География
Кіріспе 3.4
1 Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдар
5.9
2 Географиялық карта және оның маңызы 9.12
3 Географиялық атластар және оның маңызы 12.14
4 Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесі 14.15
5 География пәнін оқытудағы картаның маңызы 16.19
6 География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану әдістемесі
19.29
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер 31
1 Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдар
5.9
2 Географиялық карта және оның маңызы 9.12
3 Географиялық атластар және оның маңызы 12.14
4 Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесі 14.15
5 География пәнін оқытудағы картаның маңызы 16.19
6 География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану әдістемесі
19.29
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер 31
ХХІ ғасыр – техниканың озық дамыған ғасыры. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сындарлы саясатының арқасында бүкіл мектеп компьютермен қамтамасыз етілді.
Компьютер оқушы үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелерінің бірі. Кәсіби мамандарды дайындауда жүргізілетін барлық пәндерін оқыту құралы ретінде компьютерді қолдану – оқу үрдісін белсендіруге, оқытуды жекешелендіруге, оқушының өзін-өзі бақылауына мүмкіндік туғызады.
Білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану болып табылады. Оқытудың жаңа педагогикалық технологияларын меңгеру мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа технологияны меңгеруіне, инновациялық жетілуіне мүмкіндік береді.
Педагогикалық технология - мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер көзі. Мұның өзі ақпараттық технологияларды пайдаланудың екі бағыты бар екендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы білім беруді жаңарту жағдайында география сабағында картаны қолданудың әдістемесін және электронды карталарды қолдануды ұсыну.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдарды пайдалануды теория жүзінде қарастыру;
- Географиялық карта және географиялық атластардың маңызын зерттеу;
- Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесін және география пәнін оқытудағы картаның маңызын анықтау;
- География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану әдістемесі ұсыну;
Курстық жұмыстың өзектілігі оқушылардың оқуға деген қызығушылықтары мен ынталарын арттыра түседі. Мұғалімдерге барлық оқу курсында оларды қолдануға және оқуға әрекетті тәжірибелі-бағдарлаулы әдісті жүзеге асыруға мүмкіндіктері зор. Мұғалімнің мультимедиялық құрал арқылы электронды географиялық картаны қолдана отырып оқушылардың оқуға ынтасын күшейтуге мүмкіншілігі туады.
Білім беру «Қазақстан – 2030» ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа əлеуметтік- экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы əлемдегі бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Компьютер оқушы үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелерінің бірі. Кәсіби мамандарды дайындауда жүргізілетін барлық пәндерін оқыту құралы ретінде компьютерді қолдану – оқу үрдісін белсендіруге, оқытуды жекешелендіруге, оқушының өзін-өзі бақылауына мүмкіндік туғызады.
Білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану болып табылады. Оқытудың жаңа педагогикалық технологияларын меңгеру мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа технологияны меңгеруіне, инновациялық жетілуіне мүмкіндік береді.
Педагогикалық технология - мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер көзі. Мұның өзі ақпараттық технологияларды пайдаланудың екі бағыты бар екендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы білім беруді жаңарту жағдайында география сабағында картаны қолданудың әдістемесін және электронды карталарды қолдануды ұсыну.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдарды пайдалануды теория жүзінде қарастыру;
- Географиялық карта және географиялық атластардың маңызын зерттеу;
- Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесін және география пәнін оқытудағы картаның маңызын анықтау;
- География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану әдістемесі ұсыну;
Курстық жұмыстың өзектілігі оқушылардың оқуға деген қызығушылықтары мен ынталарын арттыра түседі. Мұғалімдерге барлық оқу курсында оларды қолдануға және оқуға әрекетті тәжірибелі-бағдарлаулы әдісті жүзеге асыруға мүмкіндіктері зор. Мұғалімнің мультимедиялық құрал арқылы электронды географиялық картаны қолдана отырып оқушылардың оқуға ынтасын күшейтуге мүмкіншілігі туады.
Білім беру «Қазақстан – 2030» ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа əлеуметтік- экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы əлемдегі бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
1. Бiлiм беру жүйесiн 2011-2020 жылға дейiн ақпараттандырудың Мемлекеттiк бағдарламасы.
2. Шутенко, А.В. Методы проведения учебных занятий с использованием средств информационных и коммуникационных технологий / А.В. Шутенко [Электронный документ].– (http://pedsovet.su/publ/26-1-0-841).
3. О.В.Крылова, А.И. Крылов, П.А.Корниенко. Методические рекомендации по работе с интерактивными наглядными пособиями по географии - М.: Дрофа. 2007.
4. «1 сентябрь» баспасы
5. Материалы сайта http://interaktiveboard.ru
6. «Ақпараттық технология және қашықтықтан оқыту» Мұхамбетжанова С.Т. п.ғ.к., ББЖКБАРИ
2. Шутенко, А.В. Методы проведения учебных занятий с использованием средств информационных и коммуникационных технологий / А.В. Шутенко [Электронный документ].– (http://pedsovet.su/publ/26-1-0-841).
3. О.В.Крылова, А.И. Крылов, П.А.Корниенко. Методические рекомендации по работе с интерактивными наглядными пособиями по географии - М.: Дрофа. 2007.
4. «1 сентябрь» баспасы
5. Материалы сайта http://interaktiveboard.ru
6. «Ақпараттық технология және қашықтықтан оқыту» Мұхамбетжанова С.Т. п.ғ.к., ББЖКБАРИ
Мазмұны
Кіріспе 3-4
1 Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдар
5-9
2 Географиялық карта және оның маңызы 9-12
3 Географиялық атластар және оның маңызы 12-14
4 Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесі 14-15
5 География пәнін оқытудағы картаның маңызы 16-19
6 География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану
әдістемесі 19-29
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер 31
Кіріспе
ХХІ ғасыр – техниканың озық дамыған ғасыры. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
сындарлы саясатының арқасында бүкіл мектеп компьютермен қамтамасыз етілді.
Компьютер оқушы үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады.
Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену –
бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелерінің бірі. Кәсіби
мамандарды дайындауда жүргізілетін барлық пәндерін оқыту құралы ретінде
компьютерді қолдану – оқу үрдісін белсендіруге, оқытуды жекешелендіруге,
оқушының өзін-өзі бақылауына мүмкіндік туғызады.
Білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі –
оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды
пайдалану болып табылады. Оқытудың жаңа педагогикалық технологияларын
меңгеру мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген
ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер
мұғалімнің жаңа технологияны меңгеруіне, инновациялық жетілуіне мүмкіндік
береді.
Педагогикалық технология - мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және
сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер көзі.
Мұның өзі ақпараттық технологияларды пайдаланудың екі бағыты бар екендігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы білім беруді жаңарту жағдайында
география сабағында картаны қолданудың әдістемесін және электронды
карталарды қолдануды ұсыну.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдарды
пайдалануды теория жүзінде қарастыру;
- Географиялық карта және географиялық атластардың маңызын зерттеу;
- Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесін және география пәнін
оқытудағы картаның маңызын анықтау;
- География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану
әдістемесі ұсыну;
Курстық жұмыстың өзектілігі оқушылардың оқуға деген қызығушылықтары мен
ынталарын арттыра түседі. Мұғалімдерге барлық оқу курсында оларды қолдануға
және оқуға әрекетті тәжірибелі-бағдарлаулы әдісті жүзеге асыруға
мүмкіндіктері зор. Мұғалімнің мультимедиялық құрал арқылы электронды
географиялық картаны қолдана отырып оқушылардың оқуға ынтасын күшейтуге
мүмкіншілігі туады.
Білім беру Қазақстан – 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды
басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының
жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа əлеуметтік- экономикалық ортаға
бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы əлемдегі
бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын.
Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл
атқарады.
Халықаралық тəжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейін адами
капиталға, атап айтқанда, білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика
мен қоғамға елеулі қайтарымы болатынын дəлелдеп отыр.
Қазіргі заман педагогтерінің негізгі мақсаты – білім алушылардың
білімін сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына мүмкіндік
жасау. Осыған орай, соңғы кезде оқытудың әр түрлі педагогикалық
технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізіліп қолдануда. Педагогика
ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік
жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады.
Қазіргі заман талабы – оқытудың жаңа технологияларын меңгеру. Оқытудың
жаңа технологияларының бірі – ақпараттық технология.
Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді,
әрі білікті мамандар даярлау - мұғалімнің басты міндеті. Қоғамдағы
ақпараттандыру процестерінің қарқынды дамуы жан-жақты, жаңа технологияны
меңгерген жеке тұлға қалыптастыруды талап етеді.
Ақпараттық технологияның теориясы мен тәжірибесіне өз үлесін қосқан
ғалымдар: А.П. Беляева, В.П. Беспалько, А.П. Ершов, М.И. Жолдак, В.М.
Зеленин, В.А. Извозчиков, А.Е. Морон, И.В. Марусева және т.б. Осы
ғалымдардың жұмыстары оқытудың тиімді өткізу жолына бағытталған[1].
Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын
көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің
ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды
тиімді жаңа комплекстік ақпараттандыру технологияларына
алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту болып табылады.
Бүгінгі таңда білім беруді ақпараттандыру формалары мен құралдары өте
көп. Оқу процесінде ақпараттық және телекоммуникациялық құралдар
мүмкіндігін комлексті түрде қолдануды жүзеге асыру көп функционалды
электрондық оқу құралдарын құру және қолдану кезінде ғана мүмкін болады.
Осындай электрондық оқулықтарды оқытуда пайдаланудың негізгі дидактикалық
мақсаты білім беру, білімді бекіту, дағды мен іскерліктер қалыптастыру,
меңгеру деңгейін бақылау.
1. Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдар
Оқыту құралдары - мұғалімге оқытуда көмектесетін аспаптар мен тұп
деректер, яғни оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға
көмектесетіндердің бәрі. Оқыту құралдарына мұғалімнің сөзі, оқулықтар, оқу
құралдары, кітаптар, анықтамалық әдебиет, оқу жабдығы мен көрнекі құралдар,
оқу киносы, радио, дыбыс таспасы, теледидар, т.б. техникалық құралдар,
бағдарламалық оқытудың арнаулы құралдары - бағдарламалық оқулықтар, оқу
құралы, үйрететін машиналар жатады
Географияның оқыту құралдары жүйесі:
1) Тұжырымдамалар және оқу идеялары, мектептің оқу жоспары
2) Вербалдық-ақпараттық оқу құралдары
3) Көрнекілік оқу құралдары
4) Техникалық оқу құралдары болып бөлінеді.
Білім жүйесінде айрықша орында — оқу-танымдық қызметінің белсендіру
құрал-жабдықтары алады. Нарықтық арақатынасқа өту оқытудың педогогикалық
принциптерін толық жетілдіруді қажет етеді.
Белгіленген кезеңде педагогиканы дамыту бастапқы қабылданған
принциптерді қайта қарап шығу қажеттілігімен қақтығысады. Олардың не кең
көлемде қолданылуын (мысалы, көрнекілік принципі), не басқа қосымша
принциптерді, мысалы, мәселілікті, қозғамдаманы және т.б. керек қылады.
Принциптер дидактика мазмұнына тұтастықты қосады: көптеген заңдарды келісті
жүйеге айналдыруға мүмкіндік береді, ол дегеніміз — оқыту
процесінің барлық негізгі тараптары мен қызмет аясын қағып алу.
Географиялық карталардың оқытудағы міндеті географиялық білімнің аса
маңызды көзі. Көрнекілік дидактикалық тәсіл болып табылады. Көрнекі
құралдар білім берудің ерекше құралы бола отырып, оқушылардың білімділік
қасиеттерін – ойлау, сөйлеу, түсіндіре білу, баяндай алу амалдарын үйренуін
қалыптастырады. Картаны, оларды оқу үрдісіндегі рөлі бойынша жіктеу:
қабырға, үстелге жайылатын, мәтінде берілген және оқулыққа қосымша берілген
карталар; олардың мазмұны мен пайдалану ерекшеліктері. Географиялық
карталарды оқып үйрену мақсаты және олармен мектеп географиясы курстарында
жүргізілген жұмыстар. “Картаны түсіну”, “оқу”, “білу” ұғымдарының мазмұны.
Оқыту принциптерінің ең белгілі және интуициялық түсінікті
принциптерінің бірі, сонымен қатар ерте кезден қолданылып жатқан —
көрнекілік принципі.
Оқытудың көрнекілігі — бұл оқушыларда ойлаудың барлық формаларын
табысты қалыптастыруды қамтамасыз ететін және оларға айналадағы болмыс
туралы объективті-ғылыми білім көзі ретінде қызмет етеді, сонымен бірге
сөйлеуді дамыту және тәуелсіз түсінудегі маңызды жағдайдың бірі. Объектіні
қабылдау процесінде сезумен бірге, зерде және ойлау қатысады. Қабылданатын
объект бейнесі тек қана адам талдау жасап, объектіні ұғынып, оны бар
біліммен арақатынасын белгілегеннен кейін ғана көрнекі болады. Көрнекі
бейне өзінен өзі пайда болмайды, ол адамның танымдық қызметінің белсенділік
нәтижесінде пайда болады. Көрнекілік дәрежесі адамның жеке ерекшеліктеріне,
оның танып білу қабілетінің даму деңгейіне, біліміне, бастапқы бейнелерді
қабылдау көрнекілігінің дәрежесіне әртүрлі болуы мүмкін. Көрнекілік
принципі оқушының оқып жүрген материалының қорыту, пайымдау және қабылдау
процесінің маңыздылығынан шығады.
Көрнекілік - оқытудың әдістері мен тәсілдерінде міндетті түрде қатысып
отыратын оқытудағы маңызды дидактикалық принцип.
Көрнекілік принцип оқушылардың білімге деген қызығын жоғарлатады және
оқыту процесін әлдеқайда жеңілдетеді. Көптеген қиын теориялық жағдайлар
көрнекілікті шебер қолданудан оқушыларға қол жетімді, әрі түсінікті болады.
Оқытудың аудиовизуалды құрал ретінде қолдану қажеттілігі күмәнсіз
сезім мүшелеріне әсер етуі мүмкін. Психологиядан белгілі жайт — естуге
қарағанда көру анализаторлары айтарлықтай жоғары қасиеттерге ие. Көз
секундына — миллиондаған, ал құлақ — тек он мыңдаған битті қабылдауы
мүмкін. Көру арқылы қабылданған ақпарат психологиялық зерттеу нәтижелеріне
қарағанда есте жақсы сақталады. Халық даналығы былай дейді: Жүз рет
естігенше, бір рет көр. Бірақ та оқыту процесінде ақпарат көзі оқытушының
айтқандары, яғни есту анализаторларына әсер ететінде болып табылады.
Ендеше, оқытушыға көру және көру-есту құралдарын ақпарат беруде қолданылуын
кеңейту қажет. Көрнекілік құралдарын: сұрыптау, тасымалдау, қайта құру және
ақпаратты бейнелеу; ойдың процестерін автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Көрнекілік құралдары оқушыларда алғашқы қорытуын қалыптастырады, ой
дамуына мүмкіндік туғызады, мықты білімді қамтамасыз етеді. Көрнекілік оқу
құралдарын қолдану — оқып жүрген феномендердің маңызды белгілерін анықтауға
мүмкіндік береді.
Көрнекілік құралдары оқушыларға бейнелі түсінік беру үшін ғана
емес, оқушылардың ұғымын қалыпта стырумен бірге, абстрактілі байл аныста
р мен тәуелділікті түсіндіру ү шін қолданылады.
Оқушыларды тәжірибелік қызметке дайындау олардың ақыл-ойындағы нақты
анық объектілердің бейнелерін, үрдістерін және іс-әрекеттерін түсіну,
талқыға сала білу қабілеттілігінің негізінде жүзеге асады. Сондықтан
география сабағында көрнекілік принципі кең қолданысқа ие.
Жоғарыда көрсетілген дидактикалық принциптердің арасындағы көрнекілік
принципі – ерте кезден қолданылып келе жатқан оқушылардың оқуға
қызығушылығын оятатын ең тиімді тәсіл.
Педагогикада көрнекілік тұлғаның жан-жақты дамуының түпнегізі және
маңызды оқу принципі болып саналады, әлі де саналып келеді.
География сабағында көрнекілік құралдардың көмегімен күрделі оқу
материалын түсінуге, ұғынуға, қабылдауға мүмкіндік береді.
Курс материалын крнекілік формасында зерттеу барысында оларды
мазмұнынан бөліп алу қажет. Осы жағдайда мұғалімге әртүрлі көрсетілген
талаптарға сай көрнекілік құралдары оның ішінде сызбалар, географиялық
карталар, атластар көмек көрсетеді.
Көптеген көрнекілік құралдарын – кестелер, кейбір модельдер, жеке
қолданысқа арналған есептік материалдар, кейбір таратылатын материалдар
және т.б. оқушылардың өздері де істей алады. Осындай көрнекілік құралдарын
жасай отырып оқушының сол материалға деген қызығушылығы, оны
географиялық ғылымында қолдануға деген құлшынысы оянады. Ал бұл оқу
материалын жақсы түсініп, қабылдауға мүмкіндік береді. География сабағында
көрнекілік құралы ретінде қоршаған орта заттары қолданылады. Көрнекілік
құралдарының ішіне: суреттер, заттардың бейнелері, олардың қағаздан
жасалған келбеттері, заттардың бейнесімен жасалған карталар, атластар
кіреді.
Компьютердің көмегімен олар жаңалықты қызығушылықпен қабылдайды.
Географияны зерттеуде де солай оқушыларды максималды түрде қызықтыра отырып
материалды түсіндіру үшін қазіргі таңда қаншама компьютерде оқытатын
бағдарламалар құрастырылған.
Көрнекілік принципі. Бұл ертеден қолданылып келе жатқан принцип. Оның
негізіне мынадай ғылыми заңдылық жатады: сезім мүшелері сыртқы
тітіркендіргіштерді түрліше қабылдайды. Ең сезімталы - көру мүшелері; Олар
арқылы миға енетін ақпараттар оқушылардың есінде жақсы сақталады. Кейбір
заттарды есте сақтау көрнекіліксіз мүмкін емес.
Шарттары:
• балалардың ақыл-ой жұмысы үшін формалар, бояулар, дыбыстар керек
екенін естен шығармау;
• оқытудық алтын ережесі: көрініп тұрғандарды көрсету, еститінді
естірту, иіскететінді иіскету, дәмін татып көретінді дөмін таттыру;
• көрнекілік - оқыту және ақыл-ойды дамыту құралы;
• оқушы ұғымдар және абстрактілік ережелерді түсіну үшін нақты
фактілер, мысалдар келтіру;
• көрнекілікті мәселелі жағдаяттар туындату үшін қолдану;
• көрнекі құралдық оқылатын зат және құбылыс туралы анық және дұрыс
түсінік алуға көмектесуі;
• оқушылардың бақылауын жүйелеп, құбылыстардың себептерін, салдарын
анықтату;
• көрнекілікті балалармен бірге алдымен түгел қарау, негізгісі мен
негізгі емесін анықтау, содан кейін тағы бір рет толық қарап шығу;
• көрнекіліктің алуан түрін қолдану, біраң көп көрнекілік қолданбау,
өйткені балалардың назары басқа жаққа ауып, негізгіні түсіне алмай қалады;
• көрнекілікті қолданып оқушының сезіміне қозғау салу, қалыптасқан
түсініктерге сүйеніп, меңгерілетін ұғымды нақтылау;
• балалармен бірге көрнекілік жасау, оқушылардың өздері жасаған
көрнекіліктердің де әсері мол;
• қазіргі көрнекі құралдарды, атап айтсақ: оқу теледидарларын,
бейнежазбаларды, кодослайдтарды, жартылай әкранды проекцияларды т.б.
қолданып, техникалық құралдармен жұмыс істей білу;
• көрнекі құралдарды қолданып оқушылардың зейінін, бай-қампаздығын,
ақыл-ой мәдениетін, жобалай білуін, оқуға деген қызығушылығын тәрбиелеу;
• көрнекілік арқылы өмірмен байланыс орнату;
• балалардың жас ерекшеліктеріне қарай заттьщ көрнекілікті азайтып,
символдық көрнекіліктерді қолдану;
• надты заттар мен құбылыстарды көрсету, мүмкіндік болмаған жағдайда
символдың көрнекі құралдарды қолдану.
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекі лік оқушыларды нақты объектілермен (өсімдіктермен,
жануарлармен, минералдармен) таныстыруды талап етеді.
Эксперименттік көрнекілік арқылы оқушылар химиядан, физикадан
тәжірибелер жасайды. Суретті көрнекіліктің мақсаты - нақты дүниенің
бейнесін көрсету (бейнесурет, картина, диафильм, диапозитив, мылқау
кинофильмдер).
Көлемді көрнекілік: макет, үлгі, муляж, геометриялық фигуралар,
панорама.
Дыбыстық көрнекіліктер: күйтабақтар, ұнтаспаға жазылған материалдар, т.б.
Символдық және графикалық көрнекілік: абстракты ой дамуына
көмектеседі, себебі болмысты шартты белгілермен белгілейді. Олар: карта,
жоспар, сызба, диаграмма.
Жанама көрнекілік жаңа бейнені бұрынғымен салыстырып, ол туралы
түсінік қалыптастыру. В.Ф.Шаталовтың тірек сигналы бейне, таңба, шартты
белгі, суреттерден тұрады. Олар қарапайым, сондықтан оқушы факті құбылыстың
негізгі мәнін мұғалімге айтып бере алады.
Өз кезегінде білім берудің техникалық құралдары ерекше т о
пты құрайды. Бұл оқу құрал дары оқу процесі барысындағы хаба
рларды тарату құралы болып табылады және ол үшін арнай ы те
хникалық жабдықтар қажет болады . Оларға жататындар: транспара нттар,
диафильмдер және кинофильмдер, видеофильмдер, дыбыстық та спа
жазбалары, компьютерлік бағдар ламалар және т .б.
Мысалы, география сабағында табиғи көрнекілік коллекцияны қолдануға
болады, оған жататындар: кептірілген өсімдіктер, хайуандар мен құстардың
тұлыбы, минералдар және т.б.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері
т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар,
схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Көрнекілік құралдар оқу
материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл
түсіну үшін қолданылады.
Сонымен, қазіргі заман талабына сай оқушыларға сапалы білім беруде
көрнекілік құрадарды тиімді пайдалану – білім берудің жаңа технологиясының
бір түрі ретінде қолдануға болады.
Көрнекілік құралдар немесе оқыту құралдары (немесе білім беру көздері)
табиғат пен қоғам туралы ғылыми білімнің қалыптасуына, оқыту мен
тәрбиелеудің негізгі мақсатын жетілдіруге керек. Көрнекілік құралдардың
негізгі бір функциясы - білім меңгеруі барысында оларды көрсете алу. Бұлар
әсіресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған
кезде, көптеген объекті мен құбылыстарды шын түрінде көре алмаған жағдайда,
маңызды болып келеді. Сонымен қатар, табиғатта кездесетін заттарда кейде
көзге көрінбейтін нақты көрсеткіштерді байқау қиынға түседі, сол кезде
оларды сызбалар, схемалар, модельдер т.б. арқылы көрсетуге болады.
Көрнекілік құралдар білімнің негізгі көзі болып келеді, олармен жұмыс істеу
барысында оқушылардың білу қабілеттері, ойлары, тілдері дамиды, және
көрнекілік құралдар арқылы олар ғылыми зерттеулердің қарапайым түрлерін
және т.б біліктіліктерін игереді.
Көрнекілік құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы және
әдістемесіне қазіргі қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалім мен
оқушылардың жұмыс істеу ерекшеліктерімен сәйкес келу керек, сонымен қатар
білім мен біліктіліктердің жақсы игерілуне көмектесу керек.
Көрнекілік құралдарды дұрыс пайдалану үшін, оларды жүйелеген дұрыс.
Жүйелеудің негізі болып географиялық объектілер мен құбылыстардың бейнелері
алынады, себебі географияның оқу пәні болып нақты затттармен құбылыстар
саналады. Сонымен, барлық көрнекілік құралдарды төрт топқа бөлуге болады:
1)табиғи объектілер: а) оқу барысында танысатын табиғи және шаруашылық
объектілер (коллекциялар, гербарийлер, т.б.); б) экскурсияда танысатын
табиғи объектілер және табиғи ортадағы шаруашылық өндірістің өнімдері.
2)табиғи географиялық объекті мен кұбылыстардың суреттелуі: а)
көлемді модельдер, шаруашылық объектілер, т.б.); б) қабырғаға ілінетін
иллюстративті құралдар (суреттер, фотосуреттер, портреттер, кинофильмдер
т.б.);
3)заттар мен құбылыстардың шартты құралдар арқылы суреттерлуі
(сөздер, белгілер, сандар): а) вербальді (оқулықтар, жұмыс дәптерлері,
мәтінді кестелер, т.б.); б) картографиялық құралдар (ілінетін карталар,
атластар, кесте карталары, карта-схемалар, т.б.); в) графикалық-
статистикалық құралдар (графиктер, диаграммалар, кестелер).
4)табиғаттағы құбылыстарды елестетуге арналған заттар: а) аймақтағы
өлшеу жұмыстарын жүргізу үшін арналған құралдар; б) табиғаттағы
құбылыстардың көлемді және сапалы көрсеткіштерін анықтау үшін арналған
құралдар; в) картометриялық жұмыстарға арналған құралдар; г) жердің
жылдық және бір күндік қозғалысы анықтайтын құралдар[2].
2. Географиялық карта және оның маңызы
География пәнінде ең басты көрнекілік құрал – карта. Картаның түрлері:
тақта картасы, үстел үстіндегі оқулық картасы, кескін картасы. Географияны
оқыту әдістемесінде карталармен жұмыс әстеуде үш мақсат қойылады: картаны
түсіну, картаны оқу, картаны білу. Географиялық карталардың атқаратын рөлі.
Глобус – Жердің моделі. Картаның мазмұны және картаны түсінуді оқытудағы
негізгі әдістер. Картографиялық ұғымдар жүйесі. Картаны оқуға үйрету
әдістері. Басты картографиялық іскерліктер және олардың физикалық және
экономикалық география курстары бойынша айырмашылығы. Картаны білуді
қамтамасыз ететін оқыту әдістері. Географиядағы ішінара іздену жіне зерттеу
әдістері мен проблемалы оқыту құрамында картамен жүргізілетін жұмыстар.
Географиялық Карта— Жер бетінің кішірейтіліп, жинақы түрде
жазықтықта шартты белгілермен бейнеленуі. Географиялық Карта Жердің
географилялық қабығындағы табиғат және қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық
құбылыстардың арасындағы әр түрлі жағдайдағы байланыстардың бір-бірімен
ұштасуы мен олардың қандай мақсатқа арналатыны ескеріліп, осы тұрғыдан
іріктелініп алынғанын көрсетеді. Географиялық Карта Жердің географиялық
қабығының кеңістіктегі ерекше модельдік бейнесі ретінде көруге болады.
Карта:
• аумақты қамтуына (дүниежүз., құрлықтық, жеке елдер, т.б.)
• мазмұнына (жалпы геогр. және тақырыптық, т.б.)
• масштабына (ірі масштабты — 1:200 000 және одан ірі, орта масштабты-
1:200 000-нан 1:1000 000-ға дейін және кіші масштабты - 1:1000 000-
нан кіші), т.б. белгілеріне қарай бөледі.
Географиялық Картаны жасаудың ерекше математикалық заңы болады. Оны
картографиялық проекция деп атайды. Картаның көмегімен жер бетіндегі
объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға
болады. Картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде пайдаланады.
Географиялық Картада көрсетілген құбылыстарды іріктеудің және
қорытындылаудың, яғни картогр. генерализациялаудың зор маңызы бар.
Географиялық Карта планетамыздың және оның бөліктері — құрлықтар мен
мұхиттар, олардың географиялық жағдайы, табиғат байлықтары, халқы,
экономикасы, мәдениеті мен тарихи дамуы туралы жаңа деректерді алуда,
таратуда, сақтауда аса бағалы құрал болып табылады.
Географиялық Картаның құндылығы — олардың толықтығында, дәлдігінде,
пайдаланылған деректердің жаңалығында, сонымен қатар, Географиялық Картаны
жасаудың негізіне алынған ғылыми принциптер мен идеяларда.
Бірінші, картографиялық проекциялардың көмегімен карта жасау жер
бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл
деректер алуға мүмкіндік береді.
Екінші, картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде
пайдалану:
а) жер бетінің бір бөлігін, немесе оны түгел қамту үшін қажетті
масштабта кішірейтіп алуға мүмкіндік береді және картада алынған масштабта
кішірейтіп көрсетуге келмейтін, ал өзінің маңызы жағынан қалдырып кетуге
болмайтын объектілерді көрсетуге жағдай жасайды;
ә) картада жер бедерін көрсетуді, яғни белгілі бір жердің ойлы-қырлы
екендігін кескіндеуді жеңілдетеді;
б) Географиялық картада заттардың сыртқы бейнесімен қатар, олардың
ішкі қасиеттерін де (мысалы, теңіз картасында судың физико-химиялық
қасиеттерін, ағыстарды т.б.) көрсету оңайға түседі;
в) адамның сезім мүшелері қабылдай алмайтын құбылыстардың (магнит
бұрылысы, ауырлық күшінің аномалиясы т.б.) таралуын, тікелей көруге қиын
байланыстар мен қатынастарды (шикізат көзі мен оны өңдейтін кәсіпорындардың
арасындағы) көрнекі түрде көрсетуге болады;
г) жеке объектілердің ұсақ-түйек жақтарын алып тастап, бәріне ортақ
және ең маңызды белгілерін (елді мекендерді халқының саны мен әкімшілік
маңызы жағынан сипаттау) көрсетуді оңайлатады, яғни абстракция әдісін
қолдануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, географиялық картада көрсетілетін құбылыстарды іріктеудің
және қорытындылаудың, яғни картографиялық генерализациялаудың зор маңызы
бар.
Картаның қасиеттері Жалпы алғанда карта — бүл Жер элемі бетінің
жазықтықта-ғы бейнесі. Бұндай қысқа да нүхқа түжырымға қоса, жоғарыда ге-
ографиялық карта атауына берілген толық анықтамадан картаға тән мынадай
қасиеттер туындайды:
- масштабтылық. Картографиялық бейнелеулер нақты өлшемдерімен
салыстыруда белгілі бір пропорцияда кішірейтіліп кескінделеді;
- картографиялық бейнелеудің іріктелуі. Карта бетінде ең басты, кейіпті
деген құбылыстар мен объектілер көрсетіледі;
- картографиялық бейнелеудің өзгелілігі (символичность). Сызбалық
кейіптеу шартты картографиялық белгілеулер мен қүбылыстар
картографиялық бейнелеудің тэсілдері мен келбетуеледі;
-математикалық айқындылыгы. Картаны жасау картографиялық салынды деп
аталатын кескіндеудің математикалық тәсілімен жүзеге асады. Мұнда
бейнелеуге қойылатын
шарттар: үздіксіздік пен бір магыналылық сақталып қалады, яғни жер
әлемі бетіндегі әрбір нүктеге (объектіге) сай карта бетінде бір ғана
нүкте сәйкестенеді;
картографиялық бейнелеулердің әр алуандылыгы. Кеңіс-тікті таралған қай
құбылыс немесе объект болмасын оны карта бетінде келбеттеуге болады. Тіпті
картаның көмегі-мен өткен уақытқа көз жіберуге болады. Мысалға тарихи
карталарды еске түсіріңіз.
Географиялық карта адамның тіршілік әрекетінің барлық саласында
пайдаланылады. Ол – жол көрсеткіш, өнеркәсіп, энергетика, транспорт
құрылыстарын барлау-іздеу, жобалау және инженерлік жобаны нақты іске
асырудың негізі. Ауыл шаруашылығын жерге орналастыру, мелиорация және
барлық жер қорын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халыққа
білім беруде, дүние туралы білімді таратуда, жалпы мәдениетті көрсетуде өте
маңызды көрнекі құралы. Территорияның картографиялық жағынан зерттелуі
әскери іс үшін де маңызды. Социолониялық құрылыс жағдайында жалық
шаруашылығын көптеген міндеттерін – географиялық жағдайларды дұрыс бағалау,
табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қалпына келтіру және табиғатты
өзгертудің жоспарларын жасау, өндіргіш күштерді дұрыс орналастыру,
экономикалық аудандарды комплексті дамыту т.б. – географиялық картаның өте
сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғылыми-зерттеу құралы болып
табылады. Мысалы, геологиялық карта белгілі бір жердің геология құрылысын
көрсетумен қатар, қазбалардың таралу заңдылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ол – құбылыстардың кеңістегі өзара байланысы мен дамуын зерттеуде және
болжауда да аса қажетті құрал.
Ғылыми практикада модельдендіру нақты объектіні оқып білуде және
жасауда орын бастаушы ретінде түсіндіріліп келеді. Картографияда модель
деген термин қолданады және өзінің ерекшеліктері бар. Модель жер бедерін,
географиялық қабықты, жер қыртысын және атмосферада тіршілік ететін тірі
организмдермен әлеуметтік құбылыстармен адамның іс-әрекетінен болатын
құбылыстарды көрсетеді. Осы Картографиялық модельдендіру ұғымын орыс
ғалымы географ, картограф К.А.Салищев қолданды. Ғалым К.А.Салищев
карталардың ең негізгі 4 функциясын атап көрсетті.
• Коммуникативті – картаны қолдану кезінде ең негізгі хабарлар беру;
• Оперативті- карта бойынша практикалық жұмыстарды орындау;
• Танымдық - әртүрлі саладағы мамандар мен оқушылар өздерінің білімін
дамыту үшін қолданады.
• Болжамдық- картографиялық моделдеу кезінде бір құбылысты бағыт
бере отырып дамыту[4].
Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша графиктер мен
жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың
түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, бұрыштарды, объектілердің
ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, еңістікті т.б. өлшеуге қажет
графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т.б.
көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп,
толықтыратын диаграммалар, таблицалар мен мәліметтер де болады.
3. Географиялық атластар және оның маңызы
Географиялық атлас - географиялық карталарының немесе планета
бөлімдерінің (әдетте жер планетасы) жиынтығы. Бірақ күн жүйесіндегі басқа
планеталар мен олардың серіктеріне арналған атластар да бар. Әдеттегі
атластар кітап түрінде, ал қазіргі таңдағы атластар электронды түрде
беріледі. Жер туралы тереңірек мағлұмат алу үшін атласқа жер бедерін
көрсететін физикалық карталар, саяси, климаттық, діни (діндердің әр таралу
аймақтары), әлеуметтік (халықтың орналасу тығыздығы, орташа табыс мөлшері,
өлім-жітім), экономикалық (өнеркәсіп салаларының дамуы) карталарды
енгізеді.
Географиялық атластар - біртұтас шығармалар ретінде жалпы бағдарлама
бойынша жасалған географиялық карталардың жүйелі жинақтары. Географиялық
атластар әр түрлі және олар аумақтық қамтуы (дүние жүзі, жеке континенттер,
елдер, өңірлер атластары, тағы да басқалары), мазмұны (жалпы географиялық
және тақырыптық атластар (мысалы, геологиялық, климаттық, ауыл шаруашы-
лықтық, өнеркосіптік, кешенді атластар), тақырыбы (ғылыми-анықтамалық,
өлкетанулық, туристік, оқулық, тағы да басқалары) бойынша бөлінеді. "Атлас"
деген атауды Фламанд картографы Меркатор енгізген (1595 ж.). Ол өзінің
карталар жинағын Ливияның мифтік королі Атластың құрметіне атаған.
Атластар — жалпы атауы бір, бірақ бірнеше карталардан қүрастырылатын
картографиялық шығарма Мифология айтады: Ливияның королі Атлас алғашқы
болып Аспандық глобусты жа-сапты. Оның қүрметіне арнап аса көрнекті
голландық картограф Герард Меркатор (1512-1594) Атлас атауын үсыныпты.
Атластар карталар тэрізді жіктеліседі де, қосымша нышандық белгі — ат-
ластағы карталардың қосынды ауданы бойынша үстелдік (15 м ), орта (6-ь 14
м2) жэне қалта ( 5 м2) форматты (пішінді) болып бө-ліктенеді.
Атлас – карталар, кестелер, диаграммалардың және т.б. жинақ тары,
атластардың негізгі үлгілері :
O анатомиялық атлас, мысалы Синельникованың адам анатомиясы атласы
O георгафиялық атлас - георгафиялық карталардың жиынтығы.
O қандай болмасын планетаның физикалық атласы .
O аспан денелерінің атласы
O халықтардың атласы (этнографиялық атлас).
O тілдердің атласы (тілдік атлас).
Атластар географиялық карталар сияқты территориясына, мазмұнына және
мақсатына байланысты бөлінеді. Карталардан айырмашылығы, атластар тағы
пішініне байланысты бөлінеді – үстелдік, кітаптық және қалталық.
1. Территориясы бойынша дүниежүзі, материктер, мұхиттар, үлкен
географиялық аймақтар, жеке мемлекеттер мен олардың бөліктері атластары деп
бөлінеді.
2. Мақсатына байланысты атластарда маман-оқырмандарды (туристтер,
автомобилистер, оқушылар және т.б.) қызықтыратын мәліметтер беріледі немесе
жалпы мағлұматтар беретін мәліметтер атласы ролін атқарады.
3. Мазмұнына байланысты атластар жалпыгеографиялық, тақырыптық және
комплекстік деп бөлінеді.
Жалпыгеографиялық атластар шектелген картографиялық проекциялар,
бірдей немесе еселік масштабтары берілетін біртекті математикалық негізде
жасалынады. Картаның мазмұны белгілі бір территориалдық бірлікке жатуы
мүмкін, мысалы, мемлекеттер, аудандар және т.б.
Тақырыптық атластар белгілі бір тақырыпты ашады. Мысалы, 2003 жылы ПКО
Картография дұниежүзі Атласын басып шығарды, оның негізгі мазмұны саяси
және саяси-әкімшілік карталарға арналған. Қосымша ретінде атласқа
мәліметтер мен 24 парақты физикалық карталарды енгізген.
Комплекстік атластар бөлімдердегі мазмұнына байланысты әртүрлі болады.
Алайда, ереже бойынша, онда екі негізгі бөлім болады: табиғат картасы және
экономикалық карта.
Атлас – бұл карталардың бір бағдарламамен бүтін шығарма ретінде
кітап немесе парақтар жиынтығы ретінде шығарылған жүйелі топтама. Бұл
жай карталардың жай жиынтығы емес, бұл жердегі карталар бір –
бірімен өзара байланысты бір-бірін толықтырып отырып карталар
жиынтығын құрайды.
А. Баранскидің айтуынша атлас жеке картаға жазылады, дәл
осылай барлық атлас өзінде көптеген картографиялық сюжеттерді
біріктіреді. Оның негізгі мақсаты бағдарламасы бар. Атлас қазіргі
территорияның зерттеу деңгейіне байланысты фактілік мағлұматтарды
және білімдерді жүйелеп жинақтаған картографиялық энциклопедия.
Карталарды бір - бірімен салыстырылып бір – біріне тіркестіруге
мүмкіндік береді. Атластар территорияны комплексті зерттеумен бағалау
үшін арналады.
Сонымен қатар территориялардағы ғылыми зерттеулердегі
мақсаттарды іске асыруға мүмкіндік береді. Фундаментальды атласта
ғылыми геграфиялық бейнелерге түсіндірмен мәтіндерге космостық
түсірулермен фотосуреттерге диаграмаларға таблицаларға ие. Атлас
карталарын жұқа және көркем суреттеулер нәтижесінде мацда
масштабтарына қарамастан өте мол мағлұмат береді. Анықтамалық аппаратқа
географиялық атауларға ерекше мән береді. Энциклопедиялық басылымдар сияқты
атластарда арнайы және көп мақсатты болып бөлінеді.
4. Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесі
География карталары оқушыларға жер бетіндегі елдерді, басқа да
территорияларды зерттеуте және оларды көз алдына елестетуге көмектеседі.
Бұл жағдайда, оқушылардың кеңістікті елестету қабілеті дамиды. Картамен
жұмыс істеу қабілетін оқушылар мектеп бітірген соң картографиялық әдісі
бойынша құбылыстарды зерттеуге көмектеседі. Картаны талдай және салыстыра
отырып, оқушылар логикалық сезім қабілеттерін пайдаланып, дамытады:
құбылыстарды байланыстырады, салыстырады, себеп-салдар байланыстарын
анықтайды т.б. Оқушылардың көптеген өзіндік, сондай-ақ, творчестволық
жұмыстары картамен байланысты.
Географиялық карталарды, оқыту барысында функциясы бойынша бөлуге
болады. Бұл жұйе тек қана оқу географиялық карталарына тән. Жүйе бойынша
карталар екіге бөленеді: қабырғага ілінетін және күнделікте қолданатын. Ал
кесте карталары оқу процесінде ерекше орын алады.
Қабыртаға ілінетін карталар - бұл кабинетте ілініп, мазмұны бірнеше
метрден көрініп, барлық оқушылар қабылдай алатын карталар. Сондықтан
қабырғадағы карталардың шартты белгілері жеке жұмыстарға арналған
карталардан ірі болып келеді. Бұл карталар үлкен көлемді болғасын, оларға
көптеген белгілерді енгізуге болады. Олардың әр қайсысы бір ғана сабақта
емес, бүкіл тарауды өткенде қолданады. Сондықтан олардың арасында көптеген
карталардың мазмұны да күрделі болып келеді: жалпы географиялық, физикалық,
жалпы экономикалық географиялық т.б.
Күнделікте колданатын картадарды оқушы жеке жұмысты орындаған да
қолданады, сондықтан әр оқушының өз картасы болуы тиіс. Мектеп бағдарламасы
бойынша мұндай карталар көп емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-4
1 Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдар
5-9
2 Географиялық карта және оның маңызы 9-12
3 Географиялық атластар және оның маңызы 12-14
4 Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесі 14-15
5 География пәнін оқытудағы картаның маңызы 16-19
6 География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану
әдістемесі 19-29
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер 31
Кіріспе
ХХІ ғасыр – техниканың озық дамыған ғасыры. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
сындарлы саясатының арқасында бүкіл мектеп компьютермен қамтамасыз етілді.
Компьютер оқушы үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады.
Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену –
бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелерінің бірі. Кәсіби
мамандарды дайындауда жүргізілетін барлық пәндерін оқыту құралы ретінде
компьютерді қолдану – оқу үрдісін белсендіруге, оқытуды жекешелендіруге,
оқушының өзін-өзі бақылауына мүмкіндік туғызады.
Білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі –
оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды
пайдалану болып табылады. Оқытудың жаңа педагогикалық технологияларын
меңгеру мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген
ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер
мұғалімнің жаңа технологияны меңгеруіне, инновациялық жетілуіне мүмкіндік
береді.
Педагогикалық технология - мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және
сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер көзі.
Мұның өзі ақпараттық технологияларды пайдаланудың екі бағыты бар екендігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы білім беруді жаңарту жағдайында
география сабағында картаны қолданудың әдістемесін және электронды
карталарды қолдануды ұсыну.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдарды
пайдалануды теория жүзінде қарастыру;
- Географиялық карта және географиялық атластардың маңызын зерттеу;
- Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесін және география пәнін
оқытудағы картаның маңызын анықтау;
- География сабағында интерактивті электронды картаны қолдану
әдістемесі ұсыну;
Курстық жұмыстың өзектілігі оқушылардың оқуға деген қызығушылықтары мен
ынталарын арттыра түседі. Мұғалімдерге барлық оқу курсында оларды қолдануға
және оқуға әрекетті тәжірибелі-бағдарлаулы әдісті жүзеге асыруға
мүмкіндіктері зор. Мұғалімнің мультимедиялық құрал арқылы электронды
географиялық картаны қолдана отырып оқушылардың оқуға ынтасын күшейтуге
мүмкіншілігі туады.
Білім беру Қазақстан – 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды
басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының
жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа əлеуметтік- экономикалық ортаға
бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы əлемдегі
бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын.
Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл
атқарады.
Халықаралық тəжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейін адами
капиталға, атап айтқанда, білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика
мен қоғамға елеулі қайтарымы болатынын дəлелдеп отыр.
Қазіргі заман педагогтерінің негізгі мақсаты – білім алушылардың
білімін сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына мүмкіндік
жасау. Осыған орай, соңғы кезде оқытудың әр түрлі педагогикалық
технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізіліп қолдануда. Педагогика
ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік
жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады.
Қазіргі заман талабы – оқытудың жаңа технологияларын меңгеру. Оқытудың
жаңа технологияларының бірі – ақпараттық технология.
Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді,
әрі білікті мамандар даярлау - мұғалімнің басты міндеті. Қоғамдағы
ақпараттандыру процестерінің қарқынды дамуы жан-жақты, жаңа технологияны
меңгерген жеке тұлға қалыптастыруды талап етеді.
Ақпараттық технологияның теориясы мен тәжірибесіне өз үлесін қосқан
ғалымдар: А.П. Беляева, В.П. Беспалько, А.П. Ершов, М.И. Жолдак, В.М.
Зеленин, В.А. Извозчиков, А.Е. Морон, И.В. Марусева және т.б. Осы
ғалымдардың жұмыстары оқытудың тиімді өткізу жолына бағытталған[1].
Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын
көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің
ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды
тиімді жаңа комплекстік ақпараттандыру технологияларына
алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту болып табылады.
Бүгінгі таңда білім беруді ақпараттандыру формалары мен құралдары өте
көп. Оқу процесінде ақпараттық және телекоммуникациялық құралдар
мүмкіндігін комлексті түрде қолдануды жүзеге асыру көп функционалды
электрондық оқу құралдарын құру және қолдану кезінде ғана мүмкін болады.
Осындай электрондық оқулықтарды оқытуда пайдаланудың негізгі дидактикалық
мақсаты білім беру, білімді бекіту, дағды мен іскерліктер қалыптастыру,
меңгеру деңгейін бақылау.
1. Географияны оқыту құралдар жүйесі және көрнекілік құралдар
Оқыту құралдары - мұғалімге оқытуда көмектесетін аспаптар мен тұп
деректер, яғни оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға
көмектесетіндердің бәрі. Оқыту құралдарына мұғалімнің сөзі, оқулықтар, оқу
құралдары, кітаптар, анықтамалық әдебиет, оқу жабдығы мен көрнекі құралдар,
оқу киносы, радио, дыбыс таспасы, теледидар, т.б. техникалық құралдар,
бағдарламалық оқытудың арнаулы құралдары - бағдарламалық оқулықтар, оқу
құралы, үйрететін машиналар жатады
Географияның оқыту құралдары жүйесі:
1) Тұжырымдамалар және оқу идеялары, мектептің оқу жоспары
2) Вербалдық-ақпараттық оқу құралдары
3) Көрнекілік оқу құралдары
4) Техникалық оқу құралдары болып бөлінеді.
Білім жүйесінде айрықша орында — оқу-танымдық қызметінің белсендіру
құрал-жабдықтары алады. Нарықтық арақатынасқа өту оқытудың педогогикалық
принциптерін толық жетілдіруді қажет етеді.
Белгіленген кезеңде педагогиканы дамыту бастапқы қабылданған
принциптерді қайта қарап шығу қажеттілігімен қақтығысады. Олардың не кең
көлемде қолданылуын (мысалы, көрнекілік принципі), не басқа қосымша
принциптерді, мысалы, мәселілікті, қозғамдаманы және т.б. керек қылады.
Принциптер дидактика мазмұнына тұтастықты қосады: көптеген заңдарды келісті
жүйеге айналдыруға мүмкіндік береді, ол дегеніміз — оқыту
процесінің барлық негізгі тараптары мен қызмет аясын қағып алу.
Географиялық карталардың оқытудағы міндеті географиялық білімнің аса
маңызды көзі. Көрнекілік дидактикалық тәсіл болып табылады. Көрнекі
құралдар білім берудің ерекше құралы бола отырып, оқушылардың білімділік
қасиеттерін – ойлау, сөйлеу, түсіндіре білу, баяндай алу амалдарын үйренуін
қалыптастырады. Картаны, оларды оқу үрдісіндегі рөлі бойынша жіктеу:
қабырға, үстелге жайылатын, мәтінде берілген және оқулыққа қосымша берілген
карталар; олардың мазмұны мен пайдалану ерекшеліктері. Географиялық
карталарды оқып үйрену мақсаты және олармен мектеп географиясы курстарында
жүргізілген жұмыстар. “Картаны түсіну”, “оқу”, “білу” ұғымдарының мазмұны.
Оқыту принциптерінің ең белгілі және интуициялық түсінікті
принциптерінің бірі, сонымен қатар ерте кезден қолданылып жатқан —
көрнекілік принципі.
Оқытудың көрнекілігі — бұл оқушыларда ойлаудың барлық формаларын
табысты қалыптастыруды қамтамасыз ететін және оларға айналадағы болмыс
туралы объективті-ғылыми білім көзі ретінде қызмет етеді, сонымен бірге
сөйлеуді дамыту және тәуелсіз түсінудегі маңызды жағдайдың бірі. Объектіні
қабылдау процесінде сезумен бірге, зерде және ойлау қатысады. Қабылданатын
объект бейнесі тек қана адам талдау жасап, объектіні ұғынып, оны бар
біліммен арақатынасын белгілегеннен кейін ғана көрнекі болады. Көрнекі
бейне өзінен өзі пайда болмайды, ол адамның танымдық қызметінің белсенділік
нәтижесінде пайда болады. Көрнекілік дәрежесі адамның жеке ерекшеліктеріне,
оның танып білу қабілетінің даму деңгейіне, біліміне, бастапқы бейнелерді
қабылдау көрнекілігінің дәрежесіне әртүрлі болуы мүмкін. Көрнекілік
принципі оқушының оқып жүрген материалының қорыту, пайымдау және қабылдау
процесінің маңыздылығынан шығады.
Көрнекілік - оқытудың әдістері мен тәсілдерінде міндетті түрде қатысып
отыратын оқытудағы маңызды дидактикалық принцип.
Көрнекілік принцип оқушылардың білімге деген қызығын жоғарлатады және
оқыту процесін әлдеқайда жеңілдетеді. Көптеген қиын теориялық жағдайлар
көрнекілікті шебер қолданудан оқушыларға қол жетімді, әрі түсінікті болады.
Оқытудың аудиовизуалды құрал ретінде қолдану қажеттілігі күмәнсіз
сезім мүшелеріне әсер етуі мүмкін. Психологиядан белгілі жайт — естуге
қарағанда көру анализаторлары айтарлықтай жоғары қасиеттерге ие. Көз
секундына — миллиондаған, ал құлақ — тек он мыңдаған битті қабылдауы
мүмкін. Көру арқылы қабылданған ақпарат психологиялық зерттеу нәтижелеріне
қарағанда есте жақсы сақталады. Халық даналығы былай дейді: Жүз рет
естігенше, бір рет көр. Бірақ та оқыту процесінде ақпарат көзі оқытушының
айтқандары, яғни есту анализаторларына әсер ететінде болып табылады.
Ендеше, оқытушыға көру және көру-есту құралдарын ақпарат беруде қолданылуын
кеңейту қажет. Көрнекілік құралдарын: сұрыптау, тасымалдау, қайта құру және
ақпаратты бейнелеу; ойдың процестерін автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Көрнекілік құралдары оқушыларда алғашқы қорытуын қалыптастырады, ой
дамуына мүмкіндік туғызады, мықты білімді қамтамасыз етеді. Көрнекілік оқу
құралдарын қолдану — оқып жүрген феномендердің маңызды белгілерін анықтауға
мүмкіндік береді.
Көрнекілік құралдары оқушыларға бейнелі түсінік беру үшін ғана
емес, оқушылардың ұғымын қалыпта стырумен бірге, абстрактілі байл аныста
р мен тәуелділікті түсіндіру ү шін қолданылады.
Оқушыларды тәжірибелік қызметке дайындау олардың ақыл-ойындағы нақты
анық объектілердің бейнелерін, үрдістерін және іс-әрекеттерін түсіну,
талқыға сала білу қабілеттілігінің негізінде жүзеге асады. Сондықтан
география сабағында көрнекілік принципі кең қолданысқа ие.
Жоғарыда көрсетілген дидактикалық принциптердің арасындағы көрнекілік
принципі – ерте кезден қолданылып келе жатқан оқушылардың оқуға
қызығушылығын оятатын ең тиімді тәсіл.
Педагогикада көрнекілік тұлғаның жан-жақты дамуының түпнегізі және
маңызды оқу принципі болып саналады, әлі де саналып келеді.
География сабағында көрнекілік құралдардың көмегімен күрделі оқу
материалын түсінуге, ұғынуға, қабылдауға мүмкіндік береді.
Курс материалын крнекілік формасында зерттеу барысында оларды
мазмұнынан бөліп алу қажет. Осы жағдайда мұғалімге әртүрлі көрсетілген
талаптарға сай көрнекілік құралдары оның ішінде сызбалар, географиялық
карталар, атластар көмек көрсетеді.
Көптеген көрнекілік құралдарын – кестелер, кейбір модельдер, жеке
қолданысқа арналған есептік материалдар, кейбір таратылатын материалдар
және т.б. оқушылардың өздері де істей алады. Осындай көрнекілік құралдарын
жасай отырып оқушының сол материалға деген қызығушылығы, оны
географиялық ғылымында қолдануға деген құлшынысы оянады. Ал бұл оқу
материалын жақсы түсініп, қабылдауға мүмкіндік береді. География сабағында
көрнекілік құралы ретінде қоршаған орта заттары қолданылады. Көрнекілік
құралдарының ішіне: суреттер, заттардың бейнелері, олардың қағаздан
жасалған келбеттері, заттардың бейнесімен жасалған карталар, атластар
кіреді.
Компьютердің көмегімен олар жаңалықты қызығушылықпен қабылдайды.
Географияны зерттеуде де солай оқушыларды максималды түрде қызықтыра отырып
материалды түсіндіру үшін қазіргі таңда қаншама компьютерде оқытатын
бағдарламалар құрастырылған.
Көрнекілік принципі. Бұл ертеден қолданылып келе жатқан принцип. Оның
негізіне мынадай ғылыми заңдылық жатады: сезім мүшелері сыртқы
тітіркендіргіштерді түрліше қабылдайды. Ең сезімталы - көру мүшелері; Олар
арқылы миға енетін ақпараттар оқушылардың есінде жақсы сақталады. Кейбір
заттарды есте сақтау көрнекіліксіз мүмкін емес.
Шарттары:
• балалардың ақыл-ой жұмысы үшін формалар, бояулар, дыбыстар керек
екенін естен шығармау;
• оқытудық алтын ережесі: көрініп тұрғандарды көрсету, еститінді
естірту, иіскететінді иіскету, дәмін татып көретінді дөмін таттыру;
• көрнекілік - оқыту және ақыл-ойды дамыту құралы;
• оқушы ұғымдар және абстрактілік ережелерді түсіну үшін нақты
фактілер, мысалдар келтіру;
• көрнекілікті мәселелі жағдаяттар туындату үшін қолдану;
• көрнекі құралдық оқылатын зат және құбылыс туралы анық және дұрыс
түсінік алуға көмектесуі;
• оқушылардың бақылауын жүйелеп, құбылыстардың себептерін, салдарын
анықтату;
• көрнекілікті балалармен бірге алдымен түгел қарау, негізгісі мен
негізгі емесін анықтау, содан кейін тағы бір рет толық қарап шығу;
• көрнекіліктің алуан түрін қолдану, біраң көп көрнекілік қолданбау,
өйткені балалардың назары басқа жаққа ауып, негізгіні түсіне алмай қалады;
• көрнекілікті қолданып оқушының сезіміне қозғау салу, қалыптасқан
түсініктерге сүйеніп, меңгерілетін ұғымды нақтылау;
• балалармен бірге көрнекілік жасау, оқушылардың өздері жасаған
көрнекіліктердің де әсері мол;
• қазіргі көрнекі құралдарды, атап айтсақ: оқу теледидарларын,
бейнежазбаларды, кодослайдтарды, жартылай әкранды проекцияларды т.б.
қолданып, техникалық құралдармен жұмыс істей білу;
• көрнекі құралдарды қолданып оқушылардың зейінін, бай-қампаздығын,
ақыл-ой мәдениетін, жобалай білуін, оқуға деген қызығушылығын тәрбиелеу;
• көрнекілік арқылы өмірмен байланыс орнату;
• балалардың жас ерекшеліктеріне қарай заттьщ көрнекілікті азайтып,
символдық көрнекіліктерді қолдану;
• надты заттар мен құбылыстарды көрсету, мүмкіндік болмаған жағдайда
символдың көрнекі құралдарды қолдану.
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекі лік оқушыларды нақты объектілермен (өсімдіктермен,
жануарлармен, минералдармен) таныстыруды талап етеді.
Эксперименттік көрнекілік арқылы оқушылар химиядан, физикадан
тәжірибелер жасайды. Суретті көрнекіліктің мақсаты - нақты дүниенің
бейнесін көрсету (бейнесурет, картина, диафильм, диапозитив, мылқау
кинофильмдер).
Көлемді көрнекілік: макет, үлгі, муляж, геометриялық фигуралар,
панорама.
Дыбыстық көрнекіліктер: күйтабақтар, ұнтаспаға жазылған материалдар, т.б.
Символдық және графикалық көрнекілік: абстракты ой дамуына
көмектеседі, себебі болмысты шартты белгілермен белгілейді. Олар: карта,
жоспар, сызба, диаграмма.
Жанама көрнекілік жаңа бейнені бұрынғымен салыстырып, ол туралы
түсінік қалыптастыру. В.Ф.Шаталовтың тірек сигналы бейне, таңба, шартты
белгі, суреттерден тұрады. Олар қарапайым, сондықтан оқушы факті құбылыстың
негізгі мәнін мұғалімге айтып бере алады.
Өз кезегінде білім берудің техникалық құралдары ерекше т о
пты құрайды. Бұл оқу құрал дары оқу процесі барысындағы хаба
рларды тарату құралы болып табылады және ол үшін арнай ы те
хникалық жабдықтар қажет болады . Оларға жататындар: транспара нттар,
диафильмдер және кинофильмдер, видеофильмдер, дыбыстық та спа
жазбалары, компьютерлік бағдар ламалар және т .б.
Мысалы, география сабағында табиғи көрнекілік коллекцияны қолдануға
болады, оған жататындар: кептірілген өсімдіктер, хайуандар мен құстардың
тұлыбы, минералдар және т.б.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері
т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар,
схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Көрнекілік құралдар оқу
материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл
түсіну үшін қолданылады.
Сонымен, қазіргі заман талабына сай оқушыларға сапалы білім беруде
көрнекілік құрадарды тиімді пайдалану – білім берудің жаңа технологиясының
бір түрі ретінде қолдануға болады.
Көрнекілік құралдар немесе оқыту құралдары (немесе білім беру көздері)
табиғат пен қоғам туралы ғылыми білімнің қалыптасуына, оқыту мен
тәрбиелеудің негізгі мақсатын жетілдіруге керек. Көрнекілік құралдардың
негізгі бір функциясы - білім меңгеруі барысында оларды көрсете алу. Бұлар
әсіресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған
кезде, көптеген объекті мен құбылыстарды шын түрінде көре алмаған жағдайда,
маңызды болып келеді. Сонымен қатар, табиғатта кездесетін заттарда кейде
көзге көрінбейтін нақты көрсеткіштерді байқау қиынға түседі, сол кезде
оларды сызбалар, схемалар, модельдер т.б. арқылы көрсетуге болады.
Көрнекілік құралдар білімнің негізгі көзі болып келеді, олармен жұмыс істеу
барысында оқушылардың білу қабілеттері, ойлары, тілдері дамиды, және
көрнекілік құралдар арқылы олар ғылыми зерттеулердің қарапайым түрлерін
және т.б біліктіліктерін игереді.
Көрнекілік құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы және
әдістемесіне қазіргі қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалім мен
оқушылардың жұмыс істеу ерекшеліктерімен сәйкес келу керек, сонымен қатар
білім мен біліктіліктердің жақсы игерілуне көмектесу керек.
Көрнекілік құралдарды дұрыс пайдалану үшін, оларды жүйелеген дұрыс.
Жүйелеудің негізі болып географиялық объектілер мен құбылыстардың бейнелері
алынады, себебі географияның оқу пәні болып нақты затттармен құбылыстар
саналады. Сонымен, барлық көрнекілік құралдарды төрт топқа бөлуге болады:
1)табиғи объектілер: а) оқу барысында танысатын табиғи және шаруашылық
объектілер (коллекциялар, гербарийлер, т.б.); б) экскурсияда танысатын
табиғи объектілер және табиғи ортадағы шаруашылық өндірістің өнімдері.
2)табиғи географиялық объекті мен кұбылыстардың суреттелуі: а)
көлемді модельдер, шаруашылық объектілер, т.б.); б) қабырғаға ілінетін
иллюстративті құралдар (суреттер, фотосуреттер, портреттер, кинофильмдер
т.б.);
3)заттар мен құбылыстардың шартты құралдар арқылы суреттерлуі
(сөздер, белгілер, сандар): а) вербальді (оқулықтар, жұмыс дәптерлері,
мәтінді кестелер, т.б.); б) картографиялық құралдар (ілінетін карталар,
атластар, кесте карталары, карта-схемалар, т.б.); в) графикалық-
статистикалық құралдар (графиктер, диаграммалар, кестелер).
4)табиғаттағы құбылыстарды елестетуге арналған заттар: а) аймақтағы
өлшеу жұмыстарын жүргізу үшін арналған құралдар; б) табиғаттағы
құбылыстардың көлемді және сапалы көрсеткіштерін анықтау үшін арналған
құралдар; в) картометриялық жұмыстарға арналған құралдар; г) жердің
жылдық және бір күндік қозғалысы анықтайтын құралдар[2].
2. Географиялық карта және оның маңызы
География пәнінде ең басты көрнекілік құрал – карта. Картаның түрлері:
тақта картасы, үстел үстіндегі оқулық картасы, кескін картасы. Географияны
оқыту әдістемесінде карталармен жұмыс әстеуде үш мақсат қойылады: картаны
түсіну, картаны оқу, картаны білу. Географиялық карталардың атқаратын рөлі.
Глобус – Жердің моделі. Картаның мазмұны және картаны түсінуді оқытудағы
негізгі әдістер. Картографиялық ұғымдар жүйесі. Картаны оқуға үйрету
әдістері. Басты картографиялық іскерліктер және олардың физикалық және
экономикалық география курстары бойынша айырмашылығы. Картаны білуді
қамтамасыз ететін оқыту әдістері. Географиядағы ішінара іздену жіне зерттеу
әдістері мен проблемалы оқыту құрамында картамен жүргізілетін жұмыстар.
Географиялық Карта— Жер бетінің кішірейтіліп, жинақы түрде
жазықтықта шартты белгілермен бейнеленуі. Географиялық Карта Жердің
географилялық қабығындағы табиғат және қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық
құбылыстардың арасындағы әр түрлі жағдайдағы байланыстардың бір-бірімен
ұштасуы мен олардың қандай мақсатқа арналатыны ескеріліп, осы тұрғыдан
іріктелініп алынғанын көрсетеді. Географиялық Карта Жердің географиялық
қабығының кеңістіктегі ерекше модельдік бейнесі ретінде көруге болады.
Карта:
• аумақты қамтуына (дүниежүз., құрлықтық, жеке елдер, т.б.)
• мазмұнына (жалпы геогр. және тақырыптық, т.б.)
• масштабына (ірі масштабты — 1:200 000 және одан ірі, орта масштабты-
1:200 000-нан 1:1000 000-ға дейін және кіші масштабты - 1:1000 000-
нан кіші), т.б. белгілеріне қарай бөледі.
Географиялық Картаны жасаудың ерекше математикалық заңы болады. Оны
картографиялық проекция деп атайды. Картаның көмегімен жер бетіндегі
объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға
болады. Картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде пайдаланады.
Географиялық Картада көрсетілген құбылыстарды іріктеудің және
қорытындылаудың, яғни картогр. генерализациялаудың зор маңызы бар.
Географиялық Карта планетамыздың және оның бөліктері — құрлықтар мен
мұхиттар, олардың географиялық жағдайы, табиғат байлықтары, халқы,
экономикасы, мәдениеті мен тарихи дамуы туралы жаңа деректерді алуда,
таратуда, сақтауда аса бағалы құрал болып табылады.
Географиялық Картаның құндылығы — олардың толықтығында, дәлдігінде,
пайдаланылған деректердің жаңалығында, сонымен қатар, Географиялық Картаны
жасаудың негізіне алынған ғылыми принциптер мен идеяларда.
Бірінші, картографиялық проекциялардың көмегімен карта жасау жер
бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл
деректер алуға мүмкіндік береді.
Екінші, картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде
пайдалану:
а) жер бетінің бір бөлігін, немесе оны түгел қамту үшін қажетті
масштабта кішірейтіп алуға мүмкіндік береді және картада алынған масштабта
кішірейтіп көрсетуге келмейтін, ал өзінің маңызы жағынан қалдырып кетуге
болмайтын объектілерді көрсетуге жағдай жасайды;
ә) картада жер бедерін көрсетуді, яғни белгілі бір жердің ойлы-қырлы
екендігін кескіндеуді жеңілдетеді;
б) Географиялық картада заттардың сыртқы бейнесімен қатар, олардың
ішкі қасиеттерін де (мысалы, теңіз картасында судың физико-химиялық
қасиеттерін, ағыстарды т.б.) көрсету оңайға түседі;
в) адамның сезім мүшелері қабылдай алмайтын құбылыстардың (магнит
бұрылысы, ауырлық күшінің аномалиясы т.б.) таралуын, тікелей көруге қиын
байланыстар мен қатынастарды (шикізат көзі мен оны өңдейтін кәсіпорындардың
арасындағы) көрнекі түрде көрсетуге болады;
г) жеке объектілердің ұсақ-түйек жақтарын алып тастап, бәріне ортақ
және ең маңызды белгілерін (елді мекендерді халқының саны мен әкімшілік
маңызы жағынан сипаттау) көрсетуді оңайлатады, яғни абстракция әдісін
қолдануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, географиялық картада көрсетілетін құбылыстарды іріктеудің
және қорытындылаудың, яғни картографиялық генерализациялаудың зор маңызы
бар.
Картаның қасиеттері Жалпы алғанда карта — бүл Жер элемі бетінің
жазықтықта-ғы бейнесі. Бұндай қысқа да нүхқа түжырымға қоса, жоғарыда ге-
ографиялық карта атауына берілген толық анықтамадан картаға тән мынадай
қасиеттер туындайды:
- масштабтылық. Картографиялық бейнелеулер нақты өлшемдерімен
салыстыруда белгілі бір пропорцияда кішірейтіліп кескінделеді;
- картографиялық бейнелеудің іріктелуі. Карта бетінде ең басты, кейіпті
деген құбылыстар мен объектілер көрсетіледі;
- картографиялық бейнелеудің өзгелілігі (символичность). Сызбалық
кейіптеу шартты картографиялық белгілеулер мен қүбылыстар
картографиялық бейнелеудің тэсілдері мен келбетуеледі;
-математикалық айқындылыгы. Картаны жасау картографиялық салынды деп
аталатын кескіндеудің математикалық тәсілімен жүзеге асады. Мұнда
бейнелеуге қойылатын
шарттар: үздіксіздік пен бір магыналылық сақталып қалады, яғни жер
әлемі бетіндегі әрбір нүктеге (объектіге) сай карта бетінде бір ғана
нүкте сәйкестенеді;
картографиялық бейнелеулердің әр алуандылыгы. Кеңіс-тікті таралған қай
құбылыс немесе объект болмасын оны карта бетінде келбеттеуге болады. Тіпті
картаның көмегі-мен өткен уақытқа көз жіберуге болады. Мысалға тарихи
карталарды еске түсіріңіз.
Географиялық карта адамның тіршілік әрекетінің барлық саласында
пайдаланылады. Ол – жол көрсеткіш, өнеркәсіп, энергетика, транспорт
құрылыстарын барлау-іздеу, жобалау және инженерлік жобаны нақты іске
асырудың негізі. Ауыл шаруашылығын жерге орналастыру, мелиорация және
барлық жер қорын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халыққа
білім беруде, дүние туралы білімді таратуда, жалпы мәдениетті көрсетуде өте
маңызды көрнекі құралы. Территорияның картографиялық жағынан зерттелуі
әскери іс үшін де маңызды. Социолониялық құрылыс жағдайында жалық
шаруашылығын көптеген міндеттерін – географиялық жағдайларды дұрыс бағалау,
табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қалпына келтіру және табиғатты
өзгертудің жоспарларын жасау, өндіргіш күштерді дұрыс орналастыру,
экономикалық аудандарды комплексті дамыту т.б. – географиялық картаның өте
сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғылыми-зерттеу құралы болып
табылады. Мысалы, геологиялық карта белгілі бір жердің геология құрылысын
көрсетумен қатар, қазбалардың таралу заңдылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ол – құбылыстардың кеңістегі өзара байланысы мен дамуын зерттеуде және
болжауда да аса қажетті құрал.
Ғылыми практикада модельдендіру нақты объектіні оқып білуде және
жасауда орын бастаушы ретінде түсіндіріліп келеді. Картографияда модель
деген термин қолданады және өзінің ерекшеліктері бар. Модель жер бедерін,
географиялық қабықты, жер қыртысын және атмосферада тіршілік ететін тірі
организмдермен әлеуметтік құбылыстармен адамның іс-әрекетінен болатын
құбылыстарды көрсетеді. Осы Картографиялық модельдендіру ұғымын орыс
ғалымы географ, картограф К.А.Салищев қолданды. Ғалым К.А.Салищев
карталардың ең негізгі 4 функциясын атап көрсетті.
• Коммуникативті – картаны қолдану кезінде ең негізгі хабарлар беру;
• Оперативті- карта бойынша практикалық жұмыстарды орындау;
• Танымдық - әртүрлі саладағы мамандар мен оқушылар өздерінің білімін
дамыту үшін қолданады.
• Болжамдық- картографиялық моделдеу кезінде бір құбылысты бағыт
бере отырып дамыту[4].
Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша графиктер мен
жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың
түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, бұрыштарды, объектілердің
ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, еңістікті т.б. өлшеуге қажет
графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т.б.
көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп,
толықтыратын диаграммалар, таблицалар мен мәліметтер де болады.
3. Географиялық атластар және оның маңызы
Географиялық атлас - географиялық карталарының немесе планета
бөлімдерінің (әдетте жер планетасы) жиынтығы. Бірақ күн жүйесіндегі басқа
планеталар мен олардың серіктеріне арналған атластар да бар. Әдеттегі
атластар кітап түрінде, ал қазіргі таңдағы атластар электронды түрде
беріледі. Жер туралы тереңірек мағлұмат алу үшін атласқа жер бедерін
көрсететін физикалық карталар, саяси, климаттық, діни (діндердің әр таралу
аймақтары), әлеуметтік (халықтың орналасу тығыздығы, орташа табыс мөлшері,
өлім-жітім), экономикалық (өнеркәсіп салаларының дамуы) карталарды
енгізеді.
Географиялық атластар - біртұтас шығармалар ретінде жалпы бағдарлама
бойынша жасалған географиялық карталардың жүйелі жинақтары. Географиялық
атластар әр түрлі және олар аумақтық қамтуы (дүние жүзі, жеке континенттер,
елдер, өңірлер атластары, тағы да басқалары), мазмұны (жалпы географиялық
және тақырыптық атластар (мысалы, геологиялық, климаттық, ауыл шаруашы-
лықтық, өнеркосіптік, кешенді атластар), тақырыбы (ғылыми-анықтамалық,
өлкетанулық, туристік, оқулық, тағы да басқалары) бойынша бөлінеді. "Атлас"
деген атауды Фламанд картографы Меркатор енгізген (1595 ж.). Ол өзінің
карталар жинағын Ливияның мифтік королі Атластың құрметіне атаған.
Атластар — жалпы атауы бір, бірақ бірнеше карталардан қүрастырылатын
картографиялық шығарма Мифология айтады: Ливияның королі Атлас алғашқы
болып Аспандық глобусты жа-сапты. Оның қүрметіне арнап аса көрнекті
голландық картограф Герард Меркатор (1512-1594) Атлас атауын үсыныпты.
Атластар карталар тэрізді жіктеліседі де, қосымша нышандық белгі — ат-
ластағы карталардың қосынды ауданы бойынша үстелдік (15 м ), орта (6-ь 14
м2) жэне қалта ( 5 м2) форматты (пішінді) болып бө-ліктенеді.
Атлас – карталар, кестелер, диаграммалардың және т.б. жинақ тары,
атластардың негізгі үлгілері :
O анатомиялық атлас, мысалы Синельникованың адам анатомиясы атласы
O георгафиялық атлас - георгафиялық карталардың жиынтығы.
O қандай болмасын планетаның физикалық атласы .
O аспан денелерінің атласы
O халықтардың атласы (этнографиялық атлас).
O тілдердің атласы (тілдік атлас).
Атластар географиялық карталар сияқты территориясына, мазмұнына және
мақсатына байланысты бөлінеді. Карталардан айырмашылығы, атластар тағы
пішініне байланысты бөлінеді – үстелдік, кітаптық және қалталық.
1. Территориясы бойынша дүниежүзі, материктер, мұхиттар, үлкен
географиялық аймақтар, жеке мемлекеттер мен олардың бөліктері атластары деп
бөлінеді.
2. Мақсатына байланысты атластарда маман-оқырмандарды (туристтер,
автомобилистер, оқушылар және т.б.) қызықтыратын мәліметтер беріледі немесе
жалпы мағлұматтар беретін мәліметтер атласы ролін атқарады.
3. Мазмұнына байланысты атластар жалпыгеографиялық, тақырыптық және
комплекстік деп бөлінеді.
Жалпыгеографиялық атластар шектелген картографиялық проекциялар,
бірдей немесе еселік масштабтары берілетін біртекті математикалық негізде
жасалынады. Картаның мазмұны белгілі бір территориалдық бірлікке жатуы
мүмкін, мысалы, мемлекеттер, аудандар және т.б.
Тақырыптық атластар белгілі бір тақырыпты ашады. Мысалы, 2003 жылы ПКО
Картография дұниежүзі Атласын басып шығарды, оның негізгі мазмұны саяси
және саяси-әкімшілік карталарға арналған. Қосымша ретінде атласқа
мәліметтер мен 24 парақты физикалық карталарды енгізген.
Комплекстік атластар бөлімдердегі мазмұнына байланысты әртүрлі болады.
Алайда, ереже бойынша, онда екі негізгі бөлім болады: табиғат картасы және
экономикалық карта.
Атлас – бұл карталардың бір бағдарламамен бүтін шығарма ретінде
кітап немесе парақтар жиынтығы ретінде шығарылған жүйелі топтама. Бұл
жай карталардың жай жиынтығы емес, бұл жердегі карталар бір –
бірімен өзара байланысты бір-бірін толықтырып отырып карталар
жиынтығын құрайды.
А. Баранскидің айтуынша атлас жеке картаға жазылады, дәл
осылай барлық атлас өзінде көптеген картографиялық сюжеттерді
біріктіреді. Оның негізгі мақсаты бағдарламасы бар. Атлас қазіргі
территорияның зерттеу деңгейіне байланысты фактілік мағлұматтарды
және білімдерді жүйелеп жинақтаған картографиялық энциклопедия.
Карталарды бір - бірімен салыстырылып бір – біріне тіркестіруге
мүмкіндік береді. Атластар территорияны комплексті зерттеумен бағалау
үшін арналады.
Сонымен қатар территориялардағы ғылыми зерттеулердегі
мақсаттарды іске асыруға мүмкіндік береді. Фундаментальды атласта
ғылыми геграфиялық бейнелерге түсіндірмен мәтіндерге космостық
түсірулермен фотосуреттерге диаграмаларға таблицаларға ие. Атлас
карталарын жұқа және көркем суреттеулер нәтижесінде мацда
масштабтарына қарамастан өте мол мағлұмат береді. Анықтамалық аппаратқа
географиялық атауларға ерекше мән береді. Энциклопедиялық басылымдар сияқты
атластарда арнайы және көп мақсатты болып бөлінеді.
4. Картаны талдап жұмыс жасау әдістемесі
География карталары оқушыларға жер бетіндегі елдерді, басқа да
территорияларды зерттеуте және оларды көз алдына елестетуге көмектеседі.
Бұл жағдайда, оқушылардың кеңістікті елестету қабілеті дамиды. Картамен
жұмыс істеу қабілетін оқушылар мектеп бітірген соң картографиялық әдісі
бойынша құбылыстарды зерттеуге көмектеседі. Картаны талдай және салыстыра
отырып, оқушылар логикалық сезім қабілеттерін пайдаланып, дамытады:
құбылыстарды байланыстырады, салыстырады, себеп-салдар байланыстарын
анықтайды т.б. Оқушылардың көптеген өзіндік, сондай-ақ, творчестволық
жұмыстары картамен байланысты.
Географиялық карталарды, оқыту барысында функциясы бойынша бөлуге
болады. Бұл жұйе тек қана оқу географиялық карталарына тән. Жүйе бойынша
карталар екіге бөленеді: қабырғага ілінетін және күнделікте қолданатын. Ал
кесте карталары оқу процесінде ерекше орын алады.
Қабыртаға ілінетін карталар - бұл кабинетте ілініп, мазмұны бірнеше
метрден көрініп, барлық оқушылар қабылдай алатын карталар. Сондықтан
қабырғадағы карталардың шартты белгілері жеке жұмыстарға арналған
карталардан ірі болып келеді. Бұл карталар үлкен көлемді болғасын, оларға
көптеген белгілерді енгізуге болады. Олардың әр қайсысы бір ғана сабақта
емес, бүкіл тарауды өткенде қолданады. Сондықтан олардың арасында көптеген
карталардың мазмұны да күрделі болып келеді: жалпы географиялық, физикалық,
жалпы экономикалық географиялық т.б.
Күнделікте колданатын картадарды оқушы жеке жұмысты орындаған да
қолданады, сондықтан әр оқушының өз картасы болуы тиіс. Мектеп бағдарламасы
бойынша мұндай карталар көп емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz