ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс
Кіріспе 3.5
1 Түркі халықтары әдебиеттерінің типологиялық ұқсастықтары 6.31
1.1 Көне мәдени мұралардағы ортақ сипаттар 6.18
1.2 Шығыс.түркі шайырларының әлемдік әдебиеттегі
орны мен ықпалы
18.31
2 ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс және қазақ.өзбек байланысы 32.55
2.1 Алаш және өзбек әдебиет өкілдері шығармашылық үндестігі 32.47
2.2 Қос халық қаламгерлерінің шығармашылығындағы
көркемдік ізденістер
47.55
Қорытынды 56.57
Пайдаланылған әдебиеттер 58.59
1 Түркі халықтары әдебиеттерінің типологиялық ұқсастықтары 6.31
1.1 Көне мәдени мұралардағы ортақ сипаттар 6.18
1.2 Шығыс.түркі шайырларының әлемдік әдебиеттегі
орны мен ықпалы
18.31
2 ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс және қазақ.өзбек байланысы 32.55
2.1 Алаш және өзбек әдебиет өкілдері шығармашылық үндестігі 32.47
2.2 Қос халық қаламгерлерінің шығармашылығындағы
көркемдік ізденістер
47.55
Қорытынды 56.57
Пайдаланылған әдебиеттер 58.59
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-өзбек әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Уақыт талабына сәйкес туындаған, генетикалық, типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету өте-мөте қажет. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің өзбек ақын-жазушыларымен шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге әкелген құбылыстық сипаттары тектес, тамырлас таным-түсінік, ағымдас ой-сана, концепция тұрғысынан байқалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыс қазақ және өзбек, қаламгерлердің шығармашылықтарын тұтас салыстыра қарастырып, олардың үндестігін, үйлесімін жан-жақты көрсетуге талпынған шағын алғашқы еңбек.
Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиетіміздің тарихында аса бір күрделі кезең – ХХ ғасыр басындағы әдеби процесте қазақ пен басқа түркі ұлыстарының түп, тіл, дін негізіндегі тектес, тамырлас және діни-рухани алмасуларға ерекше көңіл аударылды. Сөйтіп түгел түркіге тән көне мұралар мен қисса-дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастықтарын айқындауға тырыстық.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу обьектісі етіп отырған қазақ және өзбек халықтарының өзара қарым-қатынастары 50- жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қирабаев Ә.Дербісалин, Ә.Жиреншин, Р.Нұрғали, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылармен қатар өзбек ғалымдары А.Алиев, Н.Каримов, И.Ганиев, Т.Турдиев, Х.Болтабоевтар да ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов , Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Тілегенов, Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер әдебиетімен өзара қарым-қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын жазды.
Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы, атап айтқанда, қазақ- өзбек әдеби байланысы арнайы зерттеу нысанасына алынып, А.Алиев, Қ. Сұлтановтардың еңбектеріне арқау болды. Қазақ пен өзбек әдебиеттері туралы және оның типологиялық ұқсастығы жайлы Р.Бердібайдың «Байқалдан Балқанға дейін», «Түбі бір түрік», Ә.Қанафиннің «Түркі халықтарының әдебиеті», Б.Дәрімбеттің «50 мақала», Д.Қамзабекұлы «Алаш және әдебиет», С.Сүтжанның «Қазақ-түркі әдеби байланыстары» т.б. ғалымдардың еңбектерінде және ұжымдық зерттеулерде арнайы сөз болды.
Зерттеу нысаны. Жұмыста ғасырлар тоғысындағы қазақ-қырғыз
Уақыт талабына сәйкес туындаған, генетикалық, типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету өте-мөте қажет. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің өзбек ақын-жазушыларымен шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге әкелген құбылыстық сипаттары тектес, тамырлас таным-түсінік, ағымдас ой-сана, концепция тұрғысынан байқалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыс қазақ және өзбек, қаламгерлердің шығармашылықтарын тұтас салыстыра қарастырып, олардың үндестігін, үйлесімін жан-жақты көрсетуге талпынған шағын алғашқы еңбек.
Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиетіміздің тарихында аса бір күрделі кезең – ХХ ғасыр басындағы әдеби процесте қазақ пен басқа түркі ұлыстарының түп, тіл, дін негізіндегі тектес, тамырлас және діни-рухани алмасуларға ерекше көңіл аударылды. Сөйтіп түгел түркіге тән көне мұралар мен қисса-дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастықтарын айқындауға тырыстық.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу обьектісі етіп отырған қазақ және өзбек халықтарының өзара қарым-қатынастары 50- жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қирабаев Ә.Дербісалин, Ә.Жиреншин, Р.Нұрғали, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылармен қатар өзбек ғалымдары А.Алиев, Н.Каримов, И.Ганиев, Т.Турдиев, Х.Болтабоевтар да ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов , Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Тілегенов, Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер әдебиетімен өзара қарым-қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын жазды.
Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы, атап айтқанда, қазақ- өзбек әдеби байланысы арнайы зерттеу нысанасына алынып, А.Алиев, Қ. Сұлтановтардың еңбектеріне арқау болды. Қазақ пен өзбек әдебиеттері туралы және оның типологиялық ұқсастығы жайлы Р.Бердібайдың «Байқалдан Балқанға дейін», «Түбі бір түрік», Ә.Қанафиннің «Түркі халықтарының әдебиеті», Б.Дәрімбеттің «50 мақала», Д.Қамзабекұлы «Алаш және әдебиет», С.Сүтжанның «Қазақ-түркі әдеби байланыстары» т.б. ғалымдардың еңбектерінде және ұжымдық зерттеулерде арнайы сөз болды.
Зерттеу нысаны. Жұмыста ғасырлар тоғысындағы қазақ-қырғыз
1. Гринцер П.А. Эпохи взаимодействия литератур Востока и Запада. – Москва: Рос. гос. гум. университет, 1997. – 51 с.
2. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч.т. 2. – Москва: Наука, 1963.
3. Бердібай Р. Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ сарындар // Жұлдыз. – №8. – 1993. – Б.186-195
4. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. – Москва: Наука, 1960; Бұрынғы татар әдебиеті. – Қазан, 1963; Об эпосе «Алпамыш». Сборник статей. –Ташкент, 1959; Башқұрт халық эпосы. –Өфі, 1977
5. Барласұлы Т. Сөз атасы – ертегі, Құраннан сыр шертеді//Қазақ әдебиеті. – 6 қазан. – 2000. – №40
6. Қасқабасов С. Түгел түркі толғаған толағай жыр// Қазақ әдебиеті. 21 маусым. – 2006
7. Бердібай Р. Байқалдан Балқанға дейін. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 256 б.
8. Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. – Алматы: Ғылым, 1977. – 88 б.
9. Егеубай А. Құлабыз. –Алматы: Санат, 1999. – 262 б.
10. Нұрғали Р. Сырлы сөз. Әдеби сын, зерттеу. Т.1. – Алматы: Жазушы, 2000. – 400 б.
11. Каримов Н. Узбекская литература начало ХХ века. – Тошкент: А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхоноси нашриёти, 2007. – 286 б.
12. Хади-заде Р. Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости. – Ташкент: Шарк, 2000. – 672 с.
13. Сүтжан С. Алаш және түркі руханияты. – Алматы: ЭКО, 2008. – 326 б.
14. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 474 б.
15. Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1986. 1-том. – 266 б.
16. Шарқ юлдузи. – №8. – 1991. – Б.7-39
17. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 380 б.
18. Каримов Н. Абдулла Авлоний ва Ҳамза //Маърифат. – 11.06.2003
19. Турдыев Ш. Берегите мудрецов. Судьба и смерть М.Бехбуди//«Звезда Востока». – №5. – 1991. – C.83-86
20. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. (Құраст.: Г.Дулатова, С.Иманбаева). 1-том. – Алматы: Мектеп, 2002. –368 б.
21. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 256 б.
22. Торайғыров С. "Алаш ұраны". – Алматы: Жазушы, 2002. – 121 б.
23. Чулпон. Яна олдим созимин. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиет ва санъат нашриети, 1991. – 576 б.
24. Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
25. Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик. – Тошкент: А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхоноси нашриёти, 2007. – 286 б.
26. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
27. Авлоний А. Танланган асарлар (құраст. Б.Қосимов). 2 жилдлик. 1-жилд. –Тошкент: «Маънавият», 2006. – 270 м.
28. Брюсов В. Собрание сочинений в 7-и томах, т.6. – Москва: 1975. –278 стр.
29. Туркестан в начале ХХ век: К истории истоков национальной независимости//Колектив авт.: Р. М. Абдуллаев, С. С. Агзамходжаев, И. А. Алимов и др. – Ташкент: Шарк, 2000. – 672 с.
30. Каримов Н. Абдулла Авлоний ва Ҳамза. //Маърифат. – №6. – 2003. – Б.7-15
31. Елеукенов Ш. Мағжан (Өмірі мен шығармагерлігі) Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. – 384 б.
2. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч.т. 2. – Москва: Наука, 1963.
3. Бердібай Р. Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ сарындар // Жұлдыз. – №8. – 1993. – Б.186-195
4. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. – Москва: Наука, 1960; Бұрынғы татар әдебиеті. – Қазан, 1963; Об эпосе «Алпамыш». Сборник статей. –Ташкент, 1959; Башқұрт халық эпосы. –Өфі, 1977
5. Барласұлы Т. Сөз атасы – ертегі, Құраннан сыр шертеді//Қазақ әдебиеті. – 6 қазан. – 2000. – №40
6. Қасқабасов С. Түгел түркі толғаған толағай жыр// Қазақ әдебиеті. 21 маусым. – 2006
7. Бердібай Р. Байқалдан Балқанға дейін. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 256 б.
8. Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. – Алматы: Ғылым, 1977. – 88 б.
9. Егеубай А. Құлабыз. –Алматы: Санат, 1999. – 262 б.
10. Нұрғали Р. Сырлы сөз. Әдеби сын, зерттеу. Т.1. – Алматы: Жазушы, 2000. – 400 б.
11. Каримов Н. Узбекская литература начало ХХ века. – Тошкент: А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхоноси нашриёти, 2007. – 286 б.
12. Хади-заде Р. Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости. – Ташкент: Шарк, 2000. – 672 с.
13. Сүтжан С. Алаш және түркі руханияты. – Алматы: ЭКО, 2008. – 326 б.
14. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 474 б.
15. Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1986. 1-том. – 266 б.
16. Шарқ юлдузи. – №8. – 1991. – Б.7-39
17. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 380 б.
18. Каримов Н. Абдулла Авлоний ва Ҳамза //Маърифат. – 11.06.2003
19. Турдыев Ш. Берегите мудрецов. Судьба и смерть М.Бехбуди//«Звезда Востока». – №5. – 1991. – C.83-86
20. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. (Құраст.: Г.Дулатова, С.Иманбаева). 1-том. – Алматы: Мектеп, 2002. –368 б.
21. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 256 б.
22. Торайғыров С. "Алаш ұраны". – Алматы: Жазушы, 2002. – 121 б.
23. Чулпон. Яна олдим созимин. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиет ва санъат нашриети, 1991. – 576 б.
24. Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
25. Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик. – Тошкент: А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхоноси нашриёти, 2007. – 286 б.
26. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
27. Авлоний А. Танланган асарлар (құраст. Б.Қосимов). 2 жилдлик. 1-жилд. –Тошкент: «Маънавият», 2006. – 270 м.
28. Брюсов В. Собрание сочинений в 7-и томах, т.6. – Москва: 1975. –278 стр.
29. Туркестан в начале ХХ век: К истории истоков национальной независимости//Колектив авт.: Р. М. Абдуллаев, С. С. Агзамходжаев, И. А. Алимов и др. – Ташкент: Шарк, 2000. – 672 с.
30. Каримов Н. Абдулла Авлоний ва Ҳамза. //Маърифат. – №6. – 2003. – Б.7-15
31. Елеукенов Ш. Мағжан (Өмірі мен шығармагерлігі) Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. – 384 б.
Мазмұны
Кіріспе 3-5
1 Түркі халықтары әдебиеттерінің типологиялық ұқсастықтары 6-31
1.1 Көне мәдени мұралардағы ортақ сипаттар 6-18
1.2 Шығыс-түркі шайырларының әлемдік әдебиеттегі
орны мен ықпалы 18-31
2 ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс және қазақ-өзбек байланысы 32-55
2.1 Алаш және өзбек әдебиет өкілдері шығармашылық үндестігі 32-47
2.2 Қос халық қаламгерлерінің шығармашылығындағы
көркемдік ізденістер 47-55
Қорытынды 56-57
Пайдаланылған әдебиеттер 58-59
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көркем өнер қайраткерлерінің
шығармашылықтарын қазақ-өзбек әдеби байланыстары негізінде тұтас алып
қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы.
Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-
түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға
беруімен шектелді.
Уақыт талабына сәйкес туындаған, генетикалық, типологиялық үндестіктер
мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық
ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету өте-мөте
қажет. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің өзбек ақын-жазушыларымен
шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге
әкелген құбылыстық сипаттары тектес, тамырлас таным-түсінік, ағымдас ой-
сана, концепция тұрғысынан байқалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыс қазақ және өзбек,
қаламгерлердің шығармашылықтарын тұтас салыстыра қарастырып, олардың
үндестігін, үйлесімін жан-жақты көрсетуге талпынған шағын алғашқы еңбек.
Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиетіміздің тарихында аса бір күрделі
кезең – ХХ ғасыр басындағы әдеби процесте қазақ пен басқа түркі ұлыстарының
түп, тіл, дін негізіндегі тектес, тамырлас және діни-рухани алмасуларға
ерекше көңіл аударылды. Сөйтіп түгел түркіге тән көне мұралар мен қисса-
дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастықтарын айқындауға
тырыстық.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу обьектісі етіп отырған қазақ және
өзбек халықтарының өзара қарым-қатынастары 50- жылдардан бері біршама сөз
болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев,
Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қирабаев Ә.Дербісалин,
Ә.Жиреншин, Р.Нұрғали, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды
белгілі әдебиетші ғалым, сыншылармен қатар өзбек ғалымдары А.Алиев,
Н.Каримов, И.Ганиев, Т.Турдиев, Х.Болтабоевтар да ой толғап, қалам тербеді.
Сондай-ақ, Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов , Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Тілегенов,
Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер
әдебиетімен өзара қарым-қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография
тарауларын жазды.
Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы,
атап айтқанда, қазақ- өзбек әдеби байланысы арнайы зерттеу нысанасына
алынып, А.Алиев, Қ. Сұлтановтардың еңбектеріне арқау болды. Қазақ пен өзбек
әдебиеттері туралы және оның типологиялық ұқсастығы жайлы Р.Бердібайдың
Байқалдан Балқанға дейін, Түбі бір түрік, Ә.Қанафиннің Түркі
халықтарының әдебиеті, Б.Дәрімбеттің 50 мақала, Д.Қамзабекұлы Алаш және
әдебиет, С.Сүтжанның Қазақ-түркі әдеби байланыстары т.б. ғалымдардың
еңбектерінде және ұжымдық зерттеулерде арнайы сөз болды.
Зерттеу нысаны. Жұмыста ғасырлар тоғысындағы қазақ-қырғыз
қаламгерлерінің шығармалары зерттеу обьектісінің нысанына айналды және
ақтаңдақ әдебиет өкілдерінің мұралары көтерілген мәселелерге сәйкес
игерілді. Сонымен қатар, типологиялық салыстырулар жүргізу арқасында қазақ,
өзбек ақындарының (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев пен М.Бехбуди, А.Фитрат, А.Авлони, А.Чолпан) туындылары түпнұсқа
түрінде әрі дәйектеме ретінде берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХХ ғасыр
басындағы қазақ және өзбек халықтары әдебиеттері байланыстарының дамуын,
бағыт-бағдарларын айқындау және алмасу тұрғысында байқалған жекелеген
қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал көріністерін бағамдау, сөйтіп
төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау.
Осы мақсатты орындау барысында мына төмендегідей міндеттерді шешуге
талпыныстар жасалды:
▪ түгел түркі әдебиеттеріне тән генетикалық, типологиялық және
аймақтық ұқсастықтарды ашып көрсету;
▪ өткен ғасыр басындағы қос халықтың қоғам қайраткерлерінің өзара
әдеби-мәдени қарым-қатынастарын айқындау;
▪ қазақ, өзбек басылымдарына ортақ бағыт-бағдарды анықтау;
▪ жәдитшілдік, түрікшілдік негізде жазылған шығармалардың сюжеттік,
идеялық сарындастығын бажайлау;
▪ жекелеген туысқан халық қаламгерлерінің өзара ықпал-әсер көрістерін
дәйіктеу;
▪ қазақ, өзбек (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев пен М.Бехбуди, А.Фитрат, А.Авлони, А.Чолпан) ақын-
жазушыларының шығармашылық үндестіктері мен көркемдік-эстетикалық
ерекшеліктерін пайымдау.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жұмысты әзірлеу барысында тарихи-типологиялық
және салыстырмалы-компаравистикалық әдістер пайдаланылды. Қазақ және өзбек
ақындарының (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев пен М.Бехбуди, А.Фитрат, А.Авлони, А.Чолпан шығармашылықтары
негізінде) шығармашылығындағы ұқсастықтар мен өзіндік ерекшеліктер
салыстырыла қарастырылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік негізі. Ғылыми жұмысқа арқау
болған мәселелерді зерттеу барысында әдебиеттану ғылымындағы теориялық,
әдіснамалық тұжырымдар мен көзқарастар, ғылыми ұстанымдар негізге алынды.
Дипломдық жұмыста А.Байтұрсынұлы, Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, Р.Бердібай,
Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметұлы, Т.Жұртбай, Ө.Әбдиманұлы,
Б.Дәрімбет, Д.Қамзабекұлы, Ж.Смағұлов, С.Сүтжанов т.б. отандық ғалымдар
еңбектері мен ұжымдық зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-теориялық мәні. Зерттеу нәтижесін ХХ ғасырдың
алғашқы ширегіндегі қазақ әдебиеті тарихына арналған оқулықты толықтыруда
пайдалануға болады. Ғылыми жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытындыларды
ЖОО қазақ әдебиеті бойынша жүргізілетін арнайы курстар мен семинарларға
қажетті қосымша оқу құралы ретінде ұсынуға болады.
Жұмыс құрылымының жобасы. Жұмыс кіріспе, қорытындыдан басқа іштей
тараушаларға жіктелген екі үлкен тараудан тұрады. Еңбектің соңында
әдебиеттер тізімі көрсетіледі.
1. Түркі халықтары әдебиеттерінің типологиялық ұқсастықтары
1. Көне мәдени мұралардағы ортақ сипаттар
Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары б.з.д. ҮІІ ғасырдан бастап,
Алтын Орда империясы құлап, ХҮ ғасырдан бастап түрік халықтары көп
хандықтарға бөлініп, әр халықтың ұлттық әдебиеті дербес даму жолына түскен
кезеңге дейінгі тарихи мерзімді қамтиды. Өйткені осы уақытта өмір сүрген
түрік халықтары бірыңғай рухани тұтастықта тұрды.
Бірыңғай рухани тұтастықта тұрған түрік халықтары ХҮ ғасырдан бастап
ішкі қайшылықтар мен сыртқа отаршыл күштердің қыспағымен тарыдай шашылып
бөлшектеніп кетті. Бұрындары бәрін бауырға тартып, рухани жағынан біртұтас
танымдығы көзқарасқа қозғау түсіп, әр халық тарихи және саяси - әлеуметтік
жағдайға бейімделіп, тар шеңберіндегі өз ұлтының өмір сүру салтына қарай
әдебиеттері де дербес ұлттық бағытты ұстанып өзіндік ерекшелігі бар даму
жолына түсті. Енді бұрынғыдай ортақ мұраға ие түркілік әдебиет те
бөлшектеніп қазақ, өзбек, қырғыз, түрік, әзірбайжан, татар, қарақалпақ,
т.б. ұлттық әдебиеттер пайда бола бастады.
ХҮ ғасырға дейінгі өмір кешкен түрік мемлекеттері (сақ, ғұн, түрік
қағанаты т.б.) әр түрлі мемлекеттік саяси - әлеуметтік құрылымда болса да,
оларға тән ортақ белгі рухани тұтастық мызғымай берік болып келді. Міне,
осы ұзақ мерзім ішінде қалыптасқан рухани тұтастық заманында жазылып, бізге
жеткен әдеби аңыздар, жазба дерек ескерткіштері мен Әл – Фараби, Ж.
Баласағұни, М. Қашқари шығармалары мен Алтын Орда кезінде жазылған қисса
дастандар бөліп жаруға келмейтін рухани тұтастықты қалыптастырады. Осындай
тарихи ерекшелікті ескере отырып, бұл дәуір әдебиеті мен рухани қазына
көдерін бүгінгі бүкіл түрік халықтарына тән ортақ әдебиет ретінде
қарастырамыз.
Түркі халықтарының ұлттық санасы жанданып, өткенге көңіл бөліп көне
мұраны шет жағалап болса да ғылыми тұрғыдан қарап танып білуге ұмтылу
әрекеті 60-жылдардан бергі тұста белгі бере бастады. Міне, осы кезде кейбір
түрік ғалымдары осы ортақ мұраны өздеріне қарай бейімдеп тартуға тырысты.
Орхон жазу ескерткіштері мен Қараханидтер заманындағы әдеби туындылары
өзбек, ұйғыр, қырғыз, татар, әзірбайжан әдебиеті тарихына ендіріп, өзіне
қарай меншіктей бастаған кезде ғалымдарымыз Әл-Фарабиді, Яссауиді қазақ
әдебиеті арнасында қаратып, талас пікір туа бастағаны да рас. Бірақ бұлар
әдеби ортақ мұраны әрқайсысы өзіне қарай тартқылап, бір халықтың өкілі
етуге тырысқанда, оның туып өскен атамекеніне де қарамай өзіндік мұра етіп,
өзара таласып жатысты. Мұндай талас пікір яғни кейінгі кезеңде басталып, 70
жылдар ішінде өршіп, күшейе түсті. Бірақ өткендегі әдеби мұра мен оның жеке
өкілдері әркім өзіне қарай икемдеп танытудан гөрі оларды бүгінгі түркі
халықтарының орталық мұрасы ретінде қарай таныту қажет деген деген ғылыми
негіздегі пікірлер де айтылып жатты.
Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ Ғылыми Орталығының Түркология ҒЗИ бастауымен
2002 жылы Түркістан қаласында халықаралық теориялық ғылыми семинар – кеңес
ұйымдастырып, әр республикадан шақырылған ғылымдар өзара пікір алысты. Күн
тәртібінде қойылған мәселе – Түркі халықтар әдебиеті тарихын дәуірлеудің
жайы болатын-ды. Ғылымдар бір ауыздан ХҮ ғасырға дейінгі түрік халықтарына
тән бірыңғай рухани тұтастықты негізге ала отырып, оларды барлық түркі
халықтарына ортақ мұра ретінде танып білуге, енді оларды осы тұрғыдан
насихаттап танытуға бақталасты.
Міне, осы көзқарасты яғни ғылыми негізде танып білуге ұмтылудан
ертедегі әдеби мұраны бүкіл түркі халықтарына ортақ мұра ретінде танып
қарап танытуды әрі болашақта жоғары оқу орындарындағы барлық факультеттерде
арнайы пән ретінде өтілетін Түркі халықтар әдебиеті тарихы оқулығына
ендіріп, түрік халықтары жас әулиетінің санасына сіңдірудің мән-мағынасы
зор болмақ. Өйткені бұл ғылыми таным келешекте, бүгінде шашылып кеткен
түркі халықтарын бір-біріне жақындата түсетін, керек болса келешекте оларды
бірыңғай рухани тұтастыққа бастан қалыптастыратын күшке айналмақ.
Қай ұлттың әдебиеті болмасын, өз алдына жеке дара дербес дами алмасы
мәлім. Ол басқа халықтар әдебиеттерімен алмасу, әсер ету процестері
арқасында ғана өсіп өркендемек. Ұлттық әдебиеттің дамуындағы алғы
шарттардың бірі ретінде оның басқа халық әдебиетімен байланысын, өзара
қарым-қатынасқа түсуін, атайтынымыз да сондықтан.
Қазақ пен Шығыстың басқа халықтарының арасындағы мәдени, әдеби
байланыстардың тамыры тым тереңде жатқандығы аян. Осы тамырластықтың
төркінін түптің, тілдің, діннің бірлігінен іздеген жөн. Осы үш бірлік
Шығыс, оның ішінде түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауына
негізгі тірек болды және болып та келеді. Соның негізінде көне замандардан
бастап шығыс-түркі елдері бір-бірімен қызу қарым-қатынаста бола отырып,
ортақтаса әлем халқы рухани нәр алар талай тамаша дүниелерді өмірге әкелді.
Қазақ әдебиетінің дамуына елеулі әсер еткен бүкіл әлем жұртшылығына
кеңінен мәлім Мың бір түн, Шахнама, Кәлила мен Димна, Ләйлі-Мәжнүн,
Жүсіп-Зылиха, Тахир-Зухра, Хұсрау-Шырын және т.б. дастан, хикая
іспеттес туындылар бұған толық дәлел. Нақтылай айтқанда, төл перзенттеріміз
халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне етене жақын, таным-түсінігіне лайық үлгілі
туындыларды біреулері сол қалпында өзгеріссіз, енді біреулері аздап өңдеп,
қырлап, көркем тілмен кестелеп берді. Соның арқасында, яғни шығыстық
дәстүрлер мен өлең өрнегі, бояу-нақышы негізінде төл сөз өнеріміздің
көкжиегі көркейді.
Әрине, әр алуан халықтардың мәдени қарым-қатынасында сол елдердің
ғұламалары мен сөз зергерлерінің атқарар рөлі ерекше. Халық пен халықта
жақындататын ұлт ұлдары мен ой алыптары.
Осы орайда, алдымен әлемге әйгілі Шығыстың шамшырақтары атанған
Рудаки, Фирдауси, Руми, Қожа Хафиз, Омар Һаям, Сағди, Жәми, Маржани, Абай
секілді алып таланттар ілігеді. Шығыстанушы ғалым В.В.Бартольдтың айтуынша,
Фирдаусидің еңбегі Шығыс халықтары арасына VІ-VІІ ғасырларда-ақ кеңінен
тарап мәлім болған. Және Шахнамадағы негізгі мотив, идея парсы жұртының
ерлігін, елдігін паш ету болса, оның ұлттық сана-сезімге ықпалы шығыс-түркі
ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығына үлгі ретінде ұсынылды. Ал, Рудаки, Руми,
Сағди, Хаям, Хафиз, Жәми шығармаларының ХІХ ғасырдан бастап әлем
халықтарының тілдеріне, әсіресе, неміс, орыс, ағылшын, француз тілдеріне
аударылуы олардың есімдерін әйгілеп, атақ-даңқын аспандатты.
Сондай-ақ, Шығыс шайырларының кейбірі көздерінің тірісінде-ақ үлкен
беделге ие болғаны тарихтан белгілі. Атақты Меснауи кітабының авторы шейх
әрі сопы ақын Жәлеладдин Румидің беделді болғаны соншалықты оны жерлеуге
шет жерлерден арнайы келген басқа дін өкілдері де қатысқан. Олар теңсесі
жоқ үздік туындылар беріп, тек Шығысты ғана емес, Батысты да мойын
ұсындырды. Және Батыс пен Шығыстың рухани алмасу жасауына көпір іспетті
еңбек етті. Екі алып құрлықтың алмасу процесі қай деңгейді және қайсынікі
басым екені туралы пікірлер тоғысы бір байламға келген секілді. Ол байлам –
Шығыстың Батысқа еткен әсері басым деген ой. Оған – ауызын айға білеген
айтулы ғалымдар – Е.Бертельс, В.Бартольд, Л.Гумилев, В.Жирмунский,
Н.Конрад, И.С.Брагинский, И.В.Стеблева, И.М.Фильштинский, М.Т.Степанянц,
П.А.Гринцер т.б. еңбектері толық дәлел бола алады.
Олардың пікірінше, Батыстың Шығысқа ой-пікір, идея тұрғысынан қарыздар
екендігі еуропалық санада бар нәрсе. Атақты грек тарихшы, философтарының
(Геродот, Пифагор, Платон, Сократ, т.б.) парсы ғұламаларынан үйреніп,
білім, ғылым түзегені рас. Сондай-ақ, Жаңа ғасырда көне Шығыстан гректер
мен римдіктер арқылы ортағасырлық Еуропаға ұласқан мәдениет жалғастығы
концепциясы қалыптасты. Тіпті Гегельдің өзі Шығыстың дерек көздерін әлем
тарихының бастауы ретінде қабылдады. Ақырында неміс романтиктері адамзат
ақыл-ойының, діні мен өнерінің бесігі – Шығыс деген түсінікті түбегейлі
нықтады.
Ғалым П.А.Гринцер Шығыс пен Батыс арасындағы ортағасырлық мәдени
байланыстар жөніндегі өз ойын былай деп жалғастырады: Вместе с монголами и
арабами, а отчасти и помимо них, в Еуропу мигрировали многие сказочные
сюжеты, которые можно обнаружить и в европейском фольклоре в целом, и в
немецких шванках и французских фабльо, и произведениях Сакса, Боккаччо,
Чосера, Маргариты Наварской, Сервантеса, Шекспира, Лесажа и др. [1, 23]
Бұл – шығыс-түркі мәдениеті мен өнерінің Еуропа халықтарына, басқа да
халықтарға тигізген әсері жөнінде айтқан батыл да дұрыс тұжырым. Бүгінде,
Батыс елдерінде еуроцентризм идеясы өрістеп, үстемдік құрып тұрғанда,
мұндай пікірлердің қажеттілігі өте зор.
Шынтуайтқа келгенде, шығыс-түркі өнері мен мәдениетінің тарихы
мыңдаған жылдарды құрайды. Әлем мойындаған әл-Фараби, әл-Бируни, әл-
Ферғани, әл-Хорезми, Ұлықбек сынды даналарды дүниеге әкелген түркі жұртының
жазу-сызуы, ғылымы мен мәдениеті еуропалықтардан көп бұрын пайда болғаны,
тарих қойнауында терең із қалдырғаны – ғылыми айналымға түсіп дәлелденген
нәрсе.
Жоғарыда аты аталған ғалымның (П.А.Гринцер) ойын жалғастыратын болсақ,
шығыс ертегі, аңызынан, қисса-хикаятынан тараған көшпелі сюжеттердің біразы
қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түрікпен фольклорына арқау болды. Көне
дәуірден бері шығыс жерін мекендеген түркі ұлыстарының ортақ ауыз әдебиеті
нұсқалары мен асыл мұралары жетіп артылады. Кейде бөлініп, кейде бірігіп
ұзақ ғұмыр кешкен түркі тайпаларының тұтасып, үлкен мемлекет құрған тұсында
бүгінгі көне жәдігерлер олардың елдік, ерлік рухын көтеруге ерекше ықпал
еткені көрінеді. Түркі жұртына ортақ қай фольклор туындысы мен әдеби
ескерткішті алсаңыз, олардың өн бойынан отаншылдық, адамгершілік
қасиеттерді аңдайсыз. Осындай асыл қасиеттер дарыған түркі түлектері
Алтайдан Дунайға дейінгі ел даланы еркін жайлады.
Бұл ретте зерттеу объектісі аумағынан ауытқымай, түркі халықтары-ның
рухани алмасулары туралы ой сабақтасақ болады. Жалпы, шығыс-түркі
халықтарының өзара жақындығына олардың көршілес қоныстануы ғана себепші
емес. Сондай-ақ олардың әлеуметтік өмір салты мен әдет-ғұрыпына түрлері мен
мәдени тұрғыдағы ортақ сипаттар да қатты ықпал етті. Ал, түркі тұтастығы
мен бірлігіне қазақ, татар, түрік, әзірбайжан, башқұрт, өзбек, қырғыз,
түрікмен және т.б. ел-жұрттың фольклор үлгілері мен көне мәдени-әдеби
мұралары, тарихи деректері мен архив құжаттары нақты дәлел бола алады.
Түркі ұлыстарының терең тамырластықтан тарайтын мәдени, оның ішінде
әдеби байланыстары Қожанасыр, Жиренше шешен, Алдар көселерге қатысты аңыз-
әңгімелер мен Алпамыс, Қобыланды, Көроғлы, т.б. батырлар жырларында,
Қозы Көрпеш – Баян сұлу эпикалық дастандары көрініс табуы ол нұсқалардың
бастау көзі бір екендігін айқындайды. Түгел түркіге тиесілі мәдени мұралар
– Орхон-Енисей жазбалары, Құдадғу біліг, Дивани лұғат-ат түрік, Дивани
Хикмет, Кодекс куманикус, тағы басқалары біздің ұлттардың жақындығын,
тектестігін білдіретіндігі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Бұған
көрнекті түркітанушы ғалымдар – В.Бартольд, В.Радлов, С.Малов, Ш.Уәлиханов,
Ә.Диваев, Н.Баскаков, А.Кононов, А.Щербак, Х.Көрұғлы, Г.Араслы [2] тағы
басқалардың еңбектері дәлел болмақ. Мәселен, түрколог ғалым Н.А.Баскаков
түркі ұлыстарын тілдік ұқсастығы мен өзгешелігіне орай топтастырып жіктеді.
Ал, В.Радлов, С.Малов, А.Щербак, В.Жирмунский, Х.Көрұғлы, Г.Араслы, Ә.
Марғұлан сынды ғалымдар ауыз әдебиеті нұсқаларында жиі ұшырасатын түркі
халықтарының туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр сәйкестігіне орай
көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастықты типологиялық жақындықтың бір түрі
деп қарастырды.
Осы тұрғыда, ғалым Р.Бердібай мынандай ой түйіндейді: Ауыз әдебиеті
шығармаларының түбірлестігі мен туыстығын кез келген үстірт ұқсастық
белгілемейді, сәйкестіктер заңдылығын ашу үшін күрделі де салдарлы
принциптер қажет болады. Сондай себептер мен сипаттарды ескере келіп,
фольклортану ғылымы типологиялық жақындықтың үш түрін екшеп көрсетеді. Олар
– тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени және тарихи-типоло-гиялық үндестіктер
мен сарындастықтар [3, 54]. Ғалым түркі халықтарына ортақ әдеби
ескерткіштер мен көне мұраларды дәйек етеді.
Шынында да, қарақалпақ, қырғыз, ноғай, башқұрт, өзбек, татар,
түрікпен, әзірбайжан, т.б. халықтардың фольклор үлгілерінің қазақ халқының
ауыз әдебиеті нұсқаларымен ұқсастықтары бары айтылып та, жазылып та жүр.
Олардың ортақтығы, бірлестігі туындылардың мазмұны мен композициялық
құрылысынан, кейіпкерлер бейнесінен айқын аңғарылады. Мысалы, қазақтың
Алпамыс жыры қарақалпақ, башқұрт, татар, өзбектер арасында кеңінен
таралған Алпамыс туралы ертегілер мен аңыздарды еске түсіреді.
Түркі халықтарының фольклорындағы мұндай ұқсастықтарды эпос әлемінде
ғана емес, басқа ауыз әдебиеті үлгілерінен де кездестіреміз. Туысқан
елдердің сонау ерте замандарда бірігіп жасаған ертегі-аңыздар, тұрмыс-салт
жырлары, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаштар бір-бірімен өте ұқсас болып
келеді. Мұндай ұқсастықтардың себебін зерттеушілер сол халықтардың
өткендегі тарихи тұрмысының бірлігінен деп біледі. Сөйтіп, идеялық мазмұны,
көркемдік формасы жағынан жақын фольклорлық шығармалар бір негізден
тарағандығын дәлелдейді [4, 67].
Өз тарапымыздан біздің оған қосарымыз мынау. Бажайлап қарасақ, ауыз
әдебиеті үлгілері діни таным-түсініктен бастау алады. Өйткені фольклор
туындылары азамат тарихының ерте кезеңінде дүниеге келіп, мистикалық ойлау
жүйесі басым тұста қалыптасты. Сондықтан да болар, шығыс-түркі фольклорының
нұсқалары – ертегілер, мақал-мәтелдер, қисса-хикаялар, аңыз-әңгімелер, т.б.
Құран мен Хадиске иек артатыны анық. Бұл жөнінде дінтанушы Темірлан
Барласұлы былай деп пікір қосақтайды: Мұхаммедке (с.ғ.с.) дейінгі келген
Пайғамбарлардың халықты Құдайға шақырып айтқан уағыз-насихат сөздері
жиналып келіп, аңыз-әңгімелерге, қарапайым ертегілерге тоғысады, бір жағы
келіп Құранға ұласады. Өмірде тек рухани дүниелер (ертегі, мақал-мәтел,
қисса-хикаялар, халық әндері, жыр, күй, т.б.) ғана өміршең болады, ал
қалған дүниенің барлығы да өшіп, уақыт өтуінен жоғалып отырады. Себебі
рухани дүниелер рухтан туындайды, ал барлық рухтың қалауы біреу ғана, ол –
Алланың дидары. Барлық рухтардың қалауы бір болғандықтан ол жүрекке
сақталып, кейінгілерге беріліп отырады. Халық әндері мен жыр-қиссалардың
ұмытылмай ұзақ ғұмыр сүретіні осыған байланысты [5, 42].
Шынында да, фольклор жанрының бірі – ертегінің қайсы бірін алып
қарасақ та, оның астарында қиялмен қоса қисынды мағына, жасырын сыр бар.
Жеті қабат жер мен көкті түгел кезуші кейіпкерлері бар Ер Төстік, Күн
астындағы Күнекей қыз, Ай астындағы Айбарша сұлу, Қырық қарақшы т.с.с.
ертегілерде аспан шырақтарының қозғалысы, шығуы, батуы, т.б. қасиеттері
жұмбақталып берілген.
Осы секілді фольклор жанрларының рухани мазмұнын жете ұғынып, терең
түсіну үшін Құран аят, сүрелеріне жүгінеріміз рас. Сонымен қатар, түгел
түркіге тән фольклорлық туындылар біздің ата-бабаларымыздың шығу тегі,
тарихи жолымен де астасып жатқанын аңғарамыз.
Бұл ретте, фольклоршы ғалым С.Қасқабасовтың түркі халықтарына ортақ
көне жәдігерлер туралы ой-пікірі барынша шынайы. Егер Алпамыс әр түрлі
атаумен және әр алуан көлемде қазақта, өзбекте, башқұртта, қырғызда,
алтайлықтарда болса, Қорқыт туралы әңгіме-жырау қазақта, башқұртта,
түрікпенде, әзірбайжанда, түрікте бар. Ал, Қозы Көрпеш-Баян сұлудың
нұсқалары қазақта, башқұртта, татарда, алтайлықтарда, телеуіттер-де,
ұйғырларда сақталған. Осыншама халықта бір жырдың болуы, әрине, тегін емес.
Алпамыс та, Қорқыт та, Қозы Көрпеш те ең алғаш сол баяғы түркі
елдерінің бірлігі тұсында, әлбетте, осы күнгі қалпында емес, шағын аңыздама
түрінде пайда болғаны анық деп ойлаймыз, - дей келіп, аталмыш ғалым өз
ойын былайша түйіндейді: Демек, Түркі қағанаты ресми айтып жүрген VІ
ғасырдан көп бұрын құрылған да, он шақты ғасыр өмір сүрген деп айта аламыз.
Ендеше, осы күнгі түркілердің өз атауымен атап құрған мемлекеті осыдан 2
мың жыл бұрын пайда болғаны дау туғызбаса керек [6, 4-5]
Сайып келгенде, түркі халықтарының көне заманнан бері бірігіп жасаған
сөз өнері мен әдеби қазынасында ұқсастық, ортақтық басым екені шын.
Қазақтың эпостық жыры Қырымның қырық батыры құрылымы жағынан қырғыздың
Манас эпосына ұқсайды. Тілі, тұрмыс-тіршілігі, мекен-жайы көршілес, жақын
болғандықтан, туысқан халықтар ауыз әдебиетінің басқа жанрлары да өзара
сарындас. Мысалы, Өнерді үйрен, үйрен де жирен, Ел қазынасы – ескі сөз,
ер шырағы – екі көз, Ат арыса – тулақ, ер арыса – аруақ, Айырылған ел
азар, қосылған ел озар деген мақал-мәтелдердің мәтіні, негізгі идеясы
үндес, өзектес болып келеді.
Тұрмыс-тірлігі мен тарихы бір-біріне ұқсас әрі көршілес шығыс
халықтарының өзара тығыз байланыс жасауы заңды. Олардың шығу тегінің, сенер
дінінің бір болуы тарихы мен тағдырларын үйлестіріп, тілін жақындастырды.
Шығыс елдері бір-бірімен қызу қарым-қатынаста бола отырып, ортақтаса әлем
халқы рухани нәр алар талай тамаша дүниелер әкелді.
Қазақ пен шығыстың басқа халықтарының арасындағы мәдени, әдеби
байланыстардың тамыры тым тереңде жатқандығы әлемге аян. Осы тамырластықтың
төркінін түптің, тілдің, діннің бірлігінен іздеген жөн. Осы үш бірлік
шығыс, оның ішінде түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауына
негізгі тірек болды және болып та келеді.
Қазақ әдебиетінің, ең алдымен, бүкіл әлем жұртшылығы тамсана оқитын
Мың бір түн, Шахнама, Ләйлі-Мәжнүн, Жүсіп-Зылиха, Тахир-Зухра,
Кәлила мен Димна, Хұсрау-Шырын және т.б. дастан, хикая іспеттес
туындылар бұған толық дәлел. Әрине, халықтар қарым-қатынасында сол елдердің
ғұламалары мен сөз зергерлерінің атқарар ролі ерекше. Өйткені халық пен
халықты жақындататын ұлт ұлдары мен ой алыптары екені рас.
Осы орайда алдымен, әлемге әйгілі Шығыстың шамшырақтары атанған
Рудаки, Фирдауси, Руми, Хафиз, Омар Һаям, Сағди, Жәми, Маржани, Абай
секілді алыптар мен таланттар ауызға ілігеді. Мәселен, шығыстанушы ғалым
В.В. Бартольдтің айтуынша, Фердаусидің еңбегі шығыс халықтары арасына VІ-
VІІ ғасырларда кеңінен тарап мәлім болған. Және Шахнамадағы негізгі
мотив, идея-парсы жұртының ерлігін, елдігін паш ету болса, оның ұлттық сана-
сезімге ықпалы шығыс-түркі ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығына үлгі ретінде
ұсынылды. Ал, Рудаки, Руми, Сағди, Хаям, Хафиз, Жәми шығармаларының ХІХ
ғасырдан бастап әлем халықтарының тілдеріне, әсіресе, неміс, орыс, ағылшын,
француз тілдеріне аударылуы олардың есімдерін әйгілеп, атақ-даңқын
аспандатты. Сондай-ақ, шығыс шайырларының кейбірі көздерінің тірісінде-ақ
үлкен беделге ие болғаны тарихтан белгілі. Атақты Меснауи кітабының
авторы шейх әрі сопы ақын Жәлеладдин Румидің беделді болғаны соншалықты,
оны жерлеуге шет жерлерден арнайы келген басқа дін өкілдері де қатысқан.
Әлбетте, шығыс халықтарының өзара рухани алмасулары біркелкі дамыған
жоқ. Оған әртүрлі тарихи-әлеуметтік жағдайлар, алмағайып, қиын-қыстау
кезеңдер біршама әсер етті. Атап айтқанда, 13-15 ғасырлар аралығындағы
Шыңғыс хан, Ақсақ Темір бастаған жойқын жорық, қырғын соғыстар зардабы
рухани құндылықтардың кеңінен таралуына көп кесірін тигізді. Ал одан
кейінгі дәуірлердегі жоңғар-қазақ арасындағы қырғи-қабақ қақтығыс-
тартыстардың әсерінен белгілі бір жағдайда терең тамырластықтан таралатын
асыл арналар желісі тоқырап, қазақ-шығыс, қазақ-түркі әдеби байланыстарына
біршама бөгет жасалды.
Ал, шығыс, оның ішінде түркі халықтары әдебиеттеріндегі ұқсас
типологиялық құбылыстарды қарастыруда өзара байланыстар арнасын арнайы сөз
еткен жөн. Түркі халықтарының әдебиеттерінде жиі кездесетін тамырластық пен
аймақтық алмасулар өзара ұласу, жалғасу арқылы жүрді. Бір ескеретін жайт-
сөз өнерінің екі түрлі қарым-қатынасы (жалпы типология мен өзара
жалғасулар) тығыз диалектикалық бірлікте болады, яғни байланыстар міндетті
түрде әдеби дамудың жалпы заңдылықтарына негізделеді. Олар типологияны
толықтырады, дамытады, ал өзара ортақ типологиялық қатарда болу олардың
байланыстарын жеңілдетеді.
Әдебиеттердің жанаса жалғасуы (контакты литератур) – көпқырлы әдеби-
тарихи әрі көркемдік-эстетикалық құбылыс. Олар өзара қарым-қатынастың түрлі
фактілерін қамтиды. Бірқатар әдебиеттердің жалғасты байланыстары тектік
тамырластық (генетикалық) түрінде жүреді және ол сан ғасырларға созылады.
Бұл ретте, қазақ пен басқа түркі халықтары әдебиеттерінің терең
тамырластықтан тарайтын генетикалық байланыстары ойға оралады.
Зерделей қарасақ, түркі тектес халықтардың әдебиеттеріндегі ежелгі
дәуір мен орта ғасырлық мұра үлгілері бәріне біркелкі тарамады және ол
мұралардың сақталу жайлары да әртүрлі болды. Нақтылай айтқанда, түркі
халықтарының бірінде бар жыр, дастан, хикая екіншісінде кездесе бермейді.
Не болмаса, ол әдеби мұралардың әр ұлтта әртүрлі варианты болуы жиі
ұшырасады. Бұл әрине, әр ұлттың тарихи даму жолына, әлеуметтік жағдайына,
соған орай туындайтын сұранысы мен қабылдау ерекшелігіне байланысты.
Қазақ және басқа түркі халықтарының туыстық шынайы қарым-қатынасының
негізі сонау көне ғасырлар қойнауынан бастау алады десек, бұған олардың
шыққан тегінің, тілінің, дінінің бір болуы әрі көршілес қоныстануы басты
себеп болды. Ал бұл елдердің ХІХ ғасырдан бастап бір мемлекет, яғни, Ресей
империясының құрамында өмір сүруі терең тамырластықты нығайтып, түркі
халықтарынң туыстық қарым-қатынасы мен рухани байланысын одан әрі
жақындастыра түсті. Осы бір түптен тарайтын туыстық, түркілік тамырластық,
діни тұтастық бұл елдердің саяси-экономикалық және мәдени тұрмыс-
тіршілігіне, оның ішінде әдебиетіне де өзіндік ықпалын тигізіп, олардың
өзара рухани байланыс жасауына тірек болды.
Түркі халықтары әдебиеттері фольклор үлгілерінің тақырып, идея, сюжет,
образ бейнелеу тұрғысынан ұқсастықтарын түрколог ғалымдар мен зерттеушілер
осынау туыстас халықтардың өткендегі тұрмыс-тіршілігінің бірлігі деп
біледі. Әрине, бұл тарихи жағынан бүкпесіз шындыққа саяды.
Тарихи фактілер мен мәліметтер түркі халықтарының этногенезіне, содан
туындайтын тұрмыс-тіршілік сәйкестігіне байланысты туысқан халықтардың
барлығына ортақ фольклорлық шығармалардың дүниеге келгендігін растайды.
Мысалы, Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік, Едіге т.б. дастан,
эпостардың түркі тектес халықтардың бәрінде болмаса да, бірқатарында
кездесуі осыны білдірсе керек.
Әлбетте, бұл ұқсастықтардың себебін түркілік түп негіз бен діни
бірліктен іздеген жөн. Мұны, әсіресе, эпостық шығармалардың мазмұнынан,
баяндау мен суреттеу тәсілінен, т.т. аңғару қиын емес. Осы орайда, академик
Р. Бердібайдың ой-пікірлеріне айрықша көңіл бөлген жөн: Бауырлас елдердің
сөз өнеріндегі тамырластық пен үндестіктің молдығы туралы ғалым мынадай
түсінік береді: қазақ пен башқұрттың халық әдебиетіндегі етене
бірдейліктің негізгі сыры бұл халықтардың түп-тегіндегі туыстыққа да
байланысты. Мұны ғылым тілінде тарихи-генетикалық белгілер деп атайды [7,
86].
Демек, бұл түркі халықтарының бәрінде дерлік кездесетін әдеби байланыс
түрлері-типологиялық, генетикалық және аймақтық қарым-қатынастардың
айқындығын байқатады. Мәселен, ғалым Р. Бердібай қазақ арасына кең тараған
Шора батыр, Едіге, Ер Тарғын, башқұрттарға да ертеден танымал жырлар
екенін, сондай-ақ Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының бірнеше нұсқасы осы елде
барын тілге тиек етеді [8, 92].
Осы түбі бір туыстық, көне көршілік, тарихи тағдырластық түркі тілдес
елдердің саяси-экономикалық және мәдени-әдеби өміріне өзіндік әсерін
тигізіп, олардың өзара байланыс жасап, жақындасуына тірек болды. Бұл-тектес
халықтардың көнеден келе жатқан ескі ауыз әдебиеті үлгілері мен ежелгі
әдебиет нұсқаларынан айқын аңғарылады.
Міне, сондықтан да түркі әдебиеттерінің бір-біріне өзара ықпал жасауы
- заңды құбылыс. Мысалы, қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, әзірбайжан
халықтарының сөз өнерінде Көрұғлы, Алпамыс, Қобыланды сияқты
фольклорлық эпостардың, Қорқыт, Алдар көсе, Қожанасыр туралы аңыз-
әңгімелердің және ертегілердің әр түрлі варианттары кездеседі. Бұл жөнінде
ғалым С. Тойшыбаева мынандай дәйектемелер келтіреді: Орта Азия халықтары
әдебиеттеріндегі сюжеттердің араб, парсы, түрік, үнді аңыз-ертегілеріндегі
сюжеттермен ұқсас келуі бұл халықтардың ежелден келе жатқан бір-бірімен
сауда-саттық қатынасынан, аралас шаруа жайынан екені анық [9, 26]. Сөйтіп,
ғалым қарақалпақтың Шадьяр дастанының кей жерлері қазақтың Қыз Жібек
дастанына, сондай-ақ Едіге, Ер Қосай, Ер Шора, т.б. эпостары да
біздің төл фольклор мұраларымызға өте-мөте ұқсас келетіндігін дәлелдейді.
Ал, осы аталған дастандардың кейбірі татар халық ауыз әдебиетінде
Идегей, Алпамша деген атпен берілсе, қырғыздағы Эр Төшлүк эпосы
қазақ, татарда ертегі түрінде ұшырасады.
Сондай-ақ, түрколог ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.Радлов, В.Жирмунский,
Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев, Х.Захаров, И.Сағитов, Ш.Ыбраев туысқан халықтар
эпостарының мотив, образ, идея ұқсастығы түркі ұлыстарының түп бірлігінен
ғана емес, жалпы эпос әлемінің типологиясына тән сипаттамасынан екендігін
айтып дәлелдейді. Сондай-ақ, академик В.Жирмунскийдің айтуында, шығыс пен
батыс халықтарының эпостық шығармаларындағы бірқатар мотивтердің бірдей
болуымен қатар, өзіндік ерекшеліктері де бар. Мысалы, батырдың айрықша алып
болып тууы, оның ерте есеюі, өзіне лайық ат таңдауы, құрал-жабдық сайлап,
жекпе-жекте жеңуі, қалыңдық іздеуі не өзі жеңген елдің халқының қызына
үйленуі, қызға таласушы батырлар яки дәулермен ұрысы, т.т. Осы секілді
мотив, образ ерекшеліктері шығыс-түркі эпостарында жиі ұшырасып отырады.
Бұл ұқсастықтар қазақ, қарақалпақ, қырғыз, башқұрт т.б. ұлттарға тиесілі
эпостардың өзіндік ерекшеліктері десек болады.
Бұл эпостардың әрқайсысы сол халықтың тіршілігін, салт-дәстүрін,
сондай-ақ оның тарихи өмірі мен мәдениетін және алдағы мақсат-мүддесін,
арман-аңсарын суреттеу арқылы өзіндік ұлттық ерекшеліктерін де айқындайды.
Сонымен қатар, фольклорлық үлгілердің туысқан халықтар арасына кеңінен
жайылуы өзара этникалық, аймақтық жақындығын, тарихи тағдырларының бірлігін
көрсетумен қатар, өзара тығыз мәдени байланыстардың болғандығын да
аңғартады.
Тұтастай алғанда, жекелеген түркі халықтарының арасындағы, атап
айтқанда, қазақ-башқұрт, қазақ-түрікпен, қазақ-әзірбайжан, қазақ-ұйғыр және
қазақ-өзбек ұлттар арасындағы әдеби шығармашылық байланыстар әлі де
түбегейлі, кешенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Кешегі
күндері бұған кеңестік дәуірдегі тоталитарлық жүйе тосқауыл болып келсе,
бүгінгі таңда бұл іске кең жол ашылды. Ғылыми айналымға енді-енді түсіп,
зерттеу жұмыстарына арқау болған түркітануға қатысты соны тұжырым,
концепциялар, ғалым Р. Бердібай айтқандай, түрік бірлігін нығайтумен
қатар, ұрпақ санасын серпілтіп, ұлттық рухты ұлғайтатыны сөзсіз.
Бұл ретте сөз басы түркі тектес халықтардың бәріне ортақ саналатын
тарихи мұралардан басталса керек, яғни түркі ұлыстарының тарихи-мәдени
бірлігін білдіретін көне жазу ескерткіштері-Орхон-Енисей жазбалары, Алтын
Орда дәуірінің асыл мұралары ойға алдымен оралады. Сөзімізді нақтылай
түссек, Құдатғу білік, Диуани лұғат-ит-түрік, Диуани хикмет, Хибатул
хақайық және Махаббат нама, Қисса Жүсіп, Қиссас-ул әнбиа, Хұсрау уа
Шырын сияқты қисса-дастандарды атар едік.
Сонымен қатар, түркі жұртына ортақ Қорқыт ата кітабындағы жырларда
кездесетін дүниетанымдық, көркемдік-эстетикалық пайымдар бірлігі түркіге
тән этникалық сипаттардан білінеді. Бұл жөнінде ғалым А. Егеубай былай
дейді: бертін келе түрлі аймаққа, ұлт-ұлыстарға дараланып кетсе де, ежелгі
замандардан табиғатына біткен тілдік, көркемдік, танымдық үрдістер жалғаса
түскен. Оны жалпы түркі халықтарының әдеби-мәдени туындыларынан да
байқаймыз. Көнеден бүгінгі дейін желі тартқан әдеби үрдіс өзегін ежелгі
асыл мұралардың жаратылысымен жалғастығынан танимыз [10, 45]. Ежелгі түркі
әдеби мұраларының поэтикасын, эстетикалық-көркемдік жүйесін тыңғылықты
зерттеп жүрген ғалым түркі өркениетіне түрен салған туындылар-Құдатғу
білік, Диуани лұғат-ит-түрік, Диуани хикмет, Хибатул хақайық секілді
классикалық шығармаларды әдеби байланыстың бастау көзі, қайнар бұлағы
дегенге сайып: Аталы сөздер, даналық талғам, мақал-мәтел, қанатты сөздерге
келгенде де қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, татар, ноғай жұртының құнарлы да
бай рухани топырағымен қауышып жатады. Тұрмыс-тіршілік тектестігі, табиғат-
жаратылыс ортақтығы, содан барып қалыптасатын салт-дәстүр, мінез-қылық, жан
жаратылысының тамырластығы аталмыш дастан, сөздіктерден аса нанымды көрініс
тапқан [11, 66],-дейді.
Шынында, түркі тектес халықтарға ортақ әдеби мұраларда бар ел, жер
атаулары, сөз орамдары түркі жұртының тағдыр-талайы мен таным-түсінік
ортақтығын білдіреді. Оған дәйек болар дерек көздері түркі әдеби
ескерткіштерінде жеткілікті.
Міне, сондықтан болар, бір тектес халықтардың бірлігін емес, алауыз
тіршілігін көздеген Ресей империясы мен Кеңестер Одағы тұсында бүкіл түркі
жұртына ортақ мұралар бөлшектеліп, олар әр ұлттың меншікті рухани құндылығы
ретінде қарастырылып келді. Мәселен, Қорқыт ата кітабын әзірбайжан,
өзбектер бізге тиесілі деп иемденсе, татар, башқұрт, қазақ ғалымдары оны
өздеріне ыңғайлап зерттеуге тырысты. Диуани лұғат –ит-түрк, Құдатғу
білік, Кодекс Куманикус сияқты басқа түркі ескерткіштері туралы да осыны
айтуға болады.
Әрине, бұл сен салар да, мен салар болмай, тиесілі меншікті мұра
ретінде терең талдауға жол ашқанмен, көне жәдігерлердің тарихилығы мен
поэтикасын, көркемдік-эстетикалық келбетін толық аша алмасы анық. Оған
себеп-зерттеу объектісінің бір ғана ұлттық шеңберде қалып, бүкіл түркі
жұртына тән тыныс-тіршілік, таным-түсінік аясынан тыс қалуы. Сөйтіп,
шығарма тарихи шындық тұрғысынан қарастырылмады. Бұл сияқты талғам-
тұжырымдар мәдени-әдеби мұраларды түбегейлі, терең зерттеуге тежеу болды.
Алайда, осы орайда, В.В. Бартольд, В.В. Радлов, С.Е.
Малов,Е.Э.Бертельс, Л.Н.Гумилев, В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов,
А.М.Щербак,Г.П.Постелов, И.В.Стеблева, Х.Көрұғлы, Г.Араслы, Э.Рустамов,
К.Каримов, Г.Кулиев, В.Асманов, Ф.Копрүлузаде, Р.Арат, т.б. әлемдік,
одақтық деңгей-дегі ғалымдардың тыңғылықты да байсалды зерттеу жұмыстарын
жүргізіп, түркітануды негіздегенін белгілі бір дәрежеде алға апарғанын да
айтпай кетуге болмайды.
Сондай-ақ, бұл салада М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Ә.Марғұлан,
Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, С.Аманжолов,
Ғ.Айдаров, С.Қирабаев, Х.Сүйіншәлиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Бердібай,
Р.Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, Р. Нұрғалиев,
С.Қасқабасов, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Т.Кәкішев, Ө.Күмісбаев,
М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітов, С. Негимов, Н. Келімбетов секілді қазақ
ғалымдары да басқа түркі өкілдерімен үзеңгілесе, біршама еңбек сіңірді.
Аталмыш ғалымдардың зерттеулерінде түркі халықтарының әдебиет-тері
стильдік, поэтикалық, тілдік тұрғыда көне түркі мұраларымен сабақтас-тық
тауып, жалғасып жатқандығы ғылыми тұрғыдан дәлелденді. Әсіресе, кейінгі
кезде, яғни түркі халықтары жаппай егемендік алып, қоғамдық құбылысқа,
рухани өмірге өзгерістер енген тұста, олардың ортақтығын, бір-лігін
айғақтайтын еңбектердің үлес-салмағы да өзгеше бола түсті. Атап айт-қанда,
Ш. Ыбыраев, А. Егеубай, Ж. Дәдебаев, Д. Ысқақұлы, А.Қыраубаева, Б.
Әбілқасымов, Б.Майтанов, Т.Жұртбай, Б.Сағындықов, А.Аманжолов, Б.Әзібаева,
Б.Омарұлы, Д. Қамзабекұлы, С.Сүтжанов сынды ғалымдардың жазғандарынан жаңа
заман лебін сезінуге болады. Бұл еңбектердің бірінде батырлық жырлардың
поэтикасы, кезеңдік тұтастану байыпталса, екіншісінде көне түркі дастандары
мен қазақ эпостарының арасындағы байланыс белгілері, көркемдік дәстүр
жалғастығы зерделенді. Енді бірқатар еңбектер түркі өркениеті
туындыларының жалпы поэтикасын, көркемдік – эстетикалық танымын және Алтын
Орда дәуірі поэзиясының идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен дәстүр
сабақтастығын арнайы қарастыруға арналды.
Осы орайда, академик Р. Нұрғалидің мына бір пікіріне құлақ асқан жөн:
Қазақ әдебиетінің көне түркі және ортағасырлық әдебиеттерімен тамырлас
күйлерін анықтау үшін ол тарихи-мәдени ескерткіштердің өзін жан-жақты
қарастыру қажет. Айтылмыш орайда жоғарыдан дәуірлерді кезең-кезеңімен,
поэтикалық стиль және бағыттары бойынша қарастыруға мүмкіндік бар [12,
80].
Сонымен, айтылған, келтірілген ой-пікірлер сөз өнерінің түркітану
саласы енді-енді жөнге қойылып, уақыт талабына орай, соны сипатқа ие бола
бастады дегенге саяды.
ХVІ- ХVІІІ ғасырлардағы замана ауыртпалығын қазақтармен қоныстар
отырған қырғыз, қарақалпақтар да бастарынан бірге өткізді. Туысқан әрі
көрші бұл түркі ұлыстарының жоңғар-қалмақтарға басқыншылық, талаушылық
әрекеттеріне қарап күреске бірге аттанған тұстары болды. Сол себепті бұл
халықтар әдебиеттерінде сол ауыр кезең көрінісі ортақ сипатта өрнектелді.
Бұны қазақтың Елім-ай, Шаңды жорық секілді халық өлеңдерімен қатар,
қарақалпақтың Не жаман, т.б. жырларынан байқауға болады. Сол сияқты,
фольклор ғалымдарының айтуынша, осы кезеңдерде пайда болған түркі
халықтарының батырлық жырларының сюжеттік, композициялық құрылысындағы,
жалпы бүкіл болмыс-бітіміндегі ұқсастықтар қоғамдық, саяси-әлеуметтік
жағдайлардың бірлігімен де тығыз байланысты.
Әлбетте, қазақ, қырғыз, өзбек, татар, башқұрт, әзірбайжан, қарақалпақ,
түрікпен ұлттары өткен ғасырларда бірдей адамгершілік нормаларды басшылыққа
алды. Ол әуелде-тәңірлік, кейін Құдайшылдыққа ұласып, ислам дінінің
қағидаларымен, ұстанымдарымен жалғасып жатты. Сөйтіп, Хақ жолын
насихаттаған, әділетті мақсұттаған Омар Һаям, Қожа Хафиз, Руми, Жәми,
Физули, Наваи, Низами шығармаларын оқып, рухани-эстетикалық жақтан
қуаттанды. Демек, бұл ел мен елді байланыстырып, жақындастыратын сол
жұрттың жарық жұлдыздай болған ой алыптары мен қалам иелері екенін тағы да
растайды.
Шынтуайтқа келгенде, жоғарыда аттары аталған шығыс шамшырақтары тек
шығыс-түркі ғана емес, күллі әлем халықтарының өзара рухани алмасулар
жасуына игі әсерін тигізіп қана қоймай, Батыстың өркениетке ұмтылысын
тездетті. Мысалы, Әл-Фараби, Бируни, Ибн-Сина, Ұлықбек сынды ғұламалар
әлемдік ғылымдардың негізін қалап, аспанын жарқыратты.
Сонымен бірге қазақ, үнді, араб, парсы сияқты шығыс елдерінің ертегі –
аңыздары, әңгімелері кең тарады. Бұлардың қатарына арб халқының белгілі
Мың бір түн, үнді елінің Тоты-нанамасы сияқты дүние жүзіне белгілі
әдебиет үлгілері, өте-мөте иол жайылған нұсқаулары қазақ арнасына бір
жағынан Орта Азия әдебиеті арқылы, Фердоуси, Навои, Низами және басқа
ақындардың шығыстық сюжетке поэма, дастан етіп жазған шығармалары арқылы
кең жайылғанын айта кету керек.
Қазақ ішінде осы осы жолмен келіп тараған поэма, дастандардың
қатарында Шах-нама, Ләйлі-Мәжнүн, Тахир-Зуһра сияқты көптеген
шығармалар бар.
Қазақ әдебиеті мен Орта Азия, татар мен әзірбайжан халықтарының және
басқа шығыс елдерінің әдебиетімен байланысы ХІХ ғасырдаң екінші жартысында
өте-мөте кең өріс алды. Қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлерінің Абай,
Ыбырай, Шоқай Орта Азия халықтарының, сондай-ақ араб, үнді, халықтарының
таңдаулы әдеби нұсқауларының халық арасына тарату, олардың қазақ
әдебиетінің қорына қосу ісіне үлкен мән береді, Шоқанның Манасты орыс
тіліне аудару ісін тұңғыш рет қолға алғаны, Абайдың шығыс тақырыптарына
Масғұт, Әзім, Ескендір сияқты әнгіме - өлең, поэмаларын шығаруы,
Ыбырайдың үнді, араб, парсы халықтары ертегі - әңгімелерінің сюжетіне
бірнеше әңгіме жазғаны – осылардың өзі-ақ қазақ ағартушыларның шығыс
әдебиетінің шынайы халықтық үлгілерін жлғары бағалағандығына айғақ бола
алды. Абай шығыс халықтарының ертегі – аңыздары, әңгімелері, халықтық
дастандары мен поэмаларын қазақ арасына мол таратумен бірге Орта Азия
класикалық әдебиеті нұсқаларын, Фирдоуси, Науаи, Низами шығармаларын
насихаттауға да ерекше зер салады. Шығыстық сюжетке шығарамалар жазғанда,
Абай олардың оқиға желісін баяндаумен бірге идеялық нысанасын өзінше
түсініп, ғибрат үшін айтуға жарарлық нәр іздеді. Олардың өзінің
творчестволық көрігінен өткізіп, ағартушылық, демократтық ой-пікірлермен
ұштастырады. Сондықтан олар бастапқы түп нұсқасын өзгертіп, басқа бір реңк,
қалыпта түседі, өйткені ақынды шығарманның тек шығыс сарындас желісі
қанағаттандыра бермейді. Қисса, хиқая жазған ақындардың кейбіреулері
фантастикаға толы аңыздарды әсерлей баяндап, ертегілік қиялды үстелеп,
қосарлан, адам нанғысыз етіп жібереті де кездері болды.
Қазақ ақындары Фирдоуси, Науаи, Низами поэмасынан сусындап, олардың
озық туындыларын аудырып, жырлады. Сөйтіп, шығыс шайырлары
шығарамаларындағы сюжет пен образ парсы – тәжік және өзбек әдебиеттерін
жетік біліп, жоғары Назым – Шариф, Төрт дәруіш, Ескендір –
Зұлқарнайын сияқты дастандар жазды. Бұл шығармаларының сюжеті Фирдоуси,
Науаи, Низами творчествосына негізделіп, ұлттық қазақи қалыпқа бейімделді.
2. Шығыс-түркі шайырларының әлемдік әдебиеттегі орны мен ықпалы
Өзбек әдебиетінің ежелгі дәуірден басталатын ұзақ та қызықты тарихы
бар. Әсіресе, халық ауыз әдебиеті мейлінше бай, әрі түрлі жанрлы болып
келеді.
Ауыз әдебиетінде өзбек халқының тұрмыс-салты байланысты жырлар –
наурыз өлеңдері, бесік жыры, үйлену салтына, көктемде егін салу, күзде егін
жинау мерекелеріне айтылатын өлеңдер, сондай-ақ мақал – мәтелдер,
ертегілер, лиро – эпостық және батырлар жыры кең орын алған.
Орта Азия мен Қазақстанды мекен еткен басқа да түркі тектес халықтар
әдебиетінде де кездесетін батырлық эпостардың ерлік бейнелері өзбек
фольклорында жеке-жеке дастан түрінде жырланған. Олар: біздің эрамызға
дейінгі ҮІ ғасырда Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы
күресін басқарған, әйелдер акрасынан шыққан қолбасшы Тамирис туралы
Тамирис дастаны, Дари І (521–485ж) патшаның барса келмес шөлде адастырып
жіберіп, өз елін басқыншылардан құтқарып қалған қойшы жігіт Шырақтың
ғажайып ерлігін жырлаған Шырақ эпосы, ерлік пен махаббат тақырыбына
арналған Зарина және Старапангия датаны, т.б.
Өзбек әдебиеттану ғылымы халық дастандарын: ерлік дастандарын
(Алпасыч) соғыс дастандары (Рашид – наме, Жүсіп пен Ахмет, Әлібек
пен Бәлібек т.б.) тарихи дастандар (Тулум бай, Шайбани хан,
Маматкарим палуан, Жизақ көтерілісі, т.б.) романтикалық дастандар
(Рустамхан, Күнтуғмиш, Арзыгүл, Ералы мен Шералы, т.б.) кітаби
дастандар (Уарақа мен Гүлшах, Үмик пен Узро, Тахыр мен Зухра, Малика
Дилорамт.б.) деп жіктеп қарастырды.
Өзбек халқының жазба әдебиеті ХҮ ғасырдың алғашқы жартысында Дурбек,
Хайдар Хорезми, Иусуф Амири, Ахмади ғазалдарынан бастау алды.
Өз дәуірінің атақты шайырлары Ахмадидің Музыка аспаптарының айтысы,
Амиридің Бәңги мен Шарап айтысы) Лутфидің Гүл мен Наурыз дастаны өзбек
әдебиетінің қалыптасуында да ерекше зор рол атқарғанын кезінде Әлішер Науаи
атап көрсеткен болатын.
Өзбек көркем сөз өнерінің әлемдік әдебиет арнасынан тиісті орын алуға
Лутфи ұстаздан озған шәкірті Әлішер Науаи мол үлес қосқаны мәлім.
Міне, осы ұлы Науаи бастаған игі дәстүрі ХҮІ ғасырда жалғастырушы
Захир ад-уин Мұхаммед Бабыр болды.
Өзбек әдебиетінің алтын қорына ()ХҮІІ-ХІХ) ғасырда өмір сүрген Хорезми
(1778 – 1829, Агаки (1809 – 1874), Надира (1791 – 1842), Увайай (1780 –
1850), Муками (1850 – 1903), Фуркат (1853 – 1909), Дильшад (1800 – 1905),
т.б. ақындар қыруар үлес қосты.
Солардың ішінде, әсіресе, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезінде өмір сүріп, өз ғазалдарын ағартушылық бағытта жазған Мукими
(Мұхамад Алиходжа), Фуркат (Зәкіржан Халмұхамедов) сияқты ақындар өзбек
әдебиетіне жаңа леп ала келген еді [13].
Әлішер Науаи – өзбек халқының ұлы ақыны, данышпан ойшылы. Науаи есімі
әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында Гомер мен Данте, Рудаки мен
Фирдауси, Низами мен Шота Руставели, Сағди мен Жәми, Шекспир мен Бальзак,
Пушкин мен Толстой сияқты ұлы сөз зергерлерінің есімімен қатар тұрады.
Науаи есімі – ұлы гуманист, кемеңгер мемлекет қайраткері, өзбек әдеби
тілінің негізгі қалаушы сөз зергері, өзбек классик әдебиетін бұрын-соңды
болмаған биік дәрежеге көтерген ақын ретінде әлемге мәшһүр.
Науаи он-он екі жасында-ақ ғажайып лирикалық жырлар жаза бастады. Ол
кезде Шығыс шайырларының барлығы дерлік өз жырларын парсы тілінде жазатын
болған. Орта Азиялық түркі тілі, яғни ескі өзбек тілі (оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-5
1 Түркі халықтары әдебиеттерінің типологиялық ұқсастықтары 6-31
1.1 Көне мәдени мұралардағы ортақ сипаттар 6-18
1.2 Шығыс-түркі шайырларының әлемдік әдебиеттегі
орны мен ықпалы 18-31
2 ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс және қазақ-өзбек байланысы 32-55
2.1 Алаш және өзбек әдебиет өкілдері шығармашылық үндестігі 32-47
2.2 Қос халық қаламгерлерінің шығармашылығындағы
көркемдік ізденістер 47-55
Қорытынды 56-57
Пайдаланылған әдебиеттер 58-59
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көркем өнер қайраткерлерінің
шығармашылықтарын қазақ-өзбек әдеби байланыстары негізінде тұтас алып
қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы.
Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-
түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға
беруімен шектелді.
Уақыт талабына сәйкес туындаған, генетикалық, типологиялық үндестіктер
мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық
ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету өте-мөте
қажет. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің өзбек ақын-жазушыларымен
шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге
әкелген құбылыстық сипаттары тектес, тамырлас таным-түсінік, ағымдас ой-
сана, концепция тұрғысынан байқалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыс қазақ және өзбек,
қаламгерлердің шығармашылықтарын тұтас салыстыра қарастырып, олардың
үндестігін, үйлесімін жан-жақты көрсетуге талпынған шағын алғашқы еңбек.
Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиетіміздің тарихында аса бір күрделі
кезең – ХХ ғасыр басындағы әдеби процесте қазақ пен басқа түркі ұлыстарының
түп, тіл, дін негізіндегі тектес, тамырлас және діни-рухани алмасуларға
ерекше көңіл аударылды. Сөйтіп түгел түркіге тән көне мұралар мен қисса-
дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастықтарын айқындауға
тырыстық.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу обьектісі етіп отырған қазақ және
өзбек халықтарының өзара қарым-қатынастары 50- жылдардан бері біршама сөз
болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев,
Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қирабаев Ә.Дербісалин,
Ә.Жиреншин, Р.Нұрғали, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды
белгілі әдебиетші ғалым, сыншылармен қатар өзбек ғалымдары А.Алиев,
Н.Каримов, И.Ганиев, Т.Турдиев, Х.Болтабоевтар да ой толғап, қалам тербеді.
Сондай-ақ, Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов , Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Тілегенов,
Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер
әдебиетімен өзара қарым-қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография
тарауларын жазды.
Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы,
атап айтқанда, қазақ- өзбек әдеби байланысы арнайы зерттеу нысанасына
алынып, А.Алиев, Қ. Сұлтановтардың еңбектеріне арқау болды. Қазақ пен өзбек
әдебиеттері туралы және оның типологиялық ұқсастығы жайлы Р.Бердібайдың
Байқалдан Балқанға дейін, Түбі бір түрік, Ә.Қанафиннің Түркі
халықтарының әдебиеті, Б.Дәрімбеттің 50 мақала, Д.Қамзабекұлы Алаш және
әдебиет, С.Сүтжанның Қазақ-түркі әдеби байланыстары т.б. ғалымдардың
еңбектерінде және ұжымдық зерттеулерде арнайы сөз болды.
Зерттеу нысаны. Жұмыста ғасырлар тоғысындағы қазақ-қырғыз
қаламгерлерінің шығармалары зерттеу обьектісінің нысанына айналды және
ақтаңдақ әдебиет өкілдерінің мұралары көтерілген мәселелерге сәйкес
игерілді. Сонымен қатар, типологиялық салыстырулар жүргізу арқасында қазақ,
өзбек ақындарының (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев пен М.Бехбуди, А.Фитрат, А.Авлони, А.Чолпан) туындылары түпнұсқа
түрінде әрі дәйектеме ретінде берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХХ ғасыр
басындағы қазақ және өзбек халықтары әдебиеттері байланыстарының дамуын,
бағыт-бағдарларын айқындау және алмасу тұрғысында байқалған жекелеген
қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал көріністерін бағамдау, сөйтіп
төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау.
Осы мақсатты орындау барысында мына төмендегідей міндеттерді шешуге
талпыныстар жасалды:
▪ түгел түркі әдебиеттеріне тән генетикалық, типологиялық және
аймақтық ұқсастықтарды ашып көрсету;
▪ өткен ғасыр басындағы қос халықтың қоғам қайраткерлерінің өзара
әдеби-мәдени қарым-қатынастарын айқындау;
▪ қазақ, өзбек басылымдарына ортақ бағыт-бағдарды анықтау;
▪ жәдитшілдік, түрікшілдік негізде жазылған шығармалардың сюжеттік,
идеялық сарындастығын бажайлау;
▪ жекелеген туысқан халық қаламгерлерінің өзара ықпал-әсер көрістерін
дәйіктеу;
▪ қазақ, өзбек (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев пен М.Бехбуди, А.Фитрат, А.Авлони, А.Чолпан) ақын-
жазушыларының шығармашылық үндестіктері мен көркемдік-эстетикалық
ерекшеліктерін пайымдау.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жұмысты әзірлеу барысында тарихи-типологиялық
және салыстырмалы-компаравистикалық әдістер пайдаланылды. Қазақ және өзбек
ақындарының (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев пен М.Бехбуди, А.Фитрат, А.Авлони, А.Чолпан шығармашылықтары
негізінде) шығармашылығындағы ұқсастықтар мен өзіндік ерекшеліктер
салыстырыла қарастырылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік негізі. Ғылыми жұмысқа арқау
болған мәселелерді зерттеу барысында әдебиеттану ғылымындағы теориялық,
әдіснамалық тұжырымдар мен көзқарастар, ғылыми ұстанымдар негізге алынды.
Дипломдық жұмыста А.Байтұрсынұлы, Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, Р.Бердібай,
Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметұлы, Т.Жұртбай, Ө.Әбдиманұлы,
Б.Дәрімбет, Д.Қамзабекұлы, Ж.Смағұлов, С.Сүтжанов т.б. отандық ғалымдар
еңбектері мен ұжымдық зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-теориялық мәні. Зерттеу нәтижесін ХХ ғасырдың
алғашқы ширегіндегі қазақ әдебиеті тарихына арналған оқулықты толықтыруда
пайдалануға болады. Ғылыми жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытындыларды
ЖОО қазақ әдебиеті бойынша жүргізілетін арнайы курстар мен семинарларға
қажетті қосымша оқу құралы ретінде ұсынуға болады.
Жұмыс құрылымының жобасы. Жұмыс кіріспе, қорытындыдан басқа іштей
тараушаларға жіктелген екі үлкен тараудан тұрады. Еңбектің соңында
әдебиеттер тізімі көрсетіледі.
1. Түркі халықтары әдебиеттерінің типологиялық ұқсастықтары
1. Көне мәдени мұралардағы ортақ сипаттар
Түркі халықтарының ортақ әдеби мұралары б.з.д. ҮІІ ғасырдан бастап,
Алтын Орда империясы құлап, ХҮ ғасырдан бастап түрік халықтары көп
хандықтарға бөлініп, әр халықтың ұлттық әдебиеті дербес даму жолына түскен
кезеңге дейінгі тарихи мерзімді қамтиды. Өйткені осы уақытта өмір сүрген
түрік халықтары бірыңғай рухани тұтастықта тұрды.
Бірыңғай рухани тұтастықта тұрған түрік халықтары ХҮ ғасырдан бастап
ішкі қайшылықтар мен сыртқа отаршыл күштердің қыспағымен тарыдай шашылып
бөлшектеніп кетті. Бұрындары бәрін бауырға тартып, рухани жағынан біртұтас
танымдығы көзқарасқа қозғау түсіп, әр халық тарихи және саяси - әлеуметтік
жағдайға бейімделіп, тар шеңберіндегі өз ұлтының өмір сүру салтына қарай
әдебиеттері де дербес ұлттық бағытты ұстанып өзіндік ерекшелігі бар даму
жолына түсті. Енді бұрынғыдай ортақ мұраға ие түркілік әдебиет те
бөлшектеніп қазақ, өзбек, қырғыз, түрік, әзірбайжан, татар, қарақалпақ,
т.б. ұлттық әдебиеттер пайда бола бастады.
ХҮ ғасырға дейінгі өмір кешкен түрік мемлекеттері (сақ, ғұн, түрік
қағанаты т.б.) әр түрлі мемлекеттік саяси - әлеуметтік құрылымда болса да,
оларға тән ортақ белгі рухани тұтастық мызғымай берік болып келді. Міне,
осы ұзақ мерзім ішінде қалыптасқан рухани тұтастық заманында жазылып, бізге
жеткен әдеби аңыздар, жазба дерек ескерткіштері мен Әл – Фараби, Ж.
Баласағұни, М. Қашқари шығармалары мен Алтын Орда кезінде жазылған қисса
дастандар бөліп жаруға келмейтін рухани тұтастықты қалыптастырады. Осындай
тарихи ерекшелікті ескере отырып, бұл дәуір әдебиеті мен рухани қазына
көдерін бүгінгі бүкіл түрік халықтарына тән ортақ әдебиет ретінде
қарастырамыз.
Түркі халықтарының ұлттық санасы жанданып, өткенге көңіл бөліп көне
мұраны шет жағалап болса да ғылыми тұрғыдан қарап танып білуге ұмтылу
әрекеті 60-жылдардан бергі тұста белгі бере бастады. Міне, осы кезде кейбір
түрік ғалымдары осы ортақ мұраны өздеріне қарай бейімдеп тартуға тырысты.
Орхон жазу ескерткіштері мен Қараханидтер заманындағы әдеби туындылары
өзбек, ұйғыр, қырғыз, татар, әзірбайжан әдебиеті тарихына ендіріп, өзіне
қарай меншіктей бастаған кезде ғалымдарымыз Әл-Фарабиді, Яссауиді қазақ
әдебиеті арнасында қаратып, талас пікір туа бастағаны да рас. Бірақ бұлар
әдеби ортақ мұраны әрқайсысы өзіне қарай тартқылап, бір халықтың өкілі
етуге тырысқанда, оның туып өскен атамекеніне де қарамай өзіндік мұра етіп,
өзара таласып жатысты. Мұндай талас пікір яғни кейінгі кезеңде басталып, 70
жылдар ішінде өршіп, күшейе түсті. Бірақ өткендегі әдеби мұра мен оның жеке
өкілдері әркім өзіне қарай икемдеп танытудан гөрі оларды бүгінгі түркі
халықтарының орталық мұрасы ретінде қарай таныту қажет деген деген ғылыми
негіздегі пікірлер де айтылып жатты.
Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ Ғылыми Орталығының Түркология ҒЗИ бастауымен
2002 жылы Түркістан қаласында халықаралық теориялық ғылыми семинар – кеңес
ұйымдастырып, әр республикадан шақырылған ғылымдар өзара пікір алысты. Күн
тәртібінде қойылған мәселе – Түркі халықтар әдебиеті тарихын дәуірлеудің
жайы болатын-ды. Ғылымдар бір ауыздан ХҮ ғасырға дейінгі түрік халықтарына
тән бірыңғай рухани тұтастықты негізге ала отырып, оларды барлық түркі
халықтарына ортақ мұра ретінде танып білуге, енді оларды осы тұрғыдан
насихаттап танытуға бақталасты.
Міне, осы көзқарасты яғни ғылыми негізде танып білуге ұмтылудан
ертедегі әдеби мұраны бүкіл түркі халықтарына ортақ мұра ретінде танып
қарап танытуды әрі болашақта жоғары оқу орындарындағы барлық факультеттерде
арнайы пән ретінде өтілетін Түркі халықтар әдебиеті тарихы оқулығына
ендіріп, түрік халықтары жас әулиетінің санасына сіңдірудің мән-мағынасы
зор болмақ. Өйткені бұл ғылыми таным келешекте, бүгінде шашылып кеткен
түркі халықтарын бір-біріне жақындата түсетін, керек болса келешекте оларды
бірыңғай рухани тұтастыққа бастан қалыптастыратын күшке айналмақ.
Қай ұлттың әдебиеті болмасын, өз алдына жеке дара дербес дами алмасы
мәлім. Ол басқа халықтар әдебиеттерімен алмасу, әсер ету процестері
арқасында ғана өсіп өркендемек. Ұлттық әдебиеттің дамуындағы алғы
шарттардың бірі ретінде оның басқа халық әдебиетімен байланысын, өзара
қарым-қатынасқа түсуін, атайтынымыз да сондықтан.
Қазақ пен Шығыстың басқа халықтарының арасындағы мәдени, әдеби
байланыстардың тамыры тым тереңде жатқандығы аян. Осы тамырластықтың
төркінін түптің, тілдің, діннің бірлігінен іздеген жөн. Осы үш бірлік
Шығыс, оның ішінде түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауына
негізгі тірек болды және болып та келеді. Соның негізінде көне замандардан
бастап шығыс-түркі елдері бір-бірімен қызу қарым-қатынаста бола отырып,
ортақтаса әлем халқы рухани нәр алар талай тамаша дүниелерді өмірге әкелді.
Қазақ әдебиетінің дамуына елеулі әсер еткен бүкіл әлем жұртшылығына
кеңінен мәлім Мың бір түн, Шахнама, Кәлила мен Димна, Ләйлі-Мәжнүн,
Жүсіп-Зылиха, Тахир-Зухра, Хұсрау-Шырын және т.б. дастан, хикая
іспеттес туындылар бұған толық дәлел. Нақтылай айтқанда, төл перзенттеріміз
халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне етене жақын, таным-түсінігіне лайық үлгілі
туындыларды біреулері сол қалпында өзгеріссіз, енді біреулері аздап өңдеп,
қырлап, көркем тілмен кестелеп берді. Соның арқасында, яғни шығыстық
дәстүрлер мен өлең өрнегі, бояу-нақышы негізінде төл сөз өнеріміздің
көкжиегі көркейді.
Әрине, әр алуан халықтардың мәдени қарым-қатынасында сол елдердің
ғұламалары мен сөз зергерлерінің атқарар рөлі ерекше. Халық пен халықта
жақындататын ұлт ұлдары мен ой алыптары.
Осы орайда, алдымен әлемге әйгілі Шығыстың шамшырақтары атанған
Рудаки, Фирдауси, Руми, Қожа Хафиз, Омар Һаям, Сағди, Жәми, Маржани, Абай
секілді алып таланттар ілігеді. Шығыстанушы ғалым В.В.Бартольдтың айтуынша,
Фирдаусидің еңбегі Шығыс халықтары арасына VІ-VІІ ғасырларда-ақ кеңінен
тарап мәлім болған. Және Шахнамадағы негізгі мотив, идея парсы жұртының
ерлігін, елдігін паш ету болса, оның ұлттық сана-сезімге ықпалы шығыс-түркі
ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығына үлгі ретінде ұсынылды. Ал, Рудаки, Руми,
Сағди, Хаям, Хафиз, Жәми шығармаларының ХІХ ғасырдан бастап әлем
халықтарының тілдеріне, әсіресе, неміс, орыс, ағылшын, француз тілдеріне
аударылуы олардың есімдерін әйгілеп, атақ-даңқын аспандатты.
Сондай-ақ, Шығыс шайырларының кейбірі көздерінің тірісінде-ақ үлкен
беделге ие болғаны тарихтан белгілі. Атақты Меснауи кітабының авторы шейх
әрі сопы ақын Жәлеладдин Румидің беделді болғаны соншалықты оны жерлеуге
шет жерлерден арнайы келген басқа дін өкілдері де қатысқан. Олар теңсесі
жоқ үздік туындылар беріп, тек Шығысты ғана емес, Батысты да мойын
ұсындырды. Және Батыс пен Шығыстың рухани алмасу жасауына көпір іспетті
еңбек етті. Екі алып құрлықтың алмасу процесі қай деңгейді және қайсынікі
басым екені туралы пікірлер тоғысы бір байламға келген секілді. Ол байлам –
Шығыстың Батысқа еткен әсері басым деген ой. Оған – ауызын айға білеген
айтулы ғалымдар – Е.Бертельс, В.Бартольд, Л.Гумилев, В.Жирмунский,
Н.Конрад, И.С.Брагинский, И.В.Стеблева, И.М.Фильштинский, М.Т.Степанянц,
П.А.Гринцер т.б. еңбектері толық дәлел бола алады.
Олардың пікірінше, Батыстың Шығысқа ой-пікір, идея тұрғысынан қарыздар
екендігі еуропалық санада бар нәрсе. Атақты грек тарихшы, философтарының
(Геродот, Пифагор, Платон, Сократ, т.б.) парсы ғұламаларынан үйреніп,
білім, ғылым түзегені рас. Сондай-ақ, Жаңа ғасырда көне Шығыстан гректер
мен римдіктер арқылы ортағасырлық Еуропаға ұласқан мәдениет жалғастығы
концепциясы қалыптасты. Тіпті Гегельдің өзі Шығыстың дерек көздерін әлем
тарихының бастауы ретінде қабылдады. Ақырында неміс романтиктері адамзат
ақыл-ойының, діні мен өнерінің бесігі – Шығыс деген түсінікті түбегейлі
нықтады.
Ғалым П.А.Гринцер Шығыс пен Батыс арасындағы ортағасырлық мәдени
байланыстар жөніндегі өз ойын былай деп жалғастырады: Вместе с монголами и
арабами, а отчасти и помимо них, в Еуропу мигрировали многие сказочные
сюжеты, которые можно обнаружить и в европейском фольклоре в целом, и в
немецких шванках и французских фабльо, и произведениях Сакса, Боккаччо,
Чосера, Маргариты Наварской, Сервантеса, Шекспира, Лесажа и др. [1, 23]
Бұл – шығыс-түркі мәдениеті мен өнерінің Еуропа халықтарына, басқа да
халықтарға тигізген әсері жөнінде айтқан батыл да дұрыс тұжырым. Бүгінде,
Батыс елдерінде еуроцентризм идеясы өрістеп, үстемдік құрып тұрғанда,
мұндай пікірлердің қажеттілігі өте зор.
Шынтуайтқа келгенде, шығыс-түркі өнері мен мәдениетінің тарихы
мыңдаған жылдарды құрайды. Әлем мойындаған әл-Фараби, әл-Бируни, әл-
Ферғани, әл-Хорезми, Ұлықбек сынды даналарды дүниеге әкелген түркі жұртының
жазу-сызуы, ғылымы мен мәдениеті еуропалықтардан көп бұрын пайда болғаны,
тарих қойнауында терең із қалдырғаны – ғылыми айналымға түсіп дәлелденген
нәрсе.
Жоғарыда аты аталған ғалымның (П.А.Гринцер) ойын жалғастыратын болсақ,
шығыс ертегі, аңызынан, қисса-хикаятынан тараған көшпелі сюжеттердің біразы
қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түрікпен фольклорына арқау болды. Көне
дәуірден бері шығыс жерін мекендеген түркі ұлыстарының ортақ ауыз әдебиеті
нұсқалары мен асыл мұралары жетіп артылады. Кейде бөлініп, кейде бірігіп
ұзақ ғұмыр кешкен түркі тайпаларының тұтасып, үлкен мемлекет құрған тұсында
бүгінгі көне жәдігерлер олардың елдік, ерлік рухын көтеруге ерекше ықпал
еткені көрінеді. Түркі жұртына ортақ қай фольклор туындысы мен әдеби
ескерткішті алсаңыз, олардың өн бойынан отаншылдық, адамгершілік
қасиеттерді аңдайсыз. Осындай асыл қасиеттер дарыған түркі түлектері
Алтайдан Дунайға дейінгі ел даланы еркін жайлады.
Бұл ретте зерттеу объектісі аумағынан ауытқымай, түркі халықтары-ның
рухани алмасулары туралы ой сабақтасақ болады. Жалпы, шығыс-түркі
халықтарының өзара жақындығына олардың көршілес қоныстануы ғана себепші
емес. Сондай-ақ олардың әлеуметтік өмір салты мен әдет-ғұрыпына түрлері мен
мәдени тұрғыдағы ортақ сипаттар да қатты ықпал етті. Ал, түркі тұтастығы
мен бірлігіне қазақ, татар, түрік, әзірбайжан, башқұрт, өзбек, қырғыз,
түрікмен және т.б. ел-жұрттың фольклор үлгілері мен көне мәдени-әдеби
мұралары, тарихи деректері мен архив құжаттары нақты дәлел бола алады.
Түркі ұлыстарының терең тамырластықтан тарайтын мәдени, оның ішінде
әдеби байланыстары Қожанасыр, Жиренше шешен, Алдар көселерге қатысты аңыз-
әңгімелер мен Алпамыс, Қобыланды, Көроғлы, т.б. батырлар жырларында,
Қозы Көрпеш – Баян сұлу эпикалық дастандары көрініс табуы ол нұсқалардың
бастау көзі бір екендігін айқындайды. Түгел түркіге тиесілі мәдени мұралар
– Орхон-Енисей жазбалары, Құдадғу біліг, Дивани лұғат-ат түрік, Дивани
Хикмет, Кодекс куманикус, тағы басқалары біздің ұлттардың жақындығын,
тектестігін білдіретіндігі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Бұған
көрнекті түркітанушы ғалымдар – В.Бартольд, В.Радлов, С.Малов, Ш.Уәлиханов,
Ә.Диваев, Н.Баскаков, А.Кононов, А.Щербак, Х.Көрұғлы, Г.Араслы [2] тағы
басқалардың еңбектері дәлел болмақ. Мәселен, түрколог ғалым Н.А.Баскаков
түркі ұлыстарын тілдік ұқсастығы мен өзгешелігіне орай топтастырып жіктеді.
Ал, В.Радлов, С.Малов, А.Щербак, В.Жирмунский, Х.Көрұғлы, Г.Араслы, Ә.
Марғұлан сынды ғалымдар ауыз әдебиеті нұсқаларында жиі ұшырасатын түркі
халықтарының туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр сәйкестігіне орай
көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастықты типологиялық жақындықтың бір түрі
деп қарастырды.
Осы тұрғыда, ғалым Р.Бердібай мынандай ой түйіндейді: Ауыз әдебиеті
шығармаларының түбірлестігі мен туыстығын кез келген үстірт ұқсастық
белгілемейді, сәйкестіктер заңдылығын ашу үшін күрделі де салдарлы
принциптер қажет болады. Сондай себептер мен сипаттарды ескере келіп,
фольклортану ғылымы типологиялық жақындықтың үш түрін екшеп көрсетеді. Олар
– тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени және тарихи-типоло-гиялық үндестіктер
мен сарындастықтар [3, 54]. Ғалым түркі халықтарына ортақ әдеби
ескерткіштер мен көне мұраларды дәйек етеді.
Шынында да, қарақалпақ, қырғыз, ноғай, башқұрт, өзбек, татар,
түрікпен, әзірбайжан, т.б. халықтардың фольклор үлгілерінің қазақ халқының
ауыз әдебиеті нұсқаларымен ұқсастықтары бары айтылып та, жазылып та жүр.
Олардың ортақтығы, бірлестігі туындылардың мазмұны мен композициялық
құрылысынан, кейіпкерлер бейнесінен айқын аңғарылады. Мысалы, қазақтың
Алпамыс жыры қарақалпақ, башқұрт, татар, өзбектер арасында кеңінен
таралған Алпамыс туралы ертегілер мен аңыздарды еске түсіреді.
Түркі халықтарының фольклорындағы мұндай ұқсастықтарды эпос әлемінде
ғана емес, басқа ауыз әдебиеті үлгілерінен де кездестіреміз. Туысқан
елдердің сонау ерте замандарда бірігіп жасаған ертегі-аңыздар, тұрмыс-салт
жырлары, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаштар бір-бірімен өте ұқсас болып
келеді. Мұндай ұқсастықтардың себебін зерттеушілер сол халықтардың
өткендегі тарихи тұрмысының бірлігінен деп біледі. Сөйтіп, идеялық мазмұны,
көркемдік формасы жағынан жақын фольклорлық шығармалар бір негізден
тарағандығын дәлелдейді [4, 67].
Өз тарапымыздан біздің оған қосарымыз мынау. Бажайлап қарасақ, ауыз
әдебиеті үлгілері діни таным-түсініктен бастау алады. Өйткені фольклор
туындылары азамат тарихының ерте кезеңінде дүниеге келіп, мистикалық ойлау
жүйесі басым тұста қалыптасты. Сондықтан да болар, шығыс-түркі фольклорының
нұсқалары – ертегілер, мақал-мәтелдер, қисса-хикаялар, аңыз-әңгімелер, т.б.
Құран мен Хадиске иек артатыны анық. Бұл жөнінде дінтанушы Темірлан
Барласұлы былай деп пікір қосақтайды: Мұхаммедке (с.ғ.с.) дейінгі келген
Пайғамбарлардың халықты Құдайға шақырып айтқан уағыз-насихат сөздері
жиналып келіп, аңыз-әңгімелерге, қарапайым ертегілерге тоғысады, бір жағы
келіп Құранға ұласады. Өмірде тек рухани дүниелер (ертегі, мақал-мәтел,
қисса-хикаялар, халық әндері, жыр, күй, т.б.) ғана өміршең болады, ал
қалған дүниенің барлығы да өшіп, уақыт өтуінен жоғалып отырады. Себебі
рухани дүниелер рухтан туындайды, ал барлық рухтың қалауы біреу ғана, ол –
Алланың дидары. Барлық рухтардың қалауы бір болғандықтан ол жүрекке
сақталып, кейінгілерге беріліп отырады. Халық әндері мен жыр-қиссалардың
ұмытылмай ұзақ ғұмыр сүретіні осыған байланысты [5, 42].
Шынында да, фольклор жанрының бірі – ертегінің қайсы бірін алып
қарасақ та, оның астарында қиялмен қоса қисынды мағына, жасырын сыр бар.
Жеті қабат жер мен көкті түгел кезуші кейіпкерлері бар Ер Төстік, Күн
астындағы Күнекей қыз, Ай астындағы Айбарша сұлу, Қырық қарақшы т.с.с.
ертегілерде аспан шырақтарының қозғалысы, шығуы, батуы, т.б. қасиеттері
жұмбақталып берілген.
Осы секілді фольклор жанрларының рухани мазмұнын жете ұғынып, терең
түсіну үшін Құран аят, сүрелеріне жүгінеріміз рас. Сонымен қатар, түгел
түркіге тән фольклорлық туындылар біздің ата-бабаларымыздың шығу тегі,
тарихи жолымен де астасып жатқанын аңғарамыз.
Бұл ретте, фольклоршы ғалым С.Қасқабасовтың түркі халықтарына ортақ
көне жәдігерлер туралы ой-пікірі барынша шынайы. Егер Алпамыс әр түрлі
атаумен және әр алуан көлемде қазақта, өзбекте, башқұртта, қырғызда,
алтайлықтарда болса, Қорқыт туралы әңгіме-жырау қазақта, башқұртта,
түрікпенде, әзірбайжанда, түрікте бар. Ал, Қозы Көрпеш-Баян сұлудың
нұсқалары қазақта, башқұртта, татарда, алтайлықтарда, телеуіттер-де,
ұйғырларда сақталған. Осыншама халықта бір жырдың болуы, әрине, тегін емес.
Алпамыс та, Қорқыт та, Қозы Көрпеш те ең алғаш сол баяғы түркі
елдерінің бірлігі тұсында, әлбетте, осы күнгі қалпында емес, шағын аңыздама
түрінде пайда болғаны анық деп ойлаймыз, - дей келіп, аталмыш ғалым өз
ойын былайша түйіндейді: Демек, Түркі қағанаты ресми айтып жүрген VІ
ғасырдан көп бұрын құрылған да, он шақты ғасыр өмір сүрген деп айта аламыз.
Ендеше, осы күнгі түркілердің өз атауымен атап құрған мемлекеті осыдан 2
мың жыл бұрын пайда болғаны дау туғызбаса керек [6, 4-5]
Сайып келгенде, түркі халықтарының көне заманнан бері бірігіп жасаған
сөз өнері мен әдеби қазынасында ұқсастық, ортақтық басым екені шын.
Қазақтың эпостық жыры Қырымның қырық батыры құрылымы жағынан қырғыздың
Манас эпосына ұқсайды. Тілі, тұрмыс-тіршілігі, мекен-жайы көршілес, жақын
болғандықтан, туысқан халықтар ауыз әдебиетінің басқа жанрлары да өзара
сарындас. Мысалы, Өнерді үйрен, үйрен де жирен, Ел қазынасы – ескі сөз,
ер шырағы – екі көз, Ат арыса – тулақ, ер арыса – аруақ, Айырылған ел
азар, қосылған ел озар деген мақал-мәтелдердің мәтіні, негізгі идеясы
үндес, өзектес болып келеді.
Тұрмыс-тірлігі мен тарихы бір-біріне ұқсас әрі көршілес шығыс
халықтарының өзара тығыз байланыс жасауы заңды. Олардың шығу тегінің, сенер
дінінің бір болуы тарихы мен тағдырларын үйлестіріп, тілін жақындастырды.
Шығыс елдері бір-бірімен қызу қарым-қатынаста бола отырып, ортақтаса әлем
халқы рухани нәр алар талай тамаша дүниелер әкелді.
Қазақ пен шығыстың басқа халықтарының арасындағы мәдени, әдеби
байланыстардың тамыры тым тереңде жатқандығы әлемге аян. Осы тамырластықтың
төркінін түптің, тілдің, діннің бірлігінен іздеген жөн. Осы үш бірлік
шығыс, оның ішінде түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауына
негізгі тірек болды және болып та келеді.
Қазақ әдебиетінің, ең алдымен, бүкіл әлем жұртшылығы тамсана оқитын
Мың бір түн, Шахнама, Ләйлі-Мәжнүн, Жүсіп-Зылиха, Тахир-Зухра,
Кәлила мен Димна, Хұсрау-Шырын және т.б. дастан, хикая іспеттес
туындылар бұған толық дәлел. Әрине, халықтар қарым-қатынасында сол елдердің
ғұламалары мен сөз зергерлерінің атқарар ролі ерекше. Өйткені халық пен
халықты жақындататын ұлт ұлдары мен ой алыптары екені рас.
Осы орайда алдымен, әлемге әйгілі Шығыстың шамшырақтары атанған
Рудаки, Фирдауси, Руми, Хафиз, Омар Һаям, Сағди, Жәми, Маржани, Абай
секілді алыптар мен таланттар ауызға ілігеді. Мәселен, шығыстанушы ғалым
В.В. Бартольдтің айтуынша, Фердаусидің еңбегі шығыс халықтары арасына VІ-
VІІ ғасырларда кеңінен тарап мәлім болған. Және Шахнамадағы негізгі
мотив, идея-парсы жұртының ерлігін, елдігін паш ету болса, оның ұлттық сана-
сезімге ықпалы шығыс-түркі ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығына үлгі ретінде
ұсынылды. Ал, Рудаки, Руми, Сағди, Хаям, Хафиз, Жәми шығармаларының ХІХ
ғасырдан бастап әлем халықтарының тілдеріне, әсіресе, неміс, орыс, ағылшын,
француз тілдеріне аударылуы олардың есімдерін әйгілеп, атақ-даңқын
аспандатты. Сондай-ақ, шығыс шайырларының кейбірі көздерінің тірісінде-ақ
үлкен беделге ие болғаны тарихтан белгілі. Атақты Меснауи кітабының
авторы шейх әрі сопы ақын Жәлеладдин Румидің беделді болғаны соншалықты,
оны жерлеуге шет жерлерден арнайы келген басқа дін өкілдері де қатысқан.
Әлбетте, шығыс халықтарының өзара рухани алмасулары біркелкі дамыған
жоқ. Оған әртүрлі тарихи-әлеуметтік жағдайлар, алмағайып, қиын-қыстау
кезеңдер біршама әсер етті. Атап айтқанда, 13-15 ғасырлар аралығындағы
Шыңғыс хан, Ақсақ Темір бастаған жойқын жорық, қырғын соғыстар зардабы
рухани құндылықтардың кеңінен таралуына көп кесірін тигізді. Ал одан
кейінгі дәуірлердегі жоңғар-қазақ арасындағы қырғи-қабақ қақтығыс-
тартыстардың әсерінен белгілі бір жағдайда терең тамырластықтан таралатын
асыл арналар желісі тоқырап, қазақ-шығыс, қазақ-түркі әдеби байланыстарына
біршама бөгет жасалды.
Ал, шығыс, оның ішінде түркі халықтары әдебиеттеріндегі ұқсас
типологиялық құбылыстарды қарастыруда өзара байланыстар арнасын арнайы сөз
еткен жөн. Түркі халықтарының әдебиеттерінде жиі кездесетін тамырластық пен
аймақтық алмасулар өзара ұласу, жалғасу арқылы жүрді. Бір ескеретін жайт-
сөз өнерінің екі түрлі қарым-қатынасы (жалпы типология мен өзара
жалғасулар) тығыз диалектикалық бірлікте болады, яғни байланыстар міндетті
түрде әдеби дамудың жалпы заңдылықтарына негізделеді. Олар типологияны
толықтырады, дамытады, ал өзара ортақ типологиялық қатарда болу олардың
байланыстарын жеңілдетеді.
Әдебиеттердің жанаса жалғасуы (контакты литератур) – көпқырлы әдеби-
тарихи әрі көркемдік-эстетикалық құбылыс. Олар өзара қарым-қатынастың түрлі
фактілерін қамтиды. Бірқатар әдебиеттердің жалғасты байланыстары тектік
тамырластық (генетикалық) түрінде жүреді және ол сан ғасырларға созылады.
Бұл ретте, қазақ пен басқа түркі халықтары әдебиеттерінің терең
тамырластықтан тарайтын генетикалық байланыстары ойға оралады.
Зерделей қарасақ, түркі тектес халықтардың әдебиеттеріндегі ежелгі
дәуір мен орта ғасырлық мұра үлгілері бәріне біркелкі тарамады және ол
мұралардың сақталу жайлары да әртүрлі болды. Нақтылай айтқанда, түркі
халықтарының бірінде бар жыр, дастан, хикая екіншісінде кездесе бермейді.
Не болмаса, ол әдеби мұралардың әр ұлтта әртүрлі варианты болуы жиі
ұшырасады. Бұл әрине, әр ұлттың тарихи даму жолына, әлеуметтік жағдайына,
соған орай туындайтын сұранысы мен қабылдау ерекшелігіне байланысты.
Қазақ және басқа түркі халықтарының туыстық шынайы қарым-қатынасының
негізі сонау көне ғасырлар қойнауынан бастау алады десек, бұған олардың
шыққан тегінің, тілінің, дінінің бір болуы әрі көршілес қоныстануы басты
себеп болды. Ал бұл елдердің ХІХ ғасырдан бастап бір мемлекет, яғни, Ресей
империясының құрамында өмір сүруі терең тамырластықты нығайтып, түркі
халықтарынң туыстық қарым-қатынасы мен рухани байланысын одан әрі
жақындастыра түсті. Осы бір түптен тарайтын туыстық, түркілік тамырластық,
діни тұтастық бұл елдердің саяси-экономикалық және мәдени тұрмыс-
тіршілігіне, оның ішінде әдебиетіне де өзіндік ықпалын тигізіп, олардың
өзара рухани байланыс жасауына тірек болды.
Түркі халықтары әдебиеттері фольклор үлгілерінің тақырып, идея, сюжет,
образ бейнелеу тұрғысынан ұқсастықтарын түрколог ғалымдар мен зерттеушілер
осынау туыстас халықтардың өткендегі тұрмыс-тіршілігінің бірлігі деп
біледі. Әрине, бұл тарихи жағынан бүкпесіз шындыққа саяды.
Тарихи фактілер мен мәліметтер түркі халықтарының этногенезіне, содан
туындайтын тұрмыс-тіршілік сәйкестігіне байланысты туысқан халықтардың
барлығына ортақ фольклорлық шығармалардың дүниеге келгендігін растайды.
Мысалы, Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік, Едіге т.б. дастан,
эпостардың түркі тектес халықтардың бәрінде болмаса да, бірқатарында
кездесуі осыны білдірсе керек.
Әлбетте, бұл ұқсастықтардың себебін түркілік түп негіз бен діни
бірліктен іздеген жөн. Мұны, әсіресе, эпостық шығармалардың мазмұнынан,
баяндау мен суреттеу тәсілінен, т.т. аңғару қиын емес. Осы орайда, академик
Р. Бердібайдың ой-пікірлеріне айрықша көңіл бөлген жөн: Бауырлас елдердің
сөз өнеріндегі тамырластық пен үндестіктің молдығы туралы ғалым мынадай
түсінік береді: қазақ пен башқұрттың халық әдебиетіндегі етене
бірдейліктің негізгі сыры бұл халықтардың түп-тегіндегі туыстыққа да
байланысты. Мұны ғылым тілінде тарихи-генетикалық белгілер деп атайды [7,
86].
Демек, бұл түркі халықтарының бәрінде дерлік кездесетін әдеби байланыс
түрлері-типологиялық, генетикалық және аймақтық қарым-қатынастардың
айқындығын байқатады. Мәселен, ғалым Р. Бердібай қазақ арасына кең тараған
Шора батыр, Едіге, Ер Тарғын, башқұрттарға да ертеден танымал жырлар
екенін, сондай-ақ Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының бірнеше нұсқасы осы елде
барын тілге тиек етеді [8, 92].
Осы түбі бір туыстық, көне көршілік, тарихи тағдырластық түркі тілдес
елдердің саяси-экономикалық және мәдени-әдеби өміріне өзіндік әсерін
тигізіп, олардың өзара байланыс жасап, жақындасуына тірек болды. Бұл-тектес
халықтардың көнеден келе жатқан ескі ауыз әдебиеті үлгілері мен ежелгі
әдебиет нұсқаларынан айқын аңғарылады.
Міне, сондықтан да түркі әдебиеттерінің бір-біріне өзара ықпал жасауы
- заңды құбылыс. Мысалы, қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, әзірбайжан
халықтарының сөз өнерінде Көрұғлы, Алпамыс, Қобыланды сияқты
фольклорлық эпостардың, Қорқыт, Алдар көсе, Қожанасыр туралы аңыз-
әңгімелердің және ертегілердің әр түрлі варианттары кездеседі. Бұл жөнінде
ғалым С. Тойшыбаева мынандай дәйектемелер келтіреді: Орта Азия халықтары
әдебиеттеріндегі сюжеттердің араб, парсы, түрік, үнді аңыз-ертегілеріндегі
сюжеттермен ұқсас келуі бұл халықтардың ежелден келе жатқан бір-бірімен
сауда-саттық қатынасынан, аралас шаруа жайынан екені анық [9, 26]. Сөйтіп,
ғалым қарақалпақтың Шадьяр дастанының кей жерлері қазақтың Қыз Жібек
дастанына, сондай-ақ Едіге, Ер Қосай, Ер Шора, т.б. эпостары да
біздің төл фольклор мұраларымызға өте-мөте ұқсас келетіндігін дәлелдейді.
Ал, осы аталған дастандардың кейбірі татар халық ауыз әдебиетінде
Идегей, Алпамша деген атпен берілсе, қырғыздағы Эр Төшлүк эпосы
қазақ, татарда ертегі түрінде ұшырасады.
Сондай-ақ, түрколог ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.Радлов, В.Жирмунский,
Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев, Х.Захаров, И.Сағитов, Ш.Ыбраев туысқан халықтар
эпостарының мотив, образ, идея ұқсастығы түркі ұлыстарының түп бірлігінен
ғана емес, жалпы эпос әлемінің типологиясына тән сипаттамасынан екендігін
айтып дәлелдейді. Сондай-ақ, академик В.Жирмунскийдің айтуында, шығыс пен
батыс халықтарының эпостық шығармаларындағы бірқатар мотивтердің бірдей
болуымен қатар, өзіндік ерекшеліктері де бар. Мысалы, батырдың айрықша алып
болып тууы, оның ерте есеюі, өзіне лайық ат таңдауы, құрал-жабдық сайлап,
жекпе-жекте жеңуі, қалыңдық іздеуі не өзі жеңген елдің халқының қызына
үйленуі, қызға таласушы батырлар яки дәулермен ұрысы, т.т. Осы секілді
мотив, образ ерекшеліктері шығыс-түркі эпостарында жиі ұшырасып отырады.
Бұл ұқсастықтар қазақ, қарақалпақ, қырғыз, башқұрт т.б. ұлттарға тиесілі
эпостардың өзіндік ерекшеліктері десек болады.
Бұл эпостардың әрқайсысы сол халықтың тіршілігін, салт-дәстүрін,
сондай-ақ оның тарихи өмірі мен мәдениетін және алдағы мақсат-мүддесін,
арман-аңсарын суреттеу арқылы өзіндік ұлттық ерекшеліктерін де айқындайды.
Сонымен қатар, фольклорлық үлгілердің туысқан халықтар арасына кеңінен
жайылуы өзара этникалық, аймақтық жақындығын, тарихи тағдырларының бірлігін
көрсетумен қатар, өзара тығыз мәдени байланыстардың болғандығын да
аңғартады.
Тұтастай алғанда, жекелеген түркі халықтарының арасындағы, атап
айтқанда, қазақ-башқұрт, қазақ-түрікпен, қазақ-әзірбайжан, қазақ-ұйғыр және
қазақ-өзбек ұлттар арасындағы әдеби шығармашылық байланыстар әлі де
түбегейлі, кешенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Кешегі
күндері бұған кеңестік дәуірдегі тоталитарлық жүйе тосқауыл болып келсе,
бүгінгі таңда бұл іске кең жол ашылды. Ғылыми айналымға енді-енді түсіп,
зерттеу жұмыстарына арқау болған түркітануға қатысты соны тұжырым,
концепциялар, ғалым Р. Бердібай айтқандай, түрік бірлігін нығайтумен
қатар, ұрпақ санасын серпілтіп, ұлттық рухты ұлғайтатыны сөзсіз.
Бұл ретте сөз басы түркі тектес халықтардың бәріне ортақ саналатын
тарихи мұралардан басталса керек, яғни түркі ұлыстарының тарихи-мәдени
бірлігін білдіретін көне жазу ескерткіштері-Орхон-Енисей жазбалары, Алтын
Орда дәуірінің асыл мұралары ойға алдымен оралады. Сөзімізді нақтылай
түссек, Құдатғу білік, Диуани лұғат-ит-түрік, Диуани хикмет, Хибатул
хақайық және Махаббат нама, Қисса Жүсіп, Қиссас-ул әнбиа, Хұсрау уа
Шырын сияқты қисса-дастандарды атар едік.
Сонымен қатар, түркі жұртына ортақ Қорқыт ата кітабындағы жырларда
кездесетін дүниетанымдық, көркемдік-эстетикалық пайымдар бірлігі түркіге
тән этникалық сипаттардан білінеді. Бұл жөнінде ғалым А. Егеубай былай
дейді: бертін келе түрлі аймаққа, ұлт-ұлыстарға дараланып кетсе де, ежелгі
замандардан табиғатына біткен тілдік, көркемдік, танымдық үрдістер жалғаса
түскен. Оны жалпы түркі халықтарының әдеби-мәдени туындыларынан да
байқаймыз. Көнеден бүгінгі дейін желі тартқан әдеби үрдіс өзегін ежелгі
асыл мұралардың жаратылысымен жалғастығынан танимыз [10, 45]. Ежелгі түркі
әдеби мұраларының поэтикасын, эстетикалық-көркемдік жүйесін тыңғылықты
зерттеп жүрген ғалым түркі өркениетіне түрен салған туындылар-Құдатғу
білік, Диуани лұғат-ит-түрік, Диуани хикмет, Хибатул хақайық секілді
классикалық шығармаларды әдеби байланыстың бастау көзі, қайнар бұлағы
дегенге сайып: Аталы сөздер, даналық талғам, мақал-мәтел, қанатты сөздерге
келгенде де қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, татар, ноғай жұртының құнарлы да
бай рухани топырағымен қауышып жатады. Тұрмыс-тіршілік тектестігі, табиғат-
жаратылыс ортақтығы, содан барып қалыптасатын салт-дәстүр, мінез-қылық, жан
жаратылысының тамырластығы аталмыш дастан, сөздіктерден аса нанымды көрініс
тапқан [11, 66],-дейді.
Шынында, түркі тектес халықтарға ортақ әдеби мұраларда бар ел, жер
атаулары, сөз орамдары түркі жұртының тағдыр-талайы мен таным-түсінік
ортақтығын білдіреді. Оған дәйек болар дерек көздері түркі әдеби
ескерткіштерінде жеткілікті.
Міне, сондықтан болар, бір тектес халықтардың бірлігін емес, алауыз
тіршілігін көздеген Ресей империясы мен Кеңестер Одағы тұсында бүкіл түркі
жұртына ортақ мұралар бөлшектеліп, олар әр ұлттың меншікті рухани құндылығы
ретінде қарастырылып келді. Мәселен, Қорқыт ата кітабын әзірбайжан,
өзбектер бізге тиесілі деп иемденсе, татар, башқұрт, қазақ ғалымдары оны
өздеріне ыңғайлап зерттеуге тырысты. Диуани лұғат –ит-түрк, Құдатғу
білік, Кодекс Куманикус сияқты басқа түркі ескерткіштері туралы да осыны
айтуға болады.
Әрине, бұл сен салар да, мен салар болмай, тиесілі меншікті мұра
ретінде терең талдауға жол ашқанмен, көне жәдігерлердің тарихилығы мен
поэтикасын, көркемдік-эстетикалық келбетін толық аша алмасы анық. Оған
себеп-зерттеу объектісінің бір ғана ұлттық шеңберде қалып, бүкіл түркі
жұртына тән тыныс-тіршілік, таным-түсінік аясынан тыс қалуы. Сөйтіп,
шығарма тарихи шындық тұрғысынан қарастырылмады. Бұл сияқты талғам-
тұжырымдар мәдени-әдеби мұраларды түбегейлі, терең зерттеуге тежеу болды.
Алайда, осы орайда, В.В. Бартольд, В.В. Радлов, С.Е.
Малов,Е.Э.Бертельс, Л.Н.Гумилев, В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов,
А.М.Щербак,Г.П.Постелов, И.В.Стеблева, Х.Көрұғлы, Г.Араслы, Э.Рустамов,
К.Каримов, Г.Кулиев, В.Асманов, Ф.Копрүлузаде, Р.Арат, т.б. әлемдік,
одақтық деңгей-дегі ғалымдардың тыңғылықты да байсалды зерттеу жұмыстарын
жүргізіп, түркітануды негіздегенін белгілі бір дәрежеде алға апарғанын да
айтпай кетуге болмайды.
Сондай-ақ, бұл салада М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Ә.Марғұлан,
Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, С.Аманжолов,
Ғ.Айдаров, С.Қирабаев, Х.Сүйіншәлиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Бердібай,
Р.Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, Р. Нұрғалиев,
С.Қасқабасов, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Т.Кәкішев, Ө.Күмісбаев,
М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітов, С. Негимов, Н. Келімбетов секілді қазақ
ғалымдары да басқа түркі өкілдерімен үзеңгілесе, біршама еңбек сіңірді.
Аталмыш ғалымдардың зерттеулерінде түркі халықтарының әдебиет-тері
стильдік, поэтикалық, тілдік тұрғыда көне түркі мұраларымен сабақтас-тық
тауып, жалғасып жатқандығы ғылыми тұрғыдан дәлелденді. Әсіресе, кейінгі
кезде, яғни түркі халықтары жаппай егемендік алып, қоғамдық құбылысқа,
рухани өмірге өзгерістер енген тұста, олардың ортақтығын, бір-лігін
айғақтайтын еңбектердің үлес-салмағы да өзгеше бола түсті. Атап айт-қанда,
Ш. Ыбыраев, А. Егеубай, Ж. Дәдебаев, Д. Ысқақұлы, А.Қыраубаева, Б.
Әбілқасымов, Б.Майтанов, Т.Жұртбай, Б.Сағындықов, А.Аманжолов, Б.Әзібаева,
Б.Омарұлы, Д. Қамзабекұлы, С.Сүтжанов сынды ғалымдардың жазғандарынан жаңа
заман лебін сезінуге болады. Бұл еңбектердің бірінде батырлық жырлардың
поэтикасы, кезеңдік тұтастану байыпталса, екіншісінде көне түркі дастандары
мен қазақ эпостарының арасындағы байланыс белгілері, көркемдік дәстүр
жалғастығы зерделенді. Енді бірқатар еңбектер түркі өркениеті
туындыларының жалпы поэтикасын, көркемдік – эстетикалық танымын және Алтын
Орда дәуірі поэзиясының идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен дәстүр
сабақтастығын арнайы қарастыруға арналды.
Осы орайда, академик Р. Нұрғалидің мына бір пікіріне құлақ асқан жөн:
Қазақ әдебиетінің көне түркі және ортағасырлық әдебиеттерімен тамырлас
күйлерін анықтау үшін ол тарихи-мәдени ескерткіштердің өзін жан-жақты
қарастыру қажет. Айтылмыш орайда жоғарыдан дәуірлерді кезең-кезеңімен,
поэтикалық стиль және бағыттары бойынша қарастыруға мүмкіндік бар [12,
80].
Сонымен, айтылған, келтірілген ой-пікірлер сөз өнерінің түркітану
саласы енді-енді жөнге қойылып, уақыт талабына орай, соны сипатқа ие бола
бастады дегенге саяды.
ХVІ- ХVІІІ ғасырлардағы замана ауыртпалығын қазақтармен қоныстар
отырған қырғыз, қарақалпақтар да бастарынан бірге өткізді. Туысқан әрі
көрші бұл түркі ұлыстарының жоңғар-қалмақтарға басқыншылық, талаушылық
әрекеттеріне қарап күреске бірге аттанған тұстары болды. Сол себепті бұл
халықтар әдебиеттерінде сол ауыр кезең көрінісі ортақ сипатта өрнектелді.
Бұны қазақтың Елім-ай, Шаңды жорық секілді халық өлеңдерімен қатар,
қарақалпақтың Не жаман, т.б. жырларынан байқауға болады. Сол сияқты,
фольклор ғалымдарының айтуынша, осы кезеңдерде пайда болған түркі
халықтарының батырлық жырларының сюжеттік, композициялық құрылысындағы,
жалпы бүкіл болмыс-бітіміндегі ұқсастықтар қоғамдық, саяси-әлеуметтік
жағдайлардың бірлігімен де тығыз байланысты.
Әлбетте, қазақ, қырғыз, өзбек, татар, башқұрт, әзірбайжан, қарақалпақ,
түрікпен ұлттары өткен ғасырларда бірдей адамгершілік нормаларды басшылыққа
алды. Ол әуелде-тәңірлік, кейін Құдайшылдыққа ұласып, ислам дінінің
қағидаларымен, ұстанымдарымен жалғасып жатты. Сөйтіп, Хақ жолын
насихаттаған, әділетті мақсұттаған Омар Һаям, Қожа Хафиз, Руми, Жәми,
Физули, Наваи, Низами шығармаларын оқып, рухани-эстетикалық жақтан
қуаттанды. Демек, бұл ел мен елді байланыстырып, жақындастыратын сол
жұрттың жарық жұлдыздай болған ой алыптары мен қалам иелері екенін тағы да
растайды.
Шынтуайтқа келгенде, жоғарыда аттары аталған шығыс шамшырақтары тек
шығыс-түркі ғана емес, күллі әлем халықтарының өзара рухани алмасулар
жасуына игі әсерін тигізіп қана қоймай, Батыстың өркениетке ұмтылысын
тездетті. Мысалы, Әл-Фараби, Бируни, Ибн-Сина, Ұлықбек сынды ғұламалар
әлемдік ғылымдардың негізін қалап, аспанын жарқыратты.
Сонымен бірге қазақ, үнді, араб, парсы сияқты шығыс елдерінің ертегі –
аңыздары, әңгімелері кең тарады. Бұлардың қатарына арб халқының белгілі
Мың бір түн, үнді елінің Тоты-нанамасы сияқты дүние жүзіне белгілі
әдебиет үлгілері, өте-мөте иол жайылған нұсқаулары қазақ арнасына бір
жағынан Орта Азия әдебиеті арқылы, Фердоуси, Навои, Низами және басқа
ақындардың шығыстық сюжетке поэма, дастан етіп жазған шығармалары арқылы
кең жайылғанын айта кету керек.
Қазақ ішінде осы осы жолмен келіп тараған поэма, дастандардың
қатарында Шах-нама, Ләйлі-Мәжнүн, Тахир-Зуһра сияқты көптеген
шығармалар бар.
Қазақ әдебиеті мен Орта Азия, татар мен әзірбайжан халықтарының және
басқа шығыс елдерінің әдебиетімен байланысы ХІХ ғасырдаң екінші жартысында
өте-мөте кең өріс алды. Қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлерінің Абай,
Ыбырай, Шоқай Орта Азия халықтарының, сондай-ақ араб, үнді, халықтарының
таңдаулы әдеби нұсқауларының халық арасына тарату, олардың қазақ
әдебиетінің қорына қосу ісіне үлкен мән береді, Шоқанның Манасты орыс
тіліне аудару ісін тұңғыш рет қолға алғаны, Абайдың шығыс тақырыптарына
Масғұт, Әзім, Ескендір сияқты әнгіме - өлең, поэмаларын шығаруы,
Ыбырайдың үнді, араб, парсы халықтары ертегі - әңгімелерінің сюжетіне
бірнеше әңгіме жазғаны – осылардың өзі-ақ қазақ ағартушыларның шығыс
әдебиетінің шынайы халықтық үлгілерін жлғары бағалағандығына айғақ бола
алды. Абай шығыс халықтарының ертегі – аңыздары, әңгімелері, халықтық
дастандары мен поэмаларын қазақ арасына мол таратумен бірге Орта Азия
класикалық әдебиеті нұсқаларын, Фирдоуси, Науаи, Низами шығармаларын
насихаттауға да ерекше зер салады. Шығыстық сюжетке шығарамалар жазғанда,
Абай олардың оқиға желісін баяндаумен бірге идеялық нысанасын өзінше
түсініп, ғибрат үшін айтуға жарарлық нәр іздеді. Олардың өзінің
творчестволық көрігінен өткізіп, ағартушылық, демократтық ой-пікірлермен
ұштастырады. Сондықтан олар бастапқы түп нұсқасын өзгертіп, басқа бір реңк,
қалыпта түседі, өйткені ақынды шығарманның тек шығыс сарындас желісі
қанағаттандыра бермейді. Қисса, хиқая жазған ақындардың кейбіреулері
фантастикаға толы аңыздарды әсерлей баяндап, ертегілік қиялды үстелеп,
қосарлан, адам нанғысыз етіп жібереті де кездері болды.
Қазақ ақындары Фирдоуси, Науаи, Низами поэмасынан сусындап, олардың
озық туындыларын аудырып, жырлады. Сөйтіп, шығыс шайырлары
шығарамаларындағы сюжет пен образ парсы – тәжік және өзбек әдебиеттерін
жетік біліп, жоғары Назым – Шариф, Төрт дәруіш, Ескендір –
Зұлқарнайын сияқты дастандар жазды. Бұл шығармаларының сюжеті Фирдоуси,
Науаи, Низами творчествосына негізделіп, ұлттық қазақи қалыпқа бейімделді.
2. Шығыс-түркі шайырларының әлемдік әдебиеттегі орны мен ықпалы
Өзбек әдебиетінің ежелгі дәуірден басталатын ұзақ та қызықты тарихы
бар. Әсіресе, халық ауыз әдебиеті мейлінше бай, әрі түрлі жанрлы болып
келеді.
Ауыз әдебиетінде өзбек халқының тұрмыс-салты байланысты жырлар –
наурыз өлеңдері, бесік жыры, үйлену салтына, көктемде егін салу, күзде егін
жинау мерекелеріне айтылатын өлеңдер, сондай-ақ мақал – мәтелдер,
ертегілер, лиро – эпостық және батырлар жыры кең орын алған.
Орта Азия мен Қазақстанды мекен еткен басқа да түркі тектес халықтар
әдебиетінде де кездесетін батырлық эпостардың ерлік бейнелері өзбек
фольклорында жеке-жеке дастан түрінде жырланған. Олар: біздің эрамызға
дейінгі ҮІ ғасырда Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына қарсы
күресін басқарған, әйелдер акрасынан шыққан қолбасшы Тамирис туралы
Тамирис дастаны, Дари І (521–485ж) патшаның барса келмес шөлде адастырып
жіберіп, өз елін басқыншылардан құтқарып қалған қойшы жігіт Шырақтың
ғажайып ерлігін жырлаған Шырақ эпосы, ерлік пен махаббат тақырыбына
арналған Зарина және Старапангия датаны, т.б.
Өзбек әдебиеттану ғылымы халық дастандарын: ерлік дастандарын
(Алпасыч) соғыс дастандары (Рашид – наме, Жүсіп пен Ахмет, Әлібек
пен Бәлібек т.б.) тарихи дастандар (Тулум бай, Шайбани хан,
Маматкарим палуан, Жизақ көтерілісі, т.б.) романтикалық дастандар
(Рустамхан, Күнтуғмиш, Арзыгүл, Ералы мен Шералы, т.б.) кітаби
дастандар (Уарақа мен Гүлшах, Үмик пен Узро, Тахыр мен Зухра, Малика
Дилорамт.б.) деп жіктеп қарастырды.
Өзбек халқының жазба әдебиеті ХҮ ғасырдың алғашқы жартысында Дурбек,
Хайдар Хорезми, Иусуф Амири, Ахмади ғазалдарынан бастау алды.
Өз дәуірінің атақты шайырлары Ахмадидің Музыка аспаптарының айтысы,
Амиридің Бәңги мен Шарап айтысы) Лутфидің Гүл мен Наурыз дастаны өзбек
әдебиетінің қалыптасуында да ерекше зор рол атқарғанын кезінде Әлішер Науаи
атап көрсеткен болатын.
Өзбек көркем сөз өнерінің әлемдік әдебиет арнасынан тиісті орын алуға
Лутфи ұстаздан озған шәкірті Әлішер Науаи мол үлес қосқаны мәлім.
Міне, осы ұлы Науаи бастаған игі дәстүрі ХҮІ ғасырда жалғастырушы
Захир ад-уин Мұхаммед Бабыр болды.
Өзбек әдебиетінің алтын қорына ()ХҮІІ-ХІХ) ғасырда өмір сүрген Хорезми
(1778 – 1829, Агаки (1809 – 1874), Надира (1791 – 1842), Увайай (1780 –
1850), Муками (1850 – 1903), Фуркат (1853 – 1909), Дильшад (1800 – 1905),
т.б. ақындар қыруар үлес қосты.
Солардың ішінде, әсіресе, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезінде өмір сүріп, өз ғазалдарын ағартушылық бағытта жазған Мукими
(Мұхамад Алиходжа), Фуркат (Зәкіржан Халмұхамедов) сияқты ақындар өзбек
әдебиетіне жаңа леп ала келген еді [13].
Әлішер Науаи – өзбек халқының ұлы ақыны, данышпан ойшылы. Науаи есімі
әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында Гомер мен Данте, Рудаки мен
Фирдауси, Низами мен Шота Руставели, Сағди мен Жәми, Шекспир мен Бальзак,
Пушкин мен Толстой сияқты ұлы сөз зергерлерінің есімімен қатар тұрады.
Науаи есімі – ұлы гуманист, кемеңгер мемлекет қайраткері, өзбек әдеби
тілінің негізгі қалаушы сөз зергері, өзбек классик әдебиетін бұрын-соңды
болмаған биік дәрежеге көтерген ақын ретінде әлемге мәшһүр.
Науаи он-он екі жасында-ақ ғажайып лирикалық жырлар жаза бастады. Ол
кезде Шығыс шайырларының барлығы дерлік өз жырларын парсы тілінде жазатын
болған. Орта Азиялық түркі тілі, яғни ескі өзбек тілі (оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz