Қазақ хандарының дипломатиялық хаттарының тарихи маңызы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:

«КАЙНАР» Университеті

УДК Қолжазба құқығында

Ұстағалиев Ернар Опағалиевич

Қазақ хандарының дипломатиялық хаттарының

тарихи маңызы

07. 00. 02 - Отан тарихы

Ғылыми жетекші:

Т. ғ. д., профессор Хафизова К. Ш.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

Жоспар

Кіріспе

1 Хандардың дипломатиялық хаттары - халықаралық қатынас мәселесін зерттеу құралы

1. 1 Хаттар - халықаралық келісім негізі

1. 2 Хандардың ресми хаттары - дерек ретінде

2 Қазақ хандарының Ресеймен халықаралық байланысы

2. 1 Екі ел арасындағы дипломатиялық байланыстар

2. 2 Қазақ хандарының Ресейге жіберген хаттарына сипаттама, ішкі мазмұны

2. 3 Ресейге жіберілген дипломатиялық хаттардың тарихи маңызы

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі

Иллюстрациялар мен суреттер

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тарихы мен мәдениетін баян ететін өткеннің жазба ескерткіштеріне мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жасалынып жатқан іс-шаралар, кеткенді қайтаруға деген ұмтылысқа көңіл бөлгендіктің нышаны болса, тарихтың ақтаңдақ беттерін ашуға кәсіби тарихшы мамандарымыздың қызығушылығын арттырып, тың зерттеулерге серпін берері сөзсіз. Өйткені, қазақ халқының тарихындағы кейбір мәселелер, атап айтар болсақ, «Қазақ елін Ресейдің жаулап алу» мәселесі әлі де терең зерттеп, зерделеуді қажет ететін, мұрағаттар қойнауына бойлауды талап ететін мәселенің бірі. Себебі, кез келген зерттеу жұмыстарында тілге тиек етіп, сүйенерлік ғылыми негіз болатын, кәсіби тарихшының басты құралы, ол әрине, деректер, деректік мәліметтер. Соның негізінен шыға отырып қана шынайы тарихты жазу мүмкіндігі туады. Дегенменде, белгілі бір саяси салдарға байланысты еліміздің кейбір тарихи тұстарына күйе жағылып, не бір тарихи кезеңге байланысты бұрмалаушылықтардан, ақиқаттың арнасына түсе алмай келгенбіз. Бірақ, дәл қазіргі таңда, ескілік шырмауынан сананы азат етіп, елдің шынайы тарихын жазуды қолға алатын кез туды.

Қазақ хандығының дипломатиялық тарихына байланысты біраз зерттеу мақалалары жарық көргенімен, әлі де болса бұл тақырып төңірегіне тереңірек үңілуімізді қажет етеді. Ресей, Қытай және де басқа да көршілес мемлекеттердің мұрағаттарында көптеген құнды деректер сақтаулы. Ресей мұрағаттарының ішінде «Қырғыз-қазақ істері» қорының 415-тей бірлігі бар, олар орыс патшалары мен қазақ хан-сұлтандарының хаттары мен екі ел арасындағы елшілік істер туралы мәліметтер. Сол сияқты, Қазақстанның ерте және ортағасырлық тарихына қатысты ғылыми мәліметі мол дүниелер Қытай елінің мұрағат қорларында көптеп сақталған.

Қазақ хандығы құрылғалы бері, өзінің көрші мемлекеттерімен саяси қарым-қатынас жасап, мейлінше дипломатиялық, тату байланысты негіз еткен. Екі жақ арасында елшілер тобы арқылы хан-сұлтандардан не билеушілерінен арнайы хат жіберіліп, оған «Хан сәлемдемесі» қоса беріліп, өзара тиімді не келісімді шарттарға қол жеткізуге тырысты. Демек, бұл жерден біз, хаттардың дипломатиялық байланыстың негізгі құралы қызметінде болғанын көреміз. Сондай-ақ, хаттардың түпнұсқасын оқи отырып, оқиға желісінен хабардар болып, хат мазмұнын білу арқылы тарихымыздың көлеңкелі тұстарын ашуға мүмкіндік туады.

Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. Қазақстанның тарих ғылымында хаттарға арнайы түрде әлі күнге дейін көңіл бөлінбегендіктен, хаттар ғылыми негізде зерттелінбеген. Олардың орыс және қытай тілдерінен аударылмағаны болмаса, түпнұсқасын арнайы академиялық негізде аударып, хаттарды тарихи кезеңмен байланыстырып, оған комментария жасаған ешбір зерттеуші-ғалымдарды атай алмаймыз.

Бүгінгі таңда, тәуелсіз Қазақстанның дүниежүзілік аренада беделінің өсуіне орай, мұрағаттарымызда жібі сөгілмеген күйі жатқан деректерді ғылыми айналымға енгігізіп, көпшілікке танытып, дипломатиялық хаттарға - халықаралық қатынас мәселесін зерттеу құралы ретінде, оған ғылыми тұрғыдан жіті көңіл бөліп, бұл тақырып шеңберінің айтарлықтай кең әрі өзекті мәселе екендігін мойындауымыз керек. Әлем қауымдастығына Қазақстан жайында хабар беру үшін алдымен төл тарихымыздың ақтаңдақтарын жан-жақты ашуымыз керек. Қазақ хандығының шет елдермен қарым-қатынас мәселесін тереңірек зерттеуге атсалысып, хаттардың мазмұны арқылы тарихилық принцип негізінде, оқиғаға сол кезең тұрғысынан баға беруді талап етеді. Хат мазмұны арқылы билеушілердің ой-пікірлеріне, сыртқы саясаттағы көздеген мақсаттарына түсінік беру - хаттардың ғылыми маңыздылығын арттыра түседі.

Жоғарыда атап өткендей, қазақ хан-сұлтандарының халықаралық аренадағы дипломатиялық келісімінің негізгі құралы болған хаттардың тарихымыздағы өзекті мәселе және оның ғылыми маңыздылығын сөз қылудағы басты мақсатымыз, ол мұрағатымызда шаң басқан күйі жатқан хан-сұлтандардың хаттарын тауып, оларға жаңа ғылыми тұрғыдан баға беріп, тарихымыздың ақтаңдақ беттерін ашуға үлес қосу болып табылады. Мақсатымызды іске асыру үшін алдымызға келесідей міндеттерді қоямыз:

- Мұрағат қойнауында жатқан халқымыздың төл тарихына қатысы бар деректік мәліметі мол дипломатиялық хаттарды жинау;

- Жиналған хаттарды мазмұны мен хронологиялық шеңберіне қарай жүйелеп, реттеу;

- Хаттарды «Шағатай» тілінен қазіргі қазақ тіліне аудару;

- Қазіргі таңда қолда бар хандардың ресми тарихи хаттарын сыннан өткізе отырып, терең деректанулық талдаудан өткізу;

Әзірге қолымызда түпнұсқалық күйінде Әбілқайыр ханның және Абылай хандардың Ресей патшалары мен үкіметіне жазған хаттары бар. Басы даулы мәселеге айналған Әбілқайыр ханның 1730 жылғы тарихи хаты саяси тұрғыдан терең мәнді әрі мазмұнды келеді. Тарих ғылымында әлі бір жақты шешімін таппай келетін хандардың ресми хаттары қазіргі заман талабына сай жаңа ұмтылысты қажет етіп отырған секілді. Тарихымызға тереңнен көз салсақ, қазақ жерлерінің отарлану үрдісі тікелей осы тарихи хаттың юридикалық негізінен туындап отырған сияқты. «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» дегенге дөп келіп, Ресей жағы болар іске сылтау іздеп, оны Әбілқайыр ханның хатының төңірегінен табуды жөн көрсе керек.

« . . . миллионға дейін жұмсалса да, аса көп шығындарға қарамастан, жан-тәнін салуды, түптеп келгенде, бір парақ қағазбен-ақ Ресей империясының қарамағында болуға міндеттелетін болсын» деген I Петрдің жарлығы осы арам пиғылдың алдын-ала болжаммен жасалғандығын айғақтар отыр. Ресей орталығына жеткен хат еріккеннің ермегіне айналып, даналықпен ішкі мазмұны бұрмаланып, жаңа бір кейіпте өзімізге қайтарылып қана қоймай, көзімізге нұқып тұрып, елдігімізді шайқалтып, жерімізді біртіндеп ала бастады да, соңы не болғаны тарихтан белгілі ғой.

4. Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. XVIII ғасырдағы қазақ-орыс елдерінің арасындағы қарым-қатынас тарихының мәселелері Қазан төңкерісіне дейін де, Кеңес дәуірінде де, Тәуелсіздік алған кезде де зерттеушілердің назарынан тыс қалмаған.

Әр түрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында XVIII ғасыр ерекше кезеңдердің бірі болып табылады.

XVI-XVIII ғасырлар аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен, соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым-қатынасын зерттеудің бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші орыс елімен қарым-қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, тарихнамамызда объективті зерттеліп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы тарихшылырдың еңбектерінде маркстік-лениндік идеологияның үстемдік етуімен бір жақты, үстірт қарастырылып келген тақырыптардың бірі болғанына көзіміз жетіп отыр. Сондықтан да Қазақ хандығының орыс елімен қарым-қатынастарын зерттеген кеңес дәуіріндегі тарихшылардың еңбектеріндегі пікірлер қайта қарауды және объективті тұжырымдар жасауды қажет етіп отыр.

XVI-XVIII ғасырлар аралығында ұзақ та ауыр, күрделі де өзіндік ерекшелікке толы дипломатиялық байланыстар қазақ-орыс елдері арасында үздіксіз жалғасып отырды. Оның дәлелі Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы байланыстардың негізгі дерегі - Қазақ ССР Ғылым Акакдемиясының басшылығымен 1961 жылы жарық көрген «Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. Сборник документов и материалов» деген құжаттар жинағы болып табылады. Бұл құжаттар жинағында 266 мұрағат құжаттары мен іс-қағаздары бар. Бұл құжаттар жинағында қазақ-орыс елі арасындағы саяси, әскери, сауда-экономикалық, елшілік байланыстары туралы құнды мәліметтер сақталған[1] .

Қазақстан тарихының XVIII-XIX ғасырларындағы оқиғаларының кең көлемді мәліметтері жинақталған, алғашқы құжаттық материалдар жинағы 1960 жылы Алматыда шыққан « Материалы по истории политического строя Казахстана» атты еңбек. Бұл « Материалы по истории политического строя Казахстана» атты жинақтың I томында Ресейдің Қазақстанды қосып алғанынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңдегі Қазақстанның саяси құрылымының тарихына байланысты құжаттық материалдар жинақталған. Аталған жинаққа енгізілген құжаттар Қазақ, Өзбек мемлекеттік тарихи мұрағаттарынан, Мәскеу және Омскінің облыстық мұрағаттарынан көшіріліп алынған. Сондай-ақ, жинақта Қазақстанның мемлекеттік құрылымына қатысты патшалық үкіметтің негізгі жарлықтары жарық көріп отыр.

Жинақтың I томында Ресейдің қазақ жерлерін қосып алу процесін сипаттайтын материалдар, және де қазақтарды мемлекеттік басқарудың негізгі жағдайлары көрініс тапқан.

Жинақтағы біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты бөлімі - Ресейдің Қазақстанды қосып алғаннан кейінгі кезеңдегі қазақ хандары мен патшалық үкіметтің қарым-қатынастары деп аталатын бірінші бөлімі. I бөлімнің 20 хаттамасы біздің тақырыбымызға тікелей қатысты. № 1-11 хаттамалар Әбілқайыр ханға, ал № 12-20 хаттамалар қазақ билеушілері - Абылай, Әбілмәмбет, Нұралы хандарға байланысты[2] .

«Международные отношения в Центральной Азии. XVII-XVIII в. в. » атты жинақтың бірінші кітабында, негізінен орыс, сонымен қатар, қытай, моңғол және басқа мұрағат құжаттары мен материалдарынан құралып, XVII-XVIII ғасырларда қазіргі Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданы, Моңғол Халық Республикасының батыс бөлігі, оңтүстік-шығыс және шығыс Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан мен Тәжікстан және оңтүстік Сібірдің кең байтақ жерлерін қоса, Орталық Азиядағы халықаралық қатынастың өзекті мәселелері қаралады. Ресейдің, Цин империясының және Жоңғар хандығының жүргізген саясаттары толық әрі объективті түрде қарастырылып, олардың өзара қатынастары мен осы аймақтағы басқа да мемлекеттер мен халықтар арасындағы байланыстары зерделенеді. Жинақта 1608 жылдан бастап, 1744 жылдар аралығын қамтыған 130 құжат материалдары берілген[3] .

В. П. Гуревичтің «Международные отношения в Центральной Азии в XVII - первая половина XIX в. » атты[4] еңбегі де құжаттық негізде аса құнды. Еңбекте зерттеудің басты бағыты Ресей, Цин империясының және Жоңғар хандығының саяси ахуалы мен өзара қарым-қатынастарына арналған. Басты назар, XVIII ғасырдың ортасында Цин империясының Жоңғар хандығын жойғаннан кейінгі Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан мен Алтай халықтарына жүргізген Ресей мен Қытайдың қарым-қатынастары мен саясатының сипатына таодау жасауға бағытталады.

Орталық Азия аймағындағы Ресейдің саяси және экономикалық ықпалының нығайып, кеңею процесі қарастырылады. Кітаптың хронологиялық шеңбері XVII ғасыр мен XIX ғасырдың I жартысын қамтиды.

Алматы қаласында 2005 жылы екі томдық құжаттар жинағы жарық көрді. «История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков» атты жинақтың бірінші томы «Посольские материалы Русского государства (XV-XVII в. в. ) »[5] деп аталып, А. Исиннің редакциясымен шықты. Бірінші жинақ мазмұнына біраз тоқталып өтсек. Томда Ресей мемлекетінің XVI-XVII ғасырлардағы Қазақстанға және қазақтарға қатысты жазылған, онша мәлім емес қолжазба құжаттарының үзінділері Ресей Мемлекеттік ежелгі актілер мұрағатынан алынып жарияланған. Бұлардың көпшілігі жеке құжаттар жинақтарында XVIII-XX ғасырларда жарияланған болатын. Алайда олар белгілі бір этнонимдердің, топонимиялық атаулардың және мұрағаттық түпнұсқалардың тұтас сөйлемдерінің мағынасын айтарлықтай бұрмалайтын көптеген қателер болатын. Осы басылымда бұл құжаттар бұрынырақта жарияланған мәтіндерді түпнұсқа қолжазба материалдарымен салыстыру негізінде қажетті түзетулер енгізіліп жарияланып отыр. Басқа бір топ құжаттар алғаш жариялануда.

Томға 1481 жылдан 1697 жылға дейінгі кезеңді қамтитын 268 тарихи құжат енгізілген. Мәскеу мемлекетінің сол уақытта Ресейдің көрші елдермен қарым-қатынасына басшылық жасаған Елшілік және Сібір приказдарының және Қазан сарайының бірегей материалдарынан тұрады. Бұлардың ішінде - билеушілер хаттары, елшілерге берілген нұсқаулар, көрші Шығыс елдеріне - Ноғай Ордасына, Қырымға, Жоңғарияғы, Қалмақ тайшыларына, Орта Азия мен Қазақ хандығына жіберілген орыс елшілерінің осы шетелдік мемлекеттерге барып-қайтқан сапарларының нәтижелері туралы «статьялық тізімдері» немесе қызметтік есептері, Ресейдің оңтүстік-шығыс шекараларының екі жақ бетіндегі әр түрлі әскери және саяси оқиғалар туралы воеводалардың мезгіл-мезгіл беріп тұрған баянаттары және Қазақ даласы арқылы жүріп өткен ресейлік және азиялық көпестердің берген мәліметтері бар. Бұл құжаттардың барлығында Қазақ хандығының XVI-XVII ғасырлардағы саяси, тарихи, қазақтардың көршілермен қарым-қатынастары, көші-қондары, қырдың XVI-XVII ғасырлардағы көптеген көрнекті өкілдерінің жеке өмірбаяндары мен қоғамдық-саяси қызметінің нақты жағдайлары туралы егжей-тегжейлі ақпараттар бар.

Жинақтың екінші томы «Русские летописи и официальные материалы XVI - первой трети XVIII веков о народах Казахстана»[6] деп аталады. Екінші томның редакциясына И. В. Ерофеева басшылық жасады. Екінші томға XVI-XVII ғасырлардағы орыс жылнамаларының Сібір тарихы жөніндегі Ресейдің осы бөлігінің ертеректегі орыс тұрғандарының өкілдері жазған мәтіндерінң 1907 жылы Ресей басылымынан алынған көлемді фрагменттері, сондай-ақ Сыртқы істер коллегиясы мен шекаралық (Қазан, Астрахан және Сібір) губерниялық кеңселерінің XVIII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі тікелей қазақ-орыс қатынастарына арналған, бұрын жарияланбаған немесе онша мәлім емес құжаттары негізілген. Томның құрамына неген деректердің енді бір тобы XVIII ғасырдың бірінші үштен біріндегі әр алуан жанрлық сипаттағы 59 дипломатиялық құжаттардан тұрады.

Құжаттардың бәрінде Жоңғар хандығының XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстандағы басқыншылық саясаты туралы, қазақ-башқұрт, қазақ-қалмақ және қазақ-ортаазиялық елдер қарым-қатынастарының дамуы туралы бағалы ақпарат бар, сондай-ақ сол кезеңдегі қазақ билеуші элитасының көптеген көрнекті өкілдері туралы өмірбаяндық сипаттағы бірегей мәліметтер баяндалады.

XVI-XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының тарихынан құнды мәліметтерді Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағы» атты еңбегі береді. Бұл еңбек 1602 жылы Ресейде Қасым хандығының орталығы Хан-Кермен қаласында жазылған. 1600 жылы Қасым хандығының тағына Ораз Мұхаммедтің отыру құрметіне Қадырғали өзінің кітабын жазады. Бұл еңбекте орыс елінде, нақтырақ айтсақ, Қасым хандығында хан болған Ораз Мұхаммед туралы, оның ата-тегі жайлы мәліметтер бар. Қадырғали Жалайыр Ораз Мұхаммедті жақсы білген адам болғандықтан, оның дерегін жоғары бағалауға тұрады[7] .

Ортағасырлардағы қазақ тарихын шығыс деректеріне сүйене отырып зерттеу ең алдымен В. В. Вельяминов-Зерновтың есімімен тікелей байланысты. Ғалым өзінің «Исследование о Касимовских царях и царевичах»

Деген еңбегінде қазақтар туралы мәліметтер кездесетін шығыс деректерді орыс тіліне аударып, ғылыми көпшілікке таныстырды[8] . Әсіресе, Қадырғали Қосымұлының «Жылнамалар жинағы» еңбегінен Ораз Мұхаммед сұлтанға қатысты берген көптеген мәліметтерін талдап, соған байланысты оның әулеттік шежіресін, қазақ хандарының XVI-XVII ғасырлардағы саяси өмірін ғылыми тұрғыдан сипаттаған. Сондықтан В. В. Вильяминов-Зерновтың еңбегі де біз үшін құнды болып келеді[9] .

Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін кітаптар қорында Қазақстан тарихына қатысты біраз деректер бар. Соның ішінде, В. В. Вильяминов-Зерновтың 1853 жылы «Орынбор губерниялық ведомоствосы» журналының беттерінде жарияланған мақалалары. В. В. Вильяминов-Зерновтың еңбегі мұрағаттарда сақталған материалдардың түпнұсқасынан көшіріліп, қазір жеке жинақ күйінде сақтаулы. Мақалалар екі жинақ түрінде жарық көрген. Біріншісі - «Исторические известия о киргиз-кайсаках и о сношениях России с Средней Азией со времен кончины Абуль-Хайр хана»(1748-1765 гг. ) [10] ; екіншісі - «Исторические известия о киргиз-кайсаках и о сношениях России с Средней Азией с 1764-1783 гг. »[11] деп аталады.

Бірінші жинақ 1853 жылы Уфада жарық көрген «Орынбор губерниялық ведомоствосы» журналының санына қарай бірнеше кітапшалардан тұрады. Қорда тек 23 саны ғана бар. Мақалалар материалдары 1748-1765 жылдар аралығындағы оқиғалар желісін хронологиялық негізде суреттеп өтеді. Екінші жинақ тек бір-ақ кітапша ретінде сақталған. Ол да «Орынбор губерниялық ведомоствосы» журналындағы 8 санының материалдарының мәліметтері ғана берілген.

Осыдан бір жарым ғасыр бұрын жазылған бұл еңбек деректік мәлімет ретінде қазақ тарихына берері мол. 1748 жылдан 1783 жылдар аралығындағы кезеңде болған оқиғалар туралы нақты деректік ақпарат алуға болады.

Тағы ды Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін кітаптар қорында Қазақстан тарихына қатысы бар «Продолжение древней Российской Вавлиофики»[12] деп аталатын жинақтар сақтаулы. Бірнеше кітаптан тұратын бұл жинақта қазақ хандығының Қасым хан тұсындағы кезеңнен бастап, XVIII ғасырды қамтитын деректік мәліметтер сақталған. Бұл еңбек XVIII ғасырдың 80-90 жылдары жазылған.

Қазақтың көрнекті ғалымы, білімді ұлдарының бірі, тікелей хан ұрпағынан тараған Шоқан Уәлихановтың зерттеу жұмыстарының нәтижесінде дүниеге келген 5 томдық «Шығармалар жинағы» атты көлемді еңбегі XVIII-XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ тарихының көптеген ақтаңдақ беттерін ашуға үлесін қосары сөзсіз. Еңбектің мазмұнды әрі ғылыми негізде жазылған.

Жинақтың бес томында да тақырып аясына қатысты мәліметтер таба аламыз. Мысалы, жинақтың 4-ші томында Ресейдің халықаралық қатынасы туралы айтылады. Ресейдің Қытай, Хиуа, Бұқара және Жоңғармен байланыстарын сөз етеді. Сонымен қатар, жинақта Абылай хан туралы, қазақ батырлары туралы, Ресейдің Қазақстанды қосып алуы жөнінде мәліметтер кездестіруге болады.

Жинақтың 3-ші томында автордың «Черновой набросок о древних грамотах» деп аталатын мақаласында Қытай императоры мен Галдан Цереннің Абылай хан мен оның ұлы Уәли сұлтанға жазған хаттарына тарихи және ғылыми түрде талдау жасайды[13] . Шоқан Уәлихановтың сол мақаладағы келтірген 5 хатына сипаттама беріп, оған комментария жасаған ғалым К. Хафизованың мақаласы көңіл аудартады[14] .

Қазақ-орыс қарым-қатынастарының құжаттар жинағына енбеген, жаңадан ғылыми айналымға ене бастаған тарихшы А. Исиннің Мәскеу мұрағатынан алған деректері біз қарастырып отырған мәселеге жаңаша тұжырымдар жасауға маңызы зор. Мәскеу (Центральный Государственнй архив древних актов ССР немесе РГАДА) мұрағатындағы елшілік кітаптарынан алынған тың мәліметтерді таризшы А. Исин талдап, өзінің қазақ-ноғай қарым-қатынастарына арналған зерттеу еңбегіне пайдаланған. Мұнда Мәскеу саясаткерлерінің елшілік қатынастары туралы мәліметтері, мемлекет билеушілерінің бір-біріне жолдаған хат мәтіндері, шетелге барып келген адамдардың әңгімелері, елшілік себептері мен елшілерге берілген арнаулы нұақаулары тіркелген. Сонымен қатар, А. Исин орыс мемлекетінің Ноғай ордасымен, Қырым, Түркиямен байланыс құжаттарын қарастырып, қазақтар мен Қазақ хандығы туралы, оның сыртқы саясатының кейбір белгісіз тұстарын ашып көрсетті. А. Исиннің пікірінше, қазақ-орыс қарым-қатынастары сонау XVI ғасырдың басында-ақ бастау алған. Өйткені, Қасым хан тұсында Қазақ күшті мемлекетке айналып, күллі Европа мен Ресейге танымал болды. Сондықтан да Қазақ хандығы мен Ресей арасында елшілік байланыстар болмауы мүмкін емес. Бұл екі ел арасындағы елшіліктер сол кезеңдегі елшілік кітаптарында тіркелген және XVI ғасырдың соңына дейін Мәскеуде сақталған еді. Бірақта, 1626 жылғы Мәскеудегі өрттен кейін ол кітап аталмайды дейді А. Исин[15] . Сондай-ақ елшілік бұйрығының мұрағатында сақталған деректерде Қазақтың ханы Қасым ханның қайтыс болған жылына байланысты (1518, 1523-1524 жыл) түрлі пікірлеріне нақты жауап бола алады. Осыдан кейін А. Исин Мәскеу мұрағатындағы аса маңызды деректердің бірі деп Хақназар ханның 1571-1572 жылдары Мәскеуге елші жібергені туралы мәлімет дейді. Бұл елшіліктің мақсаты - өзара тиімді саяси және экономикалық байланыстарды құру дей келе А. Исин осы кезеңдегі Мәскеудің жағдайы( Қырым ханы Дәулет-Керей 2 рет жорық жасап, Мәскеуді өртейді) аса қиын екенін ескертеді[16] . А. Исиннің мұрағат материалдарының негізінде негізген жаңа пікірлері негіссіз емес, келешекте қайта қарауды қажет етеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.