Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектілері туралы ақпарат
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1 . Тарау. Ұжымдық қарым. қатынастың зерттелу тарихы.
1.1. Ұжымдық қарым. қатынас туралы түсінік.
1.2. Ұжымдық қарым. қатынастың шетел тіл білімінде зерттелуі.
1.3. Орыс тіл білімінде ұжымдық қарым.қатынастың зерттелу деңгейі.
2. Тарау. Ұжымдық қарым.қатынастың псхолингвистикалық аспектілері.
2.1. Ұжымдық қарым. қатынас құралдары.
2.2.Ұжымдық қарым.қатынас құралдарының негізгі бөлшегі .мәтін
және оның табиғаты.
2.2.1. Газет пен журнал беттеріндегі көңілді мәтіндердің психолингвистикалық аспектісі.
2.2.2. Газет пен журнал беттеріндегі көңілсіз мәтіндердің псхолингвистикалық аспектісі.
2.2.3. Радио және теледидардағы көңілді мәтіндердің псхолингвистикалық аспектісі.
2.2.4. Радио және теледидардағы көңілсіз мәтіндердің псхолингвистикалық аспектісі.
ІІІ. Қорытынды.
ІІ. Негізгі бөлім.
1 . Тарау. Ұжымдық қарым. қатынастың зерттелу тарихы.
1.1. Ұжымдық қарым. қатынас туралы түсінік.
1.2. Ұжымдық қарым. қатынастың шетел тіл білімінде зерттелуі.
1.3. Орыс тіл білімінде ұжымдық қарым.қатынастың зерттелу деңгейі.
2. Тарау. Ұжымдық қарым.қатынастың псхолингвистикалық аспектілері.
2.1. Ұжымдық қарым. қатынас құралдары.
2.2.Ұжымдық қарым.қатынас құралдарының негізгі бөлшегі .мәтін
және оның табиғаты.
2.2.1. Газет пен журнал беттеріндегі көңілді мәтіндердің психолингвистикалық аспектісі.
2.2.2. Газет пен журнал беттеріндегі көңілсіз мәтіндердің псхолингвистикалық аспектісі.
2.2.3. Радио және теледидардағы көңілді мәтіндердің псхолингвистикалық аспектісі.
2.2.4. Радио және теледидардағы көңілсіз мәтіндердің псхолингвистикалық аспектісі.
ІІІ. Қорытынды.
1. Жұмыстың өзектілігі. Тіл ғылымының қазіргі даму кезеңіндегі тілдік жүйені, тілдің коммуникативті қызметі, тіл мен адам факторы арасындағы, тіл мен қоғам арасындағы байланыс аспектісінде зерттеуге айрықша назар аударылып отыр. Тілдік жүйені тілдің коммуникативті қызметіне негіздей зерттеу психолингвистика, когнитивті лингвистика, функционалдық лингвистика, прагматикалық лингвистика саласында қарастыратыны белгілі. Қазақ тіл білімінде осы бағытта зерттеуді қажет ететін саланың бірі-ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісін тілдің коммуникативті функциясымен байланыстыра зерттеу тиімді бағыттың бірі. Ұжымдық қарым-қатынастың мәтіндік қырын қарастыру психолингвистикаға қатысты негізгі мәселелер мен бағыттарды анықтауға жол ашады, өйткені,ұжымдық қарым-қатынас қоғамдық өзгерістерге қарай,адамдардың қабылдау еркшелігіне қарай жаңарып, өзгеріп отырады.
Психолингвистика тілдік қарым - қатынас құралы ретінде адмдардың сана-сезіміне, іс -әрекетіне әсер ету мақсаты тұрғысынан қарастырады.1946ж Америка ғалымы енгізген (Н.Пронко)термин (« Тіл және психолингвистика» деген мақаласында.).
Психолингвистиканың әр түрлі аспектісін Н.И.Жинкин, А.А.Леонтьев, Р.Мертон,Р.М.Фрумкина,К.Ховланд,А.Ламсдейн,Ф.Шеффильд,П.Лазарсфельд,Б.Берельсон,О.С.Ахманова,Д.Слобин,Д.Грин,А.А.Залевская т.б ғалымдар әр қырынан зерттеген.
Ал Ұ.Т.Қ-тың маңыздылығын зерттегендер А.И.Михайлов, Л.М.Землянова, М.С.Каган В.М.Березин, Н.Г.Ланге, Э.П.Щубин, Г.П.Бакулев т.б ғалымдардың еңбектерінен көреміз.
Бүгінгі қоғамдық дамуда демократияға шындап бет бұру мен жариялаудың еліміздің саяси өміріне, экономикалық қарым-қатынасына түбегейлі өзгеріс әкелген жаңа кезең болып отыр.Осы демократиялық өзгерудің барлығы ұжымдық қарым-қатынастың тілінен көрініс табуда.Соған байланысты Ұ.Т.Қ –ты бұрыннан айқын тұжырымдалған ұжымдық насихаттың, үгітшіліктің және ұйымшылдықтың, рөлі де жаңа бағытта өзгеріп тың сатыға көтірілуде. Қазіргі ұжымдық қарым-қатынастың ауқымы кеңейіп, көптеген шектеулер алынып, ой-пікірге еркіндік берілген. Ұжымдық қарым-қатынастың осындай жаңа сипатына сәйкес психолингвистикалық ерекшеліктер айрықша көзге түсіп отыр. Соадықтан қазақ тіл білімінде бұрын жеке зерттелмеген ұжымдық қарым-қатынас психолингвистикалық аспектісіне байланысты мәселелерді мәтін көлемінде зерттеу адамның психологиялық қабылдауына нақты талдау жасауға оның өзіндік ерекшелігін жаңа қырынан тануға жетелейді және жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісін тілдің коммуникативті функциясымен байланыстыра зерттеу тиімді бағыттың бірі. Ұжымдық қарым-қатынастың мәтіндік қырын қарастыру психолингвистикаға қатысты негізгі мәселелер мен бағыттарды анықтауға жол ашады, өйткені,ұжымдық қарым-қатынас қоғамдық өзгерістерге қарай,адамдардың қабылдау еркшелігіне қарай жаңарып, өзгеріп отырады.
Психолингвистика тілдік қарым - қатынас құралы ретінде адмдардың сана-сезіміне, іс -әрекетіне әсер ету мақсаты тұрғысынан қарастырады.1946ж Америка ғалымы енгізген (Н.Пронко)термин (« Тіл және психолингвистика» деген мақаласында.).
Психолингвистиканың әр түрлі аспектісін Н.И.Жинкин, А.А.Леонтьев, Р.Мертон,Р.М.Фрумкина,К.Ховланд,А.Ламсдейн,Ф.Шеффильд,П.Лазарсфельд,Б.Берельсон,О.С.Ахманова,Д.Слобин,Д.Грин,А.А.Залевская т.б ғалымдар әр қырынан зерттеген.
Ал Ұ.Т.Қ-тың маңыздылығын зерттегендер А.И.Михайлов, Л.М.Землянова, М.С.Каган В.М.Березин, Н.Г.Ланге, Э.П.Щубин, Г.П.Бакулев т.б ғалымдардың еңбектерінен көреміз.
Бүгінгі қоғамдық дамуда демократияға шындап бет бұру мен жариялаудың еліміздің саяси өміріне, экономикалық қарым-қатынасына түбегейлі өзгеріс әкелген жаңа кезең болып отыр.Осы демократиялық өзгерудің барлығы ұжымдық қарым-қатынастың тілінен көрініс табуда.Соған байланысты Ұ.Т.Қ –ты бұрыннан айқын тұжырымдалған ұжымдық насихаттың, үгітшіліктің және ұйымшылдықтың, рөлі де жаңа бағытта өзгеріп тың сатыға көтірілуде. Қазіргі ұжымдық қарым-қатынастың ауқымы кеңейіп, көптеген шектеулер алынып, ой-пікірге еркіндік берілген. Ұжымдық қарым-қатынастың осындай жаңа сипатына сәйкес психолингвистикалық ерекшеліктер айрықша көзге түсіп отыр. Соадықтан қазақ тіл білімінде бұрын жеке зерттелмеген ұжымдық қарым-қатынас психолингвистикалық аспектісіне байланысты мәселелерді мәтін көлемінде зерттеу адамның психологиялық қабылдауына нақты талдау жасауға оның өзіндік ерекшелігін жаңа қырынан тануға жетелейді және жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектілері
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1 – Тарау. Ұжымдық қарым- қатынастың зерттелу тарихы.
1.1. Ұжымдық қарым- қатынас туралы түсінік.
1.2. Ұжымдық қарым- қатынастың шетел тіл білімінде зерттелуі.
1.3. Орыс тіл білімінде ұжымдық қарым-қатынастың зерттелу деңгейі.
2- Тарау. Ұжымдық қарым-қатынастың псхолингвистикалық аспектілері.
2.1. Ұжымдық қарым- қатынас құралдары.
2.2.Ұжымдық қарым-қатынас құралдарының негізгі бөлшегі -мәтін
және оның табиғаты.
2.2.1. Газет пен журнал беттеріндегі көңілді мәтіндердің
психолингвистикалық аспектісі.
2.2.2. Газет пен журнал беттеріндегі көңілсіз мәтіндердің
псхолингвистикалық аспектісі.
2.2.3. Радио және теледидардағы көңілді мәтіндердің псхолингвистикалық
аспектісі.
2.2.4. Радио және теледидардағы көңілсіз мәтіндердің псхолингвистикалық
аспектісі.
ІІІ. Қорытынды.
1. Жұмыстың өзектілігі. Тіл ғылымының қазіргі даму кезеңіндегі тілдік
жүйені, тілдің коммуникативті қызметі, тіл мен адам факторы арасындағы,
тіл мен қоғам арасындағы байланыс аспектісінде зерттеуге айрықша назар
аударылып отыр. Тілдік жүйені тілдің коммуникативті қызметіне негіздей
зерттеу психолингвистика, когнитивті лингвистика, функционалдық
лингвистика, прагматикалық лингвистика саласында қарастыратыны белгілі.
Қазақ тіл білімінде осы бағытта зерттеуді қажет ететін саланың бірі-ұжымдық
қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісін тілдің
коммуникативті функциясымен байланыстыра зерттеу тиімді бағыттың бірі.
Ұжымдық қарым-қатынастың мәтіндік қырын қарастыру психолингвистикаға
қатысты негізгі мәселелер мен бағыттарды анықтауға жол ашады,
өйткені,ұжымдық қарым-қатынас қоғамдық өзгерістерге қарай,адамдардың
қабылдау еркшелігіне қарай жаңарып, өзгеріп отырады.
Психолингвистика тілдік қарым - қатынас құралы ретінде адмдардың
сана-сезіміне, іс -әрекетіне әсер ету мақсаты тұрғысынан қарастырады.1946ж
Америка ғалымы енгізген (Н.Пронко)термин ( Тіл және психолингвистика
деген мақаласында.).
Психолингвистиканың әр түрлі аспектісін Н.И.Жинкин, А.А.Леонтьев,
Р.Мертон,Р.М.Фрумкина,К.Ховланд,А.Л амсдейн,Ф.Шеффильд,П.Лазарсфельд,Б. Берель
сон,О.С.Ахманова,Д.Слобин,Д.Грин,А. А.Залевская т.б ғалымдар әр қырынан
зерттеген.
Ал Ұ.Т.Қ-тың маңыздылығын зерттегендер А.И.Михайлов, Л.М.Землянова,
М.С.Каган В.М.Березин, Н.Г.Ланге, Э.П.Щубин, Г.П.Бакулев т.б ғалымдардың
еңбектерінен көреміз.
Бүгінгі қоғамдық дамуда демократияға шындап бет бұру мен жариялаудың
еліміздің саяси өміріне, экономикалық қарым-қатынасына түбегейлі өзгеріс
әкелген жаңа кезең болып отыр.Осы демократиялық өзгерудің барлығы ұжымдық
қарым-қатынастың тілінен көрініс табуда.Соған байланысты Ұ.Т.Қ –ты бұрыннан
айқын тұжырымдалған ұжымдық насихаттың, үгітшіліктің және ұйымшылдықтың,
рөлі де жаңа бағытта өзгеріп тың сатыға көтірілуде. Қазіргі ұжымдық қарым-
қатынастың ауқымы кеңейіп, көптеген шектеулер алынып, ой-пікірге еркіндік
берілген. Ұжымдық қарым-қатынастың осындай жаңа сипатына сәйкес
психолингвистикалық ерекшеліктер айрықша көзге түсіп отыр. Соадықтан қазақ
тіл білімінде бұрын жеке зерттелмеген ұжымдық қарым-қатынас
психолингвистикалық аспектісіне байланысты мәселелерді мәтін көлемінде
зерттеу адамның психологиялық қабылдауына нақты талдау жасауға оның өзіндік
ерекшелігін жаңа қырынан тануға жетелейді және жұмыстың өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Ұжымдық қарым-қатынас
мәтіннің психолингвистикалық ерекшелігін, оның белгілерін, атқаратын
қызметін анықтау. Осы мақсатқа сай диплом жұмысында төмендегі міндеттерді
анықтау көзделді.
- ұжымдық қарым-қатынас және оның зерттеу тарихына шолу жасау;
- ұжымдық қарым-қатынас теориясына, оның шетел және орыс тіл білімінде
зерттелуін шолу жасай отырып, зерттеу барысында сүйенген теориялық
принциптерді негіздеу;
- ұжымдық қарым-қатынас тілінің психолингвистикалық аспектісін айқындау;
- ұжымдық қарым-қатынас құралдарының тіліндегі мәтіннің адам
психологиясындағы алатын орнын, лингвистикалық тұрғыдан бейнелеуін
айқындау;
- газет-журнал беттеріндегі мәтіннің эмоциялық-экспрессивтік қырына
байланысты талдау;
- радио және теледидар тіліндегі мәтіннің психолинвистикалық
аспектілерін айқындау.
Зерттеудің теориялық және практикалық тілі. Ұжымдық қарым-қатынас мәтіні
психолингвистикалық аспект тұрғысынан қарастырып, зерттеу жүйесі
анықталады. Психолинвистикалық аспекті мәтін деңгейінде анықталып, ұжымдық
қарым-қатынас тілінің ерекшеліктері тың, жаңа қырынан қарастырады. Мәтіннің
эмоциялық-экспрессивтік мәні мен ерекшеліктерін ашуға ұмтылыс жасалды.
Ұжыдық қарым-қатынас тілін одан әрі кешенді түрде зерттеуге кең жол ашып,
болашақта ізденуге тбағыт береді, қазақ тіл білімінде ұжымдық қарым-
қатынастың психолингвистикалық дамуына үлес қосады.
Ұжыдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектілері деген
тақырыпта жоғары оқу орындарында курс жүргізуге негіз бола алады.
Жинақтардан мматериалдарды жоғары оқу орындарында коммуникативтік
лингвистика, прагматикалық лингвистика, әлеуметтік лингвистика, психология
салалары бойынша қазақ тілін оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде бұрын арнаулы зерттеу
нысаны болмаған ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі
мерзімді баспасөз материалдары негізінде , радио мен теледидар мәнінің
негізінде қарастырады. Ұжымдық қарым-қатынас мәтіні тілінің белгілі бір
мақсат –мүддеге сай қолданылу ерекшелігі айқындалады. Коммуникативтік
мақсат бар жерде психолингвистикалық аспекті асатындығы дәлелденді. Ұжымдық
қарым-қатынастың мәтінінде психолингвистикалық аспекті атқаратын бағалаушы
микроэлементтер (эмоциялық-экспресивтік мәні бар лексика, синтаксистік
құрылымдар, графикалық құрылымдар ) теориялық тұрғысынан тұжырымдайды.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысын негіздеуде сипаттама әдісі,
контекстік талдау, жүйелеу, салыстырма әдістері қолданылды.
Зерттеу нысаны (обьектісі). Ұжымдық қарым-қатынас тіліндегі
материалдар бойынша психолингвистикалық аспектілері: ufptn6 : газет,
журнал, радио, теледидар, тіліндегі эмоциялық-экспрессивтік мәні бар
мәтіндер, психологиялық қызмет атқаратын тілдік құралдар;
психолингвистикалық аспектілерге қатысты коммуникативтік стратегия мен
коммуникативтік тактика.
Зерттеу жұмысының дерек көздеріндегі негізгі тілдік материалдар
Егемен Қазақстан, Қазақ әдебиеті, Ана тілі, Жас Алаш, Алматы
ақшамы, Қазақ елі, газеттерінен , Қазақстан әйелдері, Денсаулық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1.1. Ұжымдық қарым- қатынас туралы түсінік.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын психолингвистика тұрғысынан зерделеу, тіл құбылыстары
сөз, сөз тіркесі және сөйлемдерді адамның қабылдау, пайымдау, ойлауымен
ұштастыру, дәстүрмен жаңашылдық үрдістерін танымның динамикалық
табиғатымен үйлестіру , сол арқылы универсалды, яғни барша жұртқа ортақ
ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің болашағын айғақтауға, өркениетті
мемлекеттің қоғамдық - әлеументтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.
Демек , бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де жол бастар соқпағы да
айрықша.
Соңғы жылдары дамып, өркендей , қанат жайып келе жатқан
антрополингвистикалық бағыттағы тіл салалары тілдің әр қырларын анықтап,
оның басқа ғылымдармен байланысын бірлікте қарастыруға жол ашады.
Біз сөз еткелі отырған психолингвистика саласы да тіл мен психология
ғылымының сабақтасқан ,ұштасқан бірлігі. Оның қарастырмайтын, оның
зерделемейтін саласы жоқ деуге де болады. Ол өзіне қостілділік теориясын,
этнопсихолингвистиканы, криминимистиканы, инженерлік авиацианы,
психологияны , ұжымдық қарым – қатынасты т. б .қамтиды.
Көптеген ғылым жарияланымдарда психолингвистиканың қалыптасуын ХХ
ғасырдың орта шенінде заманның талабынан туындаған өзекті мәселелерге
толықтай жауап беру мақсатынан туындаған бұрыннан келе жатқан дәстүрлі
ғылым салаларын тоғыстыру үрдісінің ғылыми аренада пайда болуымен
байланыстырады.
Психология мен лингвистиканың сабақтастығынан негізделген
психолингвистиканың пайда болуының себебін қайсібір ғалымдар нақты
практикалық міндеттерді теориялық тұрғыдан қайтадан сараптауда сөйлейтін
адамды емес, көбіне мәтінді зерттеумен айналысатын таза лингвистикалық
талдауларға сүйенүдің күткендей нәтижелерге жеткізе алмағандығымен
(А.А.Леоньтев) түсіндіреді. Ал кейбір ғалымдар , мәселен Р.М.Фрумкина
(1968) психолингвистика ғылымы тіл мамандарының тілді психикалық ореномен
ретінде сипаттаудан бас тартуларымен байланысты болып келген олқылықтардың
, кемшіліктердің орны толықтыру мақсатында дүниеге келді деп біледі.
ХХ ғасырдың 50- жылдарынан бастап ғылыми мінбеден психолингвистика
дербес ғылым саласы ретінде көріне бастағанымен, оның алғашқы қадамдары,
бастамалары В .Гумбольдттың , В.Вундтың , орыс лингвистерінің, орыстың
психолог, физиолог ғалымдарының (А.А .Потебня, И.А .Бодуэн де Куртене,
А.А .Шахматов, И.М .Семенов, Н.А. Бернштейн, С.И .Бернштейн, А.С.
Выготский ,А.А. Леонтьев ,Н.И .Жинкин т.б.) ебектерімен тығыз байланысты.
Психология мен лингвистика арасындағы одақтастыққа бір ғасырдай уақыт
толады десе де болғандай.
Осы психолингвистиканың негізгі нысаны ретінде қарастырылатын ұжымдық
қарым- қатынас мәселесі- бүгінгі күн талабынан туындаған , нағыз қажетті
тақырып. Осыған орай, ең алдымен , ұжымдық қарым- қатынастың зерттелу
жайына тоқталамыз. Бұдан былай жұмысымызда ұжымдық қарым- қатынас
терминін қысқартып ҰТҚ деп алуды жөн көрдік.
Ұжымдық тілдік қатынас туралы біздің елде зерттеу еңбектері жоққа тән.
ресейде ұжымдық тілдік қатынас (ҰТҚ) ХХ ғасырдан бастап зерттеу нысанына
айналған. Ал отандық ғалымдар бұл тақырыпқа әлі де атпасын бұратын түрі жоқ
сияқты. Жалпы ҰТҚ туралы дерек көздерін біз Америка немесе Ресей т.б.
елдердің ғалымдары жазған еңбектерден аламыз. Сондықтан осы ұғымның басын
ашып алайық.
Ұжымдық тілдік қатынас сөзінің тура аудармасы ағылшын тілінде
mass communication, орыс тілінде массовая коммуникация. Бұл ұғымды
түсіндіруде, түсінуде алғашында шатасулар тұғызды. Ғалымдар біресе оның
қурамындағы жеке сөздерді талқылады, біресе толық ұғымды алып анықтауға
тырысты. Яғни mass үлкен көлемдегі , кең ауқымды деген мағынада десе,
коммуникациялау тілде кеңесү, тілдесу. Бұдан шыққан қорытынды қарым –
қатынастың, яғни тілдесімнің кең көлемде, үлкен аудиторияларды жүзеге асуы.
Оны қазақ тіліне сыпайы ғана орнықтырып қоятын болсақ ұжымдық қарым
–қатынас деген ұғым пайда болады. Ал шын мәнінде ол ұғымды осы анықтама
толық ақтап шығады ма? деген сұраққа жауапты біз кейбір отандық және шетел
ғалымдарының пікірімен санаса отырып анықтауға тырысамыз.
Коммуникация – терминінің алғашқы мағынасы (тілге ,сөйлеуге қатысты )
қарым- қатынас тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса,
кейінгі кездерде бұл ұғым одан әлдеқайда тереңдей түсті. Мәселен,
тілдік коммуникация – тіл арқылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе,
қоғамдық коммуникация – қоғамдық байланыс қоғамдағы қарым- қатынас
дегенді аңғартады.
Қарым- қатынас (коммуникация) туралы психолингвистические проблемы
массовой коммуникаций (М. Наука 1974) [ 1;8 ] еңбегінде былай дейді :
общение, или коммуникация , – одна из сторон взаимодействия людей в
процессе их деятельности. Бұл пікір де басқа ғалымдардың анықтамаларымен
ұқсас. Яғни адамдардың қарым- қатынас жасауы ( тіл арқылы). Олай
болса коммуникация терминін біз қарым- қатынас деп алып қарастырамыз.
Коммуникативтік термині жай тілдік қарым- қатынасты ғана емес, одан
да гөрі терең мәні бар қоғамдық- әлеуметтік тілдік қатынас деген ұғымды
білдіреді. Қоғамнан тыс адам болмайтыны сияқты, адамнан тыс қоғамда
болмайды. Бірақ ол тіл жеке адамның тілі емес, белгілі бір қоғамда өмір
сүруші адамдардың өзара түсінісу, сөйлесу қуралы. Сондықтан тіл әрі
қоғамдық, әрі коммуникативтік қасиетке ие болады.
Сонымен коммуникация қарым- қатынас, өзара байланыс дегенді білдіреді.
Ал ұжымдық қарым- қатынас ғылымға қалай және кімнің еңбектері арқылы
енді? Бұл термин туралы түсінікті зерттеушілердің пікірлері арқылы
толықтырар болсақ оған былай анықтама берілген: собственное значение
термина массовая коммуникация даст лишь приблизительное представление о
характере обозначаемого им понятия. В известной мере этот термин ложно
ориентирующий. В самом деле, массовая коммуникация - это
гораздо больше, чем коммуникация для масс или в массовом масштабе
,точно так же, например, как железная дорога не есть дорога из железа -
дейді. Бұл сөздің мағынасының ауқымдылығын біз қалай білеміз? Жеке
терминнің өзі өз мағынасынан да ауқымды ұғымды білдіретін болса , оның тағы
да көптеген ерекшеліктері болуы керек қой! Бұл сұраққа Речевое
воздействие в сфере массовой коммуникаций ( М,Наука 1990) еңбегінің 3-і
бөлімінде былай жауап береді: ... .если мы творим в массовом искусстве,
массовой литературе, то тогда в центр нашего внимания попадают прежде всего
вопросы современного бытования искусства в условиях существования средств
массовой коммуникаций ,массовой информаций. Само это бытование может быть
рассмотрено с различных точек зрения. С одной стороны, это технические
средства порождающие феномен массовой искусства- существование массовых
тиражей книг, перилдических изданий прессы, телевидения, радио, кино –
одним словом все то, что является техническими, производственными
мощностями, продукцирующими массовой искусства неотъемлемая часть нашей
современной жизни, от которой никуда нельзя уйти и которую необходимо
принимать как данность, как условие самого нашего существования [ 2 ;32
]. Осы пікірде ұжымдық қарым- қатынастың белгілері нақты айтылған. Атап
айтқанда ұжымдық қарым- қатынас ақпарат тарату мүмкіндігіне ие. Ол
техникалық құралдардың көмегімен іске асады, ( құралдары – радио,
телевидение, газет – журнал ) және ол адамдардың күнделікті қажеттіліктері
арқасында туындап отыр. Міне ұжымдық қарым- қатынастың негізгі шартты
ұғымдары осындай.
Ғылымда ұжымдық тілдік қатынас осы күйінде алынып бірден зерттеуге
түскен жоқ. Алдымен оның қатынас құралдары зерттелді. ХХ ғасырда газет
ақпарат таратудың бірден- бір көзі бола бастады. Соғыс кезінде осындай
қарым- қатынас құралдарының көбеюі, олардың қоғам тіршілігінде маңызды
қызмет атқара бастауы , жаңа терминнің дүниеге келуіне мүмкіндік туғызды.
Бұл термин туралы Ұжымдық қарым- қатынастың психолингвистикалық
аспектісі ( М.Наука 1974 ) атты еңбекте оған былай анықтама береді:
1. массовая коммуникация есть процесс распространения информаций ( т.е.
разновидность общения );
2. этот процесс носит социальный, классовый характер, ибо распространяемые
знания, духовные ценности, моральные и правовые нормы всегда отражают
классовые интересы;
3. процесс массовой коммуникаций совершается при помощи технических
средств( печати, радио, телевидения, киномотография), все другие виды
общения, например публичная речь вовлекающая в конечном счете в процесс
коммуникаций миллионы людей к массовой коммуникаций, строго говоря, не
относится ;
4. для массовой коммуникаций характерен особый вид аудиторий: массовая,
рассредоточенная аудитория т.е. очень большая по численности, но
раздробленная на небольшие группы, по размеру обычны не превышающие семью.
[1 ;7 ]
Алайда бұл анықтаманың өзі де терминге толық түсінік бере
алмайды. Бұл терминді жеке – дара талдап білудің маңызы іс - әрекеттің
қалай өтетінін бақылауға тигізетін әсері мол. Яғни, әр нәрсенің жеке
қасиетін анықтау үшін біз оның шындықпен, тарихпен байланысты жақтарын
ескермей әрқайсысының өзінің жеке қасиеттерін, оның белгілі себептерін және
ізденіс жолын қарастыруымыз керек. Шын мәнінде ұжымдық қарым- қатынас
термині тек мағына айқындау жағынан жуық қана мәнді көрсетеді. Бұл терминді
негізінде тек ұжыммен не қоғаммен, қарым- қатынас деген ұғыммен шектеу
қате.
Көп жағдайда терминді анықтауда тек оның құрамындағы сөздердің тарихына
талдау жасау аздық етеді. Керісінше, ол терминнің мағынасына назар аудару
керек. Ұжымдық қарым – қатынасты біз қоғамдағы қозғалыстың мәні деп
анықтаймыз. Бұл терминнің төңірегінде қаншалықты көп пікір айтылса да
негізінде бәрінен шығатын қорытынды ой біреу. Ол – ұжымдық қарым –
қатынастың қатынас жасаудың ауқымды түрі екендігі, оның дербес құралдарының
болуы , ондағы іске асатын әрекеттің тілдік және психологиялық
ерекшелігінен көрінетіндігі. Бұл қатынасқа түсуші субъекті үш мақсатты
көздейді:
- біріншіден, бағалаушы қатынасшыдан өзі үшін мәні бар ақпарат алуды
көздейді;
- екіншіден, қатынасшы бақылаушыға бірқатар мағыналы мәлімет береді;
- үшіншіден ,қатынасшы да , бақылаушы да әйтеуір бір ой алмасуды көздейді.
Язык и массовая коммуникация еңбегінде ( М. 1984 ) массовая
коммуникация- это деятельность по добыванию упорядоченного, обработки и
передаче (сообщений) информаций [3;4 ]. Сонымен қатар осы аталған еңбекте
массовая коммуникация – это деятельность по добыванию ( открытию,
изобретению) новых смыслов, приближающих человеку к постижению истинного и
нравственного знания [3 ;18 ] деген анықтамалар бар . Бұл әрине жоғарыда
біз айтқан тұжырыммен сәйкес келеді. Яғни, ақпарат таратуға ұжымдық қарым-
қатынастың құралдары қызмет етсе, ондағы ақпаратты қабылдауда адам өзіндік
қажеттіліктерін өтейді . Осыған орай неміс ғалымы К .Шеннон ұжымдық қарым-
қатынастың үш түрін бөліп көрсетеді:
1. технический
2. семантический
3. эффективность.
Технические проблемы коммуникаций связывались им с точностью передачи
информаций от отправителя к получателю.
Семантические проблемы с интерпретаций сообщения получателем в
сопоставленным изначальным значением.
Проблема эффективности говорит о результатах изменения поведения в связи
с переданным сообщениям [3 ;24 ].
Біз алдыңғы пікірлерде ұжымдық қарым- қатынастың негізгі белгілерін
анықтасақ, К. Шенонның жіктеуінен бұл қатынастың іске асу ерекшелігін
көрмізге болады;
Негіз- кодтау – хабар – декодтау-
қабылдау
Источник- кодирование- сообшение - декодирование - получатель
Қорыта келгенде, ұжымдық қарым- қатынас терминін түсіндіру үшін
мынандай алғышарттарды негізге аламыз:
- ұжымдық қарым- қатынас арқылы өте үлкен көлемде ақпарат таратуға, және
ақпарат қабылдауға болады;
- ұжымдық қарым- қатынас техниканың көмегімен іске асады;
- бұл қатынасқа түсушілер белгілі бір мақсат көздейді;
- ұжымдық қарым- қатынастың тілдік және психологиялық ерекшеліктері болады;
-ұжымдық қарым- қатынастың өз құралдары ,дербестігі болады.
Термин төңірегінде біраз ой айтылды. Оның қалай және қашан пайда
болғандығынан мәлімет берілді. Ендігі ұжымдық қарым- қатынастың шетел және
орыс тіл білімдерінде зерттелуіне тоқталу арқылы термин төңірегіндегі
түсініктерді толықтыра жатамыз.
1.2. Ұжымдық қарым- қатынастың шетел тіл білімінде зерттелуі .
Тілдік қатынас болмаса қоғамда әрекет те, байланыс та, қарым-қатынас та
болмас еді.сондықтан ұжымдық қарым-қатынаста тілдің атқаратын ролі
зор.Ұжымдық қарым-қатынастағы тілдің маңызы-тіл арқылы ойды түсінікті етіп
беруге және ақпаратты үйлестіру,соданоны басқаларға жеткізуде.Олай болса
ұжымдық қарым-қатынастыңболуы,оның тіл арқылы жүзеге асуы.Ал ұжымдық қарым-
қатынастың зерттелу жүйесі қандай болдыекен,енді осы сұраққа жауап іздесек.
Ұжымдық қарым- қатынастың амал тәсілдерін шетел тіл білімінің
ғалымдары ХХ ғасырдың басынан бастап зерттеген. Одан кейін 30- жылдарда
радионың көптеп тарала бастауымен сол арқылы қарым қатынас жүре бастады(
насихат сөздер мен коммерциялық жарнамалар берілді ).Екінші дүние жүзілік
соғыста ұжымдық қарым-қатынастың түрлкріне қажеттілікті көптеп талап ете
бастады,өйткені қатынастың бұл түрі қару-жарақпен бірдей маңызға ие
болып,содан психологиялық соғыс деген термин пайда болды.Ұжымдық қарым-
қатынастың анықталуына батыс ғалымдарыныңсіңірген еңбектері көп.Шындығында
осы терминнің де сол кездерде негізі қаланғандығына ешкім дау айтпаса
керек.Батыс ғалымдарының барлығының дерлік пікірі Американ ғалымы
Х.Лассуэллдің айтқан пікірлеріменсәйкес келеді.Бұл ұғымның кең өріс алуына
Х.Лассуэллдің қосқан үлесі зор.оны батыс еліндегі ұжымдық қарым –қатынас
теориясының әкесі деп атуы жайдан-жай емес.оған батыстағы алғашқы ұжымдық
қарым-қатынас туралы жазылған еңбек тиесілі.Негізінде Лассуэлл 1946 өзінде
–ақ ұжымдық қарым-қатынастың үлгісін ұсынған.Ол үлгіні әлі күнге дейін
батыс ғалымдары классикалық үлгі деп келеді.Ол былай құралған:кто что
сказал,через посредство какого канала(средства)коммуникациикому,с каким
результатом.Осы жүйені ғалым терминінің басты белгілерін айқындайды деп
сендіреді.1967жылы Лассуэлл бұл үлгіні аздап өзгертті.арада өткен 20жыл
уақыт ішінде ол былай өзгерді:участники коммуникации-лерспективы-ситуация-
основные ценности-стратегии-реакции реципиентов-эффекты.Олай болса ұжымдық
қарым-қатынастың негізін салған Американ ғалымы Х.Лассуэлл.
Бұл салада еңбек еткен батыс
ғалымдары:Н.Винер,В.Шромм,Х.Лассуэл л,Р.Мертон,П.Лазарсфельд,А.Моль,Ю.Х аберма
с,Т.Гоббс,А.Ховланд,А.Ламсдейн,Ф.Ше ффильд,Б.Берельсон,Ч.Кулы,К.Шеннон
т.б.Көріп отырғанымыздай аталғандардың барлығы американ ғалымдары.Бұдан
ұжымдық қарым-қатынастың батыста аз зерттелмегенін көруімізге болады.Әлі
күнге бұл салада американ ғалымдары бірінші орында келеді.Маңызды тәжірибе
жүргізу жөнінен де, ұжымдық қарым-қатынастың заңдылықтарын оқытуда да басқа
елдерден көш алда.Әрине қазақ тіл білімін айтып салыстырмасақ та
болады.Америка ғалымдары жазған еңбектерден Европа да,Латын Америкасы
да,Жапония да,Ресей дет.б елдердің ғалымдары бас негізін солардан алып келе
жатыр.Олардың барлығының негізі бір болғанымен, кейбір пікірлерімен
ерекшеленеді.Сондықтан әр елдің ғалымдары айтқан анықтамаларына тоқталмай
кетуіміз жөнсіз –ақ.
Біз жоғарыда ұжымдық қарым-қатынасқа түсінік бкргенімізде бұл терминнің
батыс елінен шығуы мүмкін дап айтқан едік.Батыстан бастау алған бұл ұғым
үлкен ғылыми зерттеу нысанына айналды.Көптеген елдер ұжымдық қарым-қат ына
енуі үшін еңбек етті.Пікір алшақтығы болғанмен соңынан бірізділік тауып
жаты.Енді ынастың өзғылым осы ғалымдардың анықтамасына тоқталсақ!
Американың әлеуметтанушысы Чарльз Кулы ұжымдық қарым-қатынасты
былайша түсіндіреді:адамның алуан түрлі қарым-қатынасты механикалық күштің
көмегімен іске асыруы мен дамытуы ақпаратты ақыл-оймен белгіні
қорытындылау,және оны кең көлемде таратуға, сақтауға талпынуы[1;24].Көріп
отырғанымыздай коммуникацияның ұғымына кең мағынадағы қатынасты
түсіндіреді.Көптеген ғалымдар бұл терминнің механикалық жағына анықтама
береді.Шеннон .К. ұжымдық қарым-қатынасты үш деңгейге бөліп
көрсетеді:біріншіден,ол техникалық ақпараттардың берушіден алушыға тура не
толық жетуін қадағалайды.Екіншіден,семантикалық ақпараттардың алғашқы
мәнінің салыстырмалы түрде екінші жаққа әсерлі етіп
берілуі.Үшіншіден,эффектілік(әсер,н әтиже)хабар тарғаннан кейінгі
байланыстың,әрекеттің нәтижесі қалай болғандығын байқау.
Ал Гоббстың анықтамасы басқаларға мүлдем ұқсамайды.Ол бұған
филосфиялық тұрғыдан қарйды.Ол туралы БерезинВ.М Массовая
коммуникация:сущность,каналы,действ ие(М,2003г)еңбегінде
айтылған.Т.Гоббс:әлемдегі ең ақылды,білімді адамдардың өзі тек қана өз
ойымен білімін дамыту үшін көп ізденіп, көп қызмет жасап, көп оқыса ол
өзіне аз да болса пайда келтіруі мүмкін,ал өзгелерге оның ешқандай пайдасы
жоқ.Өйткені оның барлық білімі өзімен бірге дамып,өзімен бірге жоғалып
кетеді.Осы жаңа білімді бір адамдардың тауып, басқа адамдарға таратуы,
бүкіл адамзатты дамымай қалудан сақтап қалуы мүмкіндеп жазды.[1;56].Бұл да
ұжымдық қарым-қатынас кезінде өтетін әрекетке байланысты айтылған пікірдің
бірі.Негізінде, ғалымдардың қайсысының пікірі болмасын түп мақсатына
келгенде(Ұ.Қ.Қ-қа байланысты)үйлесіп жатады.Оны біз біршама анықтамадан соң
білуімізге болады.Айталық, неміс ғалымдарының пікірлері бірін-бірі жалғап
жатады.мысалы ұжымдық қарым-қатынас кезіндегі кері байланыс үлгісі дегенге
Н.Винер мынандай анықтама береді:информация,поступившая обратно в
управляющии центр,стремится противодействовать отклонению управляемой
величины от управляющей[2;24 ]
Н.Винердің пікірін ары қарай жалғастырушы ғалым С.Бир болды.Ол кері
байланыс- тарлған ақпараттың қайта кері қайтуы деген ой айтады.Кері
байланыстың өту кезеңін ол былай түсіндіреді:положительная обратная связь
вызывает увеличения уровня сигнала на выходе вызывает уменьшение сигнала на
входе,и таким образом, в прнципе является стабилизирующий.[2;26]
Бұл пікірді алғаш айтқан К.Шеннон болатын.Оның үлгісін ары қарй осы
аталған екі ғалым өрбітті.Осының өзі ғалымдардың бірін-бірі толықтырып, бір
мақсатта анықтама бергендігінің дәлелі.Ұжымдық қарым-қатынас туралы көбіне
неміс және американ ғалымдары зерттеу жүргізген.Біз сондықтан Америка
елінің ғалымдары айтқан пікірлерге де жүгіне кетеміз.
Америка ғалымдарының ішінде осы салада көп еңбек еткендер
И.Л.Джейнис,П.Б.Фильд.Олар зерттеу нәтижесінде ұжымдық қарым-қатынасқа
байланысты мынадай үш негізгі анықтама шығарды:
1.реципиент,склонные всегда соглашаться с коммуникатором,даже если тот
вызывает две диаметрально противоположные точки зрения;
2.реципиенты, которые, наоборот,в анологичных условиях всегда вызывают
категорическое несогласие и огтовы ради этого изменить свое первоночальное
мнение;
3.реципиент вообще не изменяющие свих позиции.[2 ;22]
Бұл әрине ұжымдық қарым –қатынасқа түсушілердің, оның ішінде қабылдаушының
психологиясын көрсеткен пікір. Яғни, ақпарат қабылдауда ол хабармен келісе
салатын немесе, өз ойын тез өзгерткіш және, өз пікірінен басқаны
мойындамайтын адамдар деп бөлуі, ұжымдық қарым-қатынастағы ақпараттың Адам
психологиясына тікелей әсер ететіндігіне дәлел, әрі мысал болып тұр.
Бұл пікірге А.Г.Линдтон мен Э.Грэхем былай деп ой қосады:эта- по
существу социально-поведическая-типология реципиентов прочно основывается
на такой, казалось бы, сугубо психологической,традиционно помещаемой в
область от поляяғни, қабылдаушының мінез-құлқы мен көзқарасы да ақпарат
қабылдауда ерекше рөл атқарады. Ол да әр бір адамның өзіндік табиғи
ерекшелігі.Барша адамның көзқарасы бірдей болса,өмір маңызын жояр
еді.Сондықтан, бұлай болу заңды деп ойлаймыз.
Осы салада зерттеу жүргізіп,еңбек жазған ғалымның бірі Моль Абраам
болды.ОныңСоциодинамика культурыдеп аталатын еңбегінде ұжымдық қарым-
қатынасқа мынандай анықтама береді:
... біріншіден, ақпаратты таратушы жақтың хабардың тек маңызды жақтарын
белгілі бір заңдылық бойынша өзінше саралап жинақтауы. Екіншіден: хабардың
таралу кеңістігі, уақыты, бағыты болуы керек. Қабылдаушы хабарды құраушы
таңбалар жиынтығын сараптап, санасына сіңіреді. Ол хабарды ұмытып қалмауы
үшін сақтап қояды. [ 4;127].
Біз келтірген пікірлердің барлығынан ұжымдық қарым – қатынас туралы
теориялық ғылымның негізі қаланып қойғанын көрінеді. Оған тағы бір мысал
келтіруге болады: өткен ғасырдың 80 жыл аяғында АҚШ-та қарым- қатынастың
халықаралық энциклопедиясы шықты. Энциклопедияның шығарушылары мен
редакторлары Э. Барнау,Д. Гербер, У. Шромм және т.б. ғалымдар мен
зерттеушілер болды. Әр түрлі мамандықтағы зерттеушілердің ұзын саны 200
болды. Бұл тізімнің өзі жаңа коммуникология ғылымның теориялық
негіздері қаланғандығын көрсетеді.
Ал 1980 ж қыркүйек айында Абакан қаласында жалпысоюздық жиылыс өтті.
Онда көтерілген мәселе әдеби тілдің ұжымдық қарым – қатынастағы қызметі,
оның дамуы, ішкі құрылымы туралы болды. Оған барлық ғылым саласының
зерттеушілері қатысты, ұжымдық қарым – қатынастың тіл жүйесіне практикалық
және теориялық жүйеде әсерін талқылады. Тілдің қоғамдық маңызының арта
бастауының себебі ұжымдық қарым – қатынастың жүйесі адамның рухани
байлығын көтеруде.
Ұжымдық қарым-қатынас туралы пікірлер (шет ел ғалымдарының
еңбектерінде) Г.Лассуэллдің үлгісі шыққаннан кейін яғни, 1940-1950ж.ж.
арасында пайда болды. Дәл осы уақытта осы ғылымның негізі қаланып түрлі
зерттеулер жүргізіле бастады. Ол туралы Психолингвистические проблемы
массовой коммуникации еңбегінде:один из важнейших выводов американских
теоретиков массовой коммуникации, имеющей принципиальное значение
длянаправления дальнейших исследовании, выбора объектов иметодов этих
исследовании и определения самого харктера подхода к развитию теоретической
мысли в сфере массовой коммуникации, заключался в признании за средствами
массовой коммуникации весьма ограниченной роли в воздействии на процесс
формирования общественного сознания.[ 1;11 ].Батыс ғалымдарының осы
ғылымның негізін қалағандығына ешкім де дау айтпайды.Ұжымдық қарым-қатынас
құралдарын анықтап,олардың өзіндік ерекшеліктерін алғаш саралаған осы
Америка ғалымдары. Мысалы ақпараттың қалй және қандай дәрежеде жететіндігі
жөнінде Б.Берельсонның пікірін келтіру арқылы айқындауға
болады.Ол:некоторого рода сообщения по некоторого рода вопросам,
доведенные до сведения некоторого рода людей при некоторого рода
воздействие.Берельсонның да анықтамасынан ұжымдық қарым-қатынастағы
психолингвистикалық әрекеттің қалай жүретіндігін көруімізге болады.Шетел
ғалымдарының еңбектері мен пікірлерін, теориялық анықтамаларын біршама
анықтап алған сияқтымыз.Олардың бұл саладағы ерен еңбектерінің жемісінен
бүкіл әлем бастама алып отыр десек қате болмас.Осы ғылыми ортаның дәстүрін
ары қарай жалғастырушылар да аз болған жоқ.Соның бірі орыс тіл білімі деп
айтуға болады. Алдағы бөлімде осы Ресей ғалымдарының пікірлеріне
тоқталамыз.Шетел тіл білімі өз нысаны мен негізін айқындаған ғылым.Біз
келтірген дәлелдің барлығы ұжымдық қарым-қатынас ұғымын, мақсатын түсіндіру
үшін болды. Оның арнасы кең болғандықтан әлі де толықтырулардың болары
сөзсіз.Сол мақсатта ұжымдық қарым-қатынастың шетел тіл білімінде
зерттелуімен қоса, Ресей тіл біліміндегі орнына да тоқталып өтуді жөн
көрдік.
1.3. Орыс тіл білімінде ұжымдық қарым-қатынастың зерттелу деңгейі.
Ұжымдық қарым-қатынас термині Кеңес ғылымында ХХ ғасырдың басынан
бастап зерттеу нысанына айналған. Кеңес ғалымдары жаппай ақпараттандыруды
насихаттау, яғни, газет-журнал, телевидение, радио, киноның қарым-қатынас
құралының бірі екендігін ғылыми тұрғыда ұсынғаннан кейін ұжымдық қарым-
қатынас туралы зерттеулер жүргізуді бастады. Бұл салада еңбек еткен орыс
ғалымдары өте көп.Атап айтар болсақ, Березин В. Ммассовая коммуникация:
сущность, каналы, действия (Л.2004), ЖинкинН.И Речь как проводник
информации (М.Наука,1982), Моль.А Социодинамика культуры (М.Наука,
2005), Грабельников.А.А Массовая информация в России: от первой газеты до
информационного общества (М.Университет дружбы народов 2001), Соколов .А.В
Социальные коммуникации (Л.2001) т.б көптеген авторлардың еңбектері жарық
көрді.Авторлар бірлестігімен шыққан Психолингвистические проблемы массовой
коммуникации (М.1974) атты еңбекте жалпы ұжымдық қарым-қатынастың
терминінің пайда болуынан бастап, оның Ресей, Шетел тіл білімінде
зерттелуін, ұжымдық қарым-қатынас тілінің ерекшелігін,оның құралдарының
психолингвистикалық аспектісін, жарнама тілін,ұжымдық қарым-қатынас
жүргізудің өзіндік ерекшеліктерін т.б қарастырады.Тағы бір осындай маңызды
еңбектің бірі Речевое воздействие в сфере массовой коммуникации
(М.Наука,1990). Онда Е.Ф.ТарасовтыңСөйлеу әрекеті және қарым-қатынас
мәселелері деген мақаласы бар.Ғалым сөйлеу әрекетінің түрлерін терең
қарастырады.Ал Н.А.БезменованыңШешен сөйлеудің үлгісі, И.Ю.Марров пен
Ю.АСорокиннің Халықаралық қатынастағы сөйлеу әрекетінің екі жолы, т.б
көптеген мақалалар бар. Мұның өзі орыс ғалымдарының бұл салада айтарлықтай
дәрежедегі табыстарға жеткендігін көрсетеді. Ал жеке ой-пікірлерге кеңес
ғылымында пайда болған анықтамаларға тоқталар болсақ, оны ұжымдық қарым-
қатынасты талмай зерттеген ғалымдардың пікірлерінен бастаймыз.
Петров А.В Массовая коммуникация и культура (М.1999) еңбегінде бұл
терминді мына анықтамамен түсіндіреді: қоғамдық маңызы бар ақпараттарды
жеңіл әрі тез тарату үшін, түрлі техникалық құралдарды пайдалану,екіншіден,
бұл ақпараттарды қоғамдық орта мен әртүрлі аудиторияларға түрлі тәсілдер
арқылы тарта алу [5;23]. Қарап отырсақ түпкі ой шетел ғалымдарымен келісіп
тұрғандай.Оны әрине бір ғана ғалымның пікірімен қорытып айту қиын.Сол үшін
бірнеше пікірлармен дәлелдеуге тура келеді. Мысалы Соколов А.В өзінің
Социальные коммуникации деген еңбегінде: қатынасқа түсуші субъекті үш
мақсатты көздейді-біріншіден, қабылдаушы хабарлаушыдан өзі үшін маңызды
ақпарат алуды көздейді, екіншіден, хабарлаушы қабылдаушыға бірқатар мәні
бар ақпарат айтады, үшіншіден,қабылдаушы да, хабарлаушы да, әйтеуір бір ой
алмасуды көздейді.[ 6;137 ]. Бұл да алдыңғы америкалық ғалымдардың ойымен
тұстас айтылған. К.Шеннонның көрсеткен үш деңгейімен сәйкеседі. Анықтамадан
ұжымдық қарым-қатытастың құралдары туралы ештеңе көрмесек те, мағынасы сол
құралдар арқылы жүзеге асыруды айтып тұр.Ұжымдық қарым-қатынастың құралдары
болмаса әрекет те біз ойлағандай жүзеге аспас еді. Оған көз жеткізу үшін
тағы бір орыс ғалымының пікірін мысалға келтіреміз.
Ю.Буданцев ұжымдық қарым-қатынас әрекеті тарихи дәлдікті, жүйелілікті
керек етеді. Ол мынаны негіз етіп алды- ұжымдық қарым-қатынас құралдарының
пайда болуы мен дамуы, қоғамның да дамуының бар екендігін көрсетеді. Дәл
осы қоғамның даму жүйесінен ұжымдық қарым-қатынас деңгейі көрінеді. Ұжымдық
қарым-қатынасты бұл зерттеуші қарым-қатынас жасаудың үлкен алаңы деп
түсіндіреді, сонымен қатар, техникалық құралдар арқылы ақпарат тарату
дейді.Ғалымның ұсынып отырған теориясы бұл терминнің тарихи негізін анықтап
алу, және оның даму деңгейін қоғам дамуымен қатар алып қарау дегенге
саяды.Бұл әрине,орынды себебі, ұжымдық қарым-қатынас қоғамда іске
асады,оның пайда болу жолы да осы қоғамдық қажеттіліктердің негізінде
болған. Сонымен қатар зерттеуші мынадай пікірмен ойын түйіндейді человек
не может освободиться от коммуникационного взаймодействие с другими людьми
жить в обществе и быть свободным от социальной коммуникации нельзя. Мы все
находимся в оетях управляющих нами коммуннникационных служб. [1;23]. Адам
қарым-қатынас жасамай өзін-өзі қамауда ұстай алмайды. Бұл пікір Т.Гоббстың
пікірімен дәлме – дәл сәйкес келеді. Сондықтан жеке-жеке талдаудың маңызы
шамалы.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық қырын да зерттеуді орыс
ғалымдары назардан тыс қалдырмаған.Сол ғалымдардың бірі және
психолингвистика ғылымының негізін қалауда талмай еңбек еткен ғалымдар:
А.А.Леонтьев Психология общения, Психолингвистические единицы и
порождение речевого высказывания(М.2004 г) т.б еңбектер жазды. Алдыңғы
еңбегінде ұжымдық қарым-қатынасқа байланысты мынадай сөйлемдер
бар:...ориентировка в условиях коммуникативной задачи включает в себя
ориентировку во внешней ситуацией общения, в его целях, в личности
собеседника идр. Характер ориентировки меняется в разных случаях
общения;.иногда она сводится к минимуму- люди общаются почти автоматически,
готовыми формулами,- так сказать, крупными блоками, не выбирая
наилучших(в данных условиях) способов общения. [7;287]. А.Леонтьев
негізінен психолингвистика саласын зерттегендіктен бұл ұғымға да осы
тұрғыдан анықтама берген.
Дәл осындай белгілі ғалымның бірі- Жинкин Н.И.Оның Речь как проводник
информации(М.Наука,1982).т.б еңбектері бар.Ол да өз еңбектерінде қарым-
қатынастың, сөйлеу әрекетінің психолингвистикалық қырларын жіті айқындап
көрсеткен.
Ал Ю.А.Сорокиннің еңбектері осы ұжымдық қарым-қатынастың құралдарына
арналып жазылған. Сонымен қатар Речевое воздействие в сфере массовой
коммуникации деген еңбекте ғалымның Два способа оптимизации речевого
воздействия в межкультурном общении деген мақаласы бар. Онда халықаралық
қатынаста тіл арқылы түсінісудің ерекшеліктерін, ұстанатын алғышарттарды
нақты айтып көрсетеді. Сонымен қатар халықаралық қарым-қатынас жасаудағы
аударманың маңызын көптеген шетел ғалымдарының пікірлеріне сүйене отырып
көрсетеді. Бұл қатынас түрі де ұжымдық қарым-қатынаста ерекше орын алады.
Себебі ұжымдық қарым-қатынас іске асқанда, басқа елдің де жаңалықтарын
тыңдап, киноларын көреміз. Осы кездегі қатынас жасаудың толық жүзеге
асуында аударма үлкен қызмет атқарады. Сондықтан ғалымның бұл мақаласы осы
саладағы құнды пікірлердің біріне саналады.
Орыс ғалымдарының тағы бір көрнекті өкілі Е.Ф.Тарасов.Оның ұжымдық
қарым-қатынас туралы айтқан пікірлері маңызды.Сөйлеу әрекетінің қарым-
қатынас жасаудағы рөліне арнайы тоқталып, соны пікірлер айтқан зерттеушінің
мынадай анықтамасы бар: Речевое воздействие в широком смысле любое речевое
общение,взятое в аспекте его целкнаправленности, целевой
обусловленности,это речевое общение, описанное с позиции одного из
коммуникантов.Речевое воздействие в узком смысле – речевое общение в
системе средств массовой информации или в аттационном выступлении
непосредственно перед аудиторией-дейді. Яғни ұжымдық қарым-қатынас
әрекетінің бір көрінісі сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасаудың маңызын екі
түрлі сипаттап отыр.[ 2 ;145].
Осы саладағы еңбегі бағалайтын ғалым Н.Н.Трошина.Өз пікірінде ұжымдық
қарым-қатынастың адам психологиясында алатын орнына жіті көңіл бөлген.
Стилистические параметры текстов массовой коммуникации и реализация
коммуникативной стратегии субьекта речевого воздействия деген мақаласында
ұжымдық қарым-қатынастағы мәтіннің алатын орнына тоқталып өтеді. Под
коммуникативной целью понимается посследовательное соединение нескольких
систем, в число которых входит псхика участников коммуникации, причем
каждое последующее состояние психики реципиента зависит от предыдущего.
Именно поэтому важную роль приобретает правильный выбор коммуникативной
стратегии субектом речевого воздействие. В процессе реализации
коммуникативной статегии должны быть последовательно решены многие задачи,
например: 1)достигнут контакт между коммуникантами; 2)привлечено внимания
обьекта речевого воздействие к какому-либо факту (явлению); 3)изменен
уровень информированности объекта речевого воздейстия;4)изменено(или
напротив, сохранено) установка восприятие итд. Бұл жердегі қарым-қатынас
жасау кезіндегі қабылдаушының психикалық күйін сипаттап кетеді. Ақпаратты
қабылдағанда қабылдаушының психикасы маңызды рөл атқарады.Мысалы көңіл-күйі
нашар болса, бір сөзді естіп, бір сөзін қалт жіберіп алуы мүмкін. Ол кезде
адам психологиясы аумалы-төкпелі болады да, адам қабылдауында ауытқу болып,
зейінін басқа жаққа негіздейді. Сондықтан ақпарат қабылдауда психологиялық
қалыптың өзгермелі болуы өте қатты әсер етеді. Ғалымның да айтар ойының
негізі осында жатыр.Біз Ресей ғалымдарының бірқатарын айтып, олардың
еңбектеріне тоқталып кеттік. Алғашқы бөлімдерде айтқанымыздай бұл ғалымдар
да негізгі арнасын батыстан, яғни Америкадан алғандығы мәлім. Бұл елде
ұжымдық қарым-қатынастың ғылыми негізінің қаланғанына көп мерзім болған
жоқ. Өткен ғасырдың орта шенінде ғылымға орнығып, өз бағытын айқындап алды.
Осылайша бұл терминнің өрісі кеңіп, бүкіл әлем ғылымына орнықты. Ғылыми
зерттеулердің ауқымы да, мүмкіндігі де күшейді. Біздің ұжымдық қарым-
қатынас туралы келтірген анықтамаларымыздың барлығы дерлік шетел ғалымдары
мен орыс ғалымдарына тиесілі. Ұжымдық қарым-қатынастың құралдарын атап
өткеніміз болмаса оған анықтама берген жоқпыз. Сондықтан орыс ғалымдарының
пікірлерін осы құралдар туралы айтылар сөзімізде толықтырамыз. Ал ұжымдық
қарым-қатынас туралы түсінік пен оған берілген анықтамалардың кейбірімен
таныс еттік. Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі жайлы
талдауларымызды және оның құралдарын негізгі бөлімге қалдырып отырмыз.
Кіріспе бөлімінің қорытынды сөзі ретінде айтылған бұл сөздер негізгі
бөлімнің бастамасы. Сондықтан нақты дәлелдердің, талдау жұмыстарының дені
негізгі бөлімнің еншісінде.
2.1. Ұжымдық қарым- қатынас құралдары.
Ұжымдық тілдік қарым-қатынастан толық мәлімет алу үшін оның
құралдарына яғни, коммуникациясының түрлеріне тоқталып кеткеніміз жөн.
Біздің жоғарыда келтірген дәлелімізде ұжымдық қарым-қатынасты іске
асыруымыз үшін газет –журнал, радио, теледидар, кино сияқты ақпарат
құралдары қатысуы керек деп айтқан болатынбыз. Міне, осылар қатынас
жасаудың түрлері ретінде қарастырылады. Ұжымдық қарым-қатынастың
сыртқы тіршілігіне жататын газет –журнал, радио, кино және теледидар
қазіргі заман адамдарының күн көрісінің бір бөлшегі болып саналады. Ұжымдық
қарым-қатынас құралдарының үлкен мүмкіндігінің арқасында Адам өзін
қоғамда, әлемде болып жатқан оқиғаларға қатысып жүргендей сезінеді. Адам
ойындағы әрекет қоғамнан тыс болмайды. Ұжымдық қарым- қатынас құралдары –
адамның қарым-қатынасының ерекше қоғамдық – мәдени әрекетін
қалыптастыратын, ақыл- ойын жетілдіретін, жаңа ойларын тудыратын амал.
Күнделікті тіршілік тауқыметінен шаршаған адам жан- жақта болып жатқан
оқиғалардан хабардар болғысы келеді. Ал ұжымдық қарым- қатынас құралдары
осы қажеттіліктерді қанағаттандырып отырады.
Ұжымдық қарым-қатынастың өзі сол ақпараттарды жинаудан, реттеуден,
сараптаудан, таратудан туратын әрекет емес пе?! Ал қазіргі дамыған қоғам
үшін ақпарат әлемінсіз өмір сүру мүмкін емес. Техниканың түрлері көбейіп
жатқан кезде ақпараттарды әр түрлі жолдармен қабылдауға, таратуға жол ашып
отыр.
Сол ақпарат құралдарының өзі бір-біріне мүлдем ұқсамайтын
ерекшеліктермен дараланады. А.Байтурсынов: баспасөз халықтың сөзі, құлағы
һәм тілі, - деп бекер айтпаса керек. [8;245].
Ақпарат пен насихаттың бұқаралық құралдарының ішінде радио қуатты
құрал болып отыр. Кеңес үкіметі құрылған күннен бастап радио қашықтықты
білмейтін қағазсыз газет деп бағаланады.
Радиохабар – насихат жұмысының басты саласы. Радионың қажеті,
артықшылығы туралы айтылған ой пікірлерге жүгінер болсақ, оның адам
өмірінде алатын орнын терең ұғынуға болады. Сол сөздерді сөйлетсек,
Сағмбев Р.: Адамның сөзі, оның серпілі, еркін сөйлеуі, адам аузынан
шыққан әр сөздің айтылуына қарай түрлі құбылысқа түсіп, сан түрлі мағынаға
ие болуы радионың баспасөз алдындағы ұлы артықшылығы .[9; 47].
Әбдіжәділқызы Ж: радио өзінің эстетикалық табиғатының күшінен, бәрінен
бұрын адамның ой- қиялына тікелей әсер етеді. Радиодан сөйлеген сөздің тең
жартысы сөйлеген адамдікі болса, тең жартысы тыңдаушының үлесіне тиеді .
[10 ;17]
Радио – тарих. Радио –ғұмыр. Радио- өнер. [11 ;9]
Д. Досжан қазақ радиосына 80 жыл толған күнінде былай деп еді:
Әлемнің алтыншы кеңістігі деп аталатын ұлы мұхит әуе аса құдіретті күшке
айналды. Құдірет сол, жер шарының екі шетіндегі адамдар кәдуілігі
бетпе – бет ұшырасқан кісідей емін-еркін шүйіркелесіп тілдесе алатын
халге жетті. [11; 42 ]. Бұл пікір радионың ұжымдық қарым-қатынастың
бір түрі екендігін тағы да дәлелдер түскен сияқты
Ал жазушы Ә. Нұршайықов радионы өмір үні деп бағалаған.
Радиосыз өмір сүру қиын, адам сақаудай, саңыраудай күйде қалады
І.Жақанов: Халық радионы өзінің рухани серігі етті. Радио халықтың
өз үні боп сөйлеп, өз жүрегі боп соқты,- деген еді. [11;60].
Басқа барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда әуе толқынынан
берілетін хабардың азаматтың сана- сезіміне әсер етуіне деңгейі әлде қайда
күшті. Өйткені радионың өзегі- сөз, тетігі - техника, құралы- дыбыс.
[10;59] .
Орыс ғалымы Э.Г.Багиров радиоға мынандай сипаттама берді:
Сила радио в его вездесущности, пока что большей чем у кино, печати, и
даже телевидение, в том что оно распространяет свое влияние и на те же
слои населения которые еще не охвачены другими массовыми средствами
радиосообщение, будь то музыка или устная речь, легко воспринимается в
любых условиях. [ 12;15 ] .
Ұжымдық қарым-қатынастың қарқынды құралының бірі
телевидение. Ол-қарым-қатынас әрекетімен іске асыруда маңызды рөл
атқарады. Қазіргі қоғамда адамдардың 70 % - ы өздерінің бос уақытын осы
телерадионың алдында өткізеді екен. Радио секілді ол да ақпарат таратудың
үлкен мүмкіндігіне ие. Бірақ радиодан айырмашылығы онда ақпаратты таңдаумен
қатар көру де бірге жүреді. Адам хабар қабылдағанда көзбен көру арқылы
алған мәліметті естігеннен гөрі тез ұзақ есте сақтайтын көрінеді.
теледидар ерекшеліктерінің бірі, сол минуттарда болып жатқан жер шарындағы
оқиғаларды 5 миллиард көрерменге қаз-қалпында боямасыз жеткізу [ 13;25].
Теледидар арқылы алынған ақпараттың адам психикасына да әсері ерекше.
Адам экраннан көріп отырғанын тез ұғып, ондағы оқиғаларды барынша
сезініп, өзі де сол оқиғаға қатынасып отырғандай әсер алады. Теледидар
дыбыс пен көріністі астастыра отырып, коммуникацияның мол мүмкіндігіне
ие. Оқиға өтіп жатқан ортадан тікелей хабарлама бере отырып, теледидар
газет пен радиоға қарағанда көрермендердің қатысушыларға деген әсерін
қалыптастырады. Көрермен теледидарды бір мезгілде миллиондаған адамның
көретіндігін, және теледидардағы хабарламаның соларға қаратыла
айтылатындығын сезінеді. [13;29].
Бұл пікірден теледидардың сан қырлы белгісін көруге болатын сияқты.
Осындай тағы бірнеше пікір келтіруге болады. Қазіргі заманда телевидение
адамзат баласының өмірінде орасан зор орын алып, хабар мен насихаттың аса
пәрменді құралына айналып отыр. Ал телевизияның дамуы сөз жоқ, ғылымның
оның техникалық саласына байланысты. [14 ;30 ].
Ұжымдық қарым – қатынастың қай құралы болмасын мақсаты жағынан біркелкі.
Атап айтқанда:
1. Түрлі оқиға факті мен ситуация оқырманға, тыңдаушы мен көрерменге
хабар жеткізу арқылы танылатын информацияның ақпараттық функциясы;
2. Белгілі бір факті, деректен хабардар етіп, түсінік коментарийлер, баға
беруге, анализ жасауға ұштасып жататын коментарийлық бағалаушылық
функциясы;
3. Қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипаты информациямен таныстыру
барысында сол информацияны қабылдаушының таным түсінігін, білім
–біліктілігін арттыруға септесетін ағартушылық танымдық функциясы;
4. Қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, одамдардың көзқарастарын
кеңейту және қоғамда болып жатқан инверциялық өзгерістермен науқандық,
әлеуметтік саяси акцияларды ұйымдастыру, өткізу кезінде қайта құрулармен
ірі саяси оқиғалар, төңкерістер тұсында қоғам мүшелерінің дүние танымына
әсер ету функциясы;
5. Кез-келген информацияның таралуы кезінде қабылдаушының эстетикалық
талғамынан шығу үшін тиімді тәсілдерді пайдалану, сол арқылы жағымды
эффектілер тудыру гедоникалық функциясына жатады.
Бұл құралдардың дара айырмашылықтары да жоқ емес. Мысалы, радионы
тыңдаушы адам естіп қабылдайды, газет-журналдарды оқу арқылы, көру мүшесі
арқылы қабылдайды, теледидардан көру және есту мүшесі арқылы ақпарат ала
алады. Адам психологиясына тез әсер ететін теледидар. Көру мен есту мүшесі
бірдей қатысатындықтан, қабылдау процессі тез және әсерлі жүреді.
Теледидарды көргенде ондағы көрсетіліп жатқан оқиғаны қабылдаған соң адам
өз пікірін дұрыс білдіріп, ойын жүйелі түрде тиянақтай алады. Мысалы, радио
немесе газет – журналдардан әр жаңа мекеменің ашылуы салтанаты болып өтті,
деген хабарды оқып немесе естігеннен де теледидардан сол мекеменің қандай
екенін, ашылу рәсімі қалай өтіп жатқандығын, көріп отырған адамға
әлдеқайда ұғымды, әрі әсерлі. Бұдан біз теледидарды басқа ақпарат
құралдарынан артық деген түйін шығармауымыз керек, тек әр құралдың өз
ерекшелігін ажыратуымыз абзал. Ақпараттар тасқынының молдығы адамның саяси
санасының дамуына да әсерін тигізуде. Ол адамның кәсіптік шеберлігімен
қоғамдық бағдарына да әсер ете отырып, оның Жан-жақты қалыптасуына
көмектесуде. Ол күн сайын ой-санаға сілкініс әкеледі.
Ал орыс ғалымдарының айтқан ойлары ,телевидение әлемінің құдіретін құнды
ойлармен толықтыра түсуге мол әсерін тигізеді. Мысалы, Багиров Э.Г деген
ғалым телевидениені былай сипаттайды: Телевидение дитя радио и кино. От
радио она унаследовала организацию финансовую основу, принцип
программирование, от кино – его язык и творческие основы создание
телепередач. Радио и кино дали телевидению и первые его творческие кадры.
[ 12; 3].
Быков Р.Е. В настоящее время телевидение стало наиболее ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім.
1 – Тарау. Ұжымдық қарым- қатынастың зерттелу тарихы.
1.1. Ұжымдық қарым- қатынас туралы түсінік.
1.2. Ұжымдық қарым- қатынастың шетел тіл білімінде зерттелуі.
1.3. Орыс тіл білімінде ұжымдық қарым-қатынастың зерттелу деңгейі.
2- Тарау. Ұжымдық қарым-қатынастың псхолингвистикалық аспектілері.
2.1. Ұжымдық қарым- қатынас құралдары.
2.2.Ұжымдық қарым-қатынас құралдарының негізгі бөлшегі -мәтін
және оның табиғаты.
2.2.1. Газет пен журнал беттеріндегі көңілді мәтіндердің
психолингвистикалық аспектісі.
2.2.2. Газет пен журнал беттеріндегі көңілсіз мәтіндердің
псхолингвистикалық аспектісі.
2.2.3. Радио және теледидардағы көңілді мәтіндердің псхолингвистикалық
аспектісі.
2.2.4. Радио және теледидардағы көңілсіз мәтіндердің псхолингвистикалық
аспектісі.
ІІІ. Қорытынды.
1. Жұмыстың өзектілігі. Тіл ғылымының қазіргі даму кезеңіндегі тілдік
жүйені, тілдің коммуникативті қызметі, тіл мен адам факторы арасындағы,
тіл мен қоғам арасындағы байланыс аспектісінде зерттеуге айрықша назар
аударылып отыр. Тілдік жүйені тілдің коммуникативті қызметіне негіздей
зерттеу психолингвистика, когнитивті лингвистика, функционалдық
лингвистика, прагматикалық лингвистика саласында қарастыратыны белгілі.
Қазақ тіл білімінде осы бағытта зерттеуді қажет ететін саланың бірі-ұжымдық
қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісін тілдің
коммуникативті функциясымен байланыстыра зерттеу тиімді бағыттың бірі.
Ұжымдық қарым-қатынастың мәтіндік қырын қарастыру психолингвистикаға
қатысты негізгі мәселелер мен бағыттарды анықтауға жол ашады,
өйткені,ұжымдық қарым-қатынас қоғамдық өзгерістерге қарай,адамдардың
қабылдау еркшелігіне қарай жаңарып, өзгеріп отырады.
Психолингвистика тілдік қарым - қатынас құралы ретінде адмдардың
сана-сезіміне, іс -әрекетіне әсер ету мақсаты тұрғысынан қарастырады.1946ж
Америка ғалымы енгізген (Н.Пронко)термин ( Тіл және психолингвистика
деген мақаласында.).
Психолингвистиканың әр түрлі аспектісін Н.И.Жинкин, А.А.Леонтьев,
Р.Мертон,Р.М.Фрумкина,К.Ховланд,А.Л амсдейн,Ф.Шеффильд,П.Лазарсфельд,Б. Берель
сон,О.С.Ахманова,Д.Слобин,Д.Грин,А. А.Залевская т.б ғалымдар әр қырынан
зерттеген.
Ал Ұ.Т.Қ-тың маңыздылығын зерттегендер А.И.Михайлов, Л.М.Землянова,
М.С.Каган В.М.Березин, Н.Г.Ланге, Э.П.Щубин, Г.П.Бакулев т.б ғалымдардың
еңбектерінен көреміз.
Бүгінгі қоғамдық дамуда демократияға шындап бет бұру мен жариялаудың
еліміздің саяси өміріне, экономикалық қарым-қатынасына түбегейлі өзгеріс
әкелген жаңа кезең болып отыр.Осы демократиялық өзгерудің барлығы ұжымдық
қарым-қатынастың тілінен көрініс табуда.Соған байланысты Ұ.Т.Қ –ты бұрыннан
айқын тұжырымдалған ұжымдық насихаттың, үгітшіліктің және ұйымшылдықтың,
рөлі де жаңа бағытта өзгеріп тың сатыға көтірілуде. Қазіргі ұжымдық қарым-
қатынастың ауқымы кеңейіп, көптеген шектеулер алынып, ой-пікірге еркіндік
берілген. Ұжымдық қарым-қатынастың осындай жаңа сипатына сәйкес
психолингвистикалық ерекшеліктер айрықша көзге түсіп отыр. Соадықтан қазақ
тіл білімінде бұрын жеке зерттелмеген ұжымдық қарым-қатынас
психолингвистикалық аспектісіне байланысты мәселелерді мәтін көлемінде
зерттеу адамның психологиялық қабылдауына нақты талдау жасауға оның өзіндік
ерекшелігін жаңа қырынан тануға жетелейді және жұмыстың өзектілігін
дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Ұжымдық қарым-қатынас
мәтіннің психолингвистикалық ерекшелігін, оның белгілерін, атқаратын
қызметін анықтау. Осы мақсатқа сай диплом жұмысында төмендегі міндеттерді
анықтау көзделді.
- ұжымдық қарым-қатынас және оның зерттеу тарихына шолу жасау;
- ұжымдық қарым-қатынас теориясына, оның шетел және орыс тіл білімінде
зерттелуін шолу жасай отырып, зерттеу барысында сүйенген теориялық
принциптерді негіздеу;
- ұжымдық қарым-қатынас тілінің психолингвистикалық аспектісін айқындау;
- ұжымдық қарым-қатынас құралдарының тіліндегі мәтіннің адам
психологиясындағы алатын орнын, лингвистикалық тұрғыдан бейнелеуін
айқындау;
- газет-журнал беттеріндегі мәтіннің эмоциялық-экспрессивтік қырына
байланысты талдау;
- радио және теледидар тіліндегі мәтіннің психолинвистикалық
аспектілерін айқындау.
Зерттеудің теориялық және практикалық тілі. Ұжымдық қарым-қатынас мәтіні
психолингвистикалық аспект тұрғысынан қарастырып, зерттеу жүйесі
анықталады. Психолинвистикалық аспекті мәтін деңгейінде анықталып, ұжымдық
қарым-қатынас тілінің ерекшеліктері тың, жаңа қырынан қарастырады. Мәтіннің
эмоциялық-экспрессивтік мәні мен ерекшеліктерін ашуға ұмтылыс жасалды.
Ұжыдық қарым-қатынас тілін одан әрі кешенді түрде зерттеуге кең жол ашып,
болашақта ізденуге тбағыт береді, қазақ тіл білімінде ұжымдық қарым-
қатынастың психолингвистикалық дамуына үлес қосады.
Ұжыдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектілері деген
тақырыпта жоғары оқу орындарында курс жүргізуге негіз бола алады.
Жинақтардан мматериалдарды жоғары оқу орындарында коммуникативтік
лингвистика, прагматикалық лингвистика, әлеуметтік лингвистика, психология
салалары бойынша қазақ тілін оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде бұрын арнаулы зерттеу
нысаны болмаған ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі
мерзімді баспасөз материалдары негізінде , радио мен теледидар мәнінің
негізінде қарастырады. Ұжымдық қарым-қатынас мәтіні тілінің белгілі бір
мақсат –мүддеге сай қолданылу ерекшелігі айқындалады. Коммуникативтік
мақсат бар жерде психолингвистикалық аспекті асатындығы дәлелденді. Ұжымдық
қарым-қатынастың мәтінінде психолингвистикалық аспекті атқаратын бағалаушы
микроэлементтер (эмоциялық-экспресивтік мәні бар лексика, синтаксистік
құрылымдар, графикалық құрылымдар ) теориялық тұрғысынан тұжырымдайды.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысын негіздеуде сипаттама әдісі,
контекстік талдау, жүйелеу, салыстырма әдістері қолданылды.
Зерттеу нысаны (обьектісі). Ұжымдық қарым-қатынас тіліндегі
материалдар бойынша психолингвистикалық аспектілері: ufptn6 : газет,
журнал, радио, теледидар, тіліндегі эмоциялық-экспрессивтік мәні бар
мәтіндер, психологиялық қызмет атқаратын тілдік құралдар;
психолингвистикалық аспектілерге қатысты коммуникативтік стратегия мен
коммуникативтік тактика.
Зерттеу жұмысының дерек көздеріндегі негізгі тілдік материалдар
Егемен Қазақстан, Қазақ әдебиеті, Ана тілі, Жас Алаш, Алматы
ақшамы, Қазақ елі, газеттерінен , Қазақстан әйелдері, Денсаулық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1.1. Ұжымдық қарым- қатынас туралы түсінік.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын психолингвистика тұрғысынан зерделеу, тіл құбылыстары
сөз, сөз тіркесі және сөйлемдерді адамның қабылдау, пайымдау, ойлауымен
ұштастыру, дәстүрмен жаңашылдық үрдістерін танымның динамикалық
табиғатымен үйлестіру , сол арқылы универсалды, яғни барша жұртқа ортақ
ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің болашағын айғақтауға, өркениетті
мемлекеттің қоғамдық - әлеументтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.
Демек , бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де жол бастар соқпағы да
айрықша.
Соңғы жылдары дамып, өркендей , қанат жайып келе жатқан
антрополингвистикалық бағыттағы тіл салалары тілдің әр қырларын анықтап,
оның басқа ғылымдармен байланысын бірлікте қарастыруға жол ашады.
Біз сөз еткелі отырған психолингвистика саласы да тіл мен психология
ғылымының сабақтасқан ,ұштасқан бірлігі. Оның қарастырмайтын, оның
зерделемейтін саласы жоқ деуге де болады. Ол өзіне қостілділік теориясын,
этнопсихолингвистиканы, криминимистиканы, инженерлік авиацианы,
психологияны , ұжымдық қарым – қатынасты т. б .қамтиды.
Көптеген ғылым жарияланымдарда психолингвистиканың қалыптасуын ХХ
ғасырдың орта шенінде заманның талабынан туындаған өзекті мәселелерге
толықтай жауап беру мақсатынан туындаған бұрыннан келе жатқан дәстүрлі
ғылым салаларын тоғыстыру үрдісінің ғылыми аренада пайда болуымен
байланыстырады.
Психология мен лингвистиканың сабақтастығынан негізделген
психолингвистиканың пайда болуының себебін қайсібір ғалымдар нақты
практикалық міндеттерді теориялық тұрғыдан қайтадан сараптауда сөйлейтін
адамды емес, көбіне мәтінді зерттеумен айналысатын таза лингвистикалық
талдауларға сүйенүдің күткендей нәтижелерге жеткізе алмағандығымен
(А.А.Леоньтев) түсіндіреді. Ал кейбір ғалымдар , мәселен Р.М.Фрумкина
(1968) психолингвистика ғылымы тіл мамандарының тілді психикалық ореномен
ретінде сипаттаудан бас тартуларымен байланысты болып келген олқылықтардың
, кемшіліктердің орны толықтыру мақсатында дүниеге келді деп біледі.
ХХ ғасырдың 50- жылдарынан бастап ғылыми мінбеден психолингвистика
дербес ғылым саласы ретінде көріне бастағанымен, оның алғашқы қадамдары,
бастамалары В .Гумбольдттың , В.Вундтың , орыс лингвистерінің, орыстың
психолог, физиолог ғалымдарының (А.А .Потебня, И.А .Бодуэн де Куртене,
А.А .Шахматов, И.М .Семенов, Н.А. Бернштейн, С.И .Бернштейн, А.С.
Выготский ,А.А. Леонтьев ,Н.И .Жинкин т.б.) ебектерімен тығыз байланысты.
Психология мен лингвистика арасындағы одақтастыққа бір ғасырдай уақыт
толады десе де болғандай.
Осы психолингвистиканың негізгі нысаны ретінде қарастырылатын ұжымдық
қарым- қатынас мәселесі- бүгінгі күн талабынан туындаған , нағыз қажетті
тақырып. Осыған орай, ең алдымен , ұжымдық қарым- қатынастың зерттелу
жайына тоқталамыз. Бұдан былай жұмысымызда ұжымдық қарым- қатынас
терминін қысқартып ҰТҚ деп алуды жөн көрдік.
Ұжымдық тілдік қатынас туралы біздің елде зерттеу еңбектері жоққа тән.
ресейде ұжымдық тілдік қатынас (ҰТҚ) ХХ ғасырдан бастап зерттеу нысанына
айналған. Ал отандық ғалымдар бұл тақырыпқа әлі де атпасын бұратын түрі жоқ
сияқты. Жалпы ҰТҚ туралы дерек көздерін біз Америка немесе Ресей т.б.
елдердің ғалымдары жазған еңбектерден аламыз. Сондықтан осы ұғымның басын
ашып алайық.
Ұжымдық тілдік қатынас сөзінің тура аудармасы ағылшын тілінде
mass communication, орыс тілінде массовая коммуникация. Бұл ұғымды
түсіндіруде, түсінуде алғашында шатасулар тұғызды. Ғалымдар біресе оның
қурамындағы жеке сөздерді талқылады, біресе толық ұғымды алып анықтауға
тырысты. Яғни mass үлкен көлемдегі , кең ауқымды деген мағынада десе,
коммуникациялау тілде кеңесү, тілдесу. Бұдан шыққан қорытынды қарым –
қатынастың, яғни тілдесімнің кең көлемде, үлкен аудиторияларды жүзеге асуы.
Оны қазақ тіліне сыпайы ғана орнықтырып қоятын болсақ ұжымдық қарым
–қатынас деген ұғым пайда болады. Ал шын мәнінде ол ұғымды осы анықтама
толық ақтап шығады ма? деген сұраққа жауапты біз кейбір отандық және шетел
ғалымдарының пікірімен санаса отырып анықтауға тырысамыз.
Коммуникация – терминінің алғашқы мағынасы (тілге ,сөйлеуге қатысты )
қарым- қатынас тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса,
кейінгі кездерде бұл ұғым одан әлдеқайда тереңдей түсті. Мәселен,
тілдік коммуникация – тіл арқылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе,
қоғамдық коммуникация – қоғамдық байланыс қоғамдағы қарым- қатынас
дегенді аңғартады.
Қарым- қатынас (коммуникация) туралы психолингвистические проблемы
массовой коммуникаций (М. Наука 1974) [ 1;8 ] еңбегінде былай дейді :
общение, или коммуникация , – одна из сторон взаимодействия людей в
процессе их деятельности. Бұл пікір де басқа ғалымдардың анықтамаларымен
ұқсас. Яғни адамдардың қарым- қатынас жасауы ( тіл арқылы). Олай
болса коммуникация терминін біз қарым- қатынас деп алып қарастырамыз.
Коммуникативтік термині жай тілдік қарым- қатынасты ғана емес, одан
да гөрі терең мәні бар қоғамдық- әлеуметтік тілдік қатынас деген ұғымды
білдіреді. Қоғамнан тыс адам болмайтыны сияқты, адамнан тыс қоғамда
болмайды. Бірақ ол тіл жеке адамның тілі емес, белгілі бір қоғамда өмір
сүруші адамдардың өзара түсінісу, сөйлесу қуралы. Сондықтан тіл әрі
қоғамдық, әрі коммуникативтік қасиетке ие болады.
Сонымен коммуникация қарым- қатынас, өзара байланыс дегенді білдіреді.
Ал ұжымдық қарым- қатынас ғылымға қалай және кімнің еңбектері арқылы
енді? Бұл термин туралы түсінікті зерттеушілердің пікірлері арқылы
толықтырар болсақ оған былай анықтама берілген: собственное значение
термина массовая коммуникация даст лишь приблизительное представление о
характере обозначаемого им понятия. В известной мере этот термин ложно
ориентирующий. В самом деле, массовая коммуникация - это
гораздо больше, чем коммуникация для масс или в массовом масштабе
,точно так же, например, как железная дорога не есть дорога из железа -
дейді. Бұл сөздің мағынасының ауқымдылығын біз қалай білеміз? Жеке
терминнің өзі өз мағынасынан да ауқымды ұғымды білдіретін болса , оның тағы
да көптеген ерекшеліктері болуы керек қой! Бұл сұраққа Речевое
воздействие в сфере массовой коммуникаций ( М,Наука 1990) еңбегінің 3-і
бөлімінде былай жауап береді: ... .если мы творим в массовом искусстве,
массовой литературе, то тогда в центр нашего внимания попадают прежде всего
вопросы современного бытования искусства в условиях существования средств
массовой коммуникаций ,массовой информаций. Само это бытование может быть
рассмотрено с различных точек зрения. С одной стороны, это технические
средства порождающие феномен массовой искусства- существование массовых
тиражей книг, перилдических изданий прессы, телевидения, радио, кино –
одним словом все то, что является техническими, производственными
мощностями, продукцирующими массовой искусства неотъемлемая часть нашей
современной жизни, от которой никуда нельзя уйти и которую необходимо
принимать как данность, как условие самого нашего существования [ 2 ;32
]. Осы пікірде ұжымдық қарым- қатынастың белгілері нақты айтылған. Атап
айтқанда ұжымдық қарым- қатынас ақпарат тарату мүмкіндігіне ие. Ол
техникалық құралдардың көмегімен іске асады, ( құралдары – радио,
телевидение, газет – журнал ) және ол адамдардың күнделікті қажеттіліктері
арқасында туындап отыр. Міне ұжымдық қарым- қатынастың негізгі шартты
ұғымдары осындай.
Ғылымда ұжымдық тілдік қатынас осы күйінде алынып бірден зерттеуге
түскен жоқ. Алдымен оның қатынас құралдары зерттелді. ХХ ғасырда газет
ақпарат таратудың бірден- бір көзі бола бастады. Соғыс кезінде осындай
қарым- қатынас құралдарының көбеюі, олардың қоғам тіршілігінде маңызды
қызмет атқара бастауы , жаңа терминнің дүниеге келуіне мүмкіндік туғызды.
Бұл термин туралы Ұжымдық қарым- қатынастың психолингвистикалық
аспектісі ( М.Наука 1974 ) атты еңбекте оған былай анықтама береді:
1. массовая коммуникация есть процесс распространения информаций ( т.е.
разновидность общения );
2. этот процесс носит социальный, классовый характер, ибо распространяемые
знания, духовные ценности, моральные и правовые нормы всегда отражают
классовые интересы;
3. процесс массовой коммуникаций совершается при помощи технических
средств( печати, радио, телевидения, киномотография), все другие виды
общения, например публичная речь вовлекающая в конечном счете в процесс
коммуникаций миллионы людей к массовой коммуникаций, строго говоря, не
относится ;
4. для массовой коммуникаций характерен особый вид аудиторий: массовая,
рассредоточенная аудитория т.е. очень большая по численности, но
раздробленная на небольшие группы, по размеру обычны не превышающие семью.
[1 ;7 ]
Алайда бұл анықтаманың өзі де терминге толық түсінік бере
алмайды. Бұл терминді жеке – дара талдап білудің маңызы іс - әрекеттің
қалай өтетінін бақылауға тигізетін әсері мол. Яғни, әр нәрсенің жеке
қасиетін анықтау үшін біз оның шындықпен, тарихпен байланысты жақтарын
ескермей әрқайсысының өзінің жеке қасиеттерін, оның белгілі себептерін және
ізденіс жолын қарастыруымыз керек. Шын мәнінде ұжымдық қарым- қатынас
термині тек мағына айқындау жағынан жуық қана мәнді көрсетеді. Бұл терминді
негізінде тек ұжыммен не қоғаммен, қарым- қатынас деген ұғыммен шектеу
қате.
Көп жағдайда терминді анықтауда тек оның құрамындағы сөздердің тарихына
талдау жасау аздық етеді. Керісінше, ол терминнің мағынасына назар аудару
керек. Ұжымдық қарым – қатынасты біз қоғамдағы қозғалыстың мәні деп
анықтаймыз. Бұл терминнің төңірегінде қаншалықты көп пікір айтылса да
негізінде бәрінен шығатын қорытынды ой біреу. Ол – ұжымдық қарым –
қатынастың қатынас жасаудың ауқымды түрі екендігі, оның дербес құралдарының
болуы , ондағы іске асатын әрекеттің тілдік және психологиялық
ерекшелігінен көрінетіндігі. Бұл қатынасқа түсуші субъекті үш мақсатты
көздейді:
- біріншіден, бағалаушы қатынасшыдан өзі үшін мәні бар ақпарат алуды
көздейді;
- екіншіден, қатынасшы бақылаушыға бірқатар мағыналы мәлімет береді;
- үшіншіден ,қатынасшы да , бақылаушы да әйтеуір бір ой алмасуды көздейді.
Язык и массовая коммуникация еңбегінде ( М. 1984 ) массовая
коммуникация- это деятельность по добыванию упорядоченного, обработки и
передаче (сообщений) информаций [3;4 ]. Сонымен қатар осы аталған еңбекте
массовая коммуникация – это деятельность по добыванию ( открытию,
изобретению) новых смыслов, приближающих человеку к постижению истинного и
нравственного знания [3 ;18 ] деген анықтамалар бар . Бұл әрине жоғарыда
біз айтқан тұжырыммен сәйкес келеді. Яғни, ақпарат таратуға ұжымдық қарым-
қатынастың құралдары қызмет етсе, ондағы ақпаратты қабылдауда адам өзіндік
қажеттіліктерін өтейді . Осыған орай неміс ғалымы К .Шеннон ұжымдық қарым-
қатынастың үш түрін бөліп көрсетеді:
1. технический
2. семантический
3. эффективность.
Технические проблемы коммуникаций связывались им с точностью передачи
информаций от отправителя к получателю.
Семантические проблемы с интерпретаций сообщения получателем в
сопоставленным изначальным значением.
Проблема эффективности говорит о результатах изменения поведения в связи
с переданным сообщениям [3 ;24 ].
Біз алдыңғы пікірлерде ұжымдық қарым- қатынастың негізгі белгілерін
анықтасақ, К. Шенонның жіктеуінен бұл қатынастың іске асу ерекшелігін
көрмізге болады;
Негіз- кодтау – хабар – декодтау-
қабылдау
Источник- кодирование- сообшение - декодирование - получатель
Қорыта келгенде, ұжымдық қарым- қатынас терминін түсіндіру үшін
мынандай алғышарттарды негізге аламыз:
- ұжымдық қарым- қатынас арқылы өте үлкен көлемде ақпарат таратуға, және
ақпарат қабылдауға болады;
- ұжымдық қарым- қатынас техниканың көмегімен іске асады;
- бұл қатынасқа түсушілер белгілі бір мақсат көздейді;
- ұжымдық қарым- қатынастың тілдік және психологиялық ерекшеліктері болады;
-ұжымдық қарым- қатынастың өз құралдары ,дербестігі болады.
Термин төңірегінде біраз ой айтылды. Оның қалай және қашан пайда
болғандығынан мәлімет берілді. Ендігі ұжымдық қарым- қатынастың шетел және
орыс тіл білімдерінде зерттелуіне тоқталу арқылы термин төңірегіндегі
түсініктерді толықтыра жатамыз.
1.2. Ұжымдық қарым- қатынастың шетел тіл білімінде зерттелуі .
Тілдік қатынас болмаса қоғамда әрекет те, байланыс та, қарым-қатынас та
болмас еді.сондықтан ұжымдық қарым-қатынаста тілдің атқаратын ролі
зор.Ұжымдық қарым-қатынастағы тілдің маңызы-тіл арқылы ойды түсінікті етіп
беруге және ақпаратты үйлестіру,соданоны басқаларға жеткізуде.Олай болса
ұжымдық қарым-қатынастыңболуы,оның тіл арқылы жүзеге асуы.Ал ұжымдық қарым-
қатынастың зерттелу жүйесі қандай болдыекен,енді осы сұраққа жауап іздесек.
Ұжымдық қарым- қатынастың амал тәсілдерін шетел тіл білімінің
ғалымдары ХХ ғасырдың басынан бастап зерттеген. Одан кейін 30- жылдарда
радионың көптеп тарала бастауымен сол арқылы қарым қатынас жүре бастады(
насихат сөздер мен коммерциялық жарнамалар берілді ).Екінші дүние жүзілік
соғыста ұжымдық қарым-қатынастың түрлкріне қажеттілікті көптеп талап ете
бастады,өйткені қатынастың бұл түрі қару-жарақпен бірдей маңызға ие
болып,содан психологиялық соғыс деген термин пайда болды.Ұжымдық қарым-
қатынастың анықталуына батыс ғалымдарыныңсіңірген еңбектері көп.Шындығында
осы терминнің де сол кездерде негізі қаланғандығына ешкім дау айтпаса
керек.Батыс ғалымдарының барлығының дерлік пікірі Американ ғалымы
Х.Лассуэллдің айтқан пікірлеріменсәйкес келеді.Бұл ұғымның кең өріс алуына
Х.Лассуэллдің қосқан үлесі зор.оны батыс еліндегі ұжымдық қарым –қатынас
теориясының әкесі деп атуы жайдан-жай емес.оған батыстағы алғашқы ұжымдық
қарым-қатынас туралы жазылған еңбек тиесілі.Негізінде Лассуэлл 1946 өзінде
–ақ ұжымдық қарым-қатынастың үлгісін ұсынған.Ол үлгіні әлі күнге дейін
батыс ғалымдары классикалық үлгі деп келеді.Ол былай құралған:кто что
сказал,через посредство какого канала(средства)коммуникациикому,с каким
результатом.Осы жүйені ғалым терминінің басты белгілерін айқындайды деп
сендіреді.1967жылы Лассуэлл бұл үлгіні аздап өзгертті.арада өткен 20жыл
уақыт ішінде ол былай өзгерді:участники коммуникации-лерспективы-ситуация-
основные ценности-стратегии-реакции реципиентов-эффекты.Олай болса ұжымдық
қарым-қатынастың негізін салған Американ ғалымы Х.Лассуэлл.
Бұл салада еңбек еткен батыс
ғалымдары:Н.Винер,В.Шромм,Х.Лассуэл л,Р.Мертон,П.Лазарсфельд,А.Моль,Ю.Х аберма
с,Т.Гоббс,А.Ховланд,А.Ламсдейн,Ф.Ше ффильд,Б.Берельсон,Ч.Кулы,К.Шеннон
т.б.Көріп отырғанымыздай аталғандардың барлығы американ ғалымдары.Бұдан
ұжымдық қарым-қатынастың батыста аз зерттелмегенін көруімізге болады.Әлі
күнге бұл салада американ ғалымдары бірінші орында келеді.Маңызды тәжірибе
жүргізу жөнінен де, ұжымдық қарым-қатынастың заңдылықтарын оқытуда да басқа
елдерден көш алда.Әрине қазақ тіл білімін айтып салыстырмасақ та
болады.Америка ғалымдары жазған еңбектерден Европа да,Латын Америкасы
да,Жапония да,Ресей дет.б елдердің ғалымдары бас негізін солардан алып келе
жатыр.Олардың барлығының негізі бір болғанымен, кейбір пікірлерімен
ерекшеленеді.Сондықтан әр елдің ғалымдары айтқан анықтамаларына тоқталмай
кетуіміз жөнсіз –ақ.
Біз жоғарыда ұжымдық қарым-қатынасқа түсінік бкргенімізде бұл терминнің
батыс елінен шығуы мүмкін дап айтқан едік.Батыстан бастау алған бұл ұғым
үлкен ғылыми зерттеу нысанына айналды.Көптеген елдер ұжымдық қарым-қат ына
енуі үшін еңбек етті.Пікір алшақтығы болғанмен соңынан бірізділік тауып
жаты.Енді ынастың өзғылым осы ғалымдардың анықтамасына тоқталсақ!
Американың әлеуметтанушысы Чарльз Кулы ұжымдық қарым-қатынасты
былайша түсіндіреді:адамның алуан түрлі қарым-қатынасты механикалық күштің
көмегімен іске асыруы мен дамытуы ақпаратты ақыл-оймен белгіні
қорытындылау,және оны кең көлемде таратуға, сақтауға талпынуы[1;24].Көріп
отырғанымыздай коммуникацияның ұғымына кең мағынадағы қатынасты
түсіндіреді.Көптеген ғалымдар бұл терминнің механикалық жағына анықтама
береді.Шеннон .К. ұжымдық қарым-қатынасты үш деңгейге бөліп
көрсетеді:біріншіден,ол техникалық ақпараттардың берушіден алушыға тура не
толық жетуін қадағалайды.Екіншіден,семантикалық ақпараттардың алғашқы
мәнінің салыстырмалы түрде екінші жаққа әсерлі етіп
берілуі.Үшіншіден,эффектілік(әсер,н әтиже)хабар тарғаннан кейінгі
байланыстың,әрекеттің нәтижесі қалай болғандығын байқау.
Ал Гоббстың анықтамасы басқаларға мүлдем ұқсамайды.Ол бұған
филосфиялық тұрғыдан қарйды.Ол туралы БерезинВ.М Массовая
коммуникация:сущность,каналы,действ ие(М,2003г)еңбегінде
айтылған.Т.Гоббс:әлемдегі ең ақылды,білімді адамдардың өзі тек қана өз
ойымен білімін дамыту үшін көп ізденіп, көп қызмет жасап, көп оқыса ол
өзіне аз да болса пайда келтіруі мүмкін,ал өзгелерге оның ешқандай пайдасы
жоқ.Өйткені оның барлық білімі өзімен бірге дамып,өзімен бірге жоғалып
кетеді.Осы жаңа білімді бір адамдардың тауып, басқа адамдарға таратуы,
бүкіл адамзатты дамымай қалудан сақтап қалуы мүмкіндеп жазды.[1;56].Бұл да
ұжымдық қарым-қатынас кезінде өтетін әрекетке байланысты айтылған пікірдің
бірі.Негізінде, ғалымдардың қайсысының пікірі болмасын түп мақсатына
келгенде(Ұ.Қ.Қ-қа байланысты)үйлесіп жатады.Оны біз біршама анықтамадан соң
білуімізге болады.Айталық, неміс ғалымдарының пікірлері бірін-бірі жалғап
жатады.мысалы ұжымдық қарым-қатынас кезіндегі кері байланыс үлгісі дегенге
Н.Винер мынандай анықтама береді:информация,поступившая обратно в
управляющии центр,стремится противодействовать отклонению управляемой
величины от управляющей[2;24 ]
Н.Винердің пікірін ары қарай жалғастырушы ғалым С.Бир болды.Ол кері
байланыс- тарлған ақпараттың қайта кері қайтуы деген ой айтады.Кері
байланыстың өту кезеңін ол былай түсіндіреді:положительная обратная связь
вызывает увеличения уровня сигнала на выходе вызывает уменьшение сигнала на
входе,и таким образом, в прнципе является стабилизирующий.[2;26]
Бұл пікірді алғаш айтқан К.Шеннон болатын.Оның үлгісін ары қарй осы
аталған екі ғалым өрбітті.Осының өзі ғалымдардың бірін-бірі толықтырып, бір
мақсатта анықтама бергендігінің дәлелі.Ұжымдық қарым-қатынас туралы көбіне
неміс және американ ғалымдары зерттеу жүргізген.Біз сондықтан Америка
елінің ғалымдары айтқан пікірлерге де жүгіне кетеміз.
Америка ғалымдарының ішінде осы салада көп еңбек еткендер
И.Л.Джейнис,П.Б.Фильд.Олар зерттеу нәтижесінде ұжымдық қарым-қатынасқа
байланысты мынадай үш негізгі анықтама шығарды:
1.реципиент,склонные всегда соглашаться с коммуникатором,даже если тот
вызывает две диаметрально противоположные точки зрения;
2.реципиенты, которые, наоборот,в анологичных условиях всегда вызывают
категорическое несогласие и огтовы ради этого изменить свое первоночальное
мнение;
3.реципиент вообще не изменяющие свих позиции.[2 ;22]
Бұл әрине ұжымдық қарым –қатынасқа түсушілердің, оның ішінде қабылдаушының
психологиясын көрсеткен пікір. Яғни, ақпарат қабылдауда ол хабармен келісе
салатын немесе, өз ойын тез өзгерткіш және, өз пікірінен басқаны
мойындамайтын адамдар деп бөлуі, ұжымдық қарым-қатынастағы ақпараттың Адам
психологиясына тікелей әсер ететіндігіне дәлел, әрі мысал болып тұр.
Бұл пікірге А.Г.Линдтон мен Э.Грэхем былай деп ой қосады:эта- по
существу социально-поведическая-типология реципиентов прочно основывается
на такой, казалось бы, сугубо психологической,традиционно помещаемой в
область от поляяғни, қабылдаушының мінез-құлқы мен көзқарасы да ақпарат
қабылдауда ерекше рөл атқарады. Ол да әр бір адамның өзіндік табиғи
ерекшелігі.Барша адамның көзқарасы бірдей болса,өмір маңызын жояр
еді.Сондықтан, бұлай болу заңды деп ойлаймыз.
Осы салада зерттеу жүргізіп,еңбек жазған ғалымның бірі Моль Абраам
болды.ОныңСоциодинамика культурыдеп аталатын еңбегінде ұжымдық қарым-
қатынасқа мынандай анықтама береді:
... біріншіден, ақпаратты таратушы жақтың хабардың тек маңызды жақтарын
белгілі бір заңдылық бойынша өзінше саралап жинақтауы. Екіншіден: хабардың
таралу кеңістігі, уақыты, бағыты болуы керек. Қабылдаушы хабарды құраушы
таңбалар жиынтығын сараптап, санасына сіңіреді. Ол хабарды ұмытып қалмауы
үшін сақтап қояды. [ 4;127].
Біз келтірген пікірлердің барлығынан ұжымдық қарым – қатынас туралы
теориялық ғылымның негізі қаланып қойғанын көрінеді. Оған тағы бір мысал
келтіруге болады: өткен ғасырдың 80 жыл аяғында АҚШ-та қарым- қатынастың
халықаралық энциклопедиясы шықты. Энциклопедияның шығарушылары мен
редакторлары Э. Барнау,Д. Гербер, У. Шромм және т.б. ғалымдар мен
зерттеушілер болды. Әр түрлі мамандықтағы зерттеушілердің ұзын саны 200
болды. Бұл тізімнің өзі жаңа коммуникология ғылымның теориялық
негіздері қаланғандығын көрсетеді.
Ал 1980 ж қыркүйек айында Абакан қаласында жалпысоюздық жиылыс өтті.
Онда көтерілген мәселе әдеби тілдің ұжымдық қарым – қатынастағы қызметі,
оның дамуы, ішкі құрылымы туралы болды. Оған барлық ғылым саласының
зерттеушілері қатысты, ұжымдық қарым – қатынастың тіл жүйесіне практикалық
және теориялық жүйеде әсерін талқылады. Тілдің қоғамдық маңызының арта
бастауының себебі ұжымдық қарым – қатынастың жүйесі адамның рухани
байлығын көтеруде.
Ұжымдық қарым-қатынас туралы пікірлер (шет ел ғалымдарының
еңбектерінде) Г.Лассуэллдің үлгісі шыққаннан кейін яғни, 1940-1950ж.ж.
арасында пайда болды. Дәл осы уақытта осы ғылымның негізі қаланып түрлі
зерттеулер жүргізіле бастады. Ол туралы Психолингвистические проблемы
массовой коммуникации еңбегінде:один из важнейших выводов американских
теоретиков массовой коммуникации, имеющей принципиальное значение
длянаправления дальнейших исследовании, выбора объектов иметодов этих
исследовании и определения самого харктера подхода к развитию теоретической
мысли в сфере массовой коммуникации, заключался в признании за средствами
массовой коммуникации весьма ограниченной роли в воздействии на процесс
формирования общественного сознания.[ 1;11 ].Батыс ғалымдарының осы
ғылымның негізін қалағандығына ешкім де дау айтпайды.Ұжымдық қарым-қатынас
құралдарын анықтап,олардың өзіндік ерекшеліктерін алғаш саралаған осы
Америка ғалымдары. Мысалы ақпараттың қалй және қандай дәрежеде жететіндігі
жөнінде Б.Берельсонның пікірін келтіру арқылы айқындауға
болады.Ол:некоторого рода сообщения по некоторого рода вопросам,
доведенные до сведения некоторого рода людей при некоторого рода
воздействие.Берельсонның да анықтамасынан ұжымдық қарым-қатынастағы
психолингвистикалық әрекеттің қалай жүретіндігін көруімізге болады.Шетел
ғалымдарының еңбектері мен пікірлерін, теориялық анықтамаларын біршама
анықтап алған сияқтымыз.Олардың бұл саладағы ерен еңбектерінің жемісінен
бүкіл әлем бастама алып отыр десек қате болмас.Осы ғылыми ортаның дәстүрін
ары қарай жалғастырушылар да аз болған жоқ.Соның бірі орыс тіл білімі деп
айтуға болады. Алдағы бөлімде осы Ресей ғалымдарының пікірлеріне
тоқталамыз.Шетел тіл білімі өз нысаны мен негізін айқындаған ғылым.Біз
келтірген дәлелдің барлығы ұжымдық қарым-қатынас ұғымын, мақсатын түсіндіру
үшін болды. Оның арнасы кең болғандықтан әлі де толықтырулардың болары
сөзсіз.Сол мақсатта ұжымдық қарым-қатынастың шетел тіл білімінде
зерттелуімен қоса, Ресей тіл біліміндегі орнына да тоқталып өтуді жөн
көрдік.
1.3. Орыс тіл білімінде ұжымдық қарым-қатынастың зерттелу деңгейі.
Ұжымдық қарым-қатынас термині Кеңес ғылымында ХХ ғасырдың басынан
бастап зерттеу нысанына айналған. Кеңес ғалымдары жаппай ақпараттандыруды
насихаттау, яғни, газет-журнал, телевидение, радио, киноның қарым-қатынас
құралының бірі екендігін ғылыми тұрғыда ұсынғаннан кейін ұжымдық қарым-
қатынас туралы зерттеулер жүргізуді бастады. Бұл салада еңбек еткен орыс
ғалымдары өте көп.Атап айтар болсақ, Березин В. Ммассовая коммуникация:
сущность, каналы, действия (Л.2004), ЖинкинН.И Речь как проводник
информации (М.Наука,1982), Моль.А Социодинамика культуры (М.Наука,
2005), Грабельников.А.А Массовая информация в России: от первой газеты до
информационного общества (М.Университет дружбы народов 2001), Соколов .А.В
Социальные коммуникации (Л.2001) т.б көптеген авторлардың еңбектері жарық
көрді.Авторлар бірлестігімен шыққан Психолингвистические проблемы массовой
коммуникации (М.1974) атты еңбекте жалпы ұжымдық қарым-қатынастың
терминінің пайда болуынан бастап, оның Ресей, Шетел тіл білімінде
зерттелуін, ұжымдық қарым-қатынас тілінің ерекшелігін,оның құралдарының
психолингвистикалық аспектісін, жарнама тілін,ұжымдық қарым-қатынас
жүргізудің өзіндік ерекшеліктерін т.б қарастырады.Тағы бір осындай маңызды
еңбектің бірі Речевое воздействие в сфере массовой коммуникации
(М.Наука,1990). Онда Е.Ф.ТарасовтыңСөйлеу әрекеті және қарым-қатынас
мәселелері деген мақаласы бар.Ғалым сөйлеу әрекетінің түрлерін терең
қарастырады.Ал Н.А.БезменованыңШешен сөйлеудің үлгісі, И.Ю.Марров пен
Ю.АСорокиннің Халықаралық қатынастағы сөйлеу әрекетінің екі жолы, т.б
көптеген мақалалар бар. Мұның өзі орыс ғалымдарының бұл салада айтарлықтай
дәрежедегі табыстарға жеткендігін көрсетеді. Ал жеке ой-пікірлерге кеңес
ғылымында пайда болған анықтамаларға тоқталар болсақ, оны ұжымдық қарым-
қатынасты талмай зерттеген ғалымдардың пікірлерінен бастаймыз.
Петров А.В Массовая коммуникация и культура (М.1999) еңбегінде бұл
терминді мына анықтамамен түсіндіреді: қоғамдық маңызы бар ақпараттарды
жеңіл әрі тез тарату үшін, түрлі техникалық құралдарды пайдалану,екіншіден,
бұл ақпараттарды қоғамдық орта мен әртүрлі аудиторияларға түрлі тәсілдер
арқылы тарта алу [5;23]. Қарап отырсақ түпкі ой шетел ғалымдарымен келісіп
тұрғандай.Оны әрине бір ғана ғалымның пікірімен қорытып айту қиын.Сол үшін
бірнеше пікірлармен дәлелдеуге тура келеді. Мысалы Соколов А.В өзінің
Социальные коммуникации деген еңбегінде: қатынасқа түсуші субъекті үш
мақсатты көздейді-біріншіден, қабылдаушы хабарлаушыдан өзі үшін маңызды
ақпарат алуды көздейді, екіншіден, хабарлаушы қабылдаушыға бірқатар мәні
бар ақпарат айтады, үшіншіден,қабылдаушы да, хабарлаушы да, әйтеуір бір ой
алмасуды көздейді.[ 6;137 ]. Бұл да алдыңғы америкалық ғалымдардың ойымен
тұстас айтылған. К.Шеннонның көрсеткен үш деңгейімен сәйкеседі. Анықтамадан
ұжымдық қарым-қатытастың құралдары туралы ештеңе көрмесек те, мағынасы сол
құралдар арқылы жүзеге асыруды айтып тұр.Ұжымдық қарым-қатынастың құралдары
болмаса әрекет те біз ойлағандай жүзеге аспас еді. Оған көз жеткізу үшін
тағы бір орыс ғалымының пікірін мысалға келтіреміз.
Ю.Буданцев ұжымдық қарым-қатынас әрекеті тарихи дәлдікті, жүйелілікті
керек етеді. Ол мынаны негіз етіп алды- ұжымдық қарым-қатынас құралдарының
пайда болуы мен дамуы, қоғамның да дамуының бар екендігін көрсетеді. Дәл
осы қоғамның даму жүйесінен ұжымдық қарым-қатынас деңгейі көрінеді. Ұжымдық
қарым-қатынасты бұл зерттеуші қарым-қатынас жасаудың үлкен алаңы деп
түсіндіреді, сонымен қатар, техникалық құралдар арқылы ақпарат тарату
дейді.Ғалымның ұсынып отырған теориясы бұл терминнің тарихи негізін анықтап
алу, және оның даму деңгейін қоғам дамуымен қатар алып қарау дегенге
саяды.Бұл әрине,орынды себебі, ұжымдық қарым-қатынас қоғамда іске
асады,оның пайда болу жолы да осы қоғамдық қажеттіліктердің негізінде
болған. Сонымен қатар зерттеуші мынадай пікірмен ойын түйіндейді человек
не может освободиться от коммуникационного взаймодействие с другими людьми
жить в обществе и быть свободным от социальной коммуникации нельзя. Мы все
находимся в оетях управляющих нами коммуннникационных служб. [1;23]. Адам
қарым-қатынас жасамай өзін-өзі қамауда ұстай алмайды. Бұл пікір Т.Гоббстың
пікірімен дәлме – дәл сәйкес келеді. Сондықтан жеке-жеке талдаудың маңызы
шамалы.
Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық қырын да зерттеуді орыс
ғалымдары назардан тыс қалдырмаған.Сол ғалымдардың бірі және
психолингвистика ғылымының негізін қалауда талмай еңбек еткен ғалымдар:
А.А.Леонтьев Психология общения, Психолингвистические единицы и
порождение речевого высказывания(М.2004 г) т.б еңбектер жазды. Алдыңғы
еңбегінде ұжымдық қарым-қатынасқа байланысты мынадай сөйлемдер
бар:...ориентировка в условиях коммуникативной задачи включает в себя
ориентировку во внешней ситуацией общения, в его целях, в личности
собеседника идр. Характер ориентировки меняется в разных случаях
общения;.иногда она сводится к минимуму- люди общаются почти автоматически,
готовыми формулами,- так сказать, крупными блоками, не выбирая
наилучших(в данных условиях) способов общения. [7;287]. А.Леонтьев
негізінен психолингвистика саласын зерттегендіктен бұл ұғымға да осы
тұрғыдан анықтама берген.
Дәл осындай белгілі ғалымның бірі- Жинкин Н.И.Оның Речь как проводник
информации(М.Наука,1982).т.б еңбектері бар.Ол да өз еңбектерінде қарым-
қатынастың, сөйлеу әрекетінің психолингвистикалық қырларын жіті айқындап
көрсеткен.
Ал Ю.А.Сорокиннің еңбектері осы ұжымдық қарым-қатынастың құралдарына
арналып жазылған. Сонымен қатар Речевое воздействие в сфере массовой
коммуникации деген еңбекте ғалымның Два способа оптимизации речевого
воздействия в межкультурном общении деген мақаласы бар. Онда халықаралық
қатынаста тіл арқылы түсінісудің ерекшеліктерін, ұстанатын алғышарттарды
нақты айтып көрсетеді. Сонымен қатар халықаралық қарым-қатынас жасаудағы
аударманың маңызын көптеген шетел ғалымдарының пікірлеріне сүйене отырып
көрсетеді. Бұл қатынас түрі де ұжымдық қарым-қатынаста ерекше орын алады.
Себебі ұжымдық қарым-қатынас іске асқанда, басқа елдің де жаңалықтарын
тыңдап, киноларын көреміз. Осы кездегі қатынас жасаудың толық жүзеге
асуында аударма үлкен қызмет атқарады. Сондықтан ғалымның бұл мақаласы осы
саладағы құнды пікірлердің біріне саналады.
Орыс ғалымдарының тағы бір көрнекті өкілі Е.Ф.Тарасов.Оның ұжымдық
қарым-қатынас туралы айтқан пікірлері маңызды.Сөйлеу әрекетінің қарым-
қатынас жасаудағы рөліне арнайы тоқталып, соны пікірлер айтқан зерттеушінің
мынадай анықтамасы бар: Речевое воздействие в широком смысле любое речевое
общение,взятое в аспекте его целкнаправленности, целевой
обусловленности,это речевое общение, описанное с позиции одного из
коммуникантов.Речевое воздействие в узком смысле – речевое общение в
системе средств массовой информации или в аттационном выступлении
непосредственно перед аудиторией-дейді. Яғни ұжымдық қарым-қатынас
әрекетінің бір көрінісі сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасаудың маңызын екі
түрлі сипаттап отыр.[ 2 ;145].
Осы саладағы еңбегі бағалайтын ғалым Н.Н.Трошина.Өз пікірінде ұжымдық
қарым-қатынастың адам психологиясында алатын орнына жіті көңіл бөлген.
Стилистические параметры текстов массовой коммуникации и реализация
коммуникативной стратегии субьекта речевого воздействия деген мақаласында
ұжымдық қарым-қатынастағы мәтіннің алатын орнына тоқталып өтеді. Под
коммуникативной целью понимается посследовательное соединение нескольких
систем, в число которых входит псхика участников коммуникации, причем
каждое последующее состояние психики реципиента зависит от предыдущего.
Именно поэтому важную роль приобретает правильный выбор коммуникативной
стратегии субектом речевого воздействие. В процессе реализации
коммуникативной статегии должны быть последовательно решены многие задачи,
например: 1)достигнут контакт между коммуникантами; 2)привлечено внимания
обьекта речевого воздействие к какому-либо факту (явлению); 3)изменен
уровень информированности объекта речевого воздейстия;4)изменено(или
напротив, сохранено) установка восприятие итд. Бұл жердегі қарым-қатынас
жасау кезіндегі қабылдаушының психикалық күйін сипаттап кетеді. Ақпаратты
қабылдағанда қабылдаушының психикасы маңызды рөл атқарады.Мысалы көңіл-күйі
нашар болса, бір сөзді естіп, бір сөзін қалт жіберіп алуы мүмкін. Ол кезде
адам психологиясы аумалы-төкпелі болады да, адам қабылдауында ауытқу болып,
зейінін басқа жаққа негіздейді. Сондықтан ақпарат қабылдауда психологиялық
қалыптың өзгермелі болуы өте қатты әсер етеді. Ғалымның да айтар ойының
негізі осында жатыр.Біз Ресей ғалымдарының бірқатарын айтып, олардың
еңбектеріне тоқталып кеттік. Алғашқы бөлімдерде айтқанымыздай бұл ғалымдар
да негізгі арнасын батыстан, яғни Америкадан алғандығы мәлім. Бұл елде
ұжымдық қарым-қатынастың ғылыми негізінің қаланғанына көп мерзім болған
жоқ. Өткен ғасырдың орта шенінде ғылымға орнығып, өз бағытын айқындап алды.
Осылайша бұл терминнің өрісі кеңіп, бүкіл әлем ғылымына орнықты. Ғылыми
зерттеулердің ауқымы да, мүмкіндігі де күшейді. Біздің ұжымдық қарым-
қатынас туралы келтірген анықтамаларымыздың барлығы дерлік шетел ғалымдары
мен орыс ғалымдарына тиесілі. Ұжымдық қарым-қатынастың құралдарын атап
өткеніміз болмаса оған анықтама берген жоқпыз. Сондықтан орыс ғалымдарының
пікірлерін осы құралдар туралы айтылар сөзімізде толықтырамыз. Ал ұжымдық
қарым-қатынас туралы түсінік пен оған берілген анықтамалардың кейбірімен
таныс еттік. Ұжымдық қарым-қатынастың психолингвистикалық аспектісі жайлы
талдауларымызды және оның құралдарын негізгі бөлімге қалдырып отырмыз.
Кіріспе бөлімінің қорытынды сөзі ретінде айтылған бұл сөздер негізгі
бөлімнің бастамасы. Сондықтан нақты дәлелдердің, талдау жұмыстарының дені
негізгі бөлімнің еншісінде.
2.1. Ұжымдық қарым- қатынас құралдары.
Ұжымдық тілдік қарым-қатынастан толық мәлімет алу үшін оның
құралдарына яғни, коммуникациясының түрлеріне тоқталып кеткеніміз жөн.
Біздің жоғарыда келтірген дәлелімізде ұжымдық қарым-қатынасты іске
асыруымыз үшін газет –журнал, радио, теледидар, кино сияқты ақпарат
құралдары қатысуы керек деп айтқан болатынбыз. Міне, осылар қатынас
жасаудың түрлері ретінде қарастырылады. Ұжымдық қарым-қатынастың
сыртқы тіршілігіне жататын газет –журнал, радио, кино және теледидар
қазіргі заман адамдарының күн көрісінің бір бөлшегі болып саналады. Ұжымдық
қарым-қатынас құралдарының үлкен мүмкіндігінің арқасында Адам өзін
қоғамда, әлемде болып жатқан оқиғаларға қатысып жүргендей сезінеді. Адам
ойындағы әрекет қоғамнан тыс болмайды. Ұжымдық қарым- қатынас құралдары –
адамның қарым-қатынасының ерекше қоғамдық – мәдени әрекетін
қалыптастыратын, ақыл- ойын жетілдіретін, жаңа ойларын тудыратын амал.
Күнделікті тіршілік тауқыметінен шаршаған адам жан- жақта болып жатқан
оқиғалардан хабардар болғысы келеді. Ал ұжымдық қарым- қатынас құралдары
осы қажеттіліктерді қанағаттандырып отырады.
Ұжымдық қарым-қатынастың өзі сол ақпараттарды жинаудан, реттеуден,
сараптаудан, таратудан туратын әрекет емес пе?! Ал қазіргі дамыған қоғам
үшін ақпарат әлемінсіз өмір сүру мүмкін емес. Техниканың түрлері көбейіп
жатқан кезде ақпараттарды әр түрлі жолдармен қабылдауға, таратуға жол ашып
отыр.
Сол ақпарат құралдарының өзі бір-біріне мүлдем ұқсамайтын
ерекшеліктермен дараланады. А.Байтурсынов: баспасөз халықтың сөзі, құлағы
һәм тілі, - деп бекер айтпаса керек. [8;245].
Ақпарат пен насихаттың бұқаралық құралдарының ішінде радио қуатты
құрал болып отыр. Кеңес үкіметі құрылған күннен бастап радио қашықтықты
білмейтін қағазсыз газет деп бағаланады.
Радиохабар – насихат жұмысының басты саласы. Радионың қажеті,
артықшылығы туралы айтылған ой пікірлерге жүгінер болсақ, оның адам
өмірінде алатын орнын терең ұғынуға болады. Сол сөздерді сөйлетсек,
Сағмбев Р.: Адамның сөзі, оның серпілі, еркін сөйлеуі, адам аузынан
шыққан әр сөздің айтылуына қарай түрлі құбылысқа түсіп, сан түрлі мағынаға
ие болуы радионың баспасөз алдындағы ұлы артықшылығы .[9; 47].
Әбдіжәділқызы Ж: радио өзінің эстетикалық табиғатының күшінен, бәрінен
бұрын адамның ой- қиялына тікелей әсер етеді. Радиодан сөйлеген сөздің тең
жартысы сөйлеген адамдікі болса, тең жартысы тыңдаушының үлесіне тиеді .
[10 ;17]
Радио – тарих. Радио –ғұмыр. Радио- өнер. [11 ;9]
Д. Досжан қазақ радиосына 80 жыл толған күнінде былай деп еді:
Әлемнің алтыншы кеңістігі деп аталатын ұлы мұхит әуе аса құдіретті күшке
айналды. Құдірет сол, жер шарының екі шетіндегі адамдар кәдуілігі
бетпе – бет ұшырасқан кісідей емін-еркін шүйіркелесіп тілдесе алатын
халге жетті. [11; 42 ]. Бұл пікір радионың ұжымдық қарым-қатынастың
бір түрі екендігін тағы да дәлелдер түскен сияқты
Ал жазушы Ә. Нұршайықов радионы өмір үні деп бағалаған.
Радиосыз өмір сүру қиын, адам сақаудай, саңыраудай күйде қалады
І.Жақанов: Халық радионы өзінің рухани серігі етті. Радио халықтың
өз үні боп сөйлеп, өз жүрегі боп соқты,- деген еді. [11;60].
Басқа барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда әуе толқынынан
берілетін хабардың азаматтың сана- сезіміне әсер етуіне деңгейі әлде қайда
күшті. Өйткені радионың өзегі- сөз, тетігі - техника, құралы- дыбыс.
[10;59] .
Орыс ғалымы Э.Г.Багиров радиоға мынандай сипаттама берді:
Сила радио в его вездесущности, пока что большей чем у кино, печати, и
даже телевидение, в том что оно распространяет свое влияние и на те же
слои населения которые еще не охвачены другими массовыми средствами
радиосообщение, будь то музыка или устная речь, легко воспринимается в
любых условиях. [ 12;15 ] .
Ұжымдық қарым-қатынастың қарқынды құралының бірі
телевидение. Ол-қарым-қатынас әрекетімен іске асыруда маңызды рөл
атқарады. Қазіргі қоғамда адамдардың 70 % - ы өздерінің бос уақытын осы
телерадионың алдында өткізеді екен. Радио секілді ол да ақпарат таратудың
үлкен мүмкіндігіне ие. Бірақ радиодан айырмашылығы онда ақпаратты таңдаумен
қатар көру де бірге жүреді. Адам хабар қабылдағанда көзбен көру арқылы
алған мәліметті естігеннен гөрі тез ұзақ есте сақтайтын көрінеді.
теледидар ерекшеліктерінің бірі, сол минуттарда болып жатқан жер шарындағы
оқиғаларды 5 миллиард көрерменге қаз-қалпында боямасыз жеткізу [ 13;25].
Теледидар арқылы алынған ақпараттың адам психикасына да әсері ерекше.
Адам экраннан көріп отырғанын тез ұғып, ондағы оқиғаларды барынша
сезініп, өзі де сол оқиғаға қатынасып отырғандай әсер алады. Теледидар
дыбыс пен көріністі астастыра отырып, коммуникацияның мол мүмкіндігіне
ие. Оқиға өтіп жатқан ортадан тікелей хабарлама бере отырып, теледидар
газет пен радиоға қарағанда көрермендердің қатысушыларға деген әсерін
қалыптастырады. Көрермен теледидарды бір мезгілде миллиондаған адамның
көретіндігін, және теледидардағы хабарламаның соларға қаратыла
айтылатындығын сезінеді. [13;29].
Бұл пікірден теледидардың сан қырлы белгісін көруге болатын сияқты.
Осындай тағы бірнеше пікір келтіруге болады. Қазіргі заманда телевидение
адамзат баласының өмірінде орасан зор орын алып, хабар мен насихаттың аса
пәрменді құралына айналып отыр. Ал телевизияның дамуы сөз жоқ, ғылымның
оның техникалық саласына байланысты. [14 ;30 ].
Ұжымдық қарым – қатынастың қай құралы болмасын мақсаты жағынан біркелкі.
Атап айтқанда:
1. Түрлі оқиға факті мен ситуация оқырманға, тыңдаушы мен көрерменге
хабар жеткізу арқылы танылатын информацияның ақпараттық функциясы;
2. Белгілі бір факті, деректен хабардар етіп, түсінік коментарийлер, баға
беруге, анализ жасауға ұштасып жататын коментарийлық бағалаушылық
функциясы;
3. Қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипаты информациямен таныстыру
барысында сол информацияны қабылдаушының таным түсінігін, білім
–біліктілігін арттыруға септесетін ағартушылық танымдық функциясы;
4. Қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, одамдардың көзқарастарын
кеңейту және қоғамда болып жатқан инверциялық өзгерістермен науқандық,
әлеуметтік саяси акцияларды ұйымдастыру, өткізу кезінде қайта құрулармен
ірі саяси оқиғалар, төңкерістер тұсында қоғам мүшелерінің дүние танымына
әсер ету функциясы;
5. Кез-келген информацияның таралуы кезінде қабылдаушының эстетикалық
талғамынан шығу үшін тиімді тәсілдерді пайдалану, сол арқылы жағымды
эффектілер тудыру гедоникалық функциясына жатады.
Бұл құралдардың дара айырмашылықтары да жоқ емес. Мысалы, радионы
тыңдаушы адам естіп қабылдайды, газет-журналдарды оқу арқылы, көру мүшесі
арқылы қабылдайды, теледидардан көру және есту мүшесі арқылы ақпарат ала
алады. Адам психологиясына тез әсер ететін теледидар. Көру мен есту мүшесі
бірдей қатысатындықтан, қабылдау процессі тез және әсерлі жүреді.
Теледидарды көргенде ондағы көрсетіліп жатқан оқиғаны қабылдаған соң адам
өз пікірін дұрыс білдіріп, ойын жүйелі түрде тиянақтай алады. Мысалы, радио
немесе газет – журналдардан әр жаңа мекеменің ашылуы салтанаты болып өтті,
деген хабарды оқып немесе естігеннен де теледидардан сол мекеменің қандай
екенін, ашылу рәсімі қалай өтіп жатқандығын, көріп отырған адамға
әлдеқайда ұғымды, әрі әсерлі. Бұдан біз теледидарды басқа ақпарат
құралдарынан артық деген түйін шығармауымыз керек, тек әр құралдың өз
ерекшелігін ажыратуымыз абзал. Ақпараттар тасқынының молдығы адамның саяси
санасының дамуына да әсерін тигізуде. Ол адамның кәсіптік шеберлігімен
қоғамдық бағдарына да әсер ете отырып, оның Жан-жақты қалыптасуына
көмектесуде. Ол күн сайын ой-санаға сілкініс әкеледі.
Ал орыс ғалымдарының айтқан ойлары ,телевидение әлемінің құдіретін құнды
ойлармен толықтыра түсуге мол әсерін тигізеді. Мысалы, Багиров Э.Г деген
ғалым телевидениені былай сипаттайды: Телевидение дитя радио и кино. От
радио она унаследовала организацию финансовую основу, принцип
программирование, от кино – его язык и творческие основы создание
телепередач. Радио и кино дали телевидению и первые его творческие кадры.
[ 12; 3].
Быков Р.Е. В настоящее время телевидение стало наиболее ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz