Сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісі және олардың орыс тіліне аударылу мәселелері
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
Барлыбаева Назым Серікболовна
Сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісі және олардың орыс
тіліне аударылу мәселелері
Мамандық: “6N0207”
Ғылыми жетекші –
Сағындықұлы Б.
ф.ғ.д. профессор
Пікір сарапшы – Исмаилова
Ж.
ф.ғ.к.
“Қорғауға жіберілді”
Кафедра меңгерушісі:
Ф.ғ.д. профессор Жақсылықов А.Ж.
_________________
“___” ___________2007 жыл.
Алматы
2007
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 Сезім мүшелері атаулары ұйытқы болған сөз тіркестері және олардың орыс
тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Лексика-семантикалық байланыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.2.Сезім мүшелері атауларының дистрибуциясы және олардың орыс тіліне
аударылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Фразеологизмдерді аудару мәселесі және фразиологизмдердің құрамында
ұшырайтын сезім мүшелері
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
2.1.Фразеологиялық сөз тіркестерінің зерттелуі және орыс тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Сезім мүше атаулары тірек болған фразеологизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...63
Қосымша әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Тілді жүйелердің жүйесі түрінде алып қарастыру-тіл білімінің негізгі
тұжырымдарының бірі саналады. Тіл бір-біріне тәуелді бірнеше кіші
жүйелердің байланысынан, тығыз қарым-қатынасынан тұратын біртұтас жүйені
құрайды.
“Тілдік жүйе – табиғи тілдің ішкі заңына сәйкес, сөздік құраммен
грамматикалық құрылыстың тұрақты қарым-қатынасқа түскен элементтерінің
бірлігі мен тұтастығы 50,421. Тілдің жүйелік сипатын айқындау тілдің ішкі
заңдылықтарымен жақынырақ танысуға мүмкіндік береді. Сондықтан көптеген
ғалымдар тілдің осы қасиетіне ерекше назар аударады. Тілдің біртұтас жүйе
екендігі алғаш рет ХІХ ғасырда неміс тілшісі В. Фон Гумбольтің еңбектерінде
сөз етілді. Ғалым: “тілде жеке дара ештеңе жоқ, оның әрбір элементі тек
бүтіннің бөлшегі түрінде ғана көрініс береді”, - деп тілдің өзі бірнеше
бөлшектердің жиынтығынан, олардың өзара байланысынан тұратын тұтас құбылыс
екендігін айтты.
ХХ ғасырдан бастап лингвистикада тілдің жүйелілігі, тілдің
құрылымы деген қағидалар тұрақты ғылыми теория ретінде орнығып, ғалымдар
тарапынан кең қолданысқа ие бола бастады. Бұл кезеңдегі зерттеулердің
теориялық негізін салушы ғалымдар қатарында Фердинант де Соссюр мен
И.А.Бодуэн де Куртенэ болды. Швейцар ғалымы Ф.де Соссюр: “... тіл – барлық
элементтері бір бүтінді құрайтын жүйе, ал бір элементтің маңыздылығы тек
өзгелермен қатар қолданылғында ғана айқындалады”, - деп тілдің жүйелілігіне
баса назар аударды. Ғалымның тілді элементтері бір-бірімен тығыз
байланыста болатын, өзінің тәртібіне бағынатын жүйе ретінде анықтауы
қазіргі тіл білімі үшін де өз маңыздылығын жойған жоқ. Өйткені, “... тілді
жүйелік қасиеті бар құбылыс, барлық элементтері бір-бірімен байланысты,
өзара бағынышты (тәуелді) біртұтас құбылыс деп қарау тілдің табиғатын,
бүтін мен оны құрастырушы бөлшектердің арақатысын, атап айтқанда, бүтіннің
оны құрастырушы бөлшектерге (тілдік элементтерге) тәуелсізділік, керісінше,
бөлшектердің бүтінге (тілдің бүтіндей жүйесіне) тәуелділігін айқындауға
мүмкіндік береді. Тілдің жүйесін тілдік жеке құбылыстардың (тілдік
элементтердің, единицалардың) өзара байланысы тұрғысынан зерттеу айрықша
мәнге ие болады” 43,496.
Тілді өзіндік құрылымы бар бір-бірімен тығыз байланыста болатын
жүйелерден тұратын құбылыс ретінде қарастырсақ, лексика аталған кіші
жүйелердің бірі ретінде танылады. Бұл жөнінде ғалымдар Ә.Болғанбайұлы мен
Ғ.Қалиұлының пікірін келтіруімізге болады: “Лексиканы зерттеу сөздік
құрамды тұтас бір бүтін жүйе деп қарауды міндеттейді” 7.256. Демек,
лексика да өзіндік құрылымы бар, элементтері белгілі бір тәртіппен
байланысқан жүйе болып саналады.
Лексиканың жүйелілік сипатын айқындауда лингвист ғалымдардың
алдарынан күрделі сауалдар туындап отырды. Мәселен, әр түрлі тілдердің
лексика жүйесіне қатысты зерттеулер мен көптеген психолингвистикалық
эксперименттер адам баласы миында өзіндік дыбысталуымен, айтылуымен, өзіне
тән мағыналармен ерекшеленетін мыңдаған сөздерді қамтитын өзінің сөздік
құрамынан керекті сөзді айту үшін ойлануға қалайша өте аз уақытын жұмысайды
деген сұрақтарға жауап іздеуге тырысты.
Осы туындаған сауалдарға көптеген ғалымдар өзіндік ой-
тұжырымдарын білдірген еді. Ю.С.Степанов “Основы общего языкознания” деген
еңбегінде лексиканың өз алдына бір жүйені құрайтындығын айта келіп, ойын
былайша сабақтайды: “Лексиканың жүйелі болуы анық, өйткені олай болмаған
жағдайда біз миымыздан керекті сөздерді тез әрі жеңіл таба алмаған болар
едік. Себебі қазіргі таңдағы мәдениетті адамның сөздік қоры (актив және
пассив сөздерді қосқанда) 70-80 мыңға дейін күнделікті тұрмыста, әдеби
тілде қолданылатын сөздер мен терминдерді және төрт-бес мыңнан жиырма мыңға
дейінгі фразеологиялық бірліктерді қамтиды”. Осы көзқарасты профессор
З.А.Харитончик те білдіреді, ол лексиканың жүйелілік сипаты “сөйлеушінің өз
ойында бір-біріне ұқсамайтын мыңдаған бірліктерді сақтауынан көрінеді” –
дейді 15,11.
Аталған пікірлерден шығатын қорытынды -- лексикалық
бірліктер адам миында белгілі бір тәртіппен, мағыналық байланыспен, жүйелі
орналасады. Себебі, адам баласы шындық болмастағы заттар дүниесі мен түрлі
құбылыстарды танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін назарға
алып санасында белгілі бір тәртіппен, ретпен бейнелейді. Яғни, сөздер
мағаналарының жуықтығына немесе қарама-қарсылығына, т.б. қасиеттеріне
байланысты белгілі бір топтарға топтасады. Орыс тіл білімінде лексиканы
жүйелік сипаты бар құбылыс ретінде алғашқылардың бірі болып таныған
М.М.Покровский бұл туралы: “Сөздер және олардың мағаналары бір-бірінен еш
уақытта тысқары өмір сүрмейді. Олар біздің санамыздан тыс мағаналарының
ұқсастығыны не қарама-қарсылығына байланысты әртүрлі топтарға бірігеді”, -
дейді 38,382. Академик Ә.Қайдар “тіл әлемін” “Адам”, “Қоғам”, “Табиғат”
деген үш үлкен салаға жіктеп, оларды іштей отыз үлкен макротопқа, ал оларды
өз ретінде екі жүздей микротопқа бөліп қарастырады.20,19. Төмендегі
ғалымдар пікірлері де осы оймен сабақтасып жатыр. Б.Қ. Қалиев: “...
тіліміздің лексикалық жүйесі деп – бір-біріне жақын, ұқсас, біріне-бірі
тәуелді байланысты, сондай-ақ бір-бірімен тығыз бірлікте тұтастықта
болатын, бірінің құрамына бірі сатылап енетін біртектес бірнеше
элементтердің тобын, жиынтығын айтамыз ”,- дейді.21,56. Түркі танушы
ғалым К.М.Мұсаев: “Нақты бір тілдің лексика тарихын зерттеуде оны
тақырыптық топтар арқылы қарастыру өте тиімді әдіс болып саналады”,- деп
ойын тұжырымдайды. 51,12. Тіл білімінде лексикадағы ортақ мағаналық
белгілері негізінде айқындалатын семантикалық өріс, лексика-семантикалық
топ, лексика-семантикалық парадигма, тақырыптық топ, т.б. терминдер қатар
жұмысалады. Мәселен, Э.М.Медникова: “Сөздік құрамның жүйелілік ерекшелігі
мағыналық жағынан біріккен сөздердің кейбір лексикалық топтарға-
семантикалық парадигмаларға бөлінуінен көрінеді. Тілдегі әрбір сөз белгілі
бір лексика-семантикалық парадигмаға енеді, әрі өзінің көп мағыналылығына
орай біреуіне ғана қатысты болмайды. ... Айқын белгісіне байланысты
парадигмаға дербес мағынасын ашуға мүмкіндік туады” ,- деп атап көрсеткен.
28,48. Мүшелері бірдей грамматикалық сипатты иеленген және бірнеше
семантикалық байланыстармен сипатталатын, бір мағына төңірегінде топтасқан
сөздердің жиынтығын И.Г.Слесарева лексика- семантикалық топ 42,52-53 деп
атаса, Н.Фабианова: “Бір сөз табына жататын, семантикалық және тұлғалық
белгілері ортақ сөздердің жиынтығын лексика –семантикалық топ”,-деп
көрсетеді 47,6.
Ф.П.Филин бір ұғымды білдіретін бір мазмұн төңірегіне
топтасқан сөздер жиынтығын тақырыптық топтар деп қарастырады. Ғалым
тақырыптық топтардың тек объективті болмыстағы заттармен құбылыстардың
топтастырылуы негізінде айқындалатын, араларында анық тілдік байланыстар
болмайтын сөздердің негізінде түзілетіндігін айтады. Ал, лексика-
семантикалық топ деп Ф.П.Филин лексикалық мағыналарының негізінде біріккен
екі немесе бірнеше сөздердің жиынтығын атайды және оны тілдің тарихи
дамуының жемісі, тілдік құбылыс ретінде таниды. Автор: “Сөздердің
тақырықтық топтары мен лексика-семантикалық топтарының арасындағы ортақтық
олардың қай-қайсысының да шындық болмысты бейнелеуінен көрінеді”,-дейді.
49,230-233.
Ғалымдардың бұл пікірлерінен лексика жүйесіндегі
тақырыптық топтардың экстролингвистикалық, ал лексика-семантикалық
топтардың лингвистикалық факторлардың негізінде ұйымдасады деген қорытынды
шығады.
Тақырыптық топтар экстолингвистикалық тұрғыдан
анықталады деген көзқарасты ұстанатын А.А.Уфимцева: “Сөздердің мұндай
топтарындағы бірліктер сигнификатифті жағынан емес, номинативті сипаты
негізінде ұйымдасады. Сондықтан осындай топтарды зерттеу “Үй тұрмысындағы
заттар”, “Дене мүшелері”, “Киім-кешек түрлері” , “Құрылыстар” т.б.
инвентаризациялау түрінде ғана шектеледі. Тіпті, сөздердің арасындағы
семантикалық байланыстың тілдің тұтастай мағыналық құрылымының
ерекшеліктерін айқындауды көздемейді”,- дейді. 45,133. Алайда кейбір
ғалымдар лексика жүйесіндегі сөздерді топтастырған кезде тілден тыс жатқан
факторлар мен тілдің ішкі қасиеттерін жеке дара бөліп қарастырудың негізсіз
екенін айтады. Мәселен, Р.С.Гинзбург экстолингвистикалық белгілеріне қарай
айқындалатын әрбір лексикалық бірліктердің топтары өздеріне тән ортақ
лингвистикалық белгілерге ие десе 10,17, Д.Н. Шмелев те семантикалық
топтар ретінде танылмайтын “аяқ-киім атаулары”,“дене мүше атаулары”секілді
т.б. тақырыптық топтардың бірліктері де ортақ лексикалық тіркесімділігімен
және бірдей сөзжасамдық мүмкіндігімен сипаттала алатындығын көрсетеді.
Сондықтан Д.Н.Шмелев заттық-логикалық ортақтығының негізінде айқындалатын
сөздердің топтарын семантикалық талдаудан бас тартпау керектігін лексиканың
осындай бөліктерінің де көптеген жағдайда тілдік белгілерді иеленетінін сөз
ете келіп ,тақырыптық топтарды лексика-семаникалық топ деп те қолдануға
болатындығын айтады. 52,104. Демек, тақырыптық топтар мен лексика-
семантикалық топтардың арасына нақты шек қойып тастауға болмайды. Өйткені
лексикадағы кез-келген лингвистикалық белгілеріне байланысты топтасқан
сөздердің негізінде объективті болмыстағы заттардың арасындағы байланыстар
мен қарым-қатынастар жатыр.
Лексика жүйесіндегі лингвистикалық,
экстолингвистикалық белгілер негізінде топтасатын сөздер тобы лексика-
семантикалық өріс ретінде де қарастырылады. Мысалы, Ю.Д.Апресян: “Тілдің
сөздік құрамы-ретсіз, үйіліп жатқан бірліктердің жиынтығы емес ол сөздердің
мағыналық ортақтығына байланысты біріккен бірнеше өрістерден тұрады”,- десе
5,52, “Өрістік құрылым – тілдің лексика-семантикалық жүйесінің негізгі
ұйымдасу принцепі”,- деп В.А.Маскович те атап көрсетеді. . 29,37.Осындай
пікірді ғалым Э.В.Кузнецова да қуаттап, өз еңбегінде: “ Сөздік құрамды
толықтай сипаттауда ең нәтижелі тәсіл- қазіргі таңдағы тіл білімінде кең
таралған “өрістік” тәсіл болып табылады ”,- деп пайымдайды. 19,133.
А.А.Уфимцева: “Тілдің әлемдік бейнесін лексикалық бірліктер арқылы
айқындауда семантикалық өрістер деп аталатын сөздердің парадигмалық топтары
негізгі болып табылады”,- деген пікір білдіреді 45,137.
Демек, лексика-семантикалық өріс лексикалық
семантикадағы негізгі ұғымдардың бірі болып табылады. Бұл ұғым лексикалық
семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың жүйелілігін басшылыққа
алатын қағидаға негізделген. Себебі, өрісті және оның құрылымын анықтауға
лексикалық бірліктер жекелеген күйінде емес, жүйеленген бір топ түрінде
алынып қарастырылады.
Лексика-семантикалық өріс – анағұрлым кең ұғым. Мұнда
лексикалогияның синонимия, антонимия, полисемия және сөз бен ұғымның
арақатынасы секілді негізгі мәселелер ұштасып жатады. Лексикадағы
семантикалық өріспен байлеанысты міндеттерді шешу санамаланған мәселелерді
жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді. Өріс теориясы тіл біліміне көптеген
көзқарастармен, әр түрлі анықтаулармен ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан ене
бастаған болатын. Өріс теориясы тілдегі сөздердің бір-бірімен мағыналық
байланыстарын айқындауға негізделген ортақ идеяны жан-жақты қарастыратын
көптеген көзқарастарды қамтиды.
Тіл білімінде өріс терминін ең алғаш рет Г.Ипсен қолданғанымен,
лексиканы семантикалық өрістер арқылы зерттеудің теориялық негізін салған
неміс ғалымы И.Трир болды. Ғалым еңбектерінде сөздік құрам белгілі бір ұғым
аясына топтасқан сөздердің тобынан, яғни “ұғымдық өрістерден” тұратыны және
сол өріс құрамындағы сөздердің мозаика тәріздес бір-бірімен жымдасып, өте
тығыз байланыста болатыны айтылады. Сонымен қатар И.Трир сөздің жеке тұрып
белгілі бір лексикалық мағынаға ие болатынын және тілдің негізгі лексикалық
бірлігі болып саналатын жоққа шығаратын өзінің “кез-келген сөз жеке дара
тұрғанда мағынасыз болып, оның мағынасы өріс құрамындағы басқа сөздермен
байланысы арқылы анықталады” – деген қате тұжырымын ұсынды. И.Трирдің
аталған ойлары ғалымдар тарапынан сындарға ұшырағанымен, оның лексика-
семантикалық жүйені ұғымдық немесе мағаналық жуықтығына байланысты
топтасқан сөздер, яғни өрістер арқылы қарастыруы және өріс теориясы туралы
пайымдаулары осы бағыттағы ілгері қадамдамдар болды.
Өріс теориясы лингвистикада әр тұрғыда қарастырылады. Мысалы:
лексика-грамматикалық [Г.Ипсен], лексика-семантикалық [К.Ройнинг,
О.Духансек, Ю.Найда], лексика-синтаксистік [Г.Мюллер] және полисемантикалық
сөздердің мағыналық көлемі [А.Рудсгокгер], т.б. Осыған орай Г.С.Щур “Теория
поля в лингвистике” деген еңбегінде оның қазіргі тіл білімінде қолданылып
жүрген алпыстан астам атауларын көрсетеді: функционалды-семантикалық өріс,
семантикалық өріс, микро және макро өріс, компоративті өріс, сөйлемнің
микро өрісі, грамаматика-лексикалық өріс, т.б. 51,256.
Ғылыми әдебиеттермен танысу барысында осы күнге дейін тіл
білімінде өрістің бір ауыздан қолданылып жүрген нақты ережесінің,
анықтамасының қолданылу аясында бірізділік жоқ екені байқалады. Бұл атау
сөздердің әр түрлі жиынтығына қатысты қолданыла береді. Мәселен,
А.М.Кузнецов лингвистикалық энциклопедиялық сөздіктегі мақаласында: “өріс-
мағына ортақтастағының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстың
ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік
бірліктердің жиынтығы”, - дейді 17,380.
З.Н.Вердиева өріс ретінде бір ұғымды білдіретін әр түрлі сөз
таптарына қатысты сөздердің жиынтығын, ал Н.Ф.Хренова бір сөз табынан
болған ортақ бір семаның негізінде біріккен сөздер тобын қарастырады.
Г.С.Щур ортақ қасиеттеріне қарай байланысқан бірліктерді “өріс”
деп, ал функцияларының жиынтығына орай байланысқан бірліктерді
функцияналдық топтар деп тануды ұсынады.
Өріс құбылысын В.Г.Гак былайша түсіндіреді: “Тіліміздегі сөздер
бірыңғай емес, сондықтан олардың құрайтын жүйесін анықтау үшін, сөздерді
белгілі бір топтарға бөліп қарастыру қажеттігі туындайды. Сөздер көп
аспектілі болғандықтан сөздік құрамды және әр типтегі өрістерді бірнеше
жолдармен сипаттау туындайды. Сөздер тұлға мен мағынаға ие. Олар тұлғасына
байланысты сөзжасамдық және лексикалық өрістерге біріксе, ал мағанасына
қарай семантикалық өрістер түзеді, оның құрамы сол сөздерге қатысты болатын
ұғымдардың арасындағы логикалық қатынастар арқылы анықталады” 9,107.
Ғалымдардың өрісті айқындауға байланысты аталған
пікіріндегі ортақтық, ол – семантикалық өрістің мағаналық құрамындағы ортақ
бір семантикалық компоненттің негізінде біріккен қандай да бір тақырыпты
қамтитын сөздердің жиынтығынан тұруы.
“Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері”деп аталатын
еңбегінде М.Оразов лексикалық бірліктердің мағына жуықтығына қарай белгілі
бір лексика-семантикалық топтарға бірігетінін айтып,осы топтарға бірігудің
мынандай негізгі шарттарын көрсетеді:
1.Бір лексика-сематикалық топтыңқұрамына енетін сөздер өзара бір
мағыналық сыңар (семалар ) арқылы байланысып жатуы керек.
2.Бір лексика-семантикалық топтың компоненті болып саналатын сөздер
өз дербестігін сақтауы керек.
3. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бірі екіншісін
мағыналық жағынан толықтырып, ұштасып жатыуы керек.
4. Антонимдік, синонимдік сыңарлар да белгілі бір лексика-
семантикалық топтың аясында болады.
5.Лексика-семантикалық топтар іштей семантикалық топтарға бөлініп,
сатылай байланысып жатады.
6. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бір сөз табынан
болуы керек.36,17-18.
М. Оразовтың бұл еңбегі негізінде бір ғана қалып етістіктерінің
қалыптасуын, мағыналарының даму жолын талдауға арналған. Оның лексика-
семантикалық топтар жөнінде айтылған ойлары қазақ тіл біліміндегі алғашқы
бастамалар ғана. Ғалым болашақта лексика-сенмантикалық топтардың құрылымын,
әрбір сөздердің арасындағы байланыстарды, олардың лексико-граматикалық
табиғатын жан-жақты ашу керектігін айтады.
М.Оразов лексика-семантикалық топ мүшелерінің арасындағы
семантикалық байланыстардың үш түрін атайды: “Парадигмалық қатынас лексика-
семантикалық топ мүшелерінің арасында болады да , олар біздің
топшылауымызша, үш түрлі байланыста болады. Олар синонимдес, антонимдес
және ұштас мәндес мағыналық қатынастар болып саналады. Бұл үш қатынастың
үшеуі де бір лексика-семантикалық топтың құрамында кездесіп өзара
байланысып та жатады. ” 37,138-139.
Қазақ және араб тілдеріндегі дене мүше атауларын лексика-
семантикалық байланыс түрлері арқылы зерттеген Н.Ғ.Карменов лексика-
семантикалық топтың гипер-гипонимиялық, меронимиялық, синонимиялық,
антонимиялық байланыс түрлерін көрсеткен.
Лексика-семантикалық өріске өз пайымдаулары бойынша
анықтама берген зерттеушілердің теорияларын қарастыра келе жұмыстың
негізгім зерттеу нысаны болып саналатын лексика-семантикалық өрісті былай
деп анықтаймыз: Лексика-семантикалық өріс-тілде шындық болмысты бейнелейтін
,бірліктері әр түрлі, ортақ семантикалық компонент негізінде біріккен бір
бүтін құрылымды құрайтын толып жатқан сөздер жиынтығы.
М.Оразов лексика-семантикалық топтардың құрамындағы
лексикалық бірліктердің арасындағы семантикалық байланыстарды қарастырған
“Қазақ тілінің семантикасы” атты еңбегінде сөз мағыналарын 1) денотаттық
мағына; 2) сигнификаттық мағына және 3) эмоциялық мағына деп үшке
топтастыра отырып: “Сөз мағанасын талдауда оның компоненттерінің ішінде ең
негізгісі, мағананың ядросы болып саналатын объектив дүниедегі заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесімен байланысып жататын бөлшегі”,- деп
көрсеткен 37,65. Сөздің бұл мағаналары, әсіресе деноттық мағына таным
теориясымен өте тығыз байланысты. Атап айтқанда, “адамның сезім мүшелеріне
түйсік туғызатын заттың қасиеттері ғана деноттық мағына жасай алады”.
Түйсік дегеніміз - қозғалушы материяның бейнесі. Түйсік арқылы
болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да ештеңе біле
алмаймыз. Түйсіктер – қозғалушы материяның бірдегі сезім мүшелеріне әсер
етуінен туады.
Затты танып-білу үшін оны сөзсіз сезінуіміз керек. Заттардың
түрлі формасы, түсі, дәмі, исі, т.б. адамның сезім мүшесіне ықпал жасай,
жүйке тамырларын тітіркендіреді. Айталық, заттың түсі, формасы - көзге,
дәмі - тілге, исі - мұрынға түйсік туғызады, тітіркендіреді. Осы түйсіктер
дүниені танудағы алғашқы сигналдар болып табылады. Дүниені танудың басқа
жолы жоқ. Таным теориясының бірінші қағидасы біздің біліміміздің бірден-бір
қайнар көзі -түсініктер болып табылады.Бұның дұрыс екені даусыз. Оның
дұрыстығын психологтар да дәлелдеген болатын.
Сезімдер – қабылдайтын сезім мүшелерінің түрлеріне
қарай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, көру, дәм сезу, иіс білу, т.б.
сезімдер адамның көз, тіл, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерімен байланысты
болады. Психологтар сезімдерді табиғатына қарай үш түрге бөледі: Бірінші
топқа объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдайтын бес
түрлі сезімді: көру, есту, иіскеу, дәм және теріге байланысты сезімдерді
қосады. Ал, екінші топқа ішкі организмдермен [асқазан, өңеш, ішeк] сезінуі
байланысты сезінуді қосады. Үшінші топқа ауруды білдіру мен болжалды
сезімді [дәлдікті] қосады.
Мен өз еңбегімнің нысаны етіп аталған сезім мүшелерінің
бірінші тобындағы сезім мүшелерінің атауларын, Яғни көз,
құлақ, мұрын, тіл, теріні қарастырамын.
Қазақ тіл білімінде кешеуілдеп зерттеген салалардың бірі лексикалогияның
негізгі саласы семасиология бүгінгі күнде кешенді ғылым саласына айналып
отыр. Мағыналы таным дүниесімен зерттей келе, қазақ тіліндегі лексика-
семантикалық өрістің құрылымдық сипатын, оны құрайтын компоненттердің
табиғатын, сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісін ашу,
олардың контекстегі орнын, жалпы сезім мүшелері атауларының тіл біліміне
қатысын анықтап, олардың дистрибуциясын мағыналық аясын қарау тақырып
маңыздылығын белгілейді.
Зерттеудің мақсаты:
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты: сезім мүшелері атауларының
лексика-семантикалық өрісінің сипатын, оның табиғатын, мағыналық реңктерін,
олардың ара-қатынасын айқындау және
фразеологиялық тіркестерді ұлттық ерікшеліктерін психологиялық
фактор ретінде тану
және олардың аударылуы жайлы сөз ету.
Жұмыста алға қойған мақсатқа байланысты мынандай: міндеттер шешу
қажеттілігі туындайды.
– Әр түрлі тілдердегі лексика-семантикалық зерттеулердің
жетістіктеріне сүйене отырып, зерттеуде басшылыққа
алынатын теориялық ұстангымдарды негіздеу.
– Сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісі
шеңберінде орнайтын лексика-семантикалық байланыс
түрлерін анықтау.
Зерттеудің пәні мен нысаны – сезім мүшелері атауларының лексика-
семантикалық өрісі және олардың орыс тіліне аударылуы.
Зерттеу материялы ретінде лексикографиялық, психологиялық еңбектерден
жинақталған сезім мүшелері атауларымен тіркесетін сөзтіркестері (еркін,
тұрақты) алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 5,6,7,9
томдар (жалпы ред. Басқ. А.Ы.Ысқақов. Алматы, 1981-1985); Қазақша-орысша
сөздік (Х.Махмудов, Ғ.Мұсабаев. Алматы, 1995); Қазақша-орысша сөздік
(жалпы ред. басқ. Р.Ғ.Сыздық, К.Ш.Хусайын. Алматы, 2002); Орысша-қазақша
сөздік. 2т. (жалпы ред. басқ. Ғ.Мұсабаев. Алматы, 1978-1981); Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі (Кеңесбаев І. Алматы, 1977).
Ғылыми жаңалығы. Жұмыста сезім мүшелері атау ларының лексика-семантикалық
өрісі құрылымы,ондағы лексика-семантикалық байланыс түрлері анықталып,
олардың орыс тіліндегі аудармалары берілді берілді. Фразеологизмдер
құрамында ұшырайтын сезім мүшелері атауларының өрісі айқындалды.
Зерттеудің теориялық жәнем тәжірибелік маңызы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен тұжырымдар қазақ және орыс тілдері лексикасының өзіндік
ерекшеліктерімен жақынырақ танысуға, салыстырмалы тіл білімінің және
лексика жүйелілігі мәселесімен тығыз байланыста тұратын өріс теориясының
ғылыми тұрғыдан толыға түсуіне үлесін қосады. Зерттеуде алынған нәтижелер
мен қорытындыларды орыс және қазақ тілдеріндегі лексика-семантикалық
өрістерді салғастырмалы бағытта қарастыратын кейінгі зерттеулерге теориялық-
әдістанымдық негізде алуға және тәжірибеде аударма сөздіктер жасауда
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері – жұмыста салғастырмалы, компоненттік
талдау, материалдарды жаппай іріктеп жинақтау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі үлкен тарау және оның
ішіндегі тараушалардан, қорытынды, қосымша, пайдаланған әдебиеттер тізімі
мен қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде лексика-семантикалық өріс теориясы
туралы мағұлұмат беріліп, таным теориясының тіл біліміне қатысты
анықталады. Алғашқы тарауда сезім мүшелері атауларының дистрибуциясы
көрсетілді, яғни, сезім мүшелері атауларының алдынан және соңынан
тіркесетін сөз тіркестері берілді. Сезім мүшелері ұйтқы болған сөз
тіркестері арасындағы лексика-семантикалық байланыстары анықталып, олардың
орысша аудармалары берілді. Екінші тарауда, фразеологизмдерді аудару
мәселесі сөз етіліп,фразеологизмдердің құрамында ұшырайтын сезім мүшелері
атаулары беріліп, фразеологиялық тіркестердің ұлттық ерекшеліктері
психолингвистикалық фактор ретінде танылды.
1.Сезім мүшелері ұйытқы болған сөз тіркестері және олардың аударылуы
Адамдар қоршаған ортасын,ондағы түрлі құбылыстарды,олардың қасиеттері
мен ерекшеліктерін және өзін-өзі әр қырынан тануы тілде айрықша орын
қалдырып,сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді.Сондай сөздердің біріне
әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын сезім мүшелері
атауларын жатқызуға болады.
Түрлі көңіл-күй адам өмірінің ажырамас қасиеті ретінде тілдік
құбылыстың әр саласында кеңінен танылып отырады. Бұл әсіресе экспрессивтік
қорда қатты байқалады. Соңғы уақыттағы тілдік материалдарды талдаудың
басты, маңызды бағыттарының ішінде адамдық фоктордың тілдегі орнын
зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Мәселен адамдық фактордың обьективті
дүниедегі орны туралы Г.В.Колшанский: “Познание направленное не на мир, а
на один из объектов этого мира – на человека, на- самого себя – и создает
тот спецефический фактор каторый может быть полным правом назван –
субъективным человеческим фактором в языке” 21,109, - дей келе, адамдық
фактордың астарында адамға қатысты бүкіл мазмұн, яғни адамның ішкі өмірі,
жан дүниесі, сондай-ақ оның қылығы мен эмоциясы да қаралатынын айтады.
Реалды дүниені сандық та сапалық қабылдау үлгісінде “адамның іс-әрекеті
барлық зат пен құбылысқа өлшеуіш” ретінде қаралуы антропоцентрлік зерттеу
бағытын ұсынуды қазіргі заман лингвистикасы байқатып отыр 22,55.
Экспресивтілік пен эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық сияқты
ұғымдар – лексикасында адамның тек сезім әрекетінің тілдегі көрінісі. Сезім
– бұл сырты дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес
келу-келмейінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процесс түрі.
Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген
ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызады. Бұл сезімдер адамда арнайы сезім
мүшелері арқылы пайда болады. Психологияда сезім мүшелеріне келесідей
анықтама береді: Сезім мүшесі-сырттан келген тітіркендіргіштерді нервтік
қозуға айналдырып отыратын жер 13,95. Адамның сезім мүшелері
тітіркендіргішті дәл бейнелендіру организмнің өмірлік қажеттілігі болып
табылатын ұзақ эмоциялық процесс барысында қалыптасты.
Сезім мүшелеріне сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке
қасиеттерінің тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік
деп атайды. Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-
жұмсақтылығын, кедір-бұдырлығын т.б.осы секілді қасиеттері ажыратылады
9,95.
Ежелгі гректердің өздері бес сезім мүшесін және соларға сәйкес көру,
есту, сипау, иіс және дәм түйсіктерін ажырата білген. Қазіргі кездегі ғылым
адам түйсіктерінің түрлері туралы, соған сәйкес сезім мүшелері туралы
түсінікті едәуір кеңейтті.
Еңбегіміз сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісін ашуға
негізделгендіктен бұлардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өткеніміз абзал.
Лексика-семантикалық өріс бірнеше ғылыми принциптер негізінде жүзеге асады:
-толықтығы (анализ жасауға алынған материалдарды толық қамту,олардың
таралу шегін көрсету);
-тұтастығы (зерттеу нәтижесінде алынған объектінің тұтастығын
айқындау);
-реттілігі (өріс құрамындағы ядро мен компоненттер арасындағы жүйелі
байланыс);
-өзара айқындылығы т.б.
Н.С.Новиков болса төмендегі принциптерді ұсынады:
1.Негізгі ұғымның ерекшелігі (өріс атауы мен компоненттер арасындағы
негізгі қарым-қатынас);
2.Оппозиция түрі;
3.Өріс атауы мен компоненттер арасындағы логикалық қатынастық
ерекшелігі;
4.Өрістегі сөз таптарының саны 33,87.
Жоғарыда аталған мәселелерді қарастыры келіп,біз лексика-семантикалық
өріс- деп компоненттері иерархиялы және тең дәрежеде жүйелі байланысқан,бір-
бірімен синонимдік,антонимдік,гипер-гипоним икалыққатынаста да
болатын,концептуалды орталығы (өріс атауы), ядросы (өріс атауымен
байланыстағы бірлік) және перифериясы (ядромен байланысатын компоненттер)
бар, шекарасы мөлдір (өйткені шеткі нүктедегікомпоненттер басқа өріс
құрамына енуі мүмкін) күрделі жүйені танимыз.Семантикалық өріс лексикалық
мағыналардың бір-біріне ұқсастықтарына және айырмашылықтарына байланысты
құрылады, бұл ұқсастықтар мен айырмашылықтар жалпылама жағдайда емес, кіші
мағыналық бірліктер негізінде топтасады.Осындай семантикалық элементтер
(лексикалық мағына және лексика-семантикалық парадигмамен қатар) тілдің
лексика-семантикалық құрылымында маңызды параметрлердің бірі болып
саналады.
Семантикалық өріс – мағыналық құрылымдағы ортақ бір семантикалық
компоненттің негізінде біріккен қандай да бір тақырыпты қамтитын сөздердің
жиынтығы болғандықтан, алдымен мағынаға, атап айтқанда, семаға баса көңіл
аударамыз.
Семалардың мағынасын анықтағанда, әрине, сөз мағынасына негізделген
дұрыс. Ең алдымен, сөз мағынасындағы байланыстырушы элемент деп санайтын
болсақ, онда тіл білімі категориясы ретінде қарауға негіз де жоқ.
Семалардың адам мүшелері арқылы объективті дүниені түйсініп қабылдаған
солардың түрлі қасиеттері мен белгілері екендігін мойындаумен бірге оның
сөз мағынасының ең кіші элементтері екендігін де естен шығармау керек
[37,187].
Семантикалық өрісті анықтағанда сөздер семантикалық байланыста болуы
керек. Семантикалық өріске енген сөздер, көп жағдайда валенттілік қасиеті
жағынан тең түсіп жатады. Сөздердің семантикалық байланысының екі түрі бар.
Оны валентілік теориясымен айналысқан ғалымдар да көрсетеді. Мысалы,
М.Д.Степанова неміс және басқа үндіеуропа тілдері материалдары негізінде
айтылған валентілік теориясына байланысты пікірлерге шолу жасай отырып,
валентіліктің екі түрі бар деген қортындыға келген. Бірінші – ішкі
валентілік, екінші – сыртқы валентілік .
Автор ішкі валентілік деп сөздердің ішкі элементтері арасында болатын
байланысты көрсетеді. Мысалы, туынды түбір сөздердің құрамындағы
морфемалардың күрделі сөздердің элементтерінің өзара байланысы, т.б. Ал,
сыртқы валентілікке сөздердің сөйлем құрамында келіп басқа сөздермен
байланысуын түсінеді.
Г.Хельбиг болса, неміс тіліндегі сөздердің валенттілігін логикалық,
семантикалық және синтаксистік валенттілік деп үшке бөледі. Г.Хельбиг
логикалық валенттілік адам ойында болады да, униврсалды қасиетке ие деп
есептейді. Семантикалық валентілік сөйлем құрамында келгенде сөздер
өздерінің айналасында қолданылған сөздердің келуін және олардың белгілі
бір мағынада болуын талап етуін түсінеді. Бұл байланыс екі нәрсеге: 1)
тіркескен сөздердің мағынасының сәйкес келуі, келмеуімен; 2) сөз
мағынасындағы объектив дүниемен байланысқан элементімен байланысты болады.
Ал, синтаксистік валенттілік сөйлем құрамындағы кез-келген сөздің басқа
сөздермен тіркесу мүмкіндігін есепке алады.
Сөйлеу кезінде сөздердің семантикалық валенттілігін анықтау
синтаксистік валентілікпен байланысты ғана іске асады.
Сөздер байланысқа түсу үшін олардың құрамындағы бір семаның сәйкес
келуі, ортақ болуы керек. Сонда барып, сөздер семантикалық өріс құрауға
мүмкіндігі болады.Сөздердің мағыналарының арасында әр түрлі лексика-
семантикалық байланыстарды қамтитын тілдің лексика жүйесінің ірі құрылымдық
бөлшегі- лексика-семантикалық өріс.
“Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен байланыста,бір-бірімен тығыз
қатынаста болады.Шындық болмыстағы әрбір зат және әрбір құбылыс қалған
барлық заттармен,құбылыстармен белгілі бір айқын қатынаста тұратыны секілді
тілдегі барлық сөздер де бір-бірімен байланысып жатады.Сөздердің арасындағы
логикалық байланыстар әр түрлі жолдармен жүзеге асады.Бір сөз (бір
мағынадағы) өзге сөздермен сан алуан логикалық,яғни біреулермен себеп-
салдарлық,келесісімен антонимиялық т.с.с. қатынастарда болады” 31,196.
Лексикадағы семантикалық өріспен байланысты міндеттерді шешу санамаланған
мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді. Семантикалық өріс-
сөздердің өзара лексикалық мағынасының жуықтығына,байланыстығына,ортақ
семаларына қарай топтасқан сөздер. Семантикалық өріс – сөздердің өзара
лексикалық мағынасының жуықтығына, байланыстығына, ортақ семаларына қарай
топтасқан сөздер. Семантикалық өрістің құрылымдық элементтерін талдап
көрсеткен ғалым Н.Мининаның пікірінше: “Кез-келген өріс басты сөзден тұрады
және бұл сөз осы өрістің мүшелерімен емес, жоғары жатқан басқа өрістің
сөздерімен анықталады. Анықтамада қосымша семантикалық және стилистикалық
сипаттамалар көп болған мағына өрістің жетекші сөзінен алыс орналасады.
Осыдан өрістің контуры ашылады: оның ядросы, яғни басты сөз- және алыс пен
жақында орналасқан өрістің басқа мүшелері өрістің перифериясында өздерінің
семантикалық варианттарымен көршілес өрістің мүшелері де кіруі мүмкін. Осы
мезетте осы өрістің мүшелері де өз варианттарымен басқа өріске енуі әбден
мүмкін” 37,36.
Өріс құрылымымен айналысқан ғалымдар оны ұйымдастыратын мағыналарының
иерархиялық сипатта болатынын,яғни бір элементтің екіншісіне бағына
орналасатынын атап көрсетеді. Мағына құрылымындағы басты орталық болып
саналатын архисема,яғни тектік интегралды сема лексикалық бірліктердің
жалпы және тектік ерекшеліктері мен белгілерін білдірсе,дифференциялды сема
сөздердің арасындағы мағына айырмашылықтарын бейнелейді,мұндай семалар
түр,яғни жекелік мағынасын береді 15,14. Лексикалық бірліктер лексика-
семантикалық өріс құрамына мағыналық құрылымында ортақ бір семаның болуы
негізінде топтасады. “Сема семеманың компоненті болып саналатын және
заттардың немесе ұғымның айқын бір белгісін бейнелейтін семантикалық бірлік
ретінде анықталады” 1,24. Семантикалық өрістің әрбір мүшесінің өзіндік
ерекшелігін байқау үшін талдау әдісі қолданылады.Семантикалық өріс мүшелері
арасындағы байланысты анықтау үшін тілшілер компонентті талдау әдісін
көбірек пайдаланады.
Компонентті талдау әдісі-сөздік құрам лексикалық бірліктердің жай
ғана жиынтығы емес,ол өзіндік құрылымы бар,элементтері өзара байланысқан
жүйе деген теориялық қағиданы ұстанады.Компонентті талдау әдісі лексика-
семантикалық өрісті зерттеуде негізгі әдіс болып саналады. Себебі, тіл
ғылымындағы семантика саласына байланысты зерттеулердің нәтижелері лексика-
семантикалық жүйені зерттеуде өрістік және компоненттік талдау әдістерін
бірдей пайдаланудың тиімді екендігін дәлелдеп отыр. Компонентті талдау
әдісі арқылы лексика-семантикалық өрістің құрылымын, сөздердің арасындағы
әр түрлі лексика-семантикалық байланыстарды анықтаймыз. Жалпы алғанда,
компоненттік талдау әдісін құрылымдық семантика аймағында қарастырылатын
және мағыналарды ең кіші семантикалық бірлікке жіктейтін, мағыналық
бірліктердің мазмұндық жағынан зерттейтін әдіс деп анықтауға болады
18,7.
А.Кузнецов компонентті талдау әдісінің пайда болу үш көзін, яғни
құрама бөліктерін көрсетеді: 1. Бірқатар тілшілердің пікірі бойынша, бұл
әдіс алғаш рет кең түрде американ этнолингвистикалық мектебінің
еңбектерінде пайдаланылған болатын. 1956 ж. У.Гуденаф және Ф.Лаунсберидің
қатар шықан еңбектерінде әдістің негізгі ұғымдары мен принциптері
белгіленген еді, сол арқылы бұл әдіс семасеологияда кең түрде таралып
кетті. 2. Компонетті талдау әдісін пайдаланушы семасеологтардың басқа тобы
оның тамыры 30-40 жылдардағы грамматикалық семантика туралы еңбектерден
деп есептеледі. Бұндағы есепке алынған компонентті талдау И.Ельмслев,
Р.Якобсонның еңбектерінде берілген әдіс болатын. Авторлар әдісі бұл әдісті
К.С.Трубецкойдың фонологиялық принциптердің негізінде жасап, грамматика
мен семасиологияға тарату керек деп есептеген еді. 3. Дж.Лайонз
компонентті талдау әдістің шығу төркінің Г.В.Лейбництің логика-
философиялық концепциясында жатыр деп есептейді 17,8-9.
Э.В.Кузнецова: “Сөздің компоненттік құрамы иерархиалық принцип
бойынша құрылған, оның компоненттері – семалары – бір-бірімен тең емес.
Оның ішінен жалпы семалар бөлінеді, оған басқа ұсақ семалар бағынышты
болады”, – дейді 19, 33.
Сөз мағанасына компонентті талдау жасау үшін, өте қажет болатын нәрсе
– аналитикалық анықтауышты табу. Анықтаушы негізінен екі бөліктен тұрады –
негізгі ұқсастық [иденфикатор] арқылы, және сөздік нақтылаушы
[конкретизатор].
Индефикатор – сөз мағанасының негізгі ортақ белгілерін көрсетеді.
Лексикалық мағананың жалпы белгілері негізгі ұқсастық [иденфикатор]
арқылы, нақты белгілері нақтылаушы [конкретизатор] арқылы бөлінеді. Мысалы
сатып алу-алу [иденфикатор] “ақшаға” – [конкретизатор]. Сөздің лексикалық
мағынасын талдаудың кең тараған түрі – сатылы талдау қазірде көп
қолданылады. Сатылы түрінде негізгі ұқсастық бөлікті [иденфикатор] былай
көрсетуге болады: сатып алу-ақшаға алу [“алу” сөзі индефикатор]. Алу –
жекеменшікке алу,алу - өзіне алу. “Алу” сөзі айналып келіп “алу” сөзіне
тіреледі. Осы сатыдағы “алу” сөзінен ары қарай бөлу мүмкін емес.
А.А.Уфимцева компонентті талдаудың қысқа түрін көрсетуді таблица түрінде
береді:
Семантикалық белгілер [семалар]
Аты Пішіні Сырты Іші Қызметі Нәтижесі
Қарындаш Таяқша Ағаш Графит Жазу, Анық емес,
сызу тұрақсыз,тез
кетеді
Қалам Таяқша Пластмасса Сия Жазу, Анық,
Металл сызу тұрақты, тез
кетпейді.
Бұл компонентті талдауда зерттеуші семалардың атауларын бермейді де,
бұны “Талдаудың қарапайым түрі екендігін айтады” [45,110].
Семалардың әрбіріне қызметіне қарай атау берген Э.В.Кузнецова мен
И.Стернин оларды үлкен кіші топтарға бөледі. Мысалы: “оқыту” сөзіндегі
семалардың құрылымын мынадай схема түрінде береді.
“1.білімді [дифференциалды сема немесе жекелік сема]; 2. оқушыларға
[дифференциалды нақтылаушы]; өзінің авторитеті мен әсер етіп [потенциалды
сема]” . “Сөздің лексикалық мағанасына компонентті талдау әдісті “бас”
сөзіне қолданып көрелік. “Бас” сөзінің мағанасы сөздікте былай берілген:
Адамның, жан-жануарлардың ауыз, көз, құлақ, мұрын, ми т.б. орналасқан дене
мүшесі”. Бұнда негізгі ортақ ұқсастық [идентификатор] сөз мүшесі”. Бұл
сөздің нақтылаушы сыңары “дене” сөзінің түсіндірмесін қарасақ, “сыртқы
физикалық формадағы адам не жануар организмі”. “Организм” сөзі “тірі
мақұлық” деп түсіндіріледі. “Жануар сөзі бүкіл тірі мақұлық, өсімдіктерден
басқа”, “адам” сөзі, “тірі мақұлық, ойлай және сөйлей алатын” деп
түсіндіріледі. “Адам-жануар-дене” сөздерінде “мақұлық, тірі жан” семасы
бар. “Ауыз, көз, құлақ, мұрын, ми” сөздеріне ортақ “мүше”сөзі сема болады.
Бұл сөздердің бәрінің түсіндірмесіндегі семаларды потенциалды сема деген
атауымен беруге болады” 7,428.
М.Оразов сөз мағанасын компонентті талдау әдісімен талдап, сөз
мағаналарын бір немесе бірнеше семаларға бөледі, сол үшін ол, “жүр”
етістігіне талдау жасайды. “Бұл етістіктің лексикалық мағына құрамынада,
біздіңше, мынадай семалар бар: 1) қозғалу қимылы бар, 2) қозғалған заттың
бір орнынан екінші орынға өткенін білдіреді, 3) қозғалу жерде болады, 4)
бағытсыз қозғалысты білдіреді, 5) қозғалыстың темпінің баяу (жүргізуге
қарама-қарсы) болғандығын, 6) процестің созылыңқылығын, т.б. білдіреді”
(37,179).
Б.Сағындықұлы “ат” сөзінің бес түрлі омонимін көрсетіп, фразеологизм
құрамындағы [“атып шықты”] “ат” сөзін компонентті талдау әдісі арқылы
этимологиясын дәлелдейді. “Біздің ажыратуымызша, “ат=v” етістігі мынадай
семаларға ие: [бесінші түрі fx] 1) жөнді мақұлқаттың қозғалысы; 2) мұндай
қозғалыстың обьективті қажеттіктен ырықсыз болатындығы; 3) қозғалыстың
барынша жылдам, жалт өтетіндігі; 4) қозғалыстың нәтижесінде мақұрқаттың өз
орнынан ажырап, бөлінетіндігі; 5) мұндай қозғалыстың табиғатта шексіз
қайталанатындығы” 40,140.
“Семалар тек лексикалық мағынаның құрамында ғана болып қоймастан
грамматикалық мағыналар құрамында да кездеседі. Мысалы, етістіктің шақ
категориясы біріншіден, адам-әрекетпен не қозғалыстан қатысты болады,
екіншіден, белгілі бір уақытпен байланысты мағананы, үшіншіден амал-
әрекеттің аяқталыну, аяқталынбауының не басталыну, басталанбағандығымен
байланысты, т.б. мағына білдіреді. Жалпы семалық талдау сөз семантикасымен
байланысты алып барылады да, обьектив дүниедегі заттардан қабылданған
сигналдармен тең түседі. Сондықтан да сема-экстралингвистикалық
элементтердің сөз семантикасындағы көшірмесі [белгілі дәрежеде сәйкес
келетін] деп түсінуге болады. Сондықтан да сөз дегеніміз заттың,
құбылыстың атауы деушілер сөз мағанасын осы семалардың қосындысы деп
есептегенінде де оғаштық жоқ”, - дей келе М.Оразов, сөз мағанасын
шындығында да семалардың қосындысына тең бе? Кез-келген сөздердің
мағаналарын семаларға ажыратып, талдап көрсетуге болады ма? Деген
сұрақтарға өзі жауап іздейді. Әрине бұл теориялық жағынан мүмкін
болғанымен де тілдегі жағдай сәл басқашалау. Ең, алдымен, тіл тек система
болып саналмастан системалар системасы болатындығын да естен шығармау
керек. Сондықтан да сөз мағынасында адамның сезім мүшелері арқылы
қабылданылмайтын, адам ойының қызметі негізінде жасалынатын мағаналардың
да бар екендігін есерке алған жоқ. Соңғы жағдай барлық сөз біткендерді
семалық талдау жасауға мүмкіндік бермейді, бірақ семалық талдауларға
түскен сөздердің мағына құрылымына оңай түсінік беруге болады” – деп
Степанова мен Гактың пікірлеріне сүенеді.
Семалар адамның сезім мүшелері арқылы объектив дүниені түйсініп
қабылдаған солардың түрлі қасиеттері мен белгілері, сонымен қатар, ол сөз
мағанасының ең кіші элементтері болып табылады. Сондықтан да сезім
мүшелері арқылы қабылданған сыртқы дүние туралы информациялардың барлығы
сөз мағанасының элементі бола бермейді, сөз мағанасын тереңірек түсінуде
семалардың қажет болатындығы да шындық. Мысал ретінде терминдерге берген
түсіндірме сөздіктердегі анықтамаларды келтіруге болады: Адам күнде көріп
жүрген нәрсеміз, бірақ адам сөзіне анықтама бергенде оның екі аяқты, екі
қолды, тік жүруі сияқты белгілерін анықтамаға кіргізбей тастаған. Қазақ
тілі түсіндірме сөздігінде “адам” сөзіне: “Ойлау және сөйлеу қабілеті бар,
өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын және сол құралдарды
қоғамдық еңбек процесінде пайдалана алатын жан иесі, кісі”, - деп анықтама
берген 51,62.
Басқа тілдердің түсіндірме сөздіктерінде де адам сөзіне анықтама
бергенде оның 1) сөйлеу алатындығын, 2) ойлай алатындығын, 3) құрал жасай
алатындығын, 4) құралды пайдалана алатындығын негіз етіп анықтама берген.
Сонымен бірге бұл белгілер адам сөзінің лексикалық мағанасының құрамына да
енген. “Егер байыптап қарасақ, бұлардың кейбіреулері өте қатты жалпылаудан
туған белгілер, олар адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызбайды. Мысалы,
адамның ойлау қабілеті сезім мүшелерімізге түйсік туғызбайды”, - деген
М.Оразов өзінің еңбегінде 37, 181. Алайда, біз ойлауды мимен тығыз
байланыста қарастырсақ {өйткені, миды бір сезім мүшесідеп алып отырмыз},
бұл пікірді қостауға болмайды.
Адам табиғатының жаратқан күрделі де, айрықша феномені. Жер бетіндегі
қоғамдық өмірдің негізгі тұлғасы бола тұра, адам өз өмірінде небір ғаламат
күйлерді басынан кешіріп, өзінің табиғи қасиетіне орай жан-дүниесімен
тебірене сезіне алады. Адам басынан түрлі оқиғаларды өткізеді: олар
қуанады, сүйінеді, күледі, шаттанады, рахаттанады, ашынады, күйінеді,
алданады, алдайды, түңіледі, бір нәрсеге қызығады, әуестенеді, құмартады
немесе жиіркенеді. Адам бойындағы қасиеттер алуан түрлі. Осы қасиеттердің
барлығы адамда сезіну арқылы пайда болатын дүниелер. Сезіну-сезім мүшелері
арқылы ғана іске асады. Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен
түрлі құбылыстарды танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін
назарға алып санасында белгілі бір тәртіппен,ретпен бейнелейді. Сондықтан
тілдегі сөздер мағыналарының жуықтығы немесе қарама-қарсылығы сияқты
қасиеттеріне байланысты белгілі бір топтарға топтасып,лексиканың жүйелік
сипатын айқындайды. “... тіліміздің лексикалық жүйесі – бір-біріне жақын,
ұқсас, біріне-бірі тәуелді,байланысты, сондай-ақ бір-бірімен тығыз
бірлікте,тұтастықта болатын, бірінің құрамына бірі сатылап енетін
біртектес бірнеше элементтердің тобы, жиынтығы”. Лингвистикалық,
экстролингвистикалық белгілер негізінде топтасатын сөздердің осындай
жиынтығының бірі – лексика-семантикалық өріс.Ю.Д.Апресянның пікірінше:
“Тілдің сөздік құрамы ретсіз үйіліп жатқан бірліктердің жиынтығы емес. Ол
сөздердің мағыналық ортақтығына байланысты біріккен бірнеше өрістерден
тұрады”.5,49
1.1. Лексика-семантикалық байланыс түрлері
Қазіргі таңда тіл білімінде сөздік құрамды толықтай сипаттауда
негізге алатын нәтижелі тәсіл “өрістік”тәсіл болып саналады.Себебі бұл
ұғым лексикалық семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың
жүйелілігін басшылыққа алатын қағидаға негізделген. “Өріс – мағына
ортақтастығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстардың
ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік
(негізінен лексикалық) бірліктердің жиынтығы” немесе семантикалық өріс –
болмысты тілде белгіленген оның нысандарының арасындағы өзара күрделі
байланысты бейнелеу тәсілі. Бейнелеу – бұл өрісті тарихи-генетикалық,
әлеуметтік тұрғыдан және оның негізгі құрылымдық ерекшелігін түсіндіретін
аталған тілдік бірліктің ең негізгі қызметі. Осылайша өріс теориясы тілдің
лексика жүйесіндегі лингвистикалық және экстролингвистикалық байланыстарды
көрсетеді”. Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы
(ономасиологиялық тұрғыда) және сөз арқылы (семасиологиялық тұрғыда)
жүзеге асады. Жұмысымызда бірінші кезекте сезім мүше атауларының лексика-
семантикалық өрісі құрамына енетін бірліктердің бір ұғымға байланыстылығы
негізге алынады. Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы
лексика-семантикалық қатынастарды айқындаумен тығыз байланысты.
Сөздердің мағыналарының арасындағы әр түрлі лексика-семантикалық
байланыстарды қамтитын тілдің лексика жүйесінің ірі құрылымдық бөлшегі –
лексика-семантикалық өріс. “Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен
байланыста, бір-бірімен тығыз қатынаста болады. Шындық болмыстағы әрбір
зат және әрбір құбылыс қалған барлық заттармен, құбылыстармен, белгілі бір
айқын қатынаста тұратыны секілді тілдегі барлық сөздер бір-бірімен
байланысып жатады. Сөздердің арасындағы логикалық байланыстар әр түрлі
жолдармен жүзеге асады. Бір сөз (бір мағынадағы) өзге сөздермен сан алуан
логикалық, яғни біреулері мен себеп-салдарлық, келесісі мен антонимиялық
т.с.с. қатынастарда болады”. Сөздердің арасындағы орнайтын осындай
байланыс түрлері лексика-семантикалық өріс тұтастығын қамтамасыз ететін
негізгі белгі болып саналады. “Сөздің әр түрлі лексика-семантикалық
ұйымдарға (синонимдік қатарларға, антонимдік және гипонимдік топтарға)кіру
мүмкіндігін айқындайтын семантикалық байланыстар–сөз мағынасының ұғым
аймағына қатысты болуы шындық болмыстағы құбылыстарды білдіруі,
полисемиялық ерекшелігі сияқты т.б. оның семантикалық сипаттарының бірі
болып саналады” 15,1. Демек, өріс құрамындағы бірліктер өзара түрлі
қатынастарға түседі. Сол себепті кез-келген өріс құрылымында бір емес
бірнеше лексика-семантикалық байланыстар түзіледі. Осы байланыс түрлерін
және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары салғастыра отырып зерттеген
Н.Ғ.Карменов еңбегінде байланыс түрлері жан-жақты қарастырылған. Лексика-
семантикалық өрісті сөз еткенде лексика-семантикалық байланыс түрлеріне
тоқталып өткен абзал. Тілдің лексика жүйесінде әрі лексика-семантикалық
өріс құрылымына басты парадигмалық байланыс болып, тек–түр негізінде
логикалық қатынаста болатын гипер-гипонимиялық байланыс саналады. Мұндай
байланыстарды сонымен бірге лингвистикада таксономиялық байланыс деп те
атайды. “Өзара байланысқан лексикалық бірліктер гипонимияның негізінде
тақырыптық және лексика-семантикалық топтарға, кластар мен кіші кластарға
семантикалық өрістерге және семантикалық аймақтарға белгілі бір жүйемен
топтасады”15,104.
“Гипероним–түрлік ұғымды білдіретін сөз не сөз тіркесіне қарағанда
тектік ұғымды білдіретін, жалпылық мағынаға ие сөз немесе сөз тіркесі.
Мысалы: жазушы-романист, қылқан жапырақты ағаш–қарағай, шырша т.б.
Гипоним тектік ұғымды білдіретін сөз не сөз тіркесіне
(геперонимге) қарағанда түрлік ұғымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
Барлыбаева Назым Серікболовна
Сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісі және олардың орыс
тіліне аударылу мәселелері
Мамандық: “6N0207”
Ғылыми жетекші –
Сағындықұлы Б.
ф.ғ.д. профессор
Пікір сарапшы – Исмаилова
Ж.
ф.ғ.к.
“Қорғауға жіберілді”
Кафедра меңгерушісі:
Ф.ғ.д. профессор Жақсылықов А.Ж.
_________________
“___” ___________2007 жыл.
Алматы
2007
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 Сезім мүшелері атаулары ұйытқы болған сөз тіркестері және олардың орыс
тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Лексика-семантикалық байланыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.2.Сезім мүшелері атауларының дистрибуциясы және олардың орыс тіліне
аударылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Фразеологизмдерді аудару мәселесі және фразиологизмдердің құрамында
ұшырайтын сезім мүшелері
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
2.1.Фразеологиялық сөз тіркестерінің зерттелуі және орыс тіліне
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Сезім мүше атаулары тірек болған фразеологизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...63
Қосымша әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Тілді жүйелердің жүйесі түрінде алып қарастыру-тіл білімінің негізгі
тұжырымдарының бірі саналады. Тіл бір-біріне тәуелді бірнеше кіші
жүйелердің байланысынан, тығыз қарым-қатынасынан тұратын біртұтас жүйені
құрайды.
“Тілдік жүйе – табиғи тілдің ішкі заңына сәйкес, сөздік құраммен
грамматикалық құрылыстың тұрақты қарым-қатынасқа түскен элементтерінің
бірлігі мен тұтастығы 50,421. Тілдің жүйелік сипатын айқындау тілдің ішкі
заңдылықтарымен жақынырақ танысуға мүмкіндік береді. Сондықтан көптеген
ғалымдар тілдің осы қасиетіне ерекше назар аударады. Тілдің біртұтас жүйе
екендігі алғаш рет ХІХ ғасырда неміс тілшісі В. Фон Гумбольтің еңбектерінде
сөз етілді. Ғалым: “тілде жеке дара ештеңе жоқ, оның әрбір элементі тек
бүтіннің бөлшегі түрінде ғана көрініс береді”, - деп тілдің өзі бірнеше
бөлшектердің жиынтығынан, олардың өзара байланысынан тұратын тұтас құбылыс
екендігін айтты.
ХХ ғасырдан бастап лингвистикада тілдің жүйелілігі, тілдің
құрылымы деген қағидалар тұрақты ғылыми теория ретінде орнығып, ғалымдар
тарапынан кең қолданысқа ие бола бастады. Бұл кезеңдегі зерттеулердің
теориялық негізін салушы ғалымдар қатарында Фердинант де Соссюр мен
И.А.Бодуэн де Куртенэ болды. Швейцар ғалымы Ф.де Соссюр: “... тіл – барлық
элементтері бір бүтінді құрайтын жүйе, ал бір элементтің маңыздылығы тек
өзгелермен қатар қолданылғында ғана айқындалады”, - деп тілдің жүйелілігіне
баса назар аударды. Ғалымның тілді элементтері бір-бірімен тығыз
байланыста болатын, өзінің тәртібіне бағынатын жүйе ретінде анықтауы
қазіргі тіл білімі үшін де өз маңыздылығын жойған жоқ. Өйткені, “... тілді
жүйелік қасиеті бар құбылыс, барлық элементтері бір-бірімен байланысты,
өзара бағынышты (тәуелді) біртұтас құбылыс деп қарау тілдің табиғатын,
бүтін мен оны құрастырушы бөлшектердің арақатысын, атап айтқанда, бүтіннің
оны құрастырушы бөлшектерге (тілдік элементтерге) тәуелсізділік, керісінше,
бөлшектердің бүтінге (тілдің бүтіндей жүйесіне) тәуелділігін айқындауға
мүмкіндік береді. Тілдің жүйесін тілдік жеке құбылыстардың (тілдік
элементтердің, единицалардың) өзара байланысы тұрғысынан зерттеу айрықша
мәнге ие болады” 43,496.
Тілді өзіндік құрылымы бар бір-бірімен тығыз байланыста болатын
жүйелерден тұратын құбылыс ретінде қарастырсақ, лексика аталған кіші
жүйелердің бірі ретінде танылады. Бұл жөнінде ғалымдар Ә.Болғанбайұлы мен
Ғ.Қалиұлының пікірін келтіруімізге болады: “Лексиканы зерттеу сөздік
құрамды тұтас бір бүтін жүйе деп қарауды міндеттейді” 7.256. Демек,
лексика да өзіндік құрылымы бар, элементтері белгілі бір тәртіппен
байланысқан жүйе болып саналады.
Лексиканың жүйелілік сипатын айқындауда лингвист ғалымдардың
алдарынан күрделі сауалдар туындап отырды. Мәселен, әр түрлі тілдердің
лексика жүйесіне қатысты зерттеулер мен көптеген психолингвистикалық
эксперименттер адам баласы миында өзіндік дыбысталуымен, айтылуымен, өзіне
тән мағыналармен ерекшеленетін мыңдаған сөздерді қамтитын өзінің сөздік
құрамынан керекті сөзді айту үшін ойлануға қалайша өте аз уақытын жұмысайды
деген сұрақтарға жауап іздеуге тырысты.
Осы туындаған сауалдарға көптеген ғалымдар өзіндік ой-
тұжырымдарын білдірген еді. Ю.С.Степанов “Основы общего языкознания” деген
еңбегінде лексиканың өз алдына бір жүйені құрайтындығын айта келіп, ойын
былайша сабақтайды: “Лексиканың жүйелі болуы анық, өйткені олай болмаған
жағдайда біз миымыздан керекті сөздерді тез әрі жеңіл таба алмаған болар
едік. Себебі қазіргі таңдағы мәдениетті адамның сөздік қоры (актив және
пассив сөздерді қосқанда) 70-80 мыңға дейін күнделікті тұрмыста, әдеби
тілде қолданылатын сөздер мен терминдерді және төрт-бес мыңнан жиырма мыңға
дейінгі фразеологиялық бірліктерді қамтиды”. Осы көзқарасты профессор
З.А.Харитончик те білдіреді, ол лексиканың жүйелілік сипаты “сөйлеушінің өз
ойында бір-біріне ұқсамайтын мыңдаған бірліктерді сақтауынан көрінеді” –
дейді 15,11.
Аталған пікірлерден шығатын қорытынды -- лексикалық
бірліктер адам миында белгілі бір тәртіппен, мағыналық байланыспен, жүйелі
орналасады. Себебі, адам баласы шындық болмастағы заттар дүниесі мен түрлі
құбылыстарды танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін назарға
алып санасында белгілі бір тәртіппен, ретпен бейнелейді. Яғни, сөздер
мағаналарының жуықтығына немесе қарама-қарсылығына, т.б. қасиеттеріне
байланысты белгілі бір топтарға топтасады. Орыс тіл білімінде лексиканы
жүйелік сипаты бар құбылыс ретінде алғашқылардың бірі болып таныған
М.М.Покровский бұл туралы: “Сөздер және олардың мағаналары бір-бірінен еш
уақытта тысқары өмір сүрмейді. Олар біздің санамыздан тыс мағаналарының
ұқсастығыны не қарама-қарсылығына байланысты әртүрлі топтарға бірігеді”, -
дейді 38,382. Академик Ә.Қайдар “тіл әлемін” “Адам”, “Қоғам”, “Табиғат”
деген үш үлкен салаға жіктеп, оларды іштей отыз үлкен макротопқа, ал оларды
өз ретінде екі жүздей микротопқа бөліп қарастырады.20,19. Төмендегі
ғалымдар пікірлері де осы оймен сабақтасып жатыр. Б.Қ. Қалиев: “...
тіліміздің лексикалық жүйесі деп – бір-біріне жақын, ұқсас, біріне-бірі
тәуелді байланысты, сондай-ақ бір-бірімен тығыз бірлікте тұтастықта
болатын, бірінің құрамына бірі сатылап енетін біртектес бірнеше
элементтердің тобын, жиынтығын айтамыз ”,- дейді.21,56. Түркі танушы
ғалым К.М.Мұсаев: “Нақты бір тілдің лексика тарихын зерттеуде оны
тақырыптық топтар арқылы қарастыру өте тиімді әдіс болып саналады”,- деп
ойын тұжырымдайды. 51,12. Тіл білімінде лексикадағы ортақ мағаналық
белгілері негізінде айқындалатын семантикалық өріс, лексика-семантикалық
топ, лексика-семантикалық парадигма, тақырыптық топ, т.б. терминдер қатар
жұмысалады. Мәселен, Э.М.Медникова: “Сөздік құрамның жүйелілік ерекшелігі
мағыналық жағынан біріккен сөздердің кейбір лексикалық топтарға-
семантикалық парадигмаларға бөлінуінен көрінеді. Тілдегі әрбір сөз белгілі
бір лексика-семантикалық парадигмаға енеді, әрі өзінің көп мағыналылығына
орай біреуіне ғана қатысты болмайды. ... Айқын белгісіне байланысты
парадигмаға дербес мағынасын ашуға мүмкіндік туады” ,- деп атап көрсеткен.
28,48. Мүшелері бірдей грамматикалық сипатты иеленген және бірнеше
семантикалық байланыстармен сипатталатын, бір мағына төңірегінде топтасқан
сөздердің жиынтығын И.Г.Слесарева лексика- семантикалық топ 42,52-53 деп
атаса, Н.Фабианова: “Бір сөз табына жататын, семантикалық және тұлғалық
белгілері ортақ сөздердің жиынтығын лексика –семантикалық топ”,-деп
көрсетеді 47,6.
Ф.П.Филин бір ұғымды білдіретін бір мазмұн төңірегіне
топтасқан сөздер жиынтығын тақырыптық топтар деп қарастырады. Ғалым
тақырыптық топтардың тек объективті болмыстағы заттармен құбылыстардың
топтастырылуы негізінде айқындалатын, араларында анық тілдік байланыстар
болмайтын сөздердің негізінде түзілетіндігін айтады. Ал, лексика-
семантикалық топ деп Ф.П.Филин лексикалық мағыналарының негізінде біріккен
екі немесе бірнеше сөздердің жиынтығын атайды және оны тілдің тарихи
дамуының жемісі, тілдік құбылыс ретінде таниды. Автор: “Сөздердің
тақырықтық топтары мен лексика-семантикалық топтарының арасындағы ортақтық
олардың қай-қайсысының да шындық болмысты бейнелеуінен көрінеді”,-дейді.
49,230-233.
Ғалымдардың бұл пікірлерінен лексика жүйесіндегі
тақырыптық топтардың экстролингвистикалық, ал лексика-семантикалық
топтардың лингвистикалық факторлардың негізінде ұйымдасады деген қорытынды
шығады.
Тақырыптық топтар экстолингвистикалық тұрғыдан
анықталады деген көзқарасты ұстанатын А.А.Уфимцева: “Сөздердің мұндай
топтарындағы бірліктер сигнификатифті жағынан емес, номинативті сипаты
негізінде ұйымдасады. Сондықтан осындай топтарды зерттеу “Үй тұрмысындағы
заттар”, “Дене мүшелері”, “Киім-кешек түрлері” , “Құрылыстар” т.б.
инвентаризациялау түрінде ғана шектеледі. Тіпті, сөздердің арасындағы
семантикалық байланыстың тілдің тұтастай мағыналық құрылымының
ерекшеліктерін айқындауды көздемейді”,- дейді. 45,133. Алайда кейбір
ғалымдар лексика жүйесіндегі сөздерді топтастырған кезде тілден тыс жатқан
факторлар мен тілдің ішкі қасиеттерін жеке дара бөліп қарастырудың негізсіз
екенін айтады. Мәселен, Р.С.Гинзбург экстолингвистикалық белгілеріне қарай
айқындалатын әрбір лексикалық бірліктердің топтары өздеріне тән ортақ
лингвистикалық белгілерге ие десе 10,17, Д.Н. Шмелев те семантикалық
топтар ретінде танылмайтын “аяқ-киім атаулары”,“дене мүше атаулары”секілді
т.б. тақырыптық топтардың бірліктері де ортақ лексикалық тіркесімділігімен
және бірдей сөзжасамдық мүмкіндігімен сипаттала алатындығын көрсетеді.
Сондықтан Д.Н.Шмелев заттық-логикалық ортақтығының негізінде айқындалатын
сөздердің топтарын семантикалық талдаудан бас тартпау керектігін лексиканың
осындай бөліктерінің де көптеген жағдайда тілдік белгілерді иеленетінін сөз
ете келіп ,тақырыптық топтарды лексика-семаникалық топ деп те қолдануға
болатындығын айтады. 52,104. Демек, тақырыптық топтар мен лексика-
семантикалық топтардың арасына нақты шек қойып тастауға болмайды. Өйткені
лексикадағы кез-келген лингвистикалық белгілеріне байланысты топтасқан
сөздердің негізінде объективті болмыстағы заттардың арасындағы байланыстар
мен қарым-қатынастар жатыр.
Лексика жүйесіндегі лингвистикалық,
экстолингвистикалық белгілер негізінде топтасатын сөздер тобы лексика-
семантикалық өріс ретінде де қарастырылады. Мысалы, Ю.Д.Апресян: “Тілдің
сөздік құрамы-ретсіз, үйіліп жатқан бірліктердің жиынтығы емес ол сөздердің
мағыналық ортақтығына байланысты біріккен бірнеше өрістерден тұрады”,- десе
5,52, “Өрістік құрылым – тілдің лексика-семантикалық жүйесінің негізгі
ұйымдасу принцепі”,- деп В.А.Маскович те атап көрсетеді. . 29,37.Осындай
пікірді ғалым Э.В.Кузнецова да қуаттап, өз еңбегінде: “ Сөздік құрамды
толықтай сипаттауда ең нәтижелі тәсіл- қазіргі таңдағы тіл білімінде кең
таралған “өрістік” тәсіл болып табылады ”,- деп пайымдайды. 19,133.
А.А.Уфимцева: “Тілдің әлемдік бейнесін лексикалық бірліктер арқылы
айқындауда семантикалық өрістер деп аталатын сөздердің парадигмалық топтары
негізгі болып табылады”,- деген пікір білдіреді 45,137.
Демек, лексика-семантикалық өріс лексикалық
семантикадағы негізгі ұғымдардың бірі болып табылады. Бұл ұғым лексикалық
семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың жүйелілігін басшылыққа
алатын қағидаға негізделген. Себебі, өрісті және оның құрылымын анықтауға
лексикалық бірліктер жекелеген күйінде емес, жүйеленген бір топ түрінде
алынып қарастырылады.
Лексика-семантикалық өріс – анағұрлым кең ұғым. Мұнда
лексикалогияның синонимия, антонимия, полисемия және сөз бен ұғымның
арақатынасы секілді негізгі мәселелер ұштасып жатады. Лексикадағы
семантикалық өріспен байлеанысты міндеттерді шешу санамаланған мәселелерді
жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді. Өріс теориясы тіл біліміне көптеген
көзқарастармен, әр түрлі анықтаулармен ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан ене
бастаған болатын. Өріс теориясы тілдегі сөздердің бір-бірімен мағыналық
байланыстарын айқындауға негізделген ортақ идеяны жан-жақты қарастыратын
көптеген көзқарастарды қамтиды.
Тіл білімінде өріс терминін ең алғаш рет Г.Ипсен қолданғанымен,
лексиканы семантикалық өрістер арқылы зерттеудің теориялық негізін салған
неміс ғалымы И.Трир болды. Ғалым еңбектерінде сөздік құрам белгілі бір ұғым
аясына топтасқан сөздердің тобынан, яғни “ұғымдық өрістерден” тұратыны және
сол өріс құрамындағы сөздердің мозаика тәріздес бір-бірімен жымдасып, өте
тығыз байланыста болатыны айтылады. Сонымен қатар И.Трир сөздің жеке тұрып
белгілі бір лексикалық мағынаға ие болатынын және тілдің негізгі лексикалық
бірлігі болып саналатын жоққа шығаратын өзінің “кез-келген сөз жеке дара
тұрғанда мағынасыз болып, оның мағынасы өріс құрамындағы басқа сөздермен
байланысы арқылы анықталады” – деген қате тұжырымын ұсынды. И.Трирдің
аталған ойлары ғалымдар тарапынан сындарға ұшырағанымен, оның лексика-
семантикалық жүйені ұғымдық немесе мағаналық жуықтығына байланысты
топтасқан сөздер, яғни өрістер арқылы қарастыруы және өріс теориясы туралы
пайымдаулары осы бағыттағы ілгері қадамдамдар болды.
Өріс теориясы лингвистикада әр тұрғыда қарастырылады. Мысалы:
лексика-грамматикалық [Г.Ипсен], лексика-семантикалық [К.Ройнинг,
О.Духансек, Ю.Найда], лексика-синтаксистік [Г.Мюллер] және полисемантикалық
сөздердің мағыналық көлемі [А.Рудсгокгер], т.б. Осыған орай Г.С.Щур “Теория
поля в лингвистике” деген еңбегінде оның қазіргі тіл білімінде қолданылып
жүрген алпыстан астам атауларын көрсетеді: функционалды-семантикалық өріс,
семантикалық өріс, микро және макро өріс, компоративті өріс, сөйлемнің
микро өрісі, грамаматика-лексикалық өріс, т.б. 51,256.
Ғылыми әдебиеттермен танысу барысында осы күнге дейін тіл
білімінде өрістің бір ауыздан қолданылып жүрген нақты ережесінің,
анықтамасының қолданылу аясында бірізділік жоқ екені байқалады. Бұл атау
сөздердің әр түрлі жиынтығына қатысты қолданыла береді. Мәселен,
А.М.Кузнецов лингвистикалық энциклопедиялық сөздіктегі мақаласында: “өріс-
мағына ортақтастағының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстың
ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік
бірліктердің жиынтығы”, - дейді 17,380.
З.Н.Вердиева өріс ретінде бір ұғымды білдіретін әр түрлі сөз
таптарына қатысты сөздердің жиынтығын, ал Н.Ф.Хренова бір сөз табынан
болған ортақ бір семаның негізінде біріккен сөздер тобын қарастырады.
Г.С.Щур ортақ қасиеттеріне қарай байланысқан бірліктерді “өріс”
деп, ал функцияларының жиынтығына орай байланысқан бірліктерді
функцияналдық топтар деп тануды ұсынады.
Өріс құбылысын В.Г.Гак былайша түсіндіреді: “Тіліміздегі сөздер
бірыңғай емес, сондықтан олардың құрайтын жүйесін анықтау үшін, сөздерді
белгілі бір топтарға бөліп қарастыру қажеттігі туындайды. Сөздер көп
аспектілі болғандықтан сөздік құрамды және әр типтегі өрістерді бірнеше
жолдармен сипаттау туындайды. Сөздер тұлға мен мағынаға ие. Олар тұлғасына
байланысты сөзжасамдық және лексикалық өрістерге біріксе, ал мағанасына
қарай семантикалық өрістер түзеді, оның құрамы сол сөздерге қатысты болатын
ұғымдардың арасындағы логикалық қатынастар арқылы анықталады” 9,107.
Ғалымдардың өрісті айқындауға байланысты аталған
пікіріндегі ортақтық, ол – семантикалық өрістің мағаналық құрамындағы ортақ
бір семантикалық компоненттің негізінде біріккен қандай да бір тақырыпты
қамтитын сөздердің жиынтығынан тұруы.
“Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері”деп аталатын
еңбегінде М.Оразов лексикалық бірліктердің мағына жуықтығына қарай белгілі
бір лексика-семантикалық топтарға бірігетінін айтып,осы топтарға бірігудің
мынандай негізгі шарттарын көрсетеді:
1.Бір лексика-сематикалық топтыңқұрамына енетін сөздер өзара бір
мағыналық сыңар (семалар ) арқылы байланысып жатуы керек.
2.Бір лексика-семантикалық топтың компоненті болып саналатын сөздер
өз дербестігін сақтауы керек.
3. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бірі екіншісін
мағыналық жағынан толықтырып, ұштасып жатыуы керек.
4. Антонимдік, синонимдік сыңарлар да белгілі бір лексика-
семантикалық топтың аясында болады.
5.Лексика-семантикалық топтар іштей семантикалық топтарға бөлініп,
сатылай байланысып жатады.
6. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бір сөз табынан
болуы керек.36,17-18.
М. Оразовтың бұл еңбегі негізінде бір ғана қалып етістіктерінің
қалыптасуын, мағыналарының даму жолын талдауға арналған. Оның лексика-
семантикалық топтар жөнінде айтылған ойлары қазақ тіл біліміндегі алғашқы
бастамалар ғана. Ғалым болашақта лексика-сенмантикалық топтардың құрылымын,
әрбір сөздердің арасындағы байланыстарды, олардың лексико-граматикалық
табиғатын жан-жақты ашу керектігін айтады.
М.Оразов лексика-семантикалық топ мүшелерінің арасындағы
семантикалық байланыстардың үш түрін атайды: “Парадигмалық қатынас лексика-
семантикалық топ мүшелерінің арасында болады да , олар біздің
топшылауымызша, үш түрлі байланыста болады. Олар синонимдес, антонимдес
және ұштас мәндес мағыналық қатынастар болып саналады. Бұл үш қатынастың
үшеуі де бір лексика-семантикалық топтың құрамында кездесіп өзара
байланысып та жатады. ” 37,138-139.
Қазақ және араб тілдеріндегі дене мүше атауларын лексика-
семантикалық байланыс түрлері арқылы зерттеген Н.Ғ.Карменов лексика-
семантикалық топтың гипер-гипонимиялық, меронимиялық, синонимиялық,
антонимиялық байланыс түрлерін көрсеткен.
Лексика-семантикалық өріске өз пайымдаулары бойынша
анықтама берген зерттеушілердің теорияларын қарастыра келе жұмыстың
негізгім зерттеу нысаны болып саналатын лексика-семантикалық өрісті былай
деп анықтаймыз: Лексика-семантикалық өріс-тілде шындық болмысты бейнелейтін
,бірліктері әр түрлі, ортақ семантикалық компонент негізінде біріккен бір
бүтін құрылымды құрайтын толып жатқан сөздер жиынтығы.
М.Оразов лексика-семантикалық топтардың құрамындағы
лексикалық бірліктердің арасындағы семантикалық байланыстарды қарастырған
“Қазақ тілінің семантикасы” атты еңбегінде сөз мағыналарын 1) денотаттық
мағына; 2) сигнификаттық мағына және 3) эмоциялық мағына деп үшке
топтастыра отырып: “Сөз мағанасын талдауда оның компоненттерінің ішінде ең
негізгісі, мағананың ядросы болып саналатын объектив дүниедегі заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесімен байланысып жататын бөлшегі”,- деп
көрсеткен 37,65. Сөздің бұл мағаналары, әсіресе деноттық мағына таным
теориясымен өте тығыз байланысты. Атап айтқанда, “адамның сезім мүшелеріне
түйсік туғызатын заттың қасиеттері ғана деноттық мағына жасай алады”.
Түйсік дегеніміз - қозғалушы материяның бейнесі. Түйсік арқылы
болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да ештеңе біле
алмаймыз. Түйсіктер – қозғалушы материяның бірдегі сезім мүшелеріне әсер
етуінен туады.
Затты танып-білу үшін оны сөзсіз сезінуіміз керек. Заттардың
түрлі формасы, түсі, дәмі, исі, т.б. адамның сезім мүшесіне ықпал жасай,
жүйке тамырларын тітіркендіреді. Айталық, заттың түсі, формасы - көзге,
дәмі - тілге, исі - мұрынға түйсік туғызады, тітіркендіреді. Осы түйсіктер
дүниені танудағы алғашқы сигналдар болып табылады. Дүниені танудың басқа
жолы жоқ. Таным теориясының бірінші қағидасы біздің біліміміздің бірден-бір
қайнар көзі -түсініктер болып табылады.Бұның дұрыс екені даусыз. Оның
дұрыстығын психологтар да дәлелдеген болатын.
Сезімдер – қабылдайтын сезім мүшелерінің түрлеріне
қарай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, көру, дәм сезу, иіс білу, т.б.
сезімдер адамның көз, тіл, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерімен байланысты
болады. Психологтар сезімдерді табиғатына қарай үш түрге бөледі: Бірінші
топқа объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдайтын бес
түрлі сезімді: көру, есту, иіскеу, дәм және теріге байланысты сезімдерді
қосады. Ал, екінші топқа ішкі организмдермен [асқазан, өңеш, ішeк] сезінуі
байланысты сезінуді қосады. Үшінші топқа ауруды білдіру мен болжалды
сезімді [дәлдікті] қосады.
Мен өз еңбегімнің нысаны етіп аталған сезім мүшелерінің
бірінші тобындағы сезім мүшелерінің атауларын, Яғни көз,
құлақ, мұрын, тіл, теріні қарастырамын.
Қазақ тіл білімінде кешеуілдеп зерттеген салалардың бірі лексикалогияның
негізгі саласы семасиология бүгінгі күнде кешенді ғылым саласына айналып
отыр. Мағыналы таным дүниесімен зерттей келе, қазақ тіліндегі лексика-
семантикалық өрістің құрылымдық сипатын, оны құрайтын компоненттердің
табиғатын, сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісін ашу,
олардың контекстегі орнын, жалпы сезім мүшелері атауларының тіл біліміне
қатысын анықтап, олардың дистрибуциясын мағыналық аясын қарау тақырып
маңыздылығын белгілейді.
Зерттеудің мақсаты:
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты: сезім мүшелері атауларының
лексика-семантикалық өрісінің сипатын, оның табиғатын, мағыналық реңктерін,
олардың ара-қатынасын айқындау және
фразеологиялық тіркестерді ұлттық ерікшеліктерін психологиялық
фактор ретінде тану
және олардың аударылуы жайлы сөз ету.
Жұмыста алға қойған мақсатқа байланысты мынандай: міндеттер шешу
қажеттілігі туындайды.
– Әр түрлі тілдердегі лексика-семантикалық зерттеулердің
жетістіктеріне сүйене отырып, зерттеуде басшылыққа
алынатын теориялық ұстангымдарды негіздеу.
– Сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісі
шеңберінде орнайтын лексика-семантикалық байланыс
түрлерін анықтау.
Зерттеудің пәні мен нысаны – сезім мүшелері атауларының лексика-
семантикалық өрісі және олардың орыс тіліне аударылуы.
Зерттеу материялы ретінде лексикографиялық, психологиялық еңбектерден
жинақталған сезім мүшелері атауларымен тіркесетін сөзтіркестері (еркін,
тұрақты) алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 5,6,7,9
томдар (жалпы ред. Басқ. А.Ы.Ысқақов. Алматы, 1981-1985); Қазақша-орысша
сөздік (Х.Махмудов, Ғ.Мұсабаев. Алматы, 1995); Қазақша-орысша сөздік
(жалпы ред. басқ. Р.Ғ.Сыздық, К.Ш.Хусайын. Алматы, 2002); Орысша-қазақша
сөздік. 2т. (жалпы ред. басқ. Ғ.Мұсабаев. Алматы, 1978-1981); Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі (Кеңесбаев І. Алматы, 1977).
Ғылыми жаңалығы. Жұмыста сезім мүшелері атау ларының лексика-семантикалық
өрісі құрылымы,ондағы лексика-семантикалық байланыс түрлері анықталып,
олардың орыс тіліндегі аудармалары берілді берілді. Фразеологизмдер
құрамында ұшырайтын сезім мүшелері атауларының өрісі айқындалды.
Зерттеудің теориялық жәнем тәжірибелік маңызы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен тұжырымдар қазақ және орыс тілдері лексикасының өзіндік
ерекшеліктерімен жақынырақ танысуға, салыстырмалы тіл білімінің және
лексика жүйелілігі мәселесімен тығыз байланыста тұратын өріс теориясының
ғылыми тұрғыдан толыға түсуіне үлесін қосады. Зерттеуде алынған нәтижелер
мен қорытындыларды орыс және қазақ тілдеріндегі лексика-семантикалық
өрістерді салғастырмалы бағытта қарастыратын кейінгі зерттеулерге теориялық-
әдістанымдық негізде алуға және тәжірибеде аударма сөздіктер жасауда
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері – жұмыста салғастырмалы, компоненттік
талдау, материалдарды жаппай іріктеп жинақтау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі үлкен тарау және оның
ішіндегі тараушалардан, қорытынды, қосымша, пайдаланған әдебиеттер тізімі
мен қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде лексика-семантикалық өріс теориясы
туралы мағұлұмат беріліп, таным теориясының тіл біліміне қатысты
анықталады. Алғашқы тарауда сезім мүшелері атауларының дистрибуциясы
көрсетілді, яғни, сезім мүшелері атауларының алдынан және соңынан
тіркесетін сөз тіркестері берілді. Сезім мүшелері ұйтқы болған сөз
тіркестері арасындағы лексика-семантикалық байланыстары анықталып, олардың
орысша аудармалары берілді. Екінші тарауда, фразеологизмдерді аудару
мәселесі сөз етіліп,фразеологизмдердің құрамында ұшырайтын сезім мүшелері
атаулары беріліп, фразеологиялық тіркестердің ұлттық ерекшеліктері
психолингвистикалық фактор ретінде танылды.
1.Сезім мүшелері ұйытқы болған сөз тіркестері және олардың аударылуы
Адамдар қоршаған ортасын,ондағы түрлі құбылыстарды,олардың қасиеттері
мен ерекшеліктерін және өзін-өзі әр қырынан тануы тілде айрықша орын
қалдырып,сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді.Сондай сөздердің біріне
әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын сезім мүшелері
атауларын жатқызуға болады.
Түрлі көңіл-күй адам өмірінің ажырамас қасиеті ретінде тілдік
құбылыстың әр саласында кеңінен танылып отырады. Бұл әсіресе экспрессивтік
қорда қатты байқалады. Соңғы уақыттағы тілдік материалдарды талдаудың
басты, маңызды бағыттарының ішінде адамдық фоктордың тілдегі орнын
зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Мәселен адамдық фактордың обьективті
дүниедегі орны туралы Г.В.Колшанский: “Познание направленное не на мир, а
на один из объектов этого мира – на человека, на- самого себя – и создает
тот спецефический фактор каторый может быть полным правом назван –
субъективным человеческим фактором в языке” 21,109, - дей келе, адамдық
фактордың астарында адамға қатысты бүкіл мазмұн, яғни адамның ішкі өмірі,
жан дүниесі, сондай-ақ оның қылығы мен эмоциясы да қаралатынын айтады.
Реалды дүниені сандық та сапалық қабылдау үлгісінде “адамның іс-әрекеті
барлық зат пен құбылысқа өлшеуіш” ретінде қаралуы антропоцентрлік зерттеу
бағытын ұсынуды қазіргі заман лингвистикасы байқатып отыр 22,55.
Экспресивтілік пен эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық сияқты
ұғымдар – лексикасында адамның тек сезім әрекетінің тілдегі көрінісі. Сезім
– бұл сырты дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес
келу-келмейінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процесс түрі.
Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген
ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызады. Бұл сезімдер адамда арнайы сезім
мүшелері арқылы пайда болады. Психологияда сезім мүшелеріне келесідей
анықтама береді: Сезім мүшесі-сырттан келген тітіркендіргіштерді нервтік
қозуға айналдырып отыратын жер 13,95. Адамның сезім мүшелері
тітіркендіргішті дәл бейнелендіру организмнің өмірлік қажеттілігі болып
табылатын ұзақ эмоциялық процесс барысында қалыптасты.
Сезім мүшелеріне сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке
қасиеттерінің тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік
деп атайды. Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-
жұмсақтылығын, кедір-бұдырлығын т.б.осы секілді қасиеттері ажыратылады
9,95.
Ежелгі гректердің өздері бес сезім мүшесін және соларға сәйкес көру,
есту, сипау, иіс және дәм түйсіктерін ажырата білген. Қазіргі кездегі ғылым
адам түйсіктерінің түрлері туралы, соған сәйкес сезім мүшелері туралы
түсінікті едәуір кеңейтті.
Еңбегіміз сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісін ашуға
негізделгендіктен бұлардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өткеніміз абзал.
Лексика-семантикалық өріс бірнеше ғылыми принциптер негізінде жүзеге асады:
-толықтығы (анализ жасауға алынған материалдарды толық қамту,олардың
таралу шегін көрсету);
-тұтастығы (зерттеу нәтижесінде алынған объектінің тұтастығын
айқындау);
-реттілігі (өріс құрамындағы ядро мен компоненттер арасындағы жүйелі
байланыс);
-өзара айқындылығы т.б.
Н.С.Новиков болса төмендегі принциптерді ұсынады:
1.Негізгі ұғымның ерекшелігі (өріс атауы мен компоненттер арасындағы
негізгі қарым-қатынас);
2.Оппозиция түрі;
3.Өріс атауы мен компоненттер арасындағы логикалық қатынастық
ерекшелігі;
4.Өрістегі сөз таптарының саны 33,87.
Жоғарыда аталған мәселелерді қарастыры келіп,біз лексика-семантикалық
өріс- деп компоненттері иерархиялы және тең дәрежеде жүйелі байланысқан,бір-
бірімен синонимдік,антонимдік,гипер-гипоним икалыққатынаста да
болатын,концептуалды орталығы (өріс атауы), ядросы (өріс атауымен
байланыстағы бірлік) және перифериясы (ядромен байланысатын компоненттер)
бар, шекарасы мөлдір (өйткені шеткі нүктедегікомпоненттер басқа өріс
құрамына енуі мүмкін) күрделі жүйені танимыз.Семантикалық өріс лексикалық
мағыналардың бір-біріне ұқсастықтарына және айырмашылықтарына байланысты
құрылады, бұл ұқсастықтар мен айырмашылықтар жалпылама жағдайда емес, кіші
мағыналық бірліктер негізінде топтасады.Осындай семантикалық элементтер
(лексикалық мағына және лексика-семантикалық парадигмамен қатар) тілдің
лексика-семантикалық құрылымында маңызды параметрлердің бірі болып
саналады.
Семантикалық өріс – мағыналық құрылымдағы ортақ бір семантикалық
компоненттің негізінде біріккен қандай да бір тақырыпты қамтитын сөздердің
жиынтығы болғандықтан, алдымен мағынаға, атап айтқанда, семаға баса көңіл
аударамыз.
Семалардың мағынасын анықтағанда, әрине, сөз мағынасына негізделген
дұрыс. Ең алдымен, сөз мағынасындағы байланыстырушы элемент деп санайтын
болсақ, онда тіл білімі категориясы ретінде қарауға негіз де жоқ.
Семалардың адам мүшелері арқылы объективті дүниені түйсініп қабылдаған
солардың түрлі қасиеттері мен белгілері екендігін мойындаумен бірге оның
сөз мағынасының ең кіші элементтері екендігін де естен шығармау керек
[37,187].
Семантикалық өрісті анықтағанда сөздер семантикалық байланыста болуы
керек. Семантикалық өріске енген сөздер, көп жағдайда валенттілік қасиеті
жағынан тең түсіп жатады. Сөздердің семантикалық байланысының екі түрі бар.
Оны валентілік теориясымен айналысқан ғалымдар да көрсетеді. Мысалы,
М.Д.Степанова неміс және басқа үндіеуропа тілдері материалдары негізінде
айтылған валентілік теориясына байланысты пікірлерге шолу жасай отырып,
валентіліктің екі түрі бар деген қортындыға келген. Бірінші – ішкі
валентілік, екінші – сыртқы валентілік .
Автор ішкі валентілік деп сөздердің ішкі элементтері арасында болатын
байланысты көрсетеді. Мысалы, туынды түбір сөздердің құрамындағы
морфемалардың күрделі сөздердің элементтерінің өзара байланысы, т.б. Ал,
сыртқы валентілікке сөздердің сөйлем құрамында келіп басқа сөздермен
байланысуын түсінеді.
Г.Хельбиг болса, неміс тіліндегі сөздердің валенттілігін логикалық,
семантикалық және синтаксистік валенттілік деп үшке бөледі. Г.Хельбиг
логикалық валенттілік адам ойында болады да, униврсалды қасиетке ие деп
есептейді. Семантикалық валентілік сөйлем құрамында келгенде сөздер
өздерінің айналасында қолданылған сөздердің келуін және олардың белгілі
бір мағынада болуын талап етуін түсінеді. Бұл байланыс екі нәрсеге: 1)
тіркескен сөздердің мағынасының сәйкес келуі, келмеуімен; 2) сөз
мағынасындағы объектив дүниемен байланысқан элементімен байланысты болады.
Ал, синтаксистік валенттілік сөйлем құрамындағы кез-келген сөздің басқа
сөздермен тіркесу мүмкіндігін есепке алады.
Сөйлеу кезінде сөздердің семантикалық валенттілігін анықтау
синтаксистік валентілікпен байланысты ғана іске асады.
Сөздер байланысқа түсу үшін олардың құрамындағы бір семаның сәйкес
келуі, ортақ болуы керек. Сонда барып, сөздер семантикалық өріс құрауға
мүмкіндігі болады.Сөздердің мағыналарының арасында әр түрлі лексика-
семантикалық байланыстарды қамтитын тілдің лексика жүйесінің ірі құрылымдық
бөлшегі- лексика-семантикалық өріс.
“Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен байланыста,бір-бірімен тығыз
қатынаста болады.Шындық болмыстағы әрбір зат және әрбір құбылыс қалған
барлық заттармен,құбылыстармен белгілі бір айқын қатынаста тұратыны секілді
тілдегі барлық сөздер де бір-бірімен байланысып жатады.Сөздердің арасындағы
логикалық байланыстар әр түрлі жолдармен жүзеге асады.Бір сөз (бір
мағынадағы) өзге сөздермен сан алуан логикалық,яғни біреулермен себеп-
салдарлық,келесісімен антонимиялық т.с.с. қатынастарда болады” 31,196.
Лексикадағы семантикалық өріспен байланысты міндеттерді шешу санамаланған
мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді. Семантикалық өріс-
сөздердің өзара лексикалық мағынасының жуықтығына,байланыстығына,ортақ
семаларына қарай топтасқан сөздер. Семантикалық өріс – сөздердің өзара
лексикалық мағынасының жуықтығына, байланыстығына, ортақ семаларына қарай
топтасқан сөздер. Семантикалық өрістің құрылымдық элементтерін талдап
көрсеткен ғалым Н.Мининаның пікірінше: “Кез-келген өріс басты сөзден тұрады
және бұл сөз осы өрістің мүшелерімен емес, жоғары жатқан басқа өрістің
сөздерімен анықталады. Анықтамада қосымша семантикалық және стилистикалық
сипаттамалар көп болған мағына өрістің жетекші сөзінен алыс орналасады.
Осыдан өрістің контуры ашылады: оның ядросы, яғни басты сөз- және алыс пен
жақында орналасқан өрістің басқа мүшелері өрістің перифериясында өздерінің
семантикалық варианттарымен көршілес өрістің мүшелері де кіруі мүмкін. Осы
мезетте осы өрістің мүшелері де өз варианттарымен басқа өріске енуі әбден
мүмкін” 37,36.
Өріс құрылымымен айналысқан ғалымдар оны ұйымдастыратын мағыналарының
иерархиялық сипатта болатынын,яғни бір элементтің екіншісіне бағына
орналасатынын атап көрсетеді. Мағына құрылымындағы басты орталық болып
саналатын архисема,яғни тектік интегралды сема лексикалық бірліктердің
жалпы және тектік ерекшеліктері мен белгілерін білдірсе,дифференциялды сема
сөздердің арасындағы мағына айырмашылықтарын бейнелейді,мұндай семалар
түр,яғни жекелік мағынасын береді 15,14. Лексикалық бірліктер лексика-
семантикалық өріс құрамына мағыналық құрылымында ортақ бір семаның болуы
негізінде топтасады. “Сема семеманың компоненті болып саналатын және
заттардың немесе ұғымның айқын бір белгісін бейнелейтін семантикалық бірлік
ретінде анықталады” 1,24. Семантикалық өрістің әрбір мүшесінің өзіндік
ерекшелігін байқау үшін талдау әдісі қолданылады.Семантикалық өріс мүшелері
арасындағы байланысты анықтау үшін тілшілер компонентті талдау әдісін
көбірек пайдаланады.
Компонентті талдау әдісі-сөздік құрам лексикалық бірліктердің жай
ғана жиынтығы емес,ол өзіндік құрылымы бар,элементтері өзара байланысқан
жүйе деген теориялық қағиданы ұстанады.Компонентті талдау әдісі лексика-
семантикалық өрісті зерттеуде негізгі әдіс болып саналады. Себебі, тіл
ғылымындағы семантика саласына байланысты зерттеулердің нәтижелері лексика-
семантикалық жүйені зерттеуде өрістік және компоненттік талдау әдістерін
бірдей пайдаланудың тиімді екендігін дәлелдеп отыр. Компонентті талдау
әдісі арқылы лексика-семантикалық өрістің құрылымын, сөздердің арасындағы
әр түрлі лексика-семантикалық байланыстарды анықтаймыз. Жалпы алғанда,
компоненттік талдау әдісін құрылымдық семантика аймағында қарастырылатын
және мағыналарды ең кіші семантикалық бірлікке жіктейтін, мағыналық
бірліктердің мазмұндық жағынан зерттейтін әдіс деп анықтауға болады
18,7.
А.Кузнецов компонентті талдау әдісінің пайда болу үш көзін, яғни
құрама бөліктерін көрсетеді: 1. Бірқатар тілшілердің пікірі бойынша, бұл
әдіс алғаш рет кең түрде американ этнолингвистикалық мектебінің
еңбектерінде пайдаланылған болатын. 1956 ж. У.Гуденаф және Ф.Лаунсберидің
қатар шықан еңбектерінде әдістің негізгі ұғымдары мен принциптері
белгіленген еді, сол арқылы бұл әдіс семасеологияда кең түрде таралып
кетті. 2. Компонетті талдау әдісін пайдаланушы семасеологтардың басқа тобы
оның тамыры 30-40 жылдардағы грамматикалық семантика туралы еңбектерден
деп есептеледі. Бұндағы есепке алынған компонентті талдау И.Ельмслев,
Р.Якобсонның еңбектерінде берілген әдіс болатын. Авторлар әдісі бұл әдісті
К.С.Трубецкойдың фонологиялық принциптердің негізінде жасап, грамматика
мен семасиологияға тарату керек деп есептеген еді. 3. Дж.Лайонз
компонентті талдау әдістің шығу төркінің Г.В.Лейбництің логика-
философиялық концепциясында жатыр деп есептейді 17,8-9.
Э.В.Кузнецова: “Сөздің компоненттік құрамы иерархиалық принцип
бойынша құрылған, оның компоненттері – семалары – бір-бірімен тең емес.
Оның ішінен жалпы семалар бөлінеді, оған басқа ұсақ семалар бағынышты
болады”, – дейді 19, 33.
Сөз мағанасына компонентті талдау жасау үшін, өте қажет болатын нәрсе
– аналитикалық анықтауышты табу. Анықтаушы негізінен екі бөліктен тұрады –
негізгі ұқсастық [иденфикатор] арқылы, және сөздік нақтылаушы
[конкретизатор].
Индефикатор – сөз мағанасының негізгі ортақ белгілерін көрсетеді.
Лексикалық мағананың жалпы белгілері негізгі ұқсастық [иденфикатор]
арқылы, нақты белгілері нақтылаушы [конкретизатор] арқылы бөлінеді. Мысалы
сатып алу-алу [иденфикатор] “ақшаға” – [конкретизатор]. Сөздің лексикалық
мағынасын талдаудың кең тараған түрі – сатылы талдау қазірде көп
қолданылады. Сатылы түрінде негізгі ұқсастық бөлікті [иденфикатор] былай
көрсетуге болады: сатып алу-ақшаға алу [“алу” сөзі индефикатор]. Алу –
жекеменшікке алу,алу - өзіне алу. “Алу” сөзі айналып келіп “алу” сөзіне
тіреледі. Осы сатыдағы “алу” сөзінен ары қарай бөлу мүмкін емес.
А.А.Уфимцева компонентті талдаудың қысқа түрін көрсетуді таблица түрінде
береді:
Семантикалық белгілер [семалар]
Аты Пішіні Сырты Іші Қызметі Нәтижесі
Қарындаш Таяқша Ағаш Графит Жазу, Анық емес,
сызу тұрақсыз,тез
кетеді
Қалам Таяқша Пластмасса Сия Жазу, Анық,
Металл сызу тұрақты, тез
кетпейді.
Бұл компонентті талдауда зерттеуші семалардың атауларын бермейді де,
бұны “Талдаудың қарапайым түрі екендігін айтады” [45,110].
Семалардың әрбіріне қызметіне қарай атау берген Э.В.Кузнецова мен
И.Стернин оларды үлкен кіші топтарға бөледі. Мысалы: “оқыту” сөзіндегі
семалардың құрылымын мынадай схема түрінде береді.
“1.білімді [дифференциалды сема немесе жекелік сема]; 2. оқушыларға
[дифференциалды нақтылаушы]; өзінің авторитеті мен әсер етіп [потенциалды
сема]” . “Сөздің лексикалық мағанасына компонентті талдау әдісті “бас”
сөзіне қолданып көрелік. “Бас” сөзінің мағанасы сөздікте былай берілген:
Адамның, жан-жануарлардың ауыз, көз, құлақ, мұрын, ми т.б. орналасқан дене
мүшесі”. Бұнда негізгі ортақ ұқсастық [идентификатор] сөз мүшесі”. Бұл
сөздің нақтылаушы сыңары “дене” сөзінің түсіндірмесін қарасақ, “сыртқы
физикалық формадағы адам не жануар организмі”. “Организм” сөзі “тірі
мақұлық” деп түсіндіріледі. “Жануар сөзі бүкіл тірі мақұлық, өсімдіктерден
басқа”, “адам” сөзі, “тірі мақұлық, ойлай және сөйлей алатын” деп
түсіндіріледі. “Адам-жануар-дене” сөздерінде “мақұлық, тірі жан” семасы
бар. “Ауыз, көз, құлақ, мұрын, ми” сөздеріне ортақ “мүше”сөзі сема болады.
Бұл сөздердің бәрінің түсіндірмесіндегі семаларды потенциалды сема деген
атауымен беруге болады” 7,428.
М.Оразов сөз мағанасын компонентті талдау әдісімен талдап, сөз
мағаналарын бір немесе бірнеше семаларға бөледі, сол үшін ол, “жүр”
етістігіне талдау жасайды. “Бұл етістіктің лексикалық мағына құрамынада,
біздіңше, мынадай семалар бар: 1) қозғалу қимылы бар, 2) қозғалған заттың
бір орнынан екінші орынға өткенін білдіреді, 3) қозғалу жерде болады, 4)
бағытсыз қозғалысты білдіреді, 5) қозғалыстың темпінің баяу (жүргізуге
қарама-қарсы) болғандығын, 6) процестің созылыңқылығын, т.б. білдіреді”
(37,179).
Б.Сағындықұлы “ат” сөзінің бес түрлі омонимін көрсетіп, фразеологизм
құрамындағы [“атып шықты”] “ат” сөзін компонентті талдау әдісі арқылы
этимологиясын дәлелдейді. “Біздің ажыратуымызша, “ат=v” етістігі мынадай
семаларға ие: [бесінші түрі fx] 1) жөнді мақұлқаттың қозғалысы; 2) мұндай
қозғалыстың обьективті қажеттіктен ырықсыз болатындығы; 3) қозғалыстың
барынша жылдам, жалт өтетіндігі; 4) қозғалыстың нәтижесінде мақұрқаттың өз
орнынан ажырап, бөлінетіндігі; 5) мұндай қозғалыстың табиғатта шексіз
қайталанатындығы” 40,140.
“Семалар тек лексикалық мағынаның құрамында ғана болып қоймастан
грамматикалық мағыналар құрамында да кездеседі. Мысалы, етістіктің шақ
категориясы біріншіден, адам-әрекетпен не қозғалыстан қатысты болады,
екіншіден, белгілі бір уақытпен байланысты мағананы, үшіншіден амал-
әрекеттің аяқталыну, аяқталынбауының не басталыну, басталанбағандығымен
байланысты, т.б. мағына білдіреді. Жалпы семалық талдау сөз семантикасымен
байланысты алып барылады да, обьектив дүниедегі заттардан қабылданған
сигналдармен тең түседі. Сондықтан да сема-экстралингвистикалық
элементтердің сөз семантикасындағы көшірмесі [белгілі дәрежеде сәйкес
келетін] деп түсінуге болады. Сондықтан да сөз дегеніміз заттың,
құбылыстың атауы деушілер сөз мағанасын осы семалардың қосындысы деп
есептегенінде де оғаштық жоқ”, - дей келе М.Оразов, сөз мағанасын
шындығында да семалардың қосындысына тең бе? Кез-келген сөздердің
мағаналарын семаларға ажыратып, талдап көрсетуге болады ма? Деген
сұрақтарға өзі жауап іздейді. Әрине бұл теориялық жағынан мүмкін
болғанымен де тілдегі жағдай сәл басқашалау. Ең, алдымен, тіл тек система
болып саналмастан системалар системасы болатындығын да естен шығармау
керек. Сондықтан да сөз мағынасында адамның сезім мүшелері арқылы
қабылданылмайтын, адам ойының қызметі негізінде жасалынатын мағаналардың
да бар екендігін есерке алған жоқ. Соңғы жағдай барлық сөз біткендерді
семалық талдау жасауға мүмкіндік бермейді, бірақ семалық талдауларға
түскен сөздердің мағына құрылымына оңай түсінік беруге болады” – деп
Степанова мен Гактың пікірлеріне сүенеді.
Семалар адамның сезім мүшелері арқылы объектив дүниені түйсініп
қабылдаған солардың түрлі қасиеттері мен белгілері, сонымен қатар, ол сөз
мағанасының ең кіші элементтері болып табылады. Сондықтан да сезім
мүшелері арқылы қабылданған сыртқы дүние туралы информациялардың барлығы
сөз мағанасының элементі бола бермейді, сөз мағанасын тереңірек түсінуде
семалардың қажет болатындығы да шындық. Мысал ретінде терминдерге берген
түсіндірме сөздіктердегі анықтамаларды келтіруге болады: Адам күнде көріп
жүрген нәрсеміз, бірақ адам сөзіне анықтама бергенде оның екі аяқты, екі
қолды, тік жүруі сияқты белгілерін анықтамаға кіргізбей тастаған. Қазақ
тілі түсіндірме сөздігінде “адам” сөзіне: “Ойлау және сөйлеу қабілеті бар,
өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын және сол құралдарды
қоғамдық еңбек процесінде пайдалана алатын жан иесі, кісі”, - деп анықтама
берген 51,62.
Басқа тілдердің түсіндірме сөздіктерінде де адам сөзіне анықтама
бергенде оның 1) сөйлеу алатындығын, 2) ойлай алатындығын, 3) құрал жасай
алатындығын, 4) құралды пайдалана алатындығын негіз етіп анықтама берген.
Сонымен бірге бұл белгілер адам сөзінің лексикалық мағанасының құрамына да
енген. “Егер байыптап қарасақ, бұлардың кейбіреулері өте қатты жалпылаудан
туған белгілер, олар адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызбайды. Мысалы,
адамның ойлау қабілеті сезім мүшелерімізге түйсік туғызбайды”, - деген
М.Оразов өзінің еңбегінде 37, 181. Алайда, біз ойлауды мимен тығыз
байланыста қарастырсақ {өйткені, миды бір сезім мүшесідеп алып отырмыз},
бұл пікірді қостауға болмайды.
Адам табиғатының жаратқан күрделі де, айрықша феномені. Жер бетіндегі
қоғамдық өмірдің негізгі тұлғасы бола тұра, адам өз өмірінде небір ғаламат
күйлерді басынан кешіріп, өзінің табиғи қасиетіне орай жан-дүниесімен
тебірене сезіне алады. Адам басынан түрлі оқиғаларды өткізеді: олар
қуанады, сүйінеді, күледі, шаттанады, рахаттанады, ашынады, күйінеді,
алданады, алдайды, түңіледі, бір нәрсеге қызығады, әуестенеді, құмартады
немесе жиіркенеді. Адам бойындағы қасиеттер алуан түрлі. Осы қасиеттердің
барлығы адамда сезіну арқылы пайда болатын дүниелер. Сезіну-сезім мүшелері
арқылы ғана іске асады. Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен
түрлі құбылыстарды танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін
назарға алып санасында белгілі бір тәртіппен,ретпен бейнелейді. Сондықтан
тілдегі сөздер мағыналарының жуықтығы немесе қарама-қарсылығы сияқты
қасиеттеріне байланысты белгілі бір топтарға топтасып,лексиканың жүйелік
сипатын айқындайды. “... тіліміздің лексикалық жүйесі – бір-біріне жақын,
ұқсас, біріне-бірі тәуелді,байланысты, сондай-ақ бір-бірімен тығыз
бірлікте,тұтастықта болатын, бірінің құрамына бірі сатылап енетін
біртектес бірнеше элементтердің тобы, жиынтығы”. Лингвистикалық,
экстролингвистикалық белгілер негізінде топтасатын сөздердің осындай
жиынтығының бірі – лексика-семантикалық өріс.Ю.Д.Апресянның пікірінше:
“Тілдің сөздік құрамы ретсіз үйіліп жатқан бірліктердің жиынтығы емес. Ол
сөздердің мағыналық ортақтығына байланысты біріккен бірнеше өрістерден
тұрады”.5,49
1.1. Лексика-семантикалық байланыс түрлері
Қазіргі таңда тіл білімінде сөздік құрамды толықтай сипаттауда
негізге алатын нәтижелі тәсіл “өрістік”тәсіл болып саналады.Себебі бұл
ұғым лексикалық семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың
жүйелілігін басшылыққа алатын қағидаға негізделген. “Өріс – мағына
ортақтастығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстардың
ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік
(негізінен лексикалық) бірліктердің жиынтығы” немесе семантикалық өріс –
болмысты тілде белгіленген оның нысандарының арасындағы өзара күрделі
байланысты бейнелеу тәсілі. Бейнелеу – бұл өрісті тарихи-генетикалық,
әлеуметтік тұрғыдан және оның негізгі құрылымдық ерекшелігін түсіндіретін
аталған тілдік бірліктің ең негізгі қызметі. Осылайша өріс теориясы тілдің
лексика жүйесіндегі лингвистикалық және экстролингвистикалық байланыстарды
көрсетеді”. Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы
(ономасиологиялық тұрғыда) және сөз арқылы (семасиологиялық тұрғыда)
жүзеге асады. Жұмысымызда бірінші кезекте сезім мүше атауларының лексика-
семантикалық өрісі құрамына енетін бірліктердің бір ұғымға байланыстылығы
негізге алынады. Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы
лексика-семантикалық қатынастарды айқындаумен тығыз байланысты.
Сөздердің мағыналарының арасындағы әр түрлі лексика-семантикалық
байланыстарды қамтитын тілдің лексика жүйесінің ірі құрылымдық бөлшегі –
лексика-семантикалық өріс. “Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен
байланыста, бір-бірімен тығыз қатынаста болады. Шындық болмыстағы әрбір
зат және әрбір құбылыс қалған барлық заттармен, құбылыстармен, белгілі бір
айқын қатынаста тұратыны секілді тілдегі барлық сөздер бір-бірімен
байланысып жатады. Сөздердің арасындағы логикалық байланыстар әр түрлі
жолдармен жүзеге асады. Бір сөз (бір мағынадағы) өзге сөздермен сан алуан
логикалық, яғни біреулері мен себеп-салдарлық, келесісі мен антонимиялық
т.с.с. қатынастарда болады”. Сөздердің арасындағы орнайтын осындай
байланыс түрлері лексика-семантикалық өріс тұтастығын қамтамасыз ететін
негізгі белгі болып саналады. “Сөздің әр түрлі лексика-семантикалық
ұйымдарға (синонимдік қатарларға, антонимдік және гипонимдік топтарға)кіру
мүмкіндігін айқындайтын семантикалық байланыстар–сөз мағынасының ұғым
аймағына қатысты болуы шындық болмыстағы құбылыстарды білдіруі,
полисемиялық ерекшелігі сияқты т.б. оның семантикалық сипаттарының бірі
болып саналады” 15,1. Демек, өріс құрамындағы бірліктер өзара түрлі
қатынастарға түседі. Сол себепті кез-келген өріс құрылымында бір емес
бірнеше лексика-семантикалық байланыстар түзіледі. Осы байланыс түрлерін
және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары салғастыра отырып зерттеген
Н.Ғ.Карменов еңбегінде байланыс түрлері жан-жақты қарастырылған. Лексика-
семантикалық өрісті сөз еткенде лексика-семантикалық байланыс түрлеріне
тоқталып өткен абзал. Тілдің лексика жүйесінде әрі лексика-семантикалық
өріс құрылымына басты парадигмалық байланыс болып, тек–түр негізінде
логикалық қатынаста болатын гипер-гипонимиялық байланыс саналады. Мұндай
байланыстарды сонымен бірге лингвистикада таксономиялық байланыс деп те
атайды. “Өзара байланысқан лексикалық бірліктер гипонимияның негізінде
тақырыптық және лексика-семантикалық топтарға, кластар мен кіші кластарға
семантикалық өрістерге және семантикалық аймақтарға белгілі бір жүйемен
топтасады”15,104.
“Гипероним–түрлік ұғымды білдіретін сөз не сөз тіркесіне қарағанда
тектік ұғымды білдіретін, жалпылық мағынаға ие сөз немесе сөз тіркесі.
Мысалы: жазушы-романист, қылқан жапырақты ағаш–қарағай, шырша т.б.
Гипоним тектік ұғымды білдіретін сөз не сөз тіркесіне
(геперонимге) қарағанда түрлік ұғымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz