалық деңгейінен біршама жоғары.
Білім мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің оқу жоспарындағы
физиканың базалық деңгейі мына бағдарламалар бойынша жүзеге асырылады:
- білім берудің негізгі бағдарламасы (7-9 сыныптар);
- бағдарлы білім беру бағдарламасы (10-11 сыныптар).
Мектептің негізгі сатысына (7-9 сыныптар)арналған БНБ жалпы білім
беретін деңгейде анықталады.
Мектептің жоғары сатысына арналған БНБ-ның базалық мазмұны екі бағдар
бойынша анықталады:
- қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы мектептерге (сыныптарға) арналған
оқу пәні ретіндегі физиканың базалық мазмұны;
- жаратылыстану-математикалық бағдардағы мектептерге (сыныптарға)
арналған оқу пәні ретіндегі физиканың базалық мазмұны [64].
Қазақстанда Физика пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі
Физика пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі БНБ –ға сәйкес:
1. Мектептің негізгі сатысында (7-9 сыныптар) – аптасына алты сағатты,
оқу жылында 204 сағатты, оның ішінде:
7- сыныпта – аптасына 2 сағат, оқу жылында 68 сағат,
8-сыныпта – аптасына 2 сағат, оқу жылында 68 сағат,
9 сыныпта – аптасына 2 сағат, оқу жылында 68 сағат құрайды.
2. Мектептің жоғарғы сатысында (10-11 сыныпта) оқытудың бағдарына
қарай:
а) қоғамдық-гуманитарлық бағдарда аптасына 2 сағатты, әрбір сыныпта 1
сағаттан, оқу жылында 34 сағатты, барлығы 68 сағатты,
ә) жаратылыстану-математикалық бағдарда аптасына 6 сағатты, әрбір
сыныпта 3 сағаттан, оқу жылында 102 сағатты, барлығы 204 сағатты құрайды
[64].
Тағы бір күрделі қиындық: міндетті базалық білім, білік және дағдыны
қалыптастыруға арналған оқу-әдістемелік құралдар жоқтың қасы. Осы күнге
дейін орта мектепке қажетті оқулықтар бағдарлама мен оқу құралы Ресей
мектептерінен алынып отыр. Алайда, қазір Қазақстан мен Ресейдің орта білім
беретін оқу жүйесінде алғашқы алшақтық көріне бастады., ол негізі
тоғызжылдық мектеп статусына қатынасты: Ресейде негізгі мектептен кейін
оқушының орта арнайы оқу орындарына техникум, училище түсу құқы
сақталады., ал бізде колледждерге оқушыларды тек орта мектеп бітірген соң
ғана қабылдайды. Бұдан шығатын қорытынды: негізгі мектептегі физикалық
білімнің мазмұнын, құрамы мен құрылымын, оны оқытудың әдістерін
өзгертпейінше, мектептегі физикалық білім беру жүйесін шынайы қайта құру
мүмкін емес.
И.И.Нурминский мен Н.К.Гладышева өз бағдарламасында негізгі мектептің
8-9 сыныптарында физиканың жүйелі курсын оқытуға арналған [65]. Бұл
бағдарлама оқушыларға түсінікті деңгейдегі және кез-келген бағдарлы
мектептің жоғарғы сыныптарында оқуды жалғастыруға қажетті және жеткілікті
білім мен білік жүйесін қамтамасыз етуді көздейді, әрі курс аяқталған
сипатта; бағдарламаның мазмұндық бөлігінің біразы, білім беруді саралау
мақсатымен, жұлдызша арқылы белгіленген; оның екінші бөлігінде негізгі
мектепті бітірушілер меңгеруге тиіс білім мен іскерлік жүйесі
тағайындалған. Алайда бұл бағдарлама 5-7 сыныптарда оқытылған
Жаратылыстану курсының логикалық жалғасы болып табылады: жылдамдық,
тығыздық, ауырлық және серпімділік күштері, дыбыс, жарық көздері т.б.
ұғымдар сол курста қарастырылып кеткен деп есептеледі, ал біздің
республикадағы мемлекеттік базистік оқу жоспарында мұндай курс жоқ;
екіншіден, бұнда 8 сынып Механика курсын зерделеуден басталады,
үшіншіден, оқу материалының қайталанып, шашыраңқы берілгендігін байқауға
болады; оның үстіне, материал көлемі біздегі бөлінген апталық жүктемеге сай
келмейді. Осы себептерден біз бұл бағдарламаны қабылдап ала алмаймыз.
Негізгі мектептің 8-9 сыныптарына арналған Д.Ф.Киселев пен
А.А.Фадееваның бағдарламасы Қоршаған орта (1-4 сыныптар) және
Жаратылыстану (5-7 сыныптар) курстарының жалғасы болып табылады [65].
Мұнда жаратылыстану мен физика курстары біртұтас жүйе болып отырып,
оқушыларға жоғарғы мектепте, сонымен қатар физика-математика бағдарындағы
мектептер мен сыныптарда оқуын жалғастыруға қажетті базаны құрайды. Бұл
бағдарлама Электродинамика бөлімімен аяқталады, ал кванттық физиканың
мәселелері қамтылмай қалған.
Дәл осы секілді М.М.Балашовтың бағдарламасы да Электродинамикамен
аяқталған, яғни онда тек классикалық физика ғана беріліп, қазіргі заманғы
физиканың материалдарын қарастыру көзделмеген.
Ю.И.Дик пен Н.К.Гладышваның 7-9 сыныптарға арналған физика
бағдарламасына келсек, ол ауыл мектептеріне арналған. Соған сәйкес онда
мұғалімнің аз оқушыны қамтитын сыныптардағы жұмыс ерекшелігі ескерілген
[65].
Ал Р.Башаровтың жетекшілік етуімен дайындалған интеграциялық Физика
және астрономия курсының бағдарламасына келетін болсақ, бұл бағдарламаның
ерекшелігі: біріншіден, онда физика мен астрономияны интеграциялау
көзделген, оның сәйкес бағдарламалардағымен салыстырғанда сәтті шыққандығын
айту керек; екіншіден, ол физикаға бөлініп отырған апталық жүктемеден артық
уақыт мөлшеріне есептеліп құрылған; үшіншіден, физиканың негізгі мектепке
арналған курсының концентрлік құрылымы таңдалып алынған, төртіншіден, курс
жарық құбылыстарын зерделеуден басталады [65]. Әйтсе де, бұл бағдарламаны
альтернативті бір нұсқа ретінде қабылдап, пайдалануға болады деп
есептейміз.
Бұл жүргізілген талдаудан осы қарастырылған бағдарламалардың қай-
қайсысында болмасын, көңілге қонымсыз жақтарымен бірге, елеулі
артықшылықтарды да бар екені байқалады. Біздің мақсатымыз оларды тегіс
жоққа шығару емес, керісінше, мүмкін болса, пайдалану, оларға сүйену [66].
Біз өз зерттеуімізде кейбір дамыған шет мемлекеттердегі физиканы
оқытудың күйі мен ондағы физикалық білім мазмұнын жетілдіруге байланысты
мәселелерді де қарастырған дұрыс деп есептедік. Бұл орайда, әсіресе
Ұлыбритания, Канада, Швеция, АҚШ, Жапония, Франция, Венгрия, Польша және
т.б. елдердің педагогикалық тәжірибесін ескерген жөн. Осыған байланысты
жүргізілген талдаулар шетел мектептерінде де оқу материалының орналастырылу
реті әр түрлі екендігін көрсетеді. Мысалы, Швецияда толық орта білім жүйесі
тоғыз жылдық негізгі мектеп пен интеграцияланған гимназиялық мектептен
тұрады. Физика жеке пән ретінде 14-15 жастағы (7-9 сыныптар) барлық швед
оқушылары оқиды. Мұндағы физиканы оқытудың мақсаты – басқа жаратылыстану
пәндері сияқты, оқушылардың табиғат құбылыстары және адам әрекеті жайлы
білімдерін кеңейту болып табылады. Физика курсының мазмұны мен құрылымы
кестеде келтірілген.
Соңғы жылдары оқулық тексінің біраз бөлігін студентпен алмастыру
арқылы оның көлемі азайтылып, оқулыққа бірқатар өзгерістер енгізілді
Авторлардың пікірі бойынша, бұл қызықты суреттер оқушылардың оқуға деген
ынтасын арттырып, қарастырылатын құбылыстың мағынасын түсінуді жеңілдетеді.
Сонымен қатар оқулықта пәнге деген ынтаны арттыратын қызықты фактілер,
тарихи мағлұматтар, анықтамалық мәліметтер, кейбір техникалық объектілер
мен тұрмыстық техникалық құралдардың сипаттамалары беріледі. Кітаптағы оқу
матнриалы қысқаша баяндалатын болғандықтан, ол суретті анықтамалыққа
ұқсайды. Мысалы, оқулықтың 231 бетіне 670 суреткеледі (оның тек шамааен 14-
і ғана ақ-қара түсті).
Швед оқулығы мен бағдарламаларының тағы бір ықыласқа лайықты жағы олар
швед оқушыларын қазіргі қоғамның тұрған өзекті мәселелермен, соның ішінде
энергияны тиімді пайдалану, қоршаған ортаны қорғау, ядролық реакторлардың
қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету проблемаларымен таныстырады.
АҚШ мектептерінде физика пәні оқушылардың қалауы бойынша тек жоғарғы
мектептің ХІ-ХІІ сыныптарында оқытылады. Төменгі орта мектептерде химия,
биология, физика сұрақтары енетін жалпы жаратылыстану курсы оқытылады.
Кейбір мектептерінің физикадан берілетін ұғымдарды біздің VII-VIII
сыныптағы физика курсына сәйкес келеді, ал кейбіреулері одан да төмен.
Жалпы соңғы кездері Америка елдерінің мектебі үшін оқу материалының мынадай
жолмен берілуі дәстүрлі деп есептелініп жүр. Қазіргі кезде Америкада оқулық
ретінде ұсынылып отырған физиканың 14 курсы бар. Оқулықты мұғалім өзінің
қалауына қарай және оқушылардың білім деңгейіне сәйкес таңдап алуға
мүмкіндік берілген.
Экономикасы аса дамыған ел – Жапонияда жеткіншек ұрпаққа терең де
тиянақты білім берудің қамын ойлау, бұрыннан қалыптасқан дәстүр болып
табылады. Жапонияның бастауыш және төменгі орта мектебінде интеграцияланған
Жаратылыстану курсы оқытылады.
Бастауыш мектептегі (1-6 сыныптар).
Жаратылыстанудың мақсаты – оқушыларды өзбетінше жасалатын эксперимент
жұмыстары мен бақылаулар нәтижесінде табиғат құбылыстарымен таныстыру,
табиғатты аялауға дағдыландыру.
Төменгі орта мектепте (7-9 сыныптар) жаратылыстану курсы эксперимент-
сипаттама түрінде беріледі. Оның мақсаты – табиғат құбылыстарын өз бетімен
түсіне білуге дағдыландыру. Оқу материалының мазмұнына физикалық заңдарды
(формулаларды) сандық сипаттауға қарағанда табиғат құбылыстарын танып білу
әдістеріне және физикалық заңдар мен заңдылықтар байқалатын нақты
мысалдарды қарастыруға көп көңіл бөледі.
Жапония орта мектебіндегі жаратылыстану курсында, оның теориялық жағы
қазіргі ғылыми түсінікке сәйкес келе бермегенмен, оқушылардың
эксперименттік жұмысына көп көңіл бөлінеді, мысалы: электрлік және
магниттік құбылыстарды бақылау; дыбыс қаттылығының тербеліс амплитудасына
тәуелділігін, жарық қасиеттерін зерттеу; жылу құбылыстарын бақылау т.с.с.
Төменгі орта мектепте оқушылардың жаратылыстану пәнінен алатын
білімдері төмен болуына байланысты, жоғарғы орта мектепте Жаратылыстану –
1, Жаратылыстану – 2 (элективті) қосымша курстары енгізілген. Сонымен
қатар оныншы және он бірінші сыныптар оқушыларының қалауынша оқытылатын
физиканың жүйелі курсы бар. Жаңа бағдарлама бойынша оған 140 сағат
бөлінген. Онда күш және энергия, Толқындар, Электр және
электромагниттік құбылыстар, Атом және атом ядросы тақырыптары
қарастырылады.
Жалпы Жапон мектебінде оқушылардың іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру
төменгі сыныптан жоғарғы сыныптарға өтуіне байланысты күрделене түседі.
Бұрынғы социолистік достастық елдерінің мектептерінде де физикалық
білімнің құрамы мен құрылымы түрліше. Мысалы, Венгрия физиктері әуелі
жылулық құбылыстардың тәжірибелері қарапайым әрі оңай демонстрацияланатын
болғандықтан, осы бөлімнен бастауды тиімді деп есептейді (Кесте 1).
Ал енді Польша мектептеріндегі физикалық білім мазмұнына келсек,
ондағы құрылым біздің дәстүрлі мектептердегі VII-XI сыныптардағыға
келіңкірейді. Бірақ оның кейіннен 4 жылдық орта мектепте лицейде
дамытылатыны байқалады.
Кесте 1 – Кейбір шетел мектептеріндегі физикалық білім мазмұнының
салыстырмалы көрінісі
Пән Оқу материалының қысқаша мазмұны
Швеция Зат: ұзындық, уақыт, қозғалыс: электр; Жер, ай мен
Физика планеталар; күш және жұмыс; жылу.
Оптика; магнетизм және электр тогын алу; дыбыс, дыбыс пен
кескіннің көмегімен коммуникацияны жүзеге асыру;
транспорттың физикалық негізі.
Атом; ядролық энергия; сәулелену; Күн және жұлдыздар,
Әлем; күш, қозғалыс және жұмыс; энергияның бүгігі мен
ертеңі; есептеу техникасы. Бұл сыныпта негізгі физикалық
ұғымдар (масса, күш, үдеу, қысым, жұмыс, қуат) қайталанып
және тереңдетіліп оқытылады, сондай-ақ қоршаған әлем
жайында шолу жасалынады.
АҚШ Физикалық шамалардың өлшеудің әр түрлі әдістері,
интеграцияланған статика, кинематика және динамика заңдары сандық
жаратылыстану деңгейде, зат құрылысының молекула-кинетикалық
курсы теориясының негізгі қағидалары, газ заңдары,
электростатика элементтері, тұракқты электр тогы заңдары,
электромагниттік құбылыстар, геометриялық және толқындық
оптика, атом және атом ядросының физикасы сапалық
деңгейде.
Жапония Табиғаттағы күштер және олардың тепе-теңдік шарты;
жаратылыстану сұйықтардың қысымы және оны жеткізу; денелердің кулондық
курсы YII-IX және магниттік өзара әсері; күштерді графикпен кескіндеу,
сыныптар оларды қосу және жіктеу, кері итеруші күш.
Қатты денелердің балқуы және қатаюы крис-талдануы;
заттың атом-молекулалық құрылымы; Электр тізбектерінің
негізгі заңдалықтары; ток күші және кернеу, олардың өзара
байланысы, металдардың кедергісі және оны өлшеу,
өткізгіштен электр тогы өткенде жылудың бөлінуі, катод
сәулелері, металдардағы және электролиттердегі тое.
Механикалық қозғалыс, санақ жүйесі және денелердің
бірқалыпты қозғалысы, механикалық жұмыс және қуат, электр
тогы мен жарықтың өндіретін жұмысы, потенциялдық және
кинетикалық энергия.
Венгрия Өзара, әсер, күш, қозғалыс. Инергия ұғымы. Өлшеу
Физика бірліктер жүйесі СИ. Дене қозғалысының өзгерісіне себеп
болатын өзара әсерлер.
Үйкеліс, ортаның кедергісі. Серпімді соқұы. Жердің
тартылыс күші. Электростатикалық және магниттік өзара
әсер дене мен өрістің өзара әсері ретінде.
Энергия. Жұмыс. Жылу. Энергия денелерді қыздыруға
қабілеттігі ретінде. Энергия ұғымын механикалық
құбылыстарға жалпылау. Джоуль-жылу мен энергияға ортақ
өлшеу бірлігі. Броундық қозғалыс. Диффузияны бақылау.
Материяның корпускулалық құрылысы жайындағы қорытынды.
Жылу құбылыстары. Жылу өткізгіштік. Жылу ағыны, жылу
шығару. Жылулық ұлғаю. Зат күйінің өзгеруі. Зат күйінің
модельдері. Энергияның сақталу заңы.
Электр тогы. Ток көзері. Тұтынушылар. Кернеу, ток күші,
кедергі. Ом заңы. Тұтынушыларды паралель және тізбектей
жалғау. Негізгі электрлік өлшемдер.
Сұйықтар мен газдардағы тепе-теңдік. Қысым. Судың қысымы
және аэростикалық қысым. Архимед заңы. Денелердің жүзуі.
Капиллярлық құбылыстар.
Жай механизмдер және жылу машиналары. Күш моменті. Жай
мехонизмдердің рычагтың көлбеу жазықтықтың, блоктың және
т.б. тепе-теңдік шарты. Бу машинасы. Іштен жану
двигательдері. Қуат және тиімділік ПӘК-і.
Денелердің қозғалысы. Дененің орны мен қозғалысының
салыстырмалылығы. Орташа жылдамдық. Орташа үдеу.
Инерциялды және инерциялды емес санақ жүйелері. Импульс
және импульстың сақталу заңы. Күш – импульстың өзара
жылдамдығы ретінде. Еркін түсу. Тербелістер, толқындар
сапалық деңгей.
Оптикалық қозғалыстар. Жарықтың түзу сызықты таралуы.
Геометриялық оптиканың негізгі құбылыстары. Линзалар,
айна, линза мен айнада кескіндер алу. Қарапайым оптикалық
құралдар.
Электр тогының әсері, электромагниттік индукция. Токтың
жылулық және магниттік әсері. Токты тұтынушылардың
жұмысы, олардың қуаты. Магнит өрісінің оны индукциялайтын
ток күшіне, тогы бар катушка орамдарының санына және
өзекшенің болуына нәуелділігі. Электромагниттік индукция
құбылысы. Тұрақты және айнымалы ток алу. Трансформатор.
Польша Денелердің қасиеттері. Материя құрылымы. Күштер және
Физика тепе-теңдік. Гидростатика және аэростатика.
Кинаматика. Динамика. Бүкіләлемдік тартылыс. Жылулық
процестерді энергетикалық талдау. Электр тогы.
Зарияд және электр өрісі. Магнит өрісі. Механикалық
тербелістер мен толқындар. Оптика. Атомдық физика.
Осы зерттеулерге сүйене отырып біз өз зерттеуіміз бойынша мектептердегі
физикалық білім мазмұнының салыстырмалы көрінісіне тоқталайық.
Кесте 2 – Қазақстан, Ұлыбритания және Канада мектептеріндегі физикалық
білім мазмұнының салыстырмалы көрінісі.
Пән Оқу материалының қысқаша мазмұны
Ұлыбритания және YII сынып. Бізді қоршаған тірі әлем. Өзіміз туралы
Канада мәліметтер. Электр тогы. Гравитация мен үйкелісті жеңу.
Жалпы От. Жарықты қолдану. Жұмыстағы ауа. Жыл мезгілдерінің
жаратылыстану ауысуы. Табиғи және жасанды тастар. Гүлдер мен тұқымдар.
курсы YIIІ сыныптар. Өсімдікткр мен жануарлар. Өнімдер және біз
(YII-IX сыныптар) оларды қалай тұтынамыз. Жұмыстағы магниттер. Аэроплан
қалай ұшады. Химикаттар мен жұмыс істегендегі
қауіпсіздік. Күн жарығы және жасыл өсімдіктер. Ауа
кеңістігіндегі өмір. Жердің кейбір көршілері. Жер бетінің
өзгерісі Жануарлар өмірінің циклдері. ІХ сынып:
Микроағзалар. Ағзының жұмысы. Электр тогының жұмысы.
Дөңгелектердегі қозғалыс. Күнделікті өмірдегі химиялық
өзгерістер. Атом. Ауа райы мен климат. Уақыт және
кеңістік. Су және оны қолдану. Ормандарды жабайы аңдарды
сақтау.
Физика Тепе-теңдіктегі күштер. Күштер және қозғалыс. Жұмыс және
(ХІ немесе ХІІ энергия. Механизмдер. Сұрақтар механикасы. Молекулалық
сынып) күштер. Механиканы тереңдету. Жылу – энергия түрі. Кеңею.
Жылуды өлшеу. Агрегаттық күйдің өзгеруі. Жұмыс және жылу.
Меншікті жылу сыйымдылық. Метерология. Тағы да жұмыс пәні
жылу туралы. Толқындық қозғалыс энергиясын түрлендіру.
Толқынның жалпы сипаттамасы. Дыбыс. Электромагниттік
сәулелену. Көрінетін жарық. Толқындық қозғалыс туралы
білімдерді жинақтау. Дыбыс және музыка. Оптикалық
құралдар. Электр тогы. Магниттілік. Токтың химиялық
әсері. Принциптердің кейбір қолдалынуы. Айнымалы ток және
электроника. Айнымалы ток. Ваккумдық түтік. Радио.
Теледидар. Термоядролық реакциялар. Айнымалы ток жұмысы.
Ядролық бөлім. Ядролық құрылым. Радиоактивтілік. Атом
ядросының бөлінуі. Термоядролық реакциялар. Ядро
энергиясын бейбіт жағдайда қолдану. Элементар бөлшектерді
үдеткіштер. Ядролық теорияның дамуы. Космос сәулелері.
Қазақстанда YII сыныпта. Физика және астрономия – табиғат туралы
негізгі сатысы ғылымдар. Заттың құрылысы. Қозғалыс. Масса және күш.
YII-IX сыныптарда Қысым. Жұмыс. Қуат. Энергия.
Физика және
астрономия YIIІ сыныпта: Жылу құбылыстары. Электр құбылыстары.
Электр магниттік құбылыстар. Жарық құбылыстары.
ІХ сыныпта: Қозғалыс және денелердің өзара әсерлесуі.
Тербелістер мен толқындар. Аспан сферасы және аспан
координаталары. Атом және атом ядросы. Ядролық энергияны
Жоғарғы сатысында пайдалану.
Х-ХІ сыныптарда Х сыныпта: Молекула-кинетикалық теория негіздері.
физика Молекулалардың жылулық қозғалысының энергиясы. Идеал газ
күйінің теңдеуі.
Газдар, сұйықтар және қатты денелердің қасиеттері.
Термодинамика негіздері. Электростатика. Тұрақты ток
заңдары. Магнит өрісі. Әр түрлі ортадағы электр тогы.
ХІ сыныпта: Электромагниттік индукция. Механикалық
тербелістер мен толқындар. Салыстырмалық теориясының
элементтері. Жарық квинттары. Атом құрылысы.
Мінеки, дамыған шет мемлекеттердегі физиканы оқытудың күйі мен ондағы
физикалық білім мазмұнын жетілдіруге байланысты жүргізіліп жатқан жұмыстар
жөнінде Физика в школе журналының әр жылдағы сандарында және басқа да
еңбектерде жарық көрген мақалаларға талдау жүргізу, жалпы соңғы уақытта ол
елдерде физикадан жүйелі де сапалы білім беруге үлкен мән беріліп
отырғандығын көрсетеді [17,29,59,66,67,68]. Оларда барлық оқушыларға
физикадан белгілі бір дәрежеде білім беру мен мектептің жоғарғы сатысында
физикалық білім беруді саралау мен топтау арқылы жүзеге асыру негізделуде.
Сонымен қатар ғылым, техника, қоғам дамуы мен тарихи материалға көбірек
көңіл аудару арқылы физика курсын ізгілендіру байқалады.
Зерттеу барысында біз бүгінгі таңда ұлттық мәдениетке негізделген
қазақ мектебінің қайта түлеуіне қажет екеніне, ондағы жас ұрпаққа білім
беру мен оларды дамыта отырып, тәрбиелеуде физиканың алатын орнына ерекше
мән беруіміз керек екеніне көз жеткіздік. Әсіресе, мектептің негізгі
сатысында физикадан білім беру өркениетті даму жолына бет бұрған тәуелсіз
еліміздің қазіргі кездегі әлеуметтік экономикалық даму деңгейіне сай болып,
ғылым мен техниканың өрістеу қарқынанда жауап беретіндей болуға тиіс екені
айқындалды. Осыған орай, оқушылардың білімін өз бетінше толықтыру, ғылыми
және әлеуметтік информацияның жедел ағымына ілесе білу дағдысын
қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл қойылуы керек деп есептейміз. Қорытай
айтқанда, негізгі мектептегі физикалық білім мазмұны да, оқытудың әдістері
де олар өмір талабына сәйкестендірілген жағдайда ғана педагогикалық
тұрғыдан дұрыс болары даусыз.
1.2 Ұлыбритания және Канада елдерінің орта мектептегі физиканың
дәстүрлі курсын модернизациялау мәселелері
Кедейлерді зерттеу тәжірибесі мен мүгедектерге арналған ұйымдардың
кеңеюіне байланысты XVIII ғасырдың алғашында Ұлыбританияда арнайы білім
беру саласы дами бастады. Бұл процесс өзіне білім беру мен қоса денсаулықты
да қамтыды. Сол кездерде саңырау немесе зағип балаларды оқытатын арнайы
салалар, орталықтар болған.
ХІХ ғасырдың басында зағип балаларға арналған арнайы мектептер,,
кейіннен сезу қабілеті нашар немесе мүлдем жоқ балаларға арналған мектептер
ашылды. Осылайша, 1868 жылы зағиптарға арналған ұлттық Коралева институты,
1811 жылы саңырауларға арналған ұлттық Коралев институты ашылған.
ХІХ ғасырдың аяғына дейін мемлекет мүмкіндігі шектеулі балаларды
оқытуда қатыспаған еді. Тек 1893 жылы зағип және саңырау балаларға бастауыш
білім беруді Ұлыбританиядағы білім беру ұйымдарының басқарушыларына
міндетті деп ұйғарды. 6 жылдан кейін мектеп администрациялары физикалық
жағынан дамымай артта қалған ақыл-ойы төмен, эпилептик ауруымен ауыратын
балаларды оқытуға рұқсат алды. 1914 жылдан бастап ақыл-ойы төмен балаларды
оқытудан бастау алып, 1918 жылы физикалық жағынан дамымаған және эпилептик
балаларды оқыту жүзеге асты. 1944 жылға дейін арнайы мектептердің өсу
қарқынын бақылады, бірақ ол ойдағыдай даму үстінде емес еді. Әр елдегі
білім беру жүйесі әр түрлі еді.
1944 жылы Ұлыбританияда білімге байланысты Акт қабылдау нәтижесінде
мектепті қайта құру немесе бағдарламаны өзгертуге әкеп соқтырды. Құжатта
арнайы білім беру саласына 8 тарау қиын балалардың 11 түрі ерекшеленді:
зағип, саңырау, көз кемістігі бар, эпилептиктер, ортаға нашар бейімделген,
физикалық жетіспеушіліктері басым, оқу қабілеті төмен. Осы уақытқа дейін
осы категориялар кейбір түзетулермен арнайы білім беру жүйесінің негізін
қалады.
1970 жылғы актіде интеллект деңгейі төмен балаларды оқыту жүйесі
ендірілді. Бұл білім алмайтын категориясын жабуға, 1944 жылғы актіде
қарастырылды.
1973 жылы қараша айында М.Тэтчер, ол кезде мемлекет хатшысы қызметін
атқарып жүрген, ақыл-ойы төмен жастардың барлық деңгейде білім алуын
қадағалайтын ұйымның құрылуының басшысы болды.
1974 жылы жиналған ұйым, 1978 жылы өзінің Ұлыбританияда арнайы білім
беру салаларын зерттеу нәтижелерін басып шығарды. Арнайы білім беру
деңгейіндегі міндеттер туралы бөлімде баланың негізгі құқықтары көмек
сұрау, көмек көрсету, сабаққа байланысты программаны орындаудағы көмектер
міндеттері белгіленген.
1981 жылы білім беру актісі ұйымының көптеген міндеттерін заңды түрде
бекітті. Бұл құжатта жаңа деңгейлердің арнайы білім беру саласына
байланысты; консультацияны қажетсінетіндерге көмек; арнай білім беру
жүйесінің барлық деңгейде дамуын қадағалайды.
Сонымен қатар акт егер, бала аса қатты кемшілікпен зардап шекпесе және
басқаларға зияны болмаса онда, барлығына бірдей жалпы мектепте білім алуына
болады.
1993 жылы білімге байланысты актіде айтылғандай балалар өздерінің
кемшілік өміріне байланысты әсер ететін шешімдер туралы нұсқау алғаны жөн.
Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы арнайы мектептер мен білім беру ұйымдары
келесі кемшілігі бар балаларды оқытады: саңырау (жоғары дәрежедегі); зағип
(мүлдем көрмейтін); қарым-қатынасқа түсе алмайтын, аутизм; оқуға
бейімділігі жоқ; ақыл-ойы төмен (артта қалған), агрессиясы басым, ортаға
үйрене алмайтын, әлсіз (денсаулығы нашар, жүрек ауруы бар); ауруханадан
кейін өз денсаулығын күтуші.
Арнайы білім беру жұмысының негізгі бағыты денсаулық сақтау және
әлеуми қамтамасыз ету сфераларымен байланысты. Мысалы: заң балаға
педагогикалық тұрғыдан қарайламайды, бұл заң жүзінде қарастырғанда
денсаулық сақтау ұйымдарын қамқорлық жасау шараларына міндеттемейді. Бұл
мәселені педагогтар мен дәрігерлердің бірігуімен жасау қажет.
Барлық мектепті басқару, координацианы кеңесшілер тобымен жүзеге
асады. Оның құрамына, білім беру комитетінің мүшелері, ата-аналар,
мұғалімдер, қоғамды таныстырушылар жатады. Мектеп директоры – председатель.
Адамның саны мектеп көлеміне байланысты. Арнай мектептерде аз оқушы оқиды
(80%-26-дан 125 оқушыға дейін) кеңесшілер әр 12 айда ата-аналарға
қабылдаған шешім туралы жіне іс-әрекеттері туралы баяндап тұру қажет.
Баяндама конференцияда талқыланады. Кеңесшілер жылына 3 рет үлкен сессияда
жиналады да, председатель мен қаржы комиссиясын тыңдайды. Әр мектепте заңға
байланысты арнай көмек беретін координатор жұмыс істеуі қажет, яғни баланы
қажет кезінде бақылау үшін.
Баланы арнай білім алуға бағыттау екі этапта жүзеге асады.:
- баланың басқа жалпы мектепте оқуға мүмкіндігі жоқ (мектепке дейінгі
кезеңде анықталуыда мүмкін);
- баланың нақты мәселесін шеше алатын арнайы мектепті таңдағанда.
Бала физикалық немесе психикалық жағынан ауру болса, мектепке дейінгі
кезеңде зерттелуі тиіс. Бұл оның қандай мектепте білім алатынын анықтайды.
1981 жылғы білім туралы актіні қабылдауға дейін жалпы мектеп пен арнай
мектептің ара жігі көп еді. Артта қалушы балалардың жалпы білім беретін
мектептегі сабаққа қатысуға мүмкіндіктері бар еді, бірақ кездейсоқ пайда
болатын мінездің және физикалық жағынан дені сау қатарластарына жағымда
әсерін тигізбеді. Бұл мәселеге айналуына әкеліп соқты.
1993 жылы іске мектеп таңдауға және білім беруде арнайы міндеттерді
қарастыруда 2 заң қабылданды: балалар туралы акт және білім туралы акт.
Біріншісі балалардың құқығынайқындау әлі күнге дейін ерекше балалардың
жалпы мектептегі орны құру дискуссия түрі келеді. Басқа ұйымдар арнайы
мектептерді жабып барлығын жалпы мектепте орташа және жеңіл деңгейдегі
(бұзылған физикалық денсаулық) балалар оқиды. Ал қиын балалар өздерінің
нәтижелеріне қарай, қатарластарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz