Орыс жазушылары мен ақындары қазақ өлкесінде (А. С. Пушкин, В. Гоголь, В. Даль және т.б.)
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ өлкесінде болған орыс жазушылары
2.2. Пушкин Қазақстан жерінде
2.3. Орыс ақындары мен жазушылары Қазақстан туралы
2.4. В. Даль мен қазақтар
III. Қорытынды
II. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ өлкесінде болған орыс жазушылары
2.2. Пушкин Қазақстан жерінде
2.3. Орыс ақындары мен жазушылары Қазақстан туралы
2.4. В. Даль мен қазақтар
III. Қорытынды
Көпғасырлық тарихымызды ерекше тұлғалар еңбектерінсіз көзге елестету мүмкін емес. Бұл семестрлік жұмыс арқылы XIX ғасырдағы қазақ жеріндегі орыс ақындары мен жазушыларының өмірі мен шығармашылығын оқып білдім.
Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері — ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті.
Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды.
Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармалары кавказ бен Орта Азия халықтарының тұрмысынан алынған тақырыптарға жазған көптеген жазушылардың шығармаларына әсер етті. Бұл В. И. Даль мен В. А. Ушаков сияқты жазушылардың шығармаларынан айқын көрінеді.
Пушкин өз елінің досы қазақ халқын таза махаббатпен сүйді. Өзінің шығармашылығымен екі елдің арасындағы шынайы достықты нығайтып, топас тобыр шеттеткен мейрімді қазақ халқын өз бауырына тарта түсті.
Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері — ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті.
Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды.
Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармалары кавказ бен Орта Азия халықтарының тұрмысынан алынған тақырыптарға жазған көптеген жазушылардың шығармаларына әсер етті. Бұл В. И. Даль мен В. А. Ушаков сияқты жазушылардың шығармаларынан айқын көрінеді.
Пушкин өз елінің досы қазақ халқын таза махаббатпен сүйді. Өзінің шығармашылығымен екі елдің арасындағы шынайы достықты нығайтып, топас тобыр шеттеткен мейрімді қазақ халқын өз бауырына тарта түсті.
1. Сатаев А. Ұлы ақын қазақ жерінде // Соц.Қазақстан.- 1987.-10 февр.
2. Сатаев А. Ұлы ақын қазақ жерінде // Ақиқат.- 2006. - N 5. - Б. 11-13
3. Сейітов С. Пушкин Оралда // Қазақ әдебиеті.- 1999.- 4 маусым.
4. Ысқақов Б. Пушкин Қазақстанда // Қазақ әдебиеті.- 1987.- 30 янв.
5. Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. – Алматы,. 1998.
6. Гумилев Г. Древняя Русь и Великая Степь.- М., 1992
7. Из истории казахов. – Алматы: Жалын, 1997.
8. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы.- А., 1998.
9. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы.- А., 1994.
10. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы.- А., 1994.
11. Сулейманов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVIII- начале XX вв.- Алматы, 1981.
2. Сатаев А. Ұлы ақын қазақ жерінде // Ақиқат.- 2006. - N 5. - Б. 11-13
3. Сейітов С. Пушкин Оралда // Қазақ әдебиеті.- 1999.- 4 маусым.
4. Ысқақов Б. Пушкин Қазақстанда // Қазақ әдебиеті.- 1987.- 30 янв.
5. Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. – Алматы,. 1998.
6. Гумилев Г. Древняя Русь и Великая Степь.- М., 1992
7. Из истории казахов. – Алматы: Жалын, 1997.
8. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы.- А., 1998.
9. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы.- А., 1994.
10. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы.- А., 1994.
11. Сулейманов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVIII- начале XX вв.- Алматы, 1981.
Алматы энергетика және байланыс университеті
Ақпараттық технологиялар факультеті
Әлеуметтік пәндер кафедрасы
Қазақстан тарихы
№2 семестрлік жұмыс
Тақырыбы: Орыс жазушылары мен ақындары қазақ өлкесінде (А. С. Пушкин, В. Гоголь, В. Даль және т.б.)
Орындаған: Сатубаева А. М.
Топ: БВТк-13-01 Индекс 88
Сынақ кітапшасының №132088
Тексерген: Жұмағұлов М. Д
Алматы, 2013.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
0.1. Қазақ өлкесінде болған орыс жазушылары
0.2. Пушкин Қазақстан жерінде
0.3. Орыс ақындары мен жазушылары Қазақстан туралы
0.4. В. Даль мен қазақтар
I. Қорытынды
I. Кіріспе
Көпғасырлық тарихымызды ерекше тұлғалар еңбектерінсіз көзге елестету мүмкін емес. Бұл семестрлік жұмыс арқылы XIX ғасырдағы қазақ жеріндегі орыс ақындары мен жазушыларының өмірі мен шығармашылығын оқып білдім.
Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері -- ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті.
Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды.
Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармалары кавказ бен Орта Азия халықтарының тұрмысынан алынған тақырыптарға жазған көптеген жазушылардың шығармаларына әсер етті. Бұл В. И. Даль мен В. А. Ушаков сияқты жазушылардың шығармаларынан айқын көрінеді.
Пушкин өз елінің досы қазақ халқын таза махаббатпен сүйді. Өзінің шығармашылығымен екі елдің арасындағы шынайы достықты нығайтып, топас тобыр шеттеткен мейрімді қазақ халқын өз бауырына тарта түсті.
II. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ өлкесінде болған орыс жазушылары
XIX ғасырдың алғашқы жартысында Қазақстан тақырыбы орыс әдебиетінде бірте-бірте көрнекті орын ала бастады. Егер патша үкіметі, орыстың помещиктері мен капиталистері қазақ халқын отар етіп езу мен құл етудің объектісі деп қана есептеген болса, орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары мен жазушылары қазақ халқының тұрмысын, салт-санасын, әдет-ғұрпын, оның бостандық сүйгіш ниетін сүйе зерттеді. Россияның езілген халықтарының праволарын қадірлеу, олардың тұрмысын әділ суреттеу алдыңғы қатарлы, демократиялық орыс мәдениетінің дәстүрі болып табылады. Бұл дәстүрді орыс әдебиетінің классиктері А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, ұлы сыншы-демократ, В. Г Белинский тамаша айқын бейнеледі.
Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды. Ф. Булгариннің Иван Выжигин (1829) деген повесті, И. Скоблевтің әңгімелері (1834) қазақ халқын қорлап, кемітеді. Бұларға қарама-қарсы А. С. Пушкин, В. И. Даль (Луганский), В. А. Ушаков және басқалары қазақ халқының ауыр тұрмысын, езілген жағдайын, оның арманын, орыс халқымен достық қарым-қатынастарының басталуын адамгершілік тұрғыдан суреттейді.
Орыстың ұлы ақыны А. С. Пушкин, Пугачев бастаған шаруалар соғысының тарихына байланысты материал жинау үшін 1833 жылы қасына жазушы В. И. Дальді ертіп Орынбор мен Оралда болды. Сөйтіп ол қазақ халқының өмірімен, тұрмысымен, ауыз әдебиетінің кейбір үлгілерімен танысып, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу поэмасының сюжетін жазып алды. Баян мен Қозының өмірі, олардың терең сырлы махаббаты мен күйініштері ұлы ақынды өте қызықтырады. Өзінің Пугачев бастаған көтеріліс жайындағы еңбегінде және Капитан қызы деген повесінде ол қазақтар мен башқұрттардың көтеріліске қатысқанын, қазақ ханы Нұралының патша үкіметін қолдағанын көрсетеді.
Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармалары кавказ бен Орта Азия халықтарының тұрмысынан алынған тақырыптарға жазған көптеген жазушылардың шығармаларына әсер етті. Бұл В. И. Даль мен В. А. Ушаков сияқты жазушылардың шығармаларынан айқын көрінеді.
Ушаков өзінің Киргиз-қайсақ (Қазақ) деген повесінде жасында құлдыққа сатылып кетіп, Виктор Славин аталған қазақтың жетім баласының ауыр жағдайын суреттейді. Орысша тәрбиеленіп, білім алсадағы, ол бәрібір көп қорлық көреді. Славин тек қазақ болғандығынан ғана орыстың дворянка қызы Софьяға үйлене алмайды. Софьяның әкесі, князь Любской, қызының тегі жағынан өзіне тең емес, жат ұлт адамына күйеуге шыққысы келуіне қатты ызаланып, келісімін беруден мүлде бас тартады.
Осы повесінде дворяндардың надандығын, олардың дүниеге көзқарастарының шектеулілігін батыл әшкерелей келіп, жазушы адамгершілікті қорғайды. Ол оқушыларының назарын қазақ кедейінің ауыр тұрмысына аударады: бұл жағдай жоқшылық пен аштықтың салдарынан өз баласын шешесінің еріксіз сатуынан өте-мөте айқын көрінеді.
Қазақстанды зерттеушілердің басым көпшілігі Орынборға, Омбыға, Ташкентке -- Орынбор, Батыс Сібір және Түркістан өлкелерінің әкімшілік орталықтарына шоғырланды. 1830 жылы Отечественные записки журналында орыс офицері Б.С. Броневскийдің Орта жүз қырғыз-қайсақтары туралы жазбалар атты жұмысы жарияланды. Онда Солтүстік-шығыс Қазақстан қазақтарының тарихынан, өмірі мен тұрмыс-тіршілігінен егжей-тегжейлі құнды деректер берілген. Белгілі тарихшы А .И. Левшин (1799 -- 1879) Қырғыз-қазақ, немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы деген үш бөлімнен тұратын зерттеу еңбегін жазды. Осы бірегей әрі іргелі еңбегі үшін ол Қазақ тарихының Геродоты деген атаққа лайықты ие болды. Автор өз зерттеуінде қазақ өлкесінің тарихы мен этнографиясы және географиясы туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтіреді.
Семенов-Тян-Шанский(1827 -- 1914) де Қазақстанды зерттеуші ірі ғалымдардың бірі болды. Ол Алтай мен Жетісудың және Қазақстанның оңтүстік өңірін зерттеуге қатысты. Ғалым Ресей. Толық географиялық сипаттамасы атты көп томдық серияның Қырғыз өлкесі және Түркістан өлкесі деген іргелі екі томын әзірлеуге белсене қатысты. Оларда Қазақстанның географиясы ғана емес, сонымен қатар қазақтардың тарихы, тұрмыс-тіршілігі, сауда-саттығы және шаруашылық қызметінің түрлері туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтірілген.
Белгілі ғалым әрі Батыс Сібірдің әкімшілік қызметкері В.В. Велъяминов-Зернов XVI -- XVIII ғасырлардағы қазақ халқының тарихын мұқият зерттеді. Ол Қасымов патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу, Кырғыз-қайсақтар туралы тарихи деректер деген еңбектер жазды.
Торғай облысының мал дәрігері А.И. Добросмыслов қыруар мол дерек көздері негізінде Торғай облысы. Тарихи очерк атты үш томдық іргелі еңбек жазып қалдырды. Онда Кіші жүздегі қазақ хандықтарының тарихы мен саяси оқиғалар егжей-тегжейлі толық сипатталған. Автор XIX ғасырдың 60-жылдарындағы әкімшілік реформалар барысын және қалай жүргізілгенін толық баяндаған.
Торғай облысының әскери губернаторы Л.Ф. Баллюзек Кіші қырғыз Ордасындағы орын алған, қазір де ішінара орын алып келе жатқан халықтық әдет-ғұрыптар деген атпен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтарының жинағын құрастырып, басып шығарды. Баллюзек Қазақстанда қызмет еткен кезінде орыс шенеуніктеріне қазақтың билері мен сұлтандарынандәстүрлі әдет-ғұрып құқықтары туралы материалдар жинастыру жөнінде тапсырма беретін. Ол сондағы жиналған материалдарды өндеп, кітап етіп шығарды.
XIX ғасырдың орта кезінде M M. Красовский Сібір қырғыздарының аймағы атты үш томдық еңбек жазды. Онда Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы қазақтардың өмірінен көптеген егжей-тегжейлі тарихи-статистикалық, географиялық және этнографиялық мәліметтер келтірілген. Аса көрнекті орыс ғалымы, тарихшы әрі этнограф Н.Н Аристов Түркі тайпаларының этностық құрамы туралы жазбалар, Үлкен орда қырғыз-қазақтарының және қырғыздардың этностық құрамын анықтау тәжірибесі сияқты тағы басқа да теңдесі жоқ тарихи-этнографиялық еңбектер жазып қалдырды.
Қазақстан тақырыбына арналған әңгімелер мен очерктер XIX ғасырдың 20-30-шы жылдарында орыс газеттері мен журналдарында жарияланып отырды. Мысалы, 1828 жылы Н. Муравьевтің Қырғыз тұтқыны поэмасы, 1830 жылы А. Крюковтың Қайсақтар деген әңгімесі (Жақып батыр повестінен үзінді) жарияланды. Бұл шығармалар идеялық-көркемдік жағынан алғанда Ушаков пен Дальдың шығармалары дәрежесіне жете алмады. Көпшілігін алғанда олар жай еліктеу ғана болды, олардың бір бөлегінің аймақ тану сипаты ғана болды.
2.2 Пушкин Қазақстан жерінде.
Еліміздің барлық халықтары тәрізді қазақ халқының да А.С. Пушкинге деген ілтипаты ерекше. Ол адам үшін де, әр буын үшін де - қашан да ерекше жаңалық, жаңа бүтін бір дүние, өзгеше көркемдік дүниесі шетсіз-шексіз өнер мұхиты, поэзия мұхиты. Даңғайыр ақын кезінде қазақ даласында болып, Россияға қосылған көршілес халықтың өмір-тынысымен танысқан. Екі ел арасындағы дәстүрлі достықты дәнекерлей түсетін оқиғаның бірі - ұлы Пушкиннің Оралға келуі. Жайық өңірі көптеген даңқты адамдар аралаған өлке. Солардың арасында бұл өңірге А. С. Пушкиннің де табаны тигендігін Оралдықтар ұрпақтан- ұрпаққа жеткізіп, зор мақтан етеді.
Ұлы ақын тарихтан аса білімдар болып, өмір бойы ізденумен өткен екен. Сол ізденістерінің бірі - ол әйгілі Емельян Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі.
А.С. Пушкин А.И. Тургеневке жазған бір хатында өзін Пугачевтың историографы болып алдым деп қалжыңдаған екен. А.С. Пушкин шын мәнінде де Пугачев тақырыбына тұңғыш қалам тартқан тарихшы-қаламгер. Пугачев туралы жазу қажеттігіне патшаның көзін жеткізген, рұқсатын алған алғашқы адам - Пушкин. Пушкин өз правосы үшін күрескен адамды шығармаларында үлкен пафоспен жырлады, дәріптеді. Ол Россия империясының қанаты астындағы халықтардың өткен тарихы мен қазіргі өміріне бүкіл жер жүзіндегі ұлттық-мәдениеттердің тағдырына қатты назар аударды.
Ақын Николай Россиясының түрмесінен кетіп, шетелдерді аралауды құмарта арман етті. Ол Россиядан жасырын қашып шығып не Стамбул, не Дерпт арқылы Батыс Европаға баруды ойластырды. Шығыс елдерінің ішінен интернационалист ақын Қытайда болуды, оның көп ғасыр жасаған тамаша мәдениетін көруді көкседі. Бірақ Николай І-мен Бенкендорф бұл армандардың бірін де іске асыруға мүмкіндік бермеді, қадамын қадағалаған жандармдар ақынның табанын қия бастырмады.
Пушкин шетелдерде болмаса да, Россияның талай жерін армансыз аралады. Ол көптеген деревнялар мен қалаларды, ұшы-қиыры жоқ далаларды көріп, оларды мекендеуші халықтардың өмірімен, тұрмыс-жайымен жан-жақты танысты. Пушкин Азияның құнарсыз сахарасын, Кавказдың сағымданған тауларын, Кубань жазықтықтарын, Қырымның талтүстегі толқындарын, Бессарабияның құлазыған өлкесін, қасиетті Донды, шаңы мол Одессаны көрді. Тавриданың төбелері, Воронеждің далалары оның көз алдынан талай рет өтті. Ақын Бессарабиямен шулап көшіп жүрген цыгандардың жыртық шатырына да кірді. Ол Пугачев көтерілісінің тарихын зерттеу үшін Орынборға келген сапарында көшпелілердің киіз үйінде де талай рет болды. Сондықтан ұлы ақын бұдан талай ғасыр бұрын өмір сүрген халықтардың тарихы мен мәдениетін, сонау ежелгі Египет дүниесінен бастап Украин түндеріне дейінгі әлем тарихын өз поэзиясында дәуір әлпетін бұзбай бере білді.
Ұлы ақынның байқағыш назарынан патша чиновниктерінің тепкісінде езілген, бірақ табиғи таланты мол қазақ халқы да шет қалмаған. Данышпан Пушкин қазақ сахарасының өткен тарихымен шұғылданып, оның ежелден келе жатқан тамаша ауыз әдебиетінің кейбір үздік үлгілерін жаздырып алған. Россия империясының құрамына кіретін шет аймақтардағы ұсақ халықтарды өз ұлтындай құрметтеп сүйген ұлы ақын Ескерткіш атты тамаша өлеңінің алғашқы варианттарының бірінде өзінің ұрпаққа қалдырған өлмес мұрасының мұрагері деп қазақ халқын да атаған. Ұлы ақынның келешек буындарға қалдырған өсиеті есепті бұл атақты өлеңнің үшінші шумағы мынадай:
...И назовет меня всяк сущий в ней язык:
И гордый внук славян, и фин, и ныне дикой
Тунгус, и друг степей калмык.
Ұлы ақынның қазақ жұртына деген адал ықыласын біздің халқымыз ешуақытта ұмытпақ емес. Қазіргі кезде ақын қалдырған асыл қазынаның заңды мұрагері болып отырған қазақ халқының жүрегінде Пушкиннің қасиетті аты мәңгі сақталмақ. Пушкин Россия империясын мекендейтін халықтарды қалай сүйсе, олардың көркем тарихы есепті ауыз әдебиетін де сондай сүйді. Ақын фольклорды халық жанының айнасы деп білді де, халық өміріндегі елеулі тарихи кезеңдердің шынайы көрінісін ол ең алдымен ауыз әдебиетінен іздеді. Пушкин -- шаруалар көтерілісін жақтамаған, оған сескене қараған ақын. Бұл -- Пушкинтану ғылымында дәлелденген шындық. Бірақ солай болса да, орыстың әдебиет тарихында шаруалар көтерілісінің көсемдері -- Степан Разин мен Емельян Пугачев туралы фольклорды жинауға кірісті. Сөйтіп ұлы ақын орыс фольклористикасында Разин және Пугачев туралы бай ауыз әдебиетті жинаудың негізін салды.
Патша тағын теңселткен халық бұлқыныстарының бір көрінісі - Пугачев көтерілісі 1773 ж. Жайық жағасында басталған. Бірінші бой көрсету болған күн - 17 қыркүйек. Шаруалар көтерілісі адам айтқысыз қаталдықпен басып-жанышталғаннан кейін, бас бүлікшінің басы Мәскеудегі Қызыл алаң шетінде кесілгеннен кейін Екатерина ІІ осы тақырыпқа толық тыйым салған. Өмірде ондай адам да, сондай көтеріліс те болмағандай етуге тырысқан, басылым бетінде сөз ету былай тұрсын, ауызекі әңгіменің өзінде Пугачевтың есімін атауға рұқсат жоқ еді. Сол кездегі қойылған талап - вечное забвение и глубокое молчание. Патшайым оны айтып қана қоймай, нақты шешім де қабылдаған. Есіліп аққан кең Жайықтың аты құжаттан да, картадан да өшіріліп, өзен ресми түрде Урал деп аталғаны, кейіннен Жайық қалашығының да Уральскіге айналғаны патшайымның қаһарынан еді. Өйткені, Жайықтың аты аталған жерде санаға Пугачев көтерілісі сарт ете қалмай қоймайтын. Зерттеулер бойынша ақын әйгілі қаламгер, ұлы фольклоршы Владимир Иванович Дальдың таныстығын, достығын тым әріден тартып, осы сапарға досының көмегіне сеніп шыққандай етіп көрсетілген. Пушкиннің бұл жүрісі Даль үшін тосын жаңалық еді. Оған Дальдің естелігіндегі: Пушкин прибыл нежданный и нечаянный и остановился в загородном доме у военного губернатора В.А.Перовского деген сөздер дәлел. Арнайы іздеп келмегенімен, Пушкинге Дальдың көп көмегі тиген екен. Пугачев көтерілісін бала күнінде көрген көнекөз қариялар ол кезде Орынборда баршылық болған, Даль солардың талайымен ақынды жолықтырып берген. Бірақ, Пушкинтану ғылымында бұл жөнінде әлі ешқандай дерек жоқ. Сондықтан бұл мәселе туралы әзірге тек жорамал ғана айтуға болады.
А.С. Пушкин атышулы аймақты аралау үшін 1833 жылдың 17-ші тамызында Петербургтан шықты. Ол Москва және көтеріліс жалыны шарпыған Нижний Казань, Симбирск қалалары арқылы жүріп, сол жылдың 18-ші қыркүйегі күні Орынборға келеді.
Ол кезде Орынбор жеті мыңға жуық халқы бар шағын ғана қала болатын. Тұрғындардың тең жарымына жуығы әскери адамдар еді. Айналасы терең ормен қоршалған бұл әскери бекініс орыс мемлекетінің қазақ сахарасымен саяси және сауда қатынастарын жүргізетін стратегиялық қаласы болады. А.С. Пушкин Орынборда қаладағы әскери училищенің директоры К.Д. Артюховтың үйіне келіп түседі. К.Д. Артюховпен ақын Петербургте танысқан. Пушкин Орынборда екі тәулік болады 18 -- 20 қыркүйекте. Осы аз уақыттың ішінде ол қаланың көп жерін армансыз аралап, Пугачев көтерілісі жөніндегі тарихи деректерді жақсы білетін адамдармен, әсіресе қариялармен әңгімелеседі. Ақын осы сапарында Пугачевтың ставкасы болған Берді селосына да барады. Көтерілістің жалыны шарпып өткен басқа да жерлерді ақын қызыға аралайды. Кәрі құлақ көне адамдармен әңгімелесіп, олардан Разин мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақпараттық технологиялар факультеті
Әлеуметтік пәндер кафедрасы
Қазақстан тарихы
№2 семестрлік жұмыс
Тақырыбы: Орыс жазушылары мен ақындары қазақ өлкесінде (А. С. Пушкин, В. Гоголь, В. Даль және т.б.)
Орындаған: Сатубаева А. М.
Топ: БВТк-13-01 Индекс 88
Сынақ кітапшасының №132088
Тексерген: Жұмағұлов М. Д
Алматы, 2013.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
0.1. Қазақ өлкесінде болған орыс жазушылары
0.2. Пушкин Қазақстан жерінде
0.3. Орыс ақындары мен жазушылары Қазақстан туралы
0.4. В. Даль мен қазақтар
I. Қорытынды
I. Кіріспе
Көпғасырлық тарихымызды ерекше тұлғалар еңбектерінсіз көзге елестету мүмкін емес. Бұл семестрлік жұмыс арқылы XIX ғасырдағы қазақ жеріндегі орыс ақындары мен жазушыларының өмірі мен шығармашылығын оқып білдім.
Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері -- ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті.
Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды.
Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармалары кавказ бен Орта Азия халықтарының тұрмысынан алынған тақырыптарға жазған көптеген жазушылардың шығармаларына әсер етті. Бұл В. И. Даль мен В. А. Ушаков сияқты жазушылардың шығармаларынан айқын көрінеді.
Пушкин өз елінің досы қазақ халқын таза махаббатпен сүйді. Өзінің шығармашылығымен екі елдің арасындағы шынайы достықты нығайтып, топас тобыр шеттеткен мейрімді қазақ халқын өз бауырына тарта түсті.
II. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ өлкесінде болған орыс жазушылары
XIX ғасырдың алғашқы жартысында Қазақстан тақырыбы орыс әдебиетінде бірте-бірте көрнекті орын ала бастады. Егер патша үкіметі, орыстың помещиктері мен капиталистері қазақ халқын отар етіп езу мен құл етудің объектісі деп қана есептеген болса, орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары мен жазушылары қазақ халқының тұрмысын, салт-санасын, әдет-ғұрпын, оның бостандық сүйгіш ниетін сүйе зерттеді. Россияның езілген халықтарының праволарын қадірлеу, олардың тұрмысын әділ суреттеу алдыңғы қатарлы, демократиялық орыс мәдениетінің дәстүрі болып табылады. Бұл дәстүрді орыс әдебиетінің классиктері А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, ұлы сыншы-демократ, В. Г Белинский тамаша айқын бейнеледі.
Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды. Ф. Булгариннің Иван Выжигин (1829) деген повесті, И. Скоблевтің әңгімелері (1834) қазақ халқын қорлап, кемітеді. Бұларға қарама-қарсы А. С. Пушкин, В. И. Даль (Луганский), В. А. Ушаков және басқалары қазақ халқының ауыр тұрмысын, езілген жағдайын, оның арманын, орыс халқымен достық қарым-қатынастарының басталуын адамгершілік тұрғыдан суреттейді.
Орыстың ұлы ақыны А. С. Пушкин, Пугачев бастаған шаруалар соғысының тарихына байланысты материал жинау үшін 1833 жылы қасына жазушы В. И. Дальді ертіп Орынбор мен Оралда болды. Сөйтіп ол қазақ халқының өмірімен, тұрмысымен, ауыз әдебиетінің кейбір үлгілерімен танысып, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу поэмасының сюжетін жазып алды. Баян мен Қозының өмірі, олардың терең сырлы махаббаты мен күйініштері ұлы ақынды өте қызықтырады. Өзінің Пугачев бастаған көтеріліс жайындағы еңбегінде және Капитан қызы деген повесінде ол қазақтар мен башқұрттардың көтеріліске қатысқанын, қазақ ханы Нұралының патша үкіметін қолдағанын көрсетеді.
Пушкиннің, Лермонтовтың, Белинскийдің шығармалары кавказ бен Орта Азия халықтарының тұрмысынан алынған тақырыптарға жазған көптеген жазушылардың шығармаларына әсер етті. Бұл В. И. Даль мен В. А. Ушаков сияқты жазушылардың шығармаларынан айқын көрінеді.
Ушаков өзінің Киргиз-қайсақ (Қазақ) деген повесінде жасында құлдыққа сатылып кетіп, Виктор Славин аталған қазақтың жетім баласының ауыр жағдайын суреттейді. Орысша тәрбиеленіп, білім алсадағы, ол бәрібір көп қорлық көреді. Славин тек қазақ болғандығынан ғана орыстың дворянка қызы Софьяға үйлене алмайды. Софьяның әкесі, князь Любской, қызының тегі жағынан өзіне тең емес, жат ұлт адамына күйеуге шыққысы келуіне қатты ызаланып, келісімін беруден мүлде бас тартады.
Осы повесінде дворяндардың надандығын, олардың дүниеге көзқарастарының шектеулілігін батыл әшкерелей келіп, жазушы адамгершілікті қорғайды. Ол оқушыларының назарын қазақ кедейінің ауыр тұрмысына аударады: бұл жағдай жоқшылық пен аштықтың салдарынан өз баласын шешесінің еріксіз сатуынан өте-мөте айқын көрінеді.
Қазақстанды зерттеушілердің басым көпшілігі Орынборға, Омбыға, Ташкентке -- Орынбор, Батыс Сібір және Түркістан өлкелерінің әкімшілік орталықтарына шоғырланды. 1830 жылы Отечественные записки журналында орыс офицері Б.С. Броневскийдің Орта жүз қырғыз-қайсақтары туралы жазбалар атты жұмысы жарияланды. Онда Солтүстік-шығыс Қазақстан қазақтарының тарихынан, өмірі мен тұрмыс-тіршілігінен егжей-тегжейлі құнды деректер берілген. Белгілі тарихшы А .И. Левшин (1799 -- 1879) Қырғыз-қазақ, немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы деген үш бөлімнен тұратын зерттеу еңбегін жазды. Осы бірегей әрі іргелі еңбегі үшін ол Қазақ тарихының Геродоты деген атаққа лайықты ие болды. Автор өз зерттеуінде қазақ өлкесінің тарихы мен этнографиясы және географиясы туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтіреді.
Семенов-Тян-Шанский(1827 -- 1914) де Қазақстанды зерттеуші ірі ғалымдардың бірі болды. Ол Алтай мен Жетісудың және Қазақстанның оңтүстік өңірін зерттеуге қатысты. Ғалым Ресей. Толық географиялық сипаттамасы атты көп томдық серияның Қырғыз өлкесі және Түркістан өлкесі деген іргелі екі томын әзірлеуге белсене қатысты. Оларда Қазақстанның географиясы ғана емес, сонымен қатар қазақтардың тарихы, тұрмыс-тіршілігі, сауда-саттығы және шаруашылық қызметінің түрлері туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтірілген.
Белгілі ғалым әрі Батыс Сібірдің әкімшілік қызметкері В.В. Велъяминов-Зернов XVI -- XVIII ғасырлардағы қазақ халқының тарихын мұқият зерттеді. Ол Қасымов патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу, Кырғыз-қайсақтар туралы тарихи деректер деген еңбектер жазды.
Торғай облысының мал дәрігері А.И. Добросмыслов қыруар мол дерек көздері негізінде Торғай облысы. Тарихи очерк атты үш томдық іргелі еңбек жазып қалдырды. Онда Кіші жүздегі қазақ хандықтарының тарихы мен саяси оқиғалар егжей-тегжейлі толық сипатталған. Автор XIX ғасырдың 60-жылдарындағы әкімшілік реформалар барысын және қалай жүргізілгенін толық баяндаған.
Торғай облысының әскери губернаторы Л.Ф. Баллюзек Кіші қырғыз Ордасындағы орын алған, қазір де ішінара орын алып келе жатқан халықтық әдет-ғұрыптар деген атпен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтарының жинағын құрастырып, басып шығарды. Баллюзек Қазақстанда қызмет еткен кезінде орыс шенеуніктеріне қазақтың билері мен сұлтандарынандәстүрлі әдет-ғұрып құқықтары туралы материалдар жинастыру жөнінде тапсырма беретін. Ол сондағы жиналған материалдарды өндеп, кітап етіп шығарды.
XIX ғасырдың орта кезінде M M. Красовский Сібір қырғыздарының аймағы атты үш томдық еңбек жазды. Онда Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы қазақтардың өмірінен көптеген егжей-тегжейлі тарихи-статистикалық, географиялық және этнографиялық мәліметтер келтірілген. Аса көрнекті орыс ғалымы, тарихшы әрі этнограф Н.Н Аристов Түркі тайпаларының этностық құрамы туралы жазбалар, Үлкен орда қырғыз-қазақтарының және қырғыздардың этностық құрамын анықтау тәжірибесі сияқты тағы басқа да теңдесі жоқ тарихи-этнографиялық еңбектер жазып қалдырды.
Қазақстан тақырыбына арналған әңгімелер мен очерктер XIX ғасырдың 20-30-шы жылдарында орыс газеттері мен журналдарында жарияланып отырды. Мысалы, 1828 жылы Н. Муравьевтің Қырғыз тұтқыны поэмасы, 1830 жылы А. Крюковтың Қайсақтар деген әңгімесі (Жақып батыр повестінен үзінді) жарияланды. Бұл шығармалар идеялық-көркемдік жағынан алғанда Ушаков пен Дальдың шығармалары дәрежесіне жете алмады. Көпшілігін алғанда олар жай еліктеу ғана болды, олардың бір бөлегінің аймақ тану сипаты ғана болды.
2.2 Пушкин Қазақстан жерінде.
Еліміздің барлық халықтары тәрізді қазақ халқының да А.С. Пушкинге деген ілтипаты ерекше. Ол адам үшін де, әр буын үшін де - қашан да ерекше жаңалық, жаңа бүтін бір дүние, өзгеше көркемдік дүниесі шетсіз-шексіз өнер мұхиты, поэзия мұхиты. Даңғайыр ақын кезінде қазақ даласында болып, Россияға қосылған көршілес халықтың өмір-тынысымен танысқан. Екі ел арасындағы дәстүрлі достықты дәнекерлей түсетін оқиғаның бірі - ұлы Пушкиннің Оралға келуі. Жайық өңірі көптеген даңқты адамдар аралаған өлке. Солардың арасында бұл өңірге А. С. Пушкиннің де табаны тигендігін Оралдықтар ұрпақтан- ұрпаққа жеткізіп, зор мақтан етеді.
Ұлы ақын тарихтан аса білімдар болып, өмір бойы ізденумен өткен екен. Сол ізденістерінің бірі - ол әйгілі Емельян Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі.
А.С. Пушкин А.И. Тургеневке жазған бір хатында өзін Пугачевтың историографы болып алдым деп қалжыңдаған екен. А.С. Пушкин шын мәнінде де Пугачев тақырыбына тұңғыш қалам тартқан тарихшы-қаламгер. Пугачев туралы жазу қажеттігіне патшаның көзін жеткізген, рұқсатын алған алғашқы адам - Пушкин. Пушкин өз правосы үшін күрескен адамды шығармаларында үлкен пафоспен жырлады, дәріптеді. Ол Россия империясының қанаты астындағы халықтардың өткен тарихы мен қазіргі өміріне бүкіл жер жүзіндегі ұлттық-мәдениеттердің тағдырына қатты назар аударды.
Ақын Николай Россиясының түрмесінен кетіп, шетелдерді аралауды құмарта арман етті. Ол Россиядан жасырын қашып шығып не Стамбул, не Дерпт арқылы Батыс Европаға баруды ойластырды. Шығыс елдерінің ішінен интернационалист ақын Қытайда болуды, оның көп ғасыр жасаған тамаша мәдениетін көруді көкседі. Бірақ Николай І-мен Бенкендорф бұл армандардың бірін де іске асыруға мүмкіндік бермеді, қадамын қадағалаған жандармдар ақынның табанын қия бастырмады.
Пушкин шетелдерде болмаса да, Россияның талай жерін армансыз аралады. Ол көптеген деревнялар мен қалаларды, ұшы-қиыры жоқ далаларды көріп, оларды мекендеуші халықтардың өмірімен, тұрмыс-жайымен жан-жақты танысты. Пушкин Азияның құнарсыз сахарасын, Кавказдың сағымданған тауларын, Кубань жазықтықтарын, Қырымның талтүстегі толқындарын, Бессарабияның құлазыған өлкесін, қасиетті Донды, шаңы мол Одессаны көрді. Тавриданың төбелері, Воронеждің далалары оның көз алдынан талай рет өтті. Ақын Бессарабиямен шулап көшіп жүрген цыгандардың жыртық шатырына да кірді. Ол Пугачев көтерілісінің тарихын зерттеу үшін Орынборға келген сапарында көшпелілердің киіз үйінде де талай рет болды. Сондықтан ұлы ақын бұдан талай ғасыр бұрын өмір сүрген халықтардың тарихы мен мәдениетін, сонау ежелгі Египет дүниесінен бастап Украин түндеріне дейінгі әлем тарихын өз поэзиясында дәуір әлпетін бұзбай бере білді.
Ұлы ақынның байқағыш назарынан патша чиновниктерінің тепкісінде езілген, бірақ табиғи таланты мол қазақ халқы да шет қалмаған. Данышпан Пушкин қазақ сахарасының өткен тарихымен шұғылданып, оның ежелден келе жатқан тамаша ауыз әдебиетінің кейбір үздік үлгілерін жаздырып алған. Россия империясының құрамына кіретін шет аймақтардағы ұсақ халықтарды өз ұлтындай құрметтеп сүйген ұлы ақын Ескерткіш атты тамаша өлеңінің алғашқы варианттарының бірінде өзінің ұрпаққа қалдырған өлмес мұрасының мұрагері деп қазақ халқын да атаған. Ұлы ақынның келешек буындарға қалдырған өсиеті есепті бұл атақты өлеңнің үшінші шумағы мынадай:
...И назовет меня всяк сущий в ней язык:
И гордый внук славян, и фин, и ныне дикой
Тунгус, и друг степей калмык.
Ұлы ақынның қазақ жұртына деген адал ықыласын біздің халқымыз ешуақытта ұмытпақ емес. Қазіргі кезде ақын қалдырған асыл қазынаның заңды мұрагері болып отырған қазақ халқының жүрегінде Пушкиннің қасиетті аты мәңгі сақталмақ. Пушкин Россия империясын мекендейтін халықтарды қалай сүйсе, олардың көркем тарихы есепті ауыз әдебиетін де сондай сүйді. Ақын фольклорды халық жанының айнасы деп білді де, халық өміріндегі елеулі тарихи кезеңдердің шынайы көрінісін ол ең алдымен ауыз әдебиетінен іздеді. Пушкин -- шаруалар көтерілісін жақтамаған, оған сескене қараған ақын. Бұл -- Пушкинтану ғылымында дәлелденген шындық. Бірақ солай болса да, орыстың әдебиет тарихында шаруалар көтерілісінің көсемдері -- Степан Разин мен Емельян Пугачев туралы фольклорды жинауға кірісті. Сөйтіп ұлы ақын орыс фольклористикасында Разин және Пугачев туралы бай ауыз әдебиетті жинаудың негізін салды.
Патша тағын теңселткен халық бұлқыныстарының бір көрінісі - Пугачев көтерілісі 1773 ж. Жайық жағасында басталған. Бірінші бой көрсету болған күн - 17 қыркүйек. Шаруалар көтерілісі адам айтқысыз қаталдықпен басып-жанышталғаннан кейін, бас бүлікшінің басы Мәскеудегі Қызыл алаң шетінде кесілгеннен кейін Екатерина ІІ осы тақырыпқа толық тыйым салған. Өмірде ондай адам да, сондай көтеріліс те болмағандай етуге тырысқан, басылым бетінде сөз ету былай тұрсын, ауызекі әңгіменің өзінде Пугачевтың есімін атауға рұқсат жоқ еді. Сол кездегі қойылған талап - вечное забвение и глубокое молчание. Патшайым оны айтып қана қоймай, нақты шешім де қабылдаған. Есіліп аққан кең Жайықтың аты құжаттан да, картадан да өшіріліп, өзен ресми түрде Урал деп аталғаны, кейіннен Жайық қалашығының да Уральскіге айналғаны патшайымның қаһарынан еді. Өйткені, Жайықтың аты аталған жерде санаға Пугачев көтерілісі сарт ете қалмай қоймайтын. Зерттеулер бойынша ақын әйгілі қаламгер, ұлы фольклоршы Владимир Иванович Дальдың таныстығын, достығын тым әріден тартып, осы сапарға досының көмегіне сеніп шыққандай етіп көрсетілген. Пушкиннің бұл жүрісі Даль үшін тосын жаңалық еді. Оған Дальдің естелігіндегі: Пушкин прибыл нежданный и нечаянный и остановился в загородном доме у военного губернатора В.А.Перовского деген сөздер дәлел. Арнайы іздеп келмегенімен, Пушкинге Дальдың көп көмегі тиген екен. Пугачев көтерілісін бала күнінде көрген көнекөз қариялар ол кезде Орынборда баршылық болған, Даль солардың талайымен ақынды жолықтырып берген. Бірақ, Пушкинтану ғылымында бұл жөнінде әлі ешқандай дерек жоқ. Сондықтан бұл мәселе туралы әзірге тек жорамал ғана айтуға болады.
А.С. Пушкин атышулы аймақты аралау үшін 1833 жылдың 17-ші тамызында Петербургтан шықты. Ол Москва және көтеріліс жалыны шарпыған Нижний Казань, Симбирск қалалары арқылы жүріп, сол жылдың 18-ші қыркүйегі күні Орынборға келеді.
Ол кезде Орынбор жеті мыңға жуық халқы бар шағын ғана қала болатын. Тұрғындардың тең жарымына жуығы әскери адамдар еді. Айналасы терең ормен қоршалған бұл әскери бекініс орыс мемлекетінің қазақ сахарасымен саяси және сауда қатынастарын жүргізетін стратегиялық қаласы болады. А.С. Пушкин Орынборда қаладағы әскери училищенің директоры К.Д. Артюховтың үйіне келіп түседі. К.Д. Артюховпен ақын Петербургте танысқан. Пушкин Орынборда екі тәулік болады 18 -- 20 қыркүйекте. Осы аз уақыттың ішінде ол қаланың көп жерін армансыз аралап, Пугачев көтерілісі жөніндегі тарихи деректерді жақсы білетін адамдармен, әсіресе қариялармен әңгімелеседі. Ақын осы сапарында Пугачевтың ставкасы болған Берді селосына да барады. Көтерілістің жалыны шарпып өткен басқа да жерлерді ақын қызыға аралайды. Кәрі құлақ көне адамдармен әңгімелесіп, олардан Разин мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz