Ара шаруашылығы туралы
1 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2 Әдебиетке шолу
2.1 Балауыздың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2 Балауызды өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.3 Балауызды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.4 Аналық сүтінің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.5 Аналық сүтін алу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.6 Аналық сүтін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.7 Прополистің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.8 Прополисті өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.9 Прополисті пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.10 Ара уының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.11 Ара уын өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.12 ара уын пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3 Негізгі бөлім
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Санитарлық бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.3 Алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5 Тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
6 Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
7 Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2 Әдебиетке шолу
2.1 Балауыздың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2 Балауызды өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.3 Балауызды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.4 Аналық сүтінің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.5 Аналық сүтін алу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.6 Аналық сүтін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.7 Прополистің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.8 Прополисті өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.9 Прополисті пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.10 Ара уының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.11 Ара уын өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.12 ара уын пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3 Негізгі бөлім
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Санитарлық бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.3 Алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5 Тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
6 Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
7 Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қазіргі уақытта, ара шаруашылығын қайта құру кезеңіне дейінгі пайданы түсіру үшін ара ұяларының санын 3-4 есеге дейін арттыру керек. Онда, арашылардың өндірген өнімін ез бетімен сату әрекеттері қиындайтыны түсінікті. Өнім өндіретін арашылардың басын біріктіретін құрылым ұйымдастырылса, мәселе оңды шешілер еді. Бірақ, мұндай құрылым әзірше жоқ. Ара өнімдерін дайындайтын және оны өткізетін ұйым қажеттігі күн тәртібіндегі өзекті мәселе. 1991 ж. дейін Қазақстанда осындай құрылым ауылшаруашылығы министрлігінің құрамында болған еді. Республикалық басқармадан бастап, аудандық бас-қармаларда арашылардың тыныс-тіршілігімен жақсы таныс зоотехниктер осы сала жұмысын реттеп отыратын еді. СССР ыдырағаннан кейін, алдымен төменгі буындар таратылып, омарталар зоотехникалық, мал дәрігерлік бақылау мен қызмет керсетуден тыс қалды. Қалған республикалық және облыстық ұйымдар бұл жұмысты атқаруға қауқарсыз болып қалды. Нәтижесінде, Қазақстанда арашылардың жұмысын ұйымдастыратын, қаржылық, өндірістік базасы бар; арашыларды құрал-жабдықтармең дәрі-дәрмекпен, селекциялық материалмен қамтамасыз ететін ұйым қалған жоқ. Қазірдің өзінде Қазақстандық арашыларға халықаралық рынокқа шығу қажеттігі туындап отыр; ол үшін ірі, байсалды ұйым қажет, өйткені шетелдік фирмалар жеке өндірушілермен жұмыс істемейді, ол екі жаққа да тиімді емес. Нарықтық экономикаға өту үшін Қазақстан ара шаруашылығына ірі кооперативтер қажет. Бұл кооперативтер мына сұрақтарды басты назарда ұстауы тиіс:
1. Өндірісті ұйымдастыру, өнім дайындау, қажетті құралдар, ұялар, дәрі- дәрмектер, балауыз т.б. өз дүкендері мен қоймаларында сатуды реттеу.
2. Бал, балауыз өнімдерін дайындау, оларды ішкі және сыртқы рынокқа шығару.
3. Арашылардың барлық сұрақтары мен мұң-мұқтажын біліп отыратын нұсқаушы ұстау қажет.
4.Үлгілі оқыту-тәжірибелік омарта ұстауды ұйымдастыру.
5. Арашылардың курстарын ашып, біліктілігін арттыру.
6. Кооператив мүшелерінің ара ұяларын кездейсоқ апаттардаңаурудан, елімнен т.б. сақтандыру жүйесін іске асыру.
Шетелдегі қазіргі кездегі кооперативтердің тәжірибелерін шығармашылықпен Қазақстанда пайдалану қажет.
Бұл салада АҚШ тәжірибесі қызық: кәсіпқой арашылар мамандандырылған ірі кооперативтер құрып, енімдерін қайта өңдеп, ыдыстарын әсем безендіріп, дүкендерге ездері таратады. Сөйтіп, арадағы делдалдардан өздерін сақтандырады. Қазіргі заман талабына сай қондырғыларының балды ыдысқа құю жұмысының енімділігі аса жоғары және қымбат тұрады. Бұл мекемелер әуесқой арашылардың балын да қабылдап, еңдеп береді. Балды сиымдылығы аз ыдыстарға қүйып сату көп пайда келтіреді. Отбасылық ара фермалары да осы кооперативтер тәрізді жұмыс істейді.
1. Өндірісті ұйымдастыру, өнім дайындау, қажетті құралдар, ұялар, дәрі- дәрмектер, балауыз т.б. өз дүкендері мен қоймаларында сатуды реттеу.
2. Бал, балауыз өнімдерін дайындау, оларды ішкі және сыртқы рынокқа шығару.
3. Арашылардың барлық сұрақтары мен мұң-мұқтажын біліп отыратын нұсқаушы ұстау қажет.
4.Үлгілі оқыту-тәжірибелік омарта ұстауды ұйымдастыру.
5. Арашылардың курстарын ашып, біліктілігін арттыру.
6. Кооператив мүшелерінің ара ұяларын кездейсоқ апаттардаңаурудан, елімнен т.б. сақтандыру жүйесін іске асыру.
Шетелдегі қазіргі кездегі кооперативтердің тәжірибелерін шығармашылықпен Қазақстанда пайдалану қажет.
Бұл салада АҚШ тәжірибесі қызық: кәсіпқой арашылар мамандандырылған ірі кооперативтер құрып, енімдерін қайта өңдеп, ыдыстарын әсем безендіріп, дүкендерге ездері таратады. Сөйтіп, арадағы делдалдардан өздерін сақтандырады. Қазіргі заман талабына сай қондырғыларының балды ыдысқа құю жұмысының енімділігі аса жоғары және қымбат тұрады. Бұл мекемелер әуесқой арашылардың балын да қабылдап, еңдеп береді. Балды сиымдылығы аз ыдыстарға қүйып сату көп пайда келтіреді. Отбасылық ара фермалары да осы кооперативтер тәрізді жұмыс істейді.
1. Н.П. Иойриш «Ара шаруашылығының өнімдері және оны пайдалану », Қайнар баспасы. Алматы 1979
2. Д.Д. Риб «Ара шаруашылығы» Өскемен 2006
3. Алаш айнасы -2012 3 шілде №114 , 4 бет
4. Дала мен Қала -2011, 5 желтоқсан, №48, 3 бет
5. «Омарта шаруашылығының тиімділігін есептеу ерекшеліктері» Даму жулналы, №6 12-16 бет
6. Б.Р. Әкімбеков «Ара шаруашылығы» Агроуниверситет баспасы, 2007
7. С. Қырықбаев , Т.М. Тілеуғали «Ветеринариялық-санитариялық сараптау практикумы» Агроуниверситет баспасы, 2007
8. В.М. Позняковский, О.А. Рязанова, Т.К.Каленик, В.М. Дацун «Экспертиза продуктов пчеловодства» Сибирское университетское издательство Новосибирск,2007
9. Алаш айнасы , 7 қараша 2012
10. Ғаламтор беті www.info-tses.kz
2. Д.Д. Риб «Ара шаруашылығы» Өскемен 2006
3. Алаш айнасы -2012 3 шілде №114 , 4 бет
4. Дала мен Қала -2011, 5 желтоқсан, №48, 3 бет
5. «Омарта шаруашылығының тиімділігін есептеу ерекшеліктері» Даму жулналы, №6 12-16 бет
6. Б.Р. Әкімбеков «Ара шаруашылығы» Агроуниверситет баспасы, 2007
7. С. Қырықбаев , Т.М. Тілеуғали «Ветеринариялық-санитариялық сараптау практикумы» Агроуниверситет баспасы, 2007
8. В.М. Позняковский, О.А. Рязанова, Т.К.Каленик, В.М. Дацун «Экспертиза продуктов пчеловодства» Сибирское университетское издательство Новосибирск,2007
9. Алаш айнасы , 7 қараша 2012
10. Ғаламтор беті www.info-tses.kz
Жоспары
1 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2 Әдебиетке шолу
2.1 Балауыздың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2 Балауызды өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.3 Балауызды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.4 Аналық сүтінің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.5 Аналық сүтін алу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.6 Аналық сүтін пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.7 Прополистің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.8 Прополисті өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.9 Прополисті пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.10 Ара уының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.11 Ара уын өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.12 ара уын пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3 Негізгі бөлім
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Санитарлық бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.3 Алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5 Тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
6 Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
7 Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1. Кіріспе
Қазіргі уақытта, ара шаруашылығын қайта құру кезеңіне дейінгі пайданы түсіру үшін ара ұяларының санын 3-4 есеге дейін арттыру керек. Онда, арашылардың өндірген өнімін ез бетімен сату әрекеттері қиындайтыны түсінікті. Өнім өндіретін арашылардың басын біріктіретін құрылым ұйымдастырылса, мәселе оңды шешілер еді. Бірақ, мұндай құрылым әзірше жоқ. Ара өнімдерін дайындайтын және оны өткізетін ұйым қажеттігі күн тәртібіндегі өзекті мәселе. 1991 ж. дейін Қазақстанда осындай құрылым ауылшаруашылығы министрлігінің құрамында болған еді. Республикалық басқармадан бастап, аудандық бас-қармаларда арашылардың тыныс-тіршілігімен жақсы таныс зоотехниктер осы сала жұмысын реттеп отыратын еді. СССР ыдырағаннан кейін, алдымен төменгі буындар таратылып, омарталар зоотехникалық, мал дәрігерлік бақылау мен қызмет керсетуден тыс қалды. Қалған республикалық және облыстық ұйымдар бұл жұмысты атқаруға қауқарсыз болып қалды. Нәтижесінде, Қазақстанда арашылардың жұмысын ұйымдастыратын, қаржылық, өндірістік базасы бар; арашыларды құрал-жабдықтармең дәрі-дәрмекпен, селекциялық материалмен қамтамасыз ететін ұйым қалған жоқ. Қазірдің өзінде Қазақстандық арашыларға халықаралық рынокқа шығу қажеттігі туындап отыр; ол үшін ірі, байсалды ұйым қажет, өйткені шетелдік фирмалар жеке өндірушілермен жұмыс істемейді, ол екі жаққа да тиімді емес. Нарықтық экономикаға өту үшін Қазақстан ара шаруашылығына ірі кооперативтер қажет. Бұл кооперативтер мына сұрақтарды басты назарда ұстауы тиіс:
1. Өндірісті ұйымдастыру, өнім дайындау, қажетті құралдар, ұялар, дәрі- дәрмектер, балауыз т.б. өз дүкендері мен қоймаларында сатуды реттеу.
2. Бал, балауыз өнімдерін дайындау, оларды ішкі және сыртқы рынокқа шығару.
3. Арашылардың барлық сұрақтары мен мұң-мұқтажын біліп отыратын нұсқаушы ұстау қажет.
4.Үлгілі оқыту-тәжірибелік омарта ұстауды ұйымдастыру.
5. Арашылардың курстарын ашып, біліктілігін арттыру.
6. Кооператив мүшелерінің ара ұяларын кездейсоқ апаттардаңаурудан, елімнен т.б. сақтандыру жүйесін іске асыру.
Шетелдегі қазіргі кездегі кооперативтердің тәжірибелерін шығармашылықпен Қазақстанда пайдалану қажет.
Бұл салада АҚШ тәжірибесі қызық: кәсіпқой арашылар мамандандырылған ірі кооперативтер құрып, енімдерін қайта өңдеп, ыдыстарын әсем безендіріп, дүкендерге ездері таратады. Сөйтіп, арадағы делдалдардан өздерін сақтандырады. Қазіргі заман талабына сай қондырғыларының балды ыдысқа құю жұмысының енімділігі аса жоғары және қымбат тұрады. Бұл мекемелер әуесқой арашылардың балын да қабылдап, еңдеп береді. Балды сиымдылығы аз ыдыстарға қүйып сату көп пайда келтіреді. Отбасылық ара фермалары да осы кооперативтер тәрізді жұмыс істейді.
Тіпті кішкентай деген арашылар ұжымы кептеген мамандық иелерін қамтиды. Сондықтан, бал ендіру үшін шыққан шығынның қайтарымы да тез. Осындай тұрақты пайда беретін кәсіпорындар фермерлік ара шаруашылығының тез дамуына ықпал етеді. Шет-елдерде (Франция, Венгрия, Австралия) ірі отбасылық ара фермаларымен қатар, отбасылық емес кооперативтер де баршылық. Кооператив мүшелерінің құрамында жүргізушілер, тракторшылар, балташылар, ұсталар т.б. мамандық иелері болады. Кооперативте тәжірибе алмасу үздіксіз жүріп отырады, сондықтан әрбір арашы езінің кәсіпқой дең гейін тез көтереді. Мұнда ғылымның жетістіктері мен озат тәжірибені басшылыққа алуға барлық мүмкіндіктер жасалған. Жеке кәсіпкер арашыға қарағанда кооперативтердің ірі көлемді жұмыстарды атқаруға және қымбат тұратын көлік, трактор сатып алуға мүмкіндігі мол. Ірі кооперативке құрылыс жұмыстарын жүргізу, күрделі техника сатып алу, әр ара ұясына шаққанда әлдеқайда арзанға түседі. Ара шаруашылығының кооперативу егер ол ірі болса, ағаш өңдеу шеберханасын салып алуға да мүмкіндіктері болады. Ал жеке арашы фермердің бұған шамасы келмеуі де мүмкін. Өз шеберханасы бар кооперативтер құрылыс жүмыстарын, ара ұяларын жасауды өздері атқарып, өндіріс қуаттарын арттырып, экономика тұрғысынан тиімді жұмыс істейді.
Қазіргі заман талаптарына сай ара шаруашылығын ұжымдық негізге көшіру Қазақстан ауылшаруашылығының алдында тұрған негізгі бағыт. Халықтың әл-ауқатының артуына байланысты бал өнімдеріне сұраныс та арта түсуіне шүбә келтіруге болмайды. Балға деген сұраныс тек қана оның тағамдық және дәрілік қасиеттерінде емес, одан тамаша ашытқылар, алкогольсіз ішімдіктер өндіруге болатындығында да жатыр. Өнеркәсіптің 50 ден астам түрлеріне қажетті ара балауызының өзі ара шаруашылығын өркендетуге итермелейді. Жасанды балауызды химиялық жолмен алу әзірше мүмкін болмай отыр.
Болашақта ара шаруашылығының дамуына қазір көптеп қолданысқа кірген биологиялық белсенді тағам түрлері (бал, балауыз, прополис, тозаң, ара сүті, ара уы) медицинада, талғамды тамақтануда, косметикада да қолданылуы оң әсерін тигізері сезсіз. Мысалы, 1985 ж. Қытайда 200 т ара сүті өндірілген болса, 1990 ж. 1000 т асты.
Қазақстан жері әлі пайдаланылмаған бал беретін өсімдіктердің қорына бай. Осыны пайдалану, бал ендірісін бірнеше есе арттыруға жеткізеді. Осындай табиғаттың байлық қоры тек ішкі суранысты ғана емес, басқа елдерге де ара шаруашылығы өнімдерін шығаруға мүмкіндік береді.
Шетелдік дәрілердің тым қымбат бағасы, іс жүзінде бұл дәрілерді қарапайым адамдардың пайдалана алмауы, осы дәрілерді алмастыру жолдарын қарастыруға мәжбүр етеді. Бұл орайда ара өнімдері, олардың қоспалары, биологиялық белсенді өнімдері таптырмас алмастырғыштар. Ара шаруашылығы, ауылшаруашылығының барлық салаларымен салыстырғанда қаржыны аз шығындайтын сала. Оның үстіне арашының үнемі омартада болуы міндетті емес, белгілі бір уақытта келіп ағымдағы жұмыстарын атқарса жетіп жатыр. Сондықтан, ара шаруашылығы ірі бизнес ұйымдастыруға да, қосымша табыс көзі ретінде де пайдалы.
Ара шаруашылығының өркендеуінің негізгі кепілі аралардың өсімдіктерді тозаңдандыра алуы. Біздің Жер планетасының өсімдіктерінің бестен төрт бөлігі, егер насекомдар тозаңдандырмаса құрып кетер еді. Араларды тозаңдандыруға пайдалану жеміс-жидек, көкөніс, мал азығың техникалық дақылдардың өнімін 30-50 пайызға арттырады. Осы дақылдардан алынған қосымша өнімнің құны, бал мен балауыз бағасынан 15-20 есе артық, оның үстіне алынатын жеміс пен тұқымның сапасын арттырады. Сонымен, ара шаруашылығының ауылшаруашылық дақылдарының агротехникасындағы маңызы аса зор. Табиғатта тозаңдандырушы насекомдардың азайып бара жатуынан, аралардың маңызы арта түспек. Болашақта насекомдармен тозаңданатын дақылдар, тікелей ара шаруашылығының даму деңгейіне тәуелді болуы ықтимал. Қоршаған ортаның радионуклидтермен, ауыр металдардың тұздарымен, пестицидтермен ластануын бақылауда араның көмегі зор. Аталған заттардың аз мөлшерінің бар екендігі тозаң мен шірнеден оңай анықталады. [1]
2. Әдебиетке шолу
2.1 Балауыздың химиялық құрамы
Балауыз ара ағзасының жасып шығарған өнімі. Ол балауыз айнасының бетінде бөлінеп шығып , жұқа қабыршақ болып қатады. Бұл қабыршақтардан аралар кәрез жасайды. Кәрезді балқытқанда таза балауыз алуға болады. (1)
Балауыздың құрамы. 50-ден астам химиялық қосылыстар кіретін балауыздың химиялық құрамы өте күрделі . Оларды 3 топқа бөлуге болады.
Сызба .1 Балауыздың құрамы
Балауыздың құрамы
3 топқа бөлінеді
Күрделі эфирлер.Бұл заттар балауыздың негізгі құрам бөлігі (70-75%). Эфирлер май қышқылдарының спиртпен әрекеттесуінен пайда болады. Күрделі эфирлер- тұрақты қосылыстар , бұлар басқа заттармен әрекеттеспейді. Бірар сілті қосып қайнатқанда қайтадан қышқыл мен спиртке ыдырып кетеді.
Бос май қышқылдар . Олар балауыздың 13-15%-ын құрайды. Бұл қышқылдар бос қүйінде болады. Барлық басқа қышқылдар тәрізді металдармен, кейбір сілтілермен химиялық әрекетке кіріседі. Балауызды қайта өңдегенде кейде түсінің өзгеруін қышқылдардың белсенділігімен түсіндіруге болады.
Қаныққан көмірсулар. Бұлар көмітегі мен сутегіден тұратын органикалық заттар. Балауызда бұлардың үлесі 12-15 % маңайында.
Балауыздың физикалық қасиеттері. Физикалық қасиеттеріне балауыздың балқу, қату температуралары, тығыздығы, қаттылығы және тұтқырлығы жатады.
Балауыздың балқы және қату температуралары. Балауызды қатырғанда балауыз балқымасына батырылған термометр қызудың түсіп бара жатқанын көрсететіп, 61-63°С барғанда біраз уақыт тоқтап қалады да балауыз қата бастайды. Температураның уақытша тоқтауы жасырын балқу температурасының әсерінен болады.
Балауыздың тығыздығы. 1 см кубта балауыздың салмағын айтады. Тығыздығы температураға тәуелді. Температура 1°С көтерілгенде балацыздың тығыздығы 0,0008- ге төмендейді. 15°С кезінде балауыздың тығыздығы 0,956-0,970 аралығында болады. Қатты балауыз суға батпайды, қалқып жүреді. Ал балқыған балауыз батып кетеді.
Балауыздың қаттылығы. Қаттылығының кәрезге салатын балауыз жапрақтарын жасағанда үлкен маңызы бар. Балауыз қатты болса, балауыз жапрақтары берік болады. Балауыздың қаттылық коэфициенті 105 мм, иненің салмақпен басқанда балауыз дың 1 м тереңдігінде сіңіруге кеткен секунд санымен өлшенеді. Анықтауды +20 ° С жүргізеді. Балауыздың қаттылығы сапасына байланысты.
Балауыздың тұтқырлығы. Балауыздың тазалығы мен физикалық күйін тұтқырлығы айғақтайды. Балауыздың тұтқырлығын анықтау үшін балқытылған балауызды тұрақты температурада кішкентай тесіктерден өткізеді. Балауыздың температурасы төмен болса тесіктерден баяу өтеді.
0.2 Балауыз өндірудің технологиясы.
Балауыз өндірудің негізінде балауызды балқыту температурасына жеткізіліп қыздыру жатады. Осы жағдайда ғана балауыз шикізаты бөлінеді. Қазіргі балауызды өндірудің екі ыстықтай өңдеу әдісі бар: құрғақ және дымқыл.
Құрғақ әдісі. Шикізатты қыздыру күн энергиясының инфрақызыл сәулесінің әсерінен және балауыз балқытқыштың қабырғаларын ыстық ауамен немесе су буымен қыздыру арқылы іске асады. Бұл әдіспен сапалы балауыз алынады. Құрғақ әдіспен алынған балауызда іс жүзінде ылғал болмайды. Ол суды қолданып немесе су буымен қыздырып алған балауыздан қатты болады. Бірақ бұл балауызда еритін бояғыш заттар және шикізаттан шыққан өсімдік шайыры болуы мүмкін.
Дымқыл әдіс. Шикізат су буымен, ыстық сумен немесе конденсатпен әрекеттеседі. Буланудың және қайнаудың әсерінен шикізаттағы балауыздың бөлінуі көбейеді. Бұл әдіспен құрамында балауызы аз шикізат өңделеді. Бұл әдіспен алынған балауызда ылған көбірек және басқа қоспалар болады. Шикізатты жиі-жиі араластырып отырса жүзгін түзілуі мүмкін . осы әдістердің әрқайсысының өз технологиясы бар және оларды іске асыратын арнаулы қондырғылар бар.
Балауызды өндіру технологиясы
Сызба. 2 Балауыздың өндіру технологиясы
Күн балауыз балқытқышы - алдыңғы қабырғаларынан артқы қабырғалары биіктеу жәшік. Жәшіктің беті шынылы рамамен жабылады. Жәшіктің ішінде темір табақ бар, оған балауыз шикізаты қойылады. Күннің иефрақызыл сәулелері шына арқылы өтіп, балауыз шикізатын 70-90°С - қа дейін қыздырады. Балауыз жылудың әсерінен балқидыда , табақтың еңкіш жағына жылжып , астында тұрған астауға құйылады. Мұндай балқытқышта ыстық күнде 4 кг балқытылып алынады.
Жылуды көбірек алу үшін күн сәулесі шыныға перпендикуляр түсіп тұруы керек. Күн сәулесін көбірек сіңіру үшін балқытқыштың сыртын қара түске сырлап қояды. Күн сәулесімен жұмыс істейтін балауыз балқытқыштар Қазақстанның облыстарында пайдаланады. Балауыз шикізатының балауыздылығымен балауыз өніміне тәуелділігі төменгі №1 кестеде көрсетілген:
Кесте 1.
Кәрездердегі балауыздылығы , %
100
90
70
70
60
50
Шығатын балауыз, %
100
80,5
60,9
41,6
22,5
2,8
Шикізаттың балауыздығы азайғанда күннің жылуынан жұмыс істейтін балауыз балқытқыштарының өнімі күрт азаяды. Сондықтан, екінші, үшінші сортты балауыз шикізатын бұл әдіспен өңдеу тиімді емес.
Күн балауыз балқытқышында тек қана ашық түсті кәрездерді (пілләсіз) рамаларды тазалағанда түсетін балауыз түйіршіктерін және басқа балауыз кесінділерін балқытады. Балауыз балқытқышты діңгектің үстіне айнала алатындай етіп орнатады (күн мезгіліне қарай). Балауыз балқытқышының іші жақсы қызуы үшін, көктемде және күзде электр қыздырғышын орнатады немесе шынының үстіне айналы шағылыстырғыш орнатады. Балауыз шикізатын 2-3рет балқытқаннан кейін оны қалдықтардын тазалайды. Бір күннің ішінде күннің қозғалысына қарай бірнеше рет балқытқышты айналдырып отырады. Күн балауыз балқытқышының артықшылығы жаз кезінде күннің жылу энергиясы пайдаланады.
Балауыз шикізатын бумен істейтін балауыз балқытқышта өңдеу. Балауыз балқытқыш- ВТП ішкі және сыртқы қабырғалары бар, немесе шикізат салатын кессетадан, қақпақтан, құятын және ағызатын түтікшеден тұрады. Ішкі қабырғаларында бу жүргізетін тесіктері бар. Жұмыс басталарда балқытқыш қондырғының құятын тесігін ішкі қабырғаның бойындай етіп су құйылады. Кессетаға 3 кг шикізат салынады, қақпағын жауып, қандай болса да бір қыздырғышқа қояды. Су қайнағанда бу түзіліп, кассетаға кіреді де балауызды балқытады. Балқыған балауыз ағызатын түтіктен ыдысқа құйылады. Балауызы алынған соң кассетаны алып, оның ішіндегі қалдықты басқа ыдысқа салады. Кассетаны жаңа шикізатпен толтырып , қайтадан қыздырады. Балқыған балауызды алу айналымы 1 сағатқа созылады.
Ірі омарталарда әмбебап балауыз балқытқыштары пайдаланылады ВТ-11. Ол сыртқы және ішкі қораптардан, ауа кіргізбейтін қақпақтан тұрады. Ішіне кәрезді 20 рама немесе 20 кг шикізат сияды. Жұмысты бастарда екі қабырғасының арасына 8 л су құяды да астынан от жағады. Су қайнағандағы бу балауызды қайнатады, балқыған балауыз түбіне түсіп, одан аеызатын шүмек арқылы балауыз жинағышқа құйылады. Жұмыстың бір айналымына 2-3 сағат уақыт кетеді.
0.3 Балауызды пайдалану.
Казіргі кезде балауыздың басым бөлігі балауыз жапрақтарын өндіруге жұмсалады. Қалған балауызды дәстүрлі және жаңа бағыттарда пайдаланады. Балауыз көп мөлшерде косметикада кеңінен қолданылады. Мамандар қолдан синтетикалық жолмен жасалған балауыздың ешқайсысы ара балауызымен бәсекеге түсе алмайды деп есептейді. Балауыз қоректік, ағарту, ылғандандыру, суыту, тазарту кремдерінің құрамына кіреді (8-12%). Бетке маскалар жасауға, ерін бояулары, дезодаранттар өндірісінде кең қолданылады. Құрамында балауызы бар препараттар теріге жұмсақтық, серпінділік қасиет береді. Біраз бөлігі медицинада жағатын майлар, жүзінділер жасауға, балауыз шамдарын жасауға пайдалынады. Балауызды гальванопластикалық көшірмелер алуға, бұдырлы сурет, қолданбалы өнер саласында, баспаханаларда және ғылыми зерттеу жұмыстарында пайдаланады. [2]
0.4 Аналық сүтінің химиялық құрамы
Аналық сүті - аралардың жұтқыншақ және жоғары бездерінің сіріндісі, атап айтқанда 4-6 күннен 12-15 күнге дейінгі асыраушы аралардың белсенді әрекетінің нәтижесінде бөлінеді. Жаңа жасалынған аналық сүті - мөлдір емес немесе жартылай мөлдір ақ, сарылау және ақ сұры түсті, өзіне тән иісі бар, қышқылтым өткір дәмі бар қоймалжың зат.
Аналық сүтінің құрамында 18 % белрктық заттар болады, 10-нан 17 % дейін қант, 5,5 % май және 1 % минералды тұз бар. Ара сүті витаминге бай келеді, оның құрамында В1, В2, В6, В12, РР, Н витаминдері бар. Онда С,А (каротин) және Д витаминндері бар. Аналық сүтінің құрамында белоктык заттар бар. Оларға 5-тен кем емес гликопептидтер және 9 фермент (инвертаза, глюкозоосидаза, хлинэстераза т.б) кіреді. Аналық сүтінің липидтері бейтарап майлардан майлардын, кем дегенде 4 фосфолипдтерден және 9 стеролдан тұрады.
Көмірсулардан аналық сүтінің құрамына негізінен гюкоза, фруктоза, мальтоза, сахароза кіреді.
Органикалық қышқылдардың -21 амин қышқылдары (аланин , аргенин, валлин, изолицин және т.б ) екі нуклин қышқылдары (ДНҚ,РНҚ) және 20 карбон және оксикарбон қышқылдары, оның ішінде қанықпағандары да бар. Аналық сүтінің өзіне тән қосылыстары екі птерин : биоптерин және неоптерин бар. Басқа құрам бөліктерінен ацетихлорин, аденозин, аденозин үш фасфат және т.б бар. Аналық сүтінде 9В дәрумені табылған. Сүттің мениралды қоспаларынан органикалық емес фосфат, және 14 катиондар (калий, натрий, кальций, темір, мыс, никель, кобальт, кремний, хром, алтын, сынап, висмут, мышьяк). Барлығы аналық сүтінің құрамында 100 қосылыс және күл элементтері табылған.
Аналық сүтінің құрамы дернәсілдердің дамуына сәйкес және сыртқы ортаның әсерінен өзгеріп отырады. Құрамындағы су 60-70 % мөлшерінде (орташа 66 %).
Кесте 2. Аналық сүтіндегі құрғақ заттардың құрамы
Құрам бөлігі
Бары, %
Шегі
Орташа
Белоктар
18-58
40
Майлар (бейтарап)
-
0,8
Фосфолипидтер
-
1,3
Стериндер
0,04-0,30
0,2
Көмірсулар
13-30
21
Органикалық қышқылдар
7-32
17
Аденозин
0,08-0,13
0,35
Ацетилхолин
-
0,1
Птериндер
-
0,08
Дәрумендер
-
0,01
Күл
0,7-3,9
2,3
Басқа заттар
-
16
0.5 Аналық сүтін алудың технологиясы
Аналық сүтін кезінде дәрі-дәрмек, тағам өндірісіне қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптарды бұлжытпай орындау керек. Аналық сүтін алу жұмыстары төмендегі сатыларын тұрады: тостағаншаларды дайындау, аналық сүтін бөліп алу және ноы сақтауға және тасмалдауға дайындау. Аналық сүтін алу технологиясы, аналық араны шығару технологиясымен бірдей. Күшті тәрбиелеуші семьяны таңдап алады (7-8 кәрезден кем емес және 10 көшеден кем болмауы керек). Аналық сүтті 45-50 мың арасы бар ұялар көп береді. Бұл семьяларда толыққанды қоректік заттарды қалдырады, 10-12 кг бал, 2-3 пергасы бар кәрез қойылады.
Жаңадан түсіп жатқан шірне мен тозаң болмаған жағдайда, кещке және таңертең міндетті түрде қант шырынымен, гүл тозаңымен немесе оларды алмастырушы заттармен қоректендіреді.
Аналық сүтін, дәрнесілдерді егу жұмысынан кейін 72 сағат өткенде аналық сүтін бөліп алуға кіріседі. Аналық ұяшықтарында дернәсілдер аналық сүтінің бетінде қалқып жүреді. Бөлінін алынған рамаларды зертханаға әкетеді де ыстық пышақтың ұшымен ұзартылған аналық ұяшығынан аналық сүтіне дейін кесіп барлық дернәсілдерді алып тастайды. Содан соң шыны қалақшамен немесе ваккуум сорғышпен аналық сүтін жинап алады.
Егер дернәсілдер пластмасса тостағаншасына егілген болса, арнаулы қондырғылармен аналық сүтін бір мезгілде барлық аналық ұяшықтарынан сорып алады. Содан соң, сүтті балауыздың ұсақ бөлшектерінен , дернәсілдердің қабыршақшаларынан және байқаусызда өтіп кеткен дернәсілдерден тазалау үшін сүзгіден өткізеді. Аналық сүтін күңгірт, сиымдылығы 75-100 г бұрандалы немесе жабысқан қақпақтары бар шыны ыдыстарға салады. Құтының ішкі қабырғаларын ыстық балауызбен өңдейді. Әрбір құтыға өнімді шығарушы кәсіпорынның аты, омартының нөмірі, аналық сүтін алу уақыты, дайындауға жауапты адамның аты-жөні және өнімнің салмағы көрсетілген жарнама қағазы жапсырылады.
Бос құтылар тоңазытқышта 0°С шамасында сақталу керек. Құтыны аналық сүтімен толтыру 1 сағаттан артық уақыт алмауы керек. Құтылар толық толғанын қадағалап отыру керек. Құтылар толық толғанын қадағалап отыру керек. Толтырып алған соң құтыларды дұрыс қақпақпен жабу керек. Құтыларға ауа кіргізбес үшін толтырып алған соң балқытылған балауызға құтыны аударып салып, ауа кіре алмайтын етеді де бірден тоңазытқыштарға орналастырады. Осылай дайындалған аналық сүті тоңазытқышта 0°С 2 тәуліктен артық уақыт сақталмауы керек. Сүттің құрамындағы биологиялық белсенді заттарды сақтап қалу үшін аналық сүті бар ыдыстарды 4-6 °С сақтау қажет. Аналық сүті бар құтыларды тасымалдағанда арнаулы тоңазытқышы бар қоржындарда ауа температурасы 0°С- алып жүреді.
Аналық сүтін дайындайшы шаруашылықтан қабылдаушы шаруашылыққа дейінгі жеткізу мерзімі 1 тәуліктен артпауы тиіс. Беруші кәсіпорын аналық сүтінің сапасына кепілдік береді. Оны сақтау үшін арналған аналық сүтін уақыт өткізбей бірден сіңіру әдісімен консервілеу қажет.
Аналық сүтін шыны ыдысқа жаңа алынған сүттің 1 бөлігін және сіңіруші заттың 4 бөлігін алып езеді. Сіңіруші зат ретінде лактоза (97-98 %) глюкозаның (2-3 %) қоспасын алады. Зауыт жағдайында консервілеу үшін алдымен суықта қатырып алады да кептіреді.
Т.В. Вахонина аналық сүтін сақтау үшін төменгі шарттарды сақтауды ұсынады:
а) жаңа жиналған сүтті - 6°С-та 24 сағатқа жуық ұстап кептіру керек.
б) ыңғалды сіңіру әдісімен-4-6 °С-та кептіруге дейін 3 ай ұстау керек.
в) құрғақтсіңіру әдісіүй температурасы жағдайында 3 жыл ұстау керек.
г) ылғалдылығы 2 % шамасында + 6 °С қоректік қасиетін сақтау үшін 2,5 жыл ұстап, соңынан -6°С ұстаса биологиялық белсенділігі жоғалтпайды.
0.6 Аналық сүтінің пайдаланылуы
Аналық сүті көпіне медицинады қолданылады. Клиникалық зерттеулер көрсеткеніндей аналық сүтінің мөлшерін дұрыс сақтап пайдаланғанда адам ағзасына жақсы әсер етеді, ажлпы зат алмасуын тездетеді, тәбетті ашады, ағзаның әртүрлі жұқпалы ауруларға қорғаныс қабілетін күшейтеді, жүйкенің, жүрек, қан айналым жүйесіне, қан құрамына оң әсерін тигізеді. Липидтердің , ішкі секреция бездернің жұмысына реттеуші қызмет атқарады. Аналық сүті тез және ерте қартаю, жүдеу және ағзаның фозиологиялық жұмысын жақсартуға, реттеуге оң әсерін тигізеді. Аналық сүтін дұрыс дамымаған , уақыты жетпей туған, емшектегі балалардың тәбетін ашуға, қоректену және ас қорыту жүйесінің жұмысын реттеуге жақсы әсері бар. Жеткіншектердің ағзасының дамуы бұзылғанда жақсы көмектеседі.
Жүйке жүйелерінің ауруларына , жалпы және липидтік алмасу бұзылғанда (артериосклероз, диабет) асқорыту жүйелерінің (асқазан мен ұлтабар жарасы, гастрит,панкриотит, өттің қабынуы т.б) ауруларын емдейді.
Әртүрлі себептерден пайда болған қан аздық, тері ауруларына таптырмайтын ем.
Франсуз дәрігері Дестрем, аналық сүтін қарттыққа қарсы күтесте қолдануға болады деп жазды. Болгарияда қарттарға арналған үйде жасы 60-тан 100-ге дейінгі бір топ дені сау қарттарға ара сүтінің әсер етуін зерттеген. Үш апталық сүт терапиясынан кейін қанағаттанарлық нәтиже алынған: қарттардың көңіл күйі жақсарған, сергек жүрген, тамаққа тәбеті артқан, жақсы ұйықтаған, холестеринның төмендеген, қан қысымы бір өалыпқа түскен, сөйтіп жүрек пен өкпе функцияларына игі әсер еткен. [3]
Сонымен қатар араның сүтінің құрамында нуклеин, амин қышқылдары, түрлі дәрумендер, май, тағы басқа микроэлементтер бар. Фармацевтикада одан Апилак дәрісін дайындайды әрі косметика өндірісінде кәдеге асырады. Ара сүтінің құрамын зерттеген ағылшын ғалымдары оның көптеген дертке дауа екенін анықтаған. Жаңадан сауылған ара сүті адам денесіне түскен микробтардың одан әрі өрбі - меуі - не, қанға түсіп таралып кетпеуіне сеп болады. Қан қысымы үнемі жоғары бола - тындарға таптырмайтын ем. Дәл осы диаг - нозбен ауыратындар ара сүтін ішкен соң, құлағының шулағаны басылып, жүрек ауруы бәсеңдеп, ұйқысы жақсара бастайды, тәбеті ашылады. Қандағы холестеринді азайтады. Шала туылған балаларға ем ретінде қолданылады. Сонда олардың сал - мағы артып, қалыпқа келе бастайды. Дәру - мені көп ара сүтінің бұдан басқа да дерттерге дауасы бар. Демікпе дертінен жапа шегетіндерге, кейбір тері ауруларына, қан азайғанда, буындағы ревматизм ауруларына да таптырмайтын ем. Әсіресе бойын - дағы қуаты қайтып, қартайған адамдар үне - мі пайдаланса, қан қысымы бір қалыпты болып, көру қабілеті жақсарады. Қан қы - сы - мынан зардап шегетіндер күніне 20-30 мг пайдаланған соң, ауруынан айыға бас - тайды.
Ара сүтінен жасалған дәрі -- бедеу әйелдерге, белсіздік танытатын ерлерге бірден-бір пайдалы ем. Жіті зерттеуден өткен ара сүтінің ерекше қасиетін тапқан дәрігерлер күш-қуатты арттыру үшін оны ғарышкерлерге, спорт - шы - ларға аса пайдалы тағам ретінде береді. Есте сақтау қабілетін жақсартуға да септігі мол.
Жуырда Ұлыбританиядағы сән салондарында косметологтар бет терісін жаңар - тудың жаңа әдісін ойлап тапты. Олар араның аналық сүтін пайдалана бастады. Косметологтар араның аналық сүтінің ботоксты алмастыратынын айтады. Одан жасалған маска бет терісін жақсартып, ұсақ әжімдерді кетіріп, тері жасушаларының қартаюын тежейді. Бұл ғажайып жаңалық - тың авторы косметолог Дебора Митчелл. Ол жаңа әрі керемет жаңалыққа құмарту - шыларды бір рет қабылдағанының өзін 55 фунт стерлингке бағалап отыр. Бұл ем 30 жастан асқан әйелдерге арналған. Косметолог Дебораның айтуынша, соңғы кездері пластикалық хирургияның көмегіне жүгі - нетіндердің саны кеміген. Сәнқойлар пы - шаққа түспей-ақ, сұлулығын сақтап қалу үшін арзанырақ осындай көмекке жүгіне бас - таған. Жақын арада саудаға құрамында араның уы бар гельдер мен лосьондар түсе бастайды. Оның көмегімен көптеген тері проблемасынан арылуға болады, соның ішінде целлюлитке де әсері мол.
Ара аналық сүтін адам ой еңбегі мен дене еңбегінен қалжырап шаршағанда ішсе, денесі бірден ширығып, күш-қуаты артады. Ара аналық сүтінің осы қасиетін жете аңғарған дәрігерлер оны ғарышкерлерге, спортшыларға аса пайдалы деп табуда. Ал жүрек қабынуына (стенокардия) шалдыққан адамдар 30 мг ара сүтін бір дүркін (20-30 күн шамасында) қабылдаған соң науқастарынан тез айыға бастаған.
Ара аналық сүті жоғарыдағы науқас түрлерімен қоса операция салдарынан жүдеген адамдарды да тез әлдендіреді. Ол үшін ара сүтінен жасалған апилакты 20-22 күн бойы күніне 1-2 түйіршектен (Р-0,1 мг) ас алдында 30 минут бұрын тілдің астына салып ерітіп ішеді. Осындай емдік шарадан соң ауру адамның көңіл-күйі жақсарып, қан тамырының қалыпқа келуі, жүрек қабынуы тоқтап, жадының ұстамдылығы артып, көз жанарының нұры, есту қабілеті жақсара түседі. [4]
0.7 Прополистің химиялық құрамы
Прополис-бұл биологиялық активті заттардың шын мәніндегі ғажайып комплексі. Ол өсімдік тектес заттардан аралардың қайта өңдеп шығарған өнім. Ол заттарды аралар өсімдіктердің жапырақтарынан, бүршіктерінен, сабақтарынан, кейде бұталар мен шөптесін өсімдіктерден де жинайды.
Өсімдіктерден шайыр заттардан беретіндерге терек, қайың, тал, шырша, самырсын, қарағай, емен, қарағаш, алхоры, шие т.б өсімдіктер жатады.
Шайырлы заттарды жинауды 15 күндік аралар бастайды. Аралар шайырлы заттарды іздеп тауып, аяқтарындағы себеттеріне жинайды. Шайырлы заттарды жинап жүрген аралар жоғарғы жақ бездерінен бөлінетін сұйықтықпен араластырып жібереді. Шайырлы заттарды жинау ұзаққа созылады. Сондықтан, аралар жинауды тоқтата тұрып, жемсауларын балға толтырып алу үшінұяға ұшып келуі жиі болып тұратын құбылыс. Ұяда жинап әкелінген прополистен араның өзі босанбайды, қабылдаушы аралар оны ала алмайды.
Шайырлы заттарды аралар негізінен сағат 10 мен 15.30-дың аралығанда, күн ыстық кезде жинайды, өйткені, шайырлы заттар суықта аса қатты болып, аралар оны ала алмайды.
Ұяда аралар прополисті ұшақты кішірейтуге, тесіктерді бекітуге, ұяның ішіндегі бұдырларыд тегістеуге, ұяға кіріп кеткен насекомдардың мүрдесін қаптауға пайдаланады. Прополистің бактерицидтік қасиеті де бар, сондықтан, аралар, аналық жұмыртқа саларда кәрез ұяшықтарын дизинфекциялауға пайдаланады.
Сыртқы түріне қарағанда прополис қопсыған зат сияқты, кейде түйіршік түрінде болады. Түсі географиялық шығу тегіне, ұядағы орнына, құрамындағы қоспаларға, сақталу уақытына байланысты сұры, ашық сары, қоңыр сары, жасылдау сары,қызыл, қоңыр қызыл болып келуі мүмкін. Кейде иісіз прополисті кездестіруге болады, ал көпшілік жағдайда прополистің өткір, өзіне тән иісі бар.
Прополистің физикалық күйі қоршаған орта температурасына тәуелді. Температура 15°С төмен болса- морт, қатты, тез сынатын дене, ал жоғары температурада, атап айтқанда 30°С жұмсарып кетеді. Жаңа жиналған прополис жабысқақ, желім тәрізді, уақыт өте келе күн сәулесінің әсерінен бірьіндеп қатаяды да морт келеді. 65-70°С дейін қыздырғанда сұйылады.
Жүргізілген зерттеулер прополистен шайыр, бальзамдар, илегіш заттар, эфир майларының балауыз алуға болатынын көрсетті. Прополистің құрамында механикалық қоспалар 3 тен 45% -ға дейін болады, оның ішінде 5-11% тозаңның үлесіне тиеді. Тозаңнан басқа өсімдік және жануар тектес талшықтар, ағаш түйіршіктері, сабан, минералды заттар, насекомдардың дене бөліктері т.б. кездеседі.
Кесте 3. Прополистің мөлшері химиялық құрамы
Құрам бөлігі
Құрамында, (%)
Шегі
Орташа
Өсімдік шайырлары
38-60
55
Бальзамдар оның ішінде
3-30
15
Илегіш заттар
0,5-15
8
Эфир майлары
2-15
8
Балауыз
7,8-36
22
Шайырлар- органикалық, оның ішінде қанықпаған қышқылдардың қоспасы. Олардың қышқылдық саны 10-нан 248-ге дейін өзгереді. Иод саны 78-ден 90-ға дейін. Шайырлардың бөліп алу әдісіне байланысты балқу температурасы 66-73, 96-106 дейін кейде 300°С дейін жетеді.
Бальзамдар- илегіш заттардың күрделі қоспасы, құрамында шайырлы заттар, эфир майлары, фенол қышқылдары, қош иісті альдегидтер кіреді.
Илегіш заттар-толық зеттелмеген, сары, ашық сары, ашық қоңыр түсті.
Эфир майлары- солғын сары немесе мөлдір , өткір иісті, ащы дәмді, балқу температурасы 38-55°С аралығында. Жарықты сындыру көрсеткіші 1,4987-1,4705, қышқылдық саны орта есеппен 16-22, эфир саны 70-тің маңайында, йод саны 71-97.
Балауыз - ұшақтың маңайында және ұя қабырғаларына салынған прополистің құрамында, рамадағы прополиске қарағанда балауыз аз болады. Балауыздың құрамына 20% шайырлы заттар кіреді, қышқылдық саны 23 ке тең, эфир саны 76, сабындану саны 99, +20°С тығыздығы 0,975 гсм3, қаттылық коэфициенті 2,2 смм, балқу температурасы 61,4°С, қату температурасы 61,5°С. Бұл балауыз жұмсақ, желімденеді, прополистің иісі бар, жасыл сары түсті.
Прополистің құрамында дәрумендердің негізінен тиамин, рибофлавин, никотин қышқылы, токоферол, аскорбин қышқылы және А дәрумені арқылы берілген.
Прополистегі күлді заттар 14, калий, натрий, магний, кальций, фосфор, темір, мыс, марганец, мырыш, кобальт, алюминий, ванадий, кремний, стронций.
0.8 Прополисті өндіру технологиясы
Аралар прополисті қарқынды жинаудын қамтамасыз ету. Прополистің көп мөлшерін аралар ұяның 3 деріне салады: ұяның төбесіндегі қондырғыларда, рамалардың жоғарғы төрттекшелерінде, төменгі және жоғарғы ұшақтарының аралығында.
Прополис өнімін ара ұясын қарқынды желдетіп көбейтуге болады. Ұяның төбесі мен ішкі қабырғаларың, бұдырлы етіп жасау да өз көмегін тигізеді. Арнаулы әдістерді қолдана отырып, зертеулердің көрсеткеніндей, бір ара ұясынаң 2 кг прополис жинауға бола - ды, бұл көрсеткіш әдеттегі өнімнен 10 есе артық.
Прополистің өнімін арттыру үшін ағаштан немесе пластмассадан жасалған арнаулы торларды кеңінен қолданады. Осы торлы рейкалардың көмегімен бір жазда қосымша 250-400 г таза прополис алуға болады. Торларды рамалардың үстіне орналастырады, ол үшін ұя төбесіндегі кенепті алып тастайды. Торлардың арасындағы тесіктерді аралар 6-7 күнде прополиспен бітеп тастайды. Прополис жиналған торды алып орнына басқа тор қояды. Алынған рейкалы торды прополистен тазалау жұмыстарына кіріседі. Рейкалы торды алдымен бірнеше сағатқа тоңазытқышқа қойып, рейкасын төмен қаратып үстелге жайса прополис түйіршіктері үстелге төгіліп түседі.
П.П. Лекарс тордың өзі ойлап шығарған бір түрін ұсынды. Оның айтуынша бұл тормен балауыз өнімін бір ұядан 1 кг дейін көбейтуге болады.
Кейбір арашылар ұяның төбесінде тесік қалдырып, оны тормен жабады. Тордың тесіктеріне мақта тығып қояды. Мақтаны дәкемен орап, оның үстіне 50 тамшы жалбыз не - месе аскөк майын жағады, тітіркендіргіш ретінде құмырсқа қышқылын да қолдануға бо - лады. Аралар бегде өткір иісті жақтырмайтындықтан, тордың тесіктерін прополиспен жаба бастайды. Ол прополисті арашы қашаумен қырып алып отырады.
Венгрия арашыларының ойлап тапқан әдісі бойынша ұяны мәжбүрлі желдетіп, ұяның қабырғаларын және төбесін бұдырлы етіп жасайды. Бұл әдіс күшті ара семьяларынан 2 кг дейін прополис алуға мүмкіндік береді.
Арашылар прополисті ұшақ кассеталары арқылы да алады. Аралар ұшаққа кіріп-шығарда кассеталардың торы арқылы етуге мәжбүр. Ұядағы жылуды сақтап, желдетуді азайту үшін аралар кассетаның торларын прополиспен бітейді. Прополистенген кассеталарды арашы алып - 10-20°С тоңазытқышта ұстап, прополисін алады.
Прополисті мамыр айынан тамыз айының аяғына дейін жинауға болады. Тұрақты суық түсуге 60 күндей қалғанда прополис жинауды тоқтату керек. Ара ұясын қысқа прополиссіз қалдыруға болмайды.
Прополисті жинау әдістері. Прополисті жинаудың ең қарапайым, әрі кең тараған әдісі қолмен жинау. Арашылар ара ұясының ілгешегінен, рамалардың иығынан, жылыту кенептерінен, ұшақтардың тесіктерінің жанынан қолмен, қашаумен, үстірікпен жинап ала - ды. Бұл әдістің енімділігі аз, кеп өнім алуға кедергі жасайды.
Прополистің өнімін арттыру және механикаландырудың ең оңай жолы екі қабатты капрон торынан (ұяшықтарының көлемі 4x4 мм) жасалған жылытқыш торларын қолдану. Үнемі ара ұясын қараған кезде жылытқыш торды ұшақтың орналасуына 90° бұрыш жасай бұрып отырады. Бұл алынатын өнімнің кебеюіне әсер етеді. Мұндай жылытқыштардың көмегімен, кәдімгі жылытқыштарға қарағанда прополисті 3-4 есе кеп жинауға болады. Жылытқыштарды аралардың нәжісімен, балауызбен ластамау үшін прополисті жинайтын жылытқыштарды қыста ұяда қалдыруға болмайды.
Көктемде жылытқыштарды ұяның жоғарғы рамаларының төрттекшелерінің үстіне, жылытқыш кенеп пен жастықтың астына қояды.
Ара семьяларынан алынған жылытқыштарды мұқият қарап, бүлінгендерін жарамсыз деп таниды.
Прополистенген жылытқыштарды құрғақ, таза жәшіктерде, қараңғыланған жақсы желдетілетін, кемірушілер кіре алмайтын, бөгде иісі жоқ, температурасы 25°С-тан төмен болатын орындарда сақтайды. Жылытқыштағы прополисті механикалық әдістермен тазалайды. Жылытқышты тазалаудан бұрын суытады, сонда прополис морт болып, оңай ұнтақталады. Жоғарғы температурада про - полис жұмсарып ұнтақталмайды.
Прополистенген жылытқышты СИП-УП электр станогінде өңдеуге болады. Станоктың қорабында орнатылған тісті біліктері қатып қалған прополисті жақсы ұнтақтайды. Майда білік серіппенің көмегімен тісті білікке қысып тұрады, прополис жылытқыш матасында тығыз орналасады, сондықтан жылытқышты аударып, екінші жағынан жұмысшы білікке жіберіп тұрады.
Матасы сирек тоқылған жылытқышты станокпен емес, қол таптауышпен өңдеуге болады . Таптауыштың айгөлекке бекітілген тісті білігі бар. Біліктің үстінен 85-100 кг салмақ түсіретін алаңы болады. Қойылған жүк, таптауышты жылытқышқа тығыз басып тұрады да прополисті сапалы ұнтақтауға көмектеседі.
Прополисті тазалау және саудаға дайындау. Жылытқышты өңдегенде прополис дөрекі және майда тазалудан өтеді. Пропо - лис кесектерін ары қарай өңдейтін технологиялық жүйе жасалған Алдымен суытылған прополисті ұнтақ күйге келтіріп, толық таза - лау үшін орталықтан тепкіш аппарат (цен - трифуга) қолданылады. Қораптың түбінде айналып тұратын 2 иінді пышағы бар, Қораптың қабырғаларында түбіне таяу жерде 2 терезе (көлемі 70x100 мм) орнатылған. Терезеге диаметрі 1x1 мм тор орнатылады. Терезеге таза прополисті қабылдайтын по - лиэтилен қапшықтары ілінеді.
Аппараттың қозғағышы істеп тұрғанда қақпағындағы тесік арқылы тоңазытылған шикізат бөлшектермен салынады. Екі иінді пышақ, 3000 айналыммин. Жылдамдықпен жұмыс істеп прополисті ұнтақтайды. Бұл ұнтақ торлы сүзгі арқылы поли - этилен қапшықтарға түседі. Аппараттан бөгде заттарды (тал-шықтарды) алып тастап отырады. .
Прополисті жылытқыштан механикалық жолмен алғанда қауыпсіздік шараларын есте ұстаған жөн. Прополис ұнтағын алып жатқан цехта кеп мөлшерде шаң түзіледі, оның үстіне жұмыс 0°С-тан темен температурада атқарылатындықтан жұмысшылардың жылы, арнаулы халаттары мен киімдері болу керек. Тыныс алу мүшелерін қорғау үшін міндетті түрде рес - пиратор Р-2 пайдаланып, оны үнемі тазалап тұру керек. Тазаланған прополис ұнтақ күйінде дәрі-дәрмек зауыттарына жөнелтуге дайын.
Бөлшек саудаға шығару үшін ұнтақталған прополисті 25 г, 50 г, 100 г дейін өлшеп, сапасын жоғалтпау үшін қысып (пресстеп) кесектейді де сыртын алюми - ний қаңылтырымен, полиэтиленмен қаптап, оның сыртынан жарнама қағаздарымен безендіреді. Қысудан бұрын ұнтақ прополисті 4 сағаттай бөлме температурасында ұстаса, жақсы қысылады.
Прополисті қысып кесектеу үшін арнау - лы қысқыш қалыптар және сулы қысқыш П-6324 қолдануға болады. Оның еңбек өнімділігі сағатына 60 кг. [5]
0.9 Прополистің медицинада және мал емдеуде қолданылуы
Прополистің қасиеттерін зерттеу, оны ісжүзінде әртүрлі ауруларды емдеу ісінде колдану прополистің биологиялық белсенді зат ретіндегі роліне зерттеушілердің көзін жеткізді. Ол адам ағзасының қорғаныс қызметін жүйелейді, көптеген антибиотиктердің жұмысын жеңілдетеді, кейбір бактериялар бөліп шығаратын улы заттарды бейтараптандырады, жараның жазылуын тездетеді, ішкі органдардың қабынуына қарсы әрекет етеді, көптеген микробтарды өлтіреді, ағзаның ауру сезімдерін әлсіретеді.
Прополиспен, мысалы тері ауруларын емдейді, асқазан жарасын және ұлтабарды, әйелдердің жыныс ауруларын, көпке созылып асқынып кеткен гемморой, буын аурула - рын, ишиас (қүймышақ нервісінің қабынуы, жыныстық жолмен жұққан ауруларды, өкпе ауруларын емдейді.
Баспадан шыққан әдебиеттерде прополистен жасалған препараттар, оларды дайындау технологиясы туралы ақпараттар көп. Ланолин, вазелин майы, сары май, балық майы негізінде денеге жағатын майлардайындалады. Бұл майларда прополистің мөлшері әртүрлі - 10, 15, 20, тіпті 30, 40% болуы мүмкін яғни емдейтін ауру түріне байланысты.
Денеге жағатын майлар дайындау үшін вазелин, ланолин мен вазелин, ланолин мен балық майын эмаль ыдыста қайнағанша қыздырып алып, 80°С дейін салқындатады. Прополис қосып 30 минөт бойы араластырады. Ыстық күйінде 1 қабат дәкесүзгіден өткізеді де құтыларға құйып, аузын жабады. Мұндай май сапасын жоғалтпастан көптеген жылдар сақталады.
Прополис майы (сары май негізіндегі) төмендегідей дайындалады: қажетті мөлшердегі май (мысалы 1 кг) эмальді ыдыста қайнағанша қыздырылады да 80°С дейін салқындағанда 100-150 г талқандалған прополис қосып 15 минөт араластырады. Ыстық күйінде шыны, фарфор, эмальді ыдыстарға құйып сақтайды. Бұл өнім тек қана денеге жағу үшін емес, асқазан жарасына, ұлтабар ауруларына, өкпе құрт ауруына таптырмайтын ем.
Прополис майы және прополис негізінде жасалған жағар майлардың прополиспен қанығу мөлшері әртүрлі болып, әр ауруға қолданатын әдістемесіне сәйкес пайдаланылады. Мысалы 10%-дық май күйікті және дененің үсік шалған бөліктерін емдеуге қолданылады. Майларды жағу және уқалау әдістерімен пайдаланады. Гонорея ауруына қарсы тік ішекке, гинекологияда , қабыну кезінде, аналық жұмыртқаның жарасы болғанда мақтаға сіңіріп кіргізеді. 10-20 сағаттан кейін мақтаны алып тастайды. Емдеу 10-12 күнге созылады. 15%-дық прополис майын ұзаққа созылып іріңдеген жараны, кесілген жерлерді тезірек емдеуге, тері аурулары: денеге бөрткен шыққанда, мұрын және еріннің сілекей қабығының жарасына, тері қышымасына, қабақ қабынғанда қолданады. 20%-дық майы саңырауқұлақ ауруларына шалдыққанда, сыздауық, экзема ауруларының барлық түріне қарсы қолданылады.
30-40%-дық май терінің қатерлі ісік ауруына, бел шойырылмасына, ишиасқа, шеткі нерв жүйесінің бұзылуына қарсы ем ретінде қолданылады.
Сары май негізінде жасалған прополис майы ішкі ағзаның ауруларына төмендегідей мөлшерде беріледі: асқазан және ұлтабар жарасына күніне 3 рет, тамақтан 1-1,5 сағат бұрын 10-15 тамшыдан (1 шай қасық) қабылдайды. Емдеу кезінде диета сақтау керек, ал тамақ жараны тырнап кетпейтіндей жақсы ұнтақталған болуы керек. Емдеу уақыты 2-3 апта.Өкпенің құрт ауруы мен тонзалитке күніне 2-3 рет 1 шай қасықтан, 1-1,5 сағат тамақтан бұрын беріледі. Емдеу уақыты 4-тен 10 айға дейін созылады. Ауру жазыла бастағанда прополистің қанығуы 10%-дан 15%-ға дейін арттырылады. Емдік препаратты нанға жағып пайдаланған ыңғайлы.
Прополис ертіндісін (экстракт) дайындау үшін шөлмекке 10 г прополис ұнтағын салып 100 г этил спиртін қосады. 1 тәулік немесе одан да көп уақыт бөлме температурасында ұстайды. Ертіндіні әлсін-әлсін шайқап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2 Әдебиетке шолу
2.1 Балауыздың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2 Балауызды өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.3 Балауызды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.4 Аналық сүтінің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.5 Аналық сүтін алу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.6 Аналық сүтін пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.7 Прополистің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.8 Прополисті өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.9 Прополисті пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.10 Ара уының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.11 Ара уын өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.12 ара уын пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3 Негізгі бөлім
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Санитарлық бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.3 Алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5 Тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
6 Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
7 Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1. Кіріспе
Қазіргі уақытта, ара шаруашылығын қайта құру кезеңіне дейінгі пайданы түсіру үшін ара ұяларының санын 3-4 есеге дейін арттыру керек. Онда, арашылардың өндірген өнімін ез бетімен сату әрекеттері қиындайтыны түсінікті. Өнім өндіретін арашылардың басын біріктіретін құрылым ұйымдастырылса, мәселе оңды шешілер еді. Бірақ, мұндай құрылым әзірше жоқ. Ара өнімдерін дайындайтын және оны өткізетін ұйым қажеттігі күн тәртібіндегі өзекті мәселе. 1991 ж. дейін Қазақстанда осындай құрылым ауылшаруашылығы министрлігінің құрамында болған еді. Республикалық басқармадан бастап, аудандық бас-қармаларда арашылардың тыныс-тіршілігімен жақсы таныс зоотехниктер осы сала жұмысын реттеп отыратын еді. СССР ыдырағаннан кейін, алдымен төменгі буындар таратылып, омарталар зоотехникалық, мал дәрігерлік бақылау мен қызмет керсетуден тыс қалды. Қалған республикалық және облыстық ұйымдар бұл жұмысты атқаруға қауқарсыз болып қалды. Нәтижесінде, Қазақстанда арашылардың жұмысын ұйымдастыратын, қаржылық, өндірістік базасы бар; арашыларды құрал-жабдықтармең дәрі-дәрмекпен, селекциялық материалмен қамтамасыз ететін ұйым қалған жоқ. Қазірдің өзінде Қазақстандық арашыларға халықаралық рынокқа шығу қажеттігі туындап отыр; ол үшін ірі, байсалды ұйым қажет, өйткені шетелдік фирмалар жеке өндірушілермен жұмыс істемейді, ол екі жаққа да тиімді емес. Нарықтық экономикаға өту үшін Қазақстан ара шаруашылығына ірі кооперативтер қажет. Бұл кооперативтер мына сұрақтарды басты назарда ұстауы тиіс:
1. Өндірісті ұйымдастыру, өнім дайындау, қажетті құралдар, ұялар, дәрі- дәрмектер, балауыз т.б. өз дүкендері мен қоймаларында сатуды реттеу.
2. Бал, балауыз өнімдерін дайындау, оларды ішкі және сыртқы рынокқа шығару.
3. Арашылардың барлық сұрақтары мен мұң-мұқтажын біліп отыратын нұсқаушы ұстау қажет.
4.Үлгілі оқыту-тәжірибелік омарта ұстауды ұйымдастыру.
5. Арашылардың курстарын ашып, біліктілігін арттыру.
6. Кооператив мүшелерінің ара ұяларын кездейсоқ апаттардаңаурудан, елімнен т.б. сақтандыру жүйесін іске асыру.
Шетелдегі қазіргі кездегі кооперативтердің тәжірибелерін шығармашылықпен Қазақстанда пайдалану қажет.
Бұл салада АҚШ тәжірибесі қызық: кәсіпқой арашылар мамандандырылған ірі кооперативтер құрып, енімдерін қайта өңдеп, ыдыстарын әсем безендіріп, дүкендерге ездері таратады. Сөйтіп, арадағы делдалдардан өздерін сақтандырады. Қазіргі заман талабына сай қондырғыларының балды ыдысқа құю жұмысының енімділігі аса жоғары және қымбат тұрады. Бұл мекемелер әуесқой арашылардың балын да қабылдап, еңдеп береді. Балды сиымдылығы аз ыдыстарға қүйып сату көп пайда келтіреді. Отбасылық ара фермалары да осы кооперативтер тәрізді жұмыс істейді.
Тіпті кішкентай деген арашылар ұжымы кептеген мамандық иелерін қамтиды. Сондықтан, бал ендіру үшін шыққан шығынның қайтарымы да тез. Осындай тұрақты пайда беретін кәсіпорындар фермерлік ара шаруашылығының тез дамуына ықпал етеді. Шет-елдерде (Франция, Венгрия, Австралия) ірі отбасылық ара фермаларымен қатар, отбасылық емес кооперативтер де баршылық. Кооператив мүшелерінің құрамында жүргізушілер, тракторшылар, балташылар, ұсталар т.б. мамандық иелері болады. Кооперативте тәжірибе алмасу үздіксіз жүріп отырады, сондықтан әрбір арашы езінің кәсіпқой дең гейін тез көтереді. Мұнда ғылымның жетістіктері мен озат тәжірибені басшылыққа алуға барлық мүмкіндіктер жасалған. Жеке кәсіпкер арашыға қарағанда кооперативтердің ірі көлемді жұмыстарды атқаруға және қымбат тұратын көлік, трактор сатып алуға мүмкіндігі мол. Ірі кооперативке құрылыс жұмыстарын жүргізу, күрделі техника сатып алу, әр ара ұясына шаққанда әлдеқайда арзанға түседі. Ара шаруашылығының кооперативу егер ол ірі болса, ағаш өңдеу шеберханасын салып алуға да мүмкіндіктері болады. Ал жеке арашы фермердің бұған шамасы келмеуі де мүмкін. Өз шеберханасы бар кооперативтер құрылыс жүмыстарын, ара ұяларын жасауды өздері атқарып, өндіріс қуаттарын арттырып, экономика тұрғысынан тиімді жұмыс істейді.
Қазіргі заман талаптарына сай ара шаруашылығын ұжымдық негізге көшіру Қазақстан ауылшаруашылығының алдында тұрған негізгі бағыт. Халықтың әл-ауқатының артуына байланысты бал өнімдеріне сұраныс та арта түсуіне шүбә келтіруге болмайды. Балға деген сұраныс тек қана оның тағамдық және дәрілік қасиеттерінде емес, одан тамаша ашытқылар, алкогольсіз ішімдіктер өндіруге болатындығында да жатыр. Өнеркәсіптің 50 ден астам түрлеріне қажетті ара балауызының өзі ара шаруашылығын өркендетуге итермелейді. Жасанды балауызды химиялық жолмен алу әзірше мүмкін болмай отыр.
Болашақта ара шаруашылығының дамуына қазір көптеп қолданысқа кірген биологиялық белсенді тағам түрлері (бал, балауыз, прополис, тозаң, ара сүті, ара уы) медицинада, талғамды тамақтануда, косметикада да қолданылуы оң әсерін тигізері сезсіз. Мысалы, 1985 ж. Қытайда 200 т ара сүті өндірілген болса, 1990 ж. 1000 т асты.
Қазақстан жері әлі пайдаланылмаған бал беретін өсімдіктердің қорына бай. Осыны пайдалану, бал ендірісін бірнеше есе арттыруға жеткізеді. Осындай табиғаттың байлық қоры тек ішкі суранысты ғана емес, басқа елдерге де ара шаруашылығы өнімдерін шығаруға мүмкіндік береді.
Шетелдік дәрілердің тым қымбат бағасы, іс жүзінде бұл дәрілерді қарапайым адамдардың пайдалана алмауы, осы дәрілерді алмастыру жолдарын қарастыруға мәжбүр етеді. Бұл орайда ара өнімдері, олардың қоспалары, биологиялық белсенді өнімдері таптырмас алмастырғыштар. Ара шаруашылығы, ауылшаруашылығының барлық салаларымен салыстырғанда қаржыны аз шығындайтын сала. Оның үстіне арашының үнемі омартада болуы міндетті емес, белгілі бір уақытта келіп ағымдағы жұмыстарын атқарса жетіп жатыр. Сондықтан, ара шаруашылығы ірі бизнес ұйымдастыруға да, қосымша табыс көзі ретінде де пайдалы.
Ара шаруашылығының өркендеуінің негізгі кепілі аралардың өсімдіктерді тозаңдандыра алуы. Біздің Жер планетасының өсімдіктерінің бестен төрт бөлігі, егер насекомдар тозаңдандырмаса құрып кетер еді. Араларды тозаңдандыруға пайдалану жеміс-жидек, көкөніс, мал азығың техникалық дақылдардың өнімін 30-50 пайызға арттырады. Осы дақылдардан алынған қосымша өнімнің құны, бал мен балауыз бағасынан 15-20 есе артық, оның үстіне алынатын жеміс пен тұқымның сапасын арттырады. Сонымен, ара шаруашылығының ауылшаруашылық дақылдарының агротехникасындағы маңызы аса зор. Табиғатта тозаңдандырушы насекомдардың азайып бара жатуынан, аралардың маңызы арта түспек. Болашақта насекомдармен тозаңданатын дақылдар, тікелей ара шаруашылығының даму деңгейіне тәуелді болуы ықтимал. Қоршаған ортаның радионуклидтермен, ауыр металдардың тұздарымен, пестицидтермен ластануын бақылауда араның көмегі зор. Аталған заттардың аз мөлшерінің бар екендігі тозаң мен шірнеден оңай анықталады. [1]
2. Әдебиетке шолу
2.1 Балауыздың химиялық құрамы
Балауыз ара ағзасының жасып шығарған өнімі. Ол балауыз айнасының бетінде бөлінеп шығып , жұқа қабыршақ болып қатады. Бұл қабыршақтардан аралар кәрез жасайды. Кәрезді балқытқанда таза балауыз алуға болады. (1)
Балауыздың құрамы. 50-ден астам химиялық қосылыстар кіретін балауыздың химиялық құрамы өте күрделі . Оларды 3 топқа бөлуге болады.
Сызба .1 Балауыздың құрамы
Балауыздың құрамы
3 топқа бөлінеді
Күрделі эфирлер.Бұл заттар балауыздың негізгі құрам бөлігі (70-75%). Эфирлер май қышқылдарының спиртпен әрекеттесуінен пайда болады. Күрделі эфирлер- тұрақты қосылыстар , бұлар басқа заттармен әрекеттеспейді. Бірар сілті қосып қайнатқанда қайтадан қышқыл мен спиртке ыдырып кетеді.
Бос май қышқылдар . Олар балауыздың 13-15%-ын құрайды. Бұл қышқылдар бос қүйінде болады. Барлық басқа қышқылдар тәрізді металдармен, кейбір сілтілермен химиялық әрекетке кіріседі. Балауызды қайта өңдегенде кейде түсінің өзгеруін қышқылдардың белсенділігімен түсіндіруге болады.
Қаныққан көмірсулар. Бұлар көмітегі мен сутегіден тұратын органикалық заттар. Балауызда бұлардың үлесі 12-15 % маңайында.
Балауыздың физикалық қасиеттері. Физикалық қасиеттеріне балауыздың балқу, қату температуралары, тығыздығы, қаттылығы және тұтқырлығы жатады.
Балауыздың балқы және қату температуралары. Балауызды қатырғанда балауыз балқымасына батырылған термометр қызудың түсіп бара жатқанын көрсететіп, 61-63°С барғанда біраз уақыт тоқтап қалады да балауыз қата бастайды. Температураның уақытша тоқтауы жасырын балқу температурасының әсерінен болады.
Балауыздың тығыздығы. 1 см кубта балауыздың салмағын айтады. Тығыздығы температураға тәуелді. Температура 1°С көтерілгенде балацыздың тығыздығы 0,0008- ге төмендейді. 15°С кезінде балауыздың тығыздығы 0,956-0,970 аралығында болады. Қатты балауыз суға батпайды, қалқып жүреді. Ал балқыған балауыз батып кетеді.
Балауыздың қаттылығы. Қаттылығының кәрезге салатын балауыз жапрақтарын жасағанда үлкен маңызы бар. Балауыз қатты болса, балауыз жапрақтары берік болады. Балауыздың қаттылық коэфициенті 105 мм, иненің салмақпен басқанда балауыз дың 1 м тереңдігінде сіңіруге кеткен секунд санымен өлшенеді. Анықтауды +20 ° С жүргізеді. Балауыздың қаттылығы сапасына байланысты.
Балауыздың тұтқырлығы. Балауыздың тазалығы мен физикалық күйін тұтқырлығы айғақтайды. Балауыздың тұтқырлығын анықтау үшін балқытылған балауызды тұрақты температурада кішкентай тесіктерден өткізеді. Балауыздың температурасы төмен болса тесіктерден баяу өтеді.
0.2 Балауыз өндірудің технологиясы.
Балауыз өндірудің негізінде балауызды балқыту температурасына жеткізіліп қыздыру жатады. Осы жағдайда ғана балауыз шикізаты бөлінеді. Қазіргі балауызды өндірудің екі ыстықтай өңдеу әдісі бар: құрғақ және дымқыл.
Құрғақ әдісі. Шикізатты қыздыру күн энергиясының инфрақызыл сәулесінің әсерінен және балауыз балқытқыштың қабырғаларын ыстық ауамен немесе су буымен қыздыру арқылы іске асады. Бұл әдіспен сапалы балауыз алынады. Құрғақ әдіспен алынған балауызда іс жүзінде ылғал болмайды. Ол суды қолданып немесе су буымен қыздырып алған балауыздан қатты болады. Бірақ бұл балауызда еритін бояғыш заттар және шикізаттан шыққан өсімдік шайыры болуы мүмкін.
Дымқыл әдіс. Шикізат су буымен, ыстық сумен немесе конденсатпен әрекеттеседі. Буланудың және қайнаудың әсерінен шикізаттағы балауыздың бөлінуі көбейеді. Бұл әдіспен құрамында балауызы аз шикізат өңделеді. Бұл әдіспен алынған балауызда ылған көбірек және басқа қоспалар болады. Шикізатты жиі-жиі араластырып отырса жүзгін түзілуі мүмкін . осы әдістердің әрқайсысының өз технологиясы бар және оларды іске асыратын арнаулы қондырғылар бар.
Балауызды өндіру технологиясы
Сызба. 2 Балауыздың өндіру технологиясы
Күн балауыз балқытқышы - алдыңғы қабырғаларынан артқы қабырғалары биіктеу жәшік. Жәшіктің беті шынылы рамамен жабылады. Жәшіктің ішінде темір табақ бар, оған балауыз шикізаты қойылады. Күннің иефрақызыл сәулелері шына арқылы өтіп, балауыз шикізатын 70-90°С - қа дейін қыздырады. Балауыз жылудың әсерінен балқидыда , табақтың еңкіш жағына жылжып , астында тұрған астауға құйылады. Мұндай балқытқышта ыстық күнде 4 кг балқытылып алынады.
Жылуды көбірек алу үшін күн сәулесі шыныға перпендикуляр түсіп тұруы керек. Күн сәулесін көбірек сіңіру үшін балқытқыштың сыртын қара түске сырлап қояды. Күн сәулесімен жұмыс істейтін балауыз балқытқыштар Қазақстанның облыстарында пайдаланады. Балауыз шикізатының балауыздылығымен балауыз өніміне тәуелділігі төменгі №1 кестеде көрсетілген:
Кесте 1.
Кәрездердегі балауыздылығы , %
100
90
70
70
60
50
Шығатын балауыз, %
100
80,5
60,9
41,6
22,5
2,8
Шикізаттың балауыздығы азайғанда күннің жылуынан жұмыс істейтін балауыз балқытқыштарының өнімі күрт азаяды. Сондықтан, екінші, үшінші сортты балауыз шикізатын бұл әдіспен өңдеу тиімді емес.
Күн балауыз балқытқышында тек қана ашық түсті кәрездерді (пілләсіз) рамаларды тазалағанда түсетін балауыз түйіршіктерін және басқа балауыз кесінділерін балқытады. Балауыз балқытқышты діңгектің үстіне айнала алатындай етіп орнатады (күн мезгіліне қарай). Балауыз балқытқышының іші жақсы қызуы үшін, көктемде және күзде электр қыздырғышын орнатады немесе шынының үстіне айналы шағылыстырғыш орнатады. Балауыз шикізатын 2-3рет балқытқаннан кейін оны қалдықтардын тазалайды. Бір күннің ішінде күннің қозғалысына қарай бірнеше рет балқытқышты айналдырып отырады. Күн балауыз балқытқышының артықшылығы жаз кезінде күннің жылу энергиясы пайдаланады.
Балауыз шикізатын бумен істейтін балауыз балқытқышта өңдеу. Балауыз балқытқыш- ВТП ішкі және сыртқы қабырғалары бар, немесе шикізат салатын кессетадан, қақпақтан, құятын және ағызатын түтікшеден тұрады. Ішкі қабырғаларында бу жүргізетін тесіктері бар. Жұмыс басталарда балқытқыш қондырғының құятын тесігін ішкі қабырғаның бойындай етіп су құйылады. Кессетаға 3 кг шикізат салынады, қақпағын жауып, қандай болса да бір қыздырғышқа қояды. Су қайнағанда бу түзіліп, кассетаға кіреді де балауызды балқытады. Балқыған балауыз ағызатын түтіктен ыдысқа құйылады. Балауызы алынған соң кассетаны алып, оның ішіндегі қалдықты басқа ыдысқа салады. Кассетаны жаңа шикізатпен толтырып , қайтадан қыздырады. Балқыған балауызды алу айналымы 1 сағатқа созылады.
Ірі омарталарда әмбебап балауыз балқытқыштары пайдаланылады ВТ-11. Ол сыртқы және ішкі қораптардан, ауа кіргізбейтін қақпақтан тұрады. Ішіне кәрезді 20 рама немесе 20 кг шикізат сияды. Жұмысты бастарда екі қабырғасының арасына 8 л су құяды да астынан от жағады. Су қайнағандағы бу балауызды қайнатады, балқыған балауыз түбіне түсіп, одан аеызатын шүмек арқылы балауыз жинағышқа құйылады. Жұмыстың бір айналымына 2-3 сағат уақыт кетеді.
0.3 Балауызды пайдалану.
Казіргі кезде балауыздың басым бөлігі балауыз жапрақтарын өндіруге жұмсалады. Қалған балауызды дәстүрлі және жаңа бағыттарда пайдаланады. Балауыз көп мөлшерде косметикада кеңінен қолданылады. Мамандар қолдан синтетикалық жолмен жасалған балауыздың ешқайсысы ара балауызымен бәсекеге түсе алмайды деп есептейді. Балауыз қоректік, ағарту, ылғандандыру, суыту, тазарту кремдерінің құрамына кіреді (8-12%). Бетке маскалар жасауға, ерін бояулары, дезодаранттар өндірісінде кең қолданылады. Құрамында балауызы бар препараттар теріге жұмсақтық, серпінділік қасиет береді. Біраз бөлігі медицинада жағатын майлар, жүзінділер жасауға, балауыз шамдарын жасауға пайдалынады. Балауызды гальванопластикалық көшірмелер алуға, бұдырлы сурет, қолданбалы өнер саласында, баспаханаларда және ғылыми зерттеу жұмыстарында пайдаланады. [2]
0.4 Аналық сүтінің химиялық құрамы
Аналық сүті - аралардың жұтқыншақ және жоғары бездерінің сіріндісі, атап айтқанда 4-6 күннен 12-15 күнге дейінгі асыраушы аралардың белсенді әрекетінің нәтижесінде бөлінеді. Жаңа жасалынған аналық сүті - мөлдір емес немесе жартылай мөлдір ақ, сарылау және ақ сұры түсті, өзіне тән иісі бар, қышқылтым өткір дәмі бар қоймалжың зат.
Аналық сүтінің құрамында 18 % белрктық заттар болады, 10-нан 17 % дейін қант, 5,5 % май және 1 % минералды тұз бар. Ара сүті витаминге бай келеді, оның құрамында В1, В2, В6, В12, РР, Н витаминдері бар. Онда С,А (каротин) және Д витаминндері бар. Аналық сүтінің құрамында белоктык заттар бар. Оларға 5-тен кем емес гликопептидтер және 9 фермент (инвертаза, глюкозоосидаза, хлинэстераза т.б) кіреді. Аналық сүтінің липидтері бейтарап майлардан майлардын, кем дегенде 4 фосфолипдтерден және 9 стеролдан тұрады.
Көмірсулардан аналық сүтінің құрамына негізінен гюкоза, фруктоза, мальтоза, сахароза кіреді.
Органикалық қышқылдардың -21 амин қышқылдары (аланин , аргенин, валлин, изолицин және т.б ) екі нуклин қышқылдары (ДНҚ,РНҚ) және 20 карбон және оксикарбон қышқылдары, оның ішінде қанықпағандары да бар. Аналық сүтінің өзіне тән қосылыстары екі птерин : биоптерин және неоптерин бар. Басқа құрам бөліктерінен ацетихлорин, аденозин, аденозин үш фасфат және т.б бар. Аналық сүтінде 9В дәрумені табылған. Сүттің мениралды қоспаларынан органикалық емес фосфат, және 14 катиондар (калий, натрий, кальций, темір, мыс, никель, кобальт, кремний, хром, алтын, сынап, висмут, мышьяк). Барлығы аналық сүтінің құрамында 100 қосылыс және күл элементтері табылған.
Аналық сүтінің құрамы дернәсілдердің дамуына сәйкес және сыртқы ортаның әсерінен өзгеріп отырады. Құрамындағы су 60-70 % мөлшерінде (орташа 66 %).
Кесте 2. Аналық сүтіндегі құрғақ заттардың құрамы
Құрам бөлігі
Бары, %
Шегі
Орташа
Белоктар
18-58
40
Майлар (бейтарап)
-
0,8
Фосфолипидтер
-
1,3
Стериндер
0,04-0,30
0,2
Көмірсулар
13-30
21
Органикалық қышқылдар
7-32
17
Аденозин
0,08-0,13
0,35
Ацетилхолин
-
0,1
Птериндер
-
0,08
Дәрумендер
-
0,01
Күл
0,7-3,9
2,3
Басқа заттар
-
16
0.5 Аналық сүтін алудың технологиясы
Аналық сүтін кезінде дәрі-дәрмек, тағам өндірісіне қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптарды бұлжытпай орындау керек. Аналық сүтін алу жұмыстары төмендегі сатыларын тұрады: тостағаншаларды дайындау, аналық сүтін бөліп алу және ноы сақтауға және тасмалдауға дайындау. Аналық сүтін алу технологиясы, аналық араны шығару технологиясымен бірдей. Күшті тәрбиелеуші семьяны таңдап алады (7-8 кәрезден кем емес және 10 көшеден кем болмауы керек). Аналық сүтті 45-50 мың арасы бар ұялар көп береді. Бұл семьяларда толыққанды қоректік заттарды қалдырады, 10-12 кг бал, 2-3 пергасы бар кәрез қойылады.
Жаңадан түсіп жатқан шірне мен тозаң болмаған жағдайда, кещке және таңертең міндетті түрде қант шырынымен, гүл тозаңымен немесе оларды алмастырушы заттармен қоректендіреді.
Аналық сүтін, дәрнесілдерді егу жұмысынан кейін 72 сағат өткенде аналық сүтін бөліп алуға кіріседі. Аналық ұяшықтарында дернәсілдер аналық сүтінің бетінде қалқып жүреді. Бөлінін алынған рамаларды зертханаға әкетеді де ыстық пышақтың ұшымен ұзартылған аналық ұяшығынан аналық сүтіне дейін кесіп барлық дернәсілдерді алып тастайды. Содан соң шыны қалақшамен немесе ваккуум сорғышпен аналық сүтін жинап алады.
Егер дернәсілдер пластмасса тостағаншасына егілген болса, арнаулы қондырғылармен аналық сүтін бір мезгілде барлық аналық ұяшықтарынан сорып алады. Содан соң, сүтті балауыздың ұсақ бөлшектерінен , дернәсілдердің қабыршақшаларынан және байқаусызда өтіп кеткен дернәсілдерден тазалау үшін сүзгіден өткізеді. Аналық сүтін күңгірт, сиымдылығы 75-100 г бұрандалы немесе жабысқан қақпақтары бар шыны ыдыстарға салады. Құтының ішкі қабырғаларын ыстық балауызбен өңдейді. Әрбір құтыға өнімді шығарушы кәсіпорынның аты, омартының нөмірі, аналық сүтін алу уақыты, дайындауға жауапты адамның аты-жөні және өнімнің салмағы көрсетілген жарнама қағазы жапсырылады.
Бос құтылар тоңазытқышта 0°С шамасында сақталу керек. Құтыны аналық сүтімен толтыру 1 сағаттан артық уақыт алмауы керек. Құтылар толық толғанын қадағалап отыру керек. Құтылар толық толғанын қадағалап отыру керек. Толтырып алған соң құтыларды дұрыс қақпақпен жабу керек. Құтыларға ауа кіргізбес үшін толтырып алған соң балқытылған балауызға құтыны аударып салып, ауа кіре алмайтын етеді де бірден тоңазытқыштарға орналастырады. Осылай дайындалған аналық сүті тоңазытқышта 0°С 2 тәуліктен артық уақыт сақталмауы керек. Сүттің құрамындағы биологиялық белсенді заттарды сақтап қалу үшін аналық сүті бар ыдыстарды 4-6 °С сақтау қажет. Аналық сүті бар құтыларды тасымалдағанда арнаулы тоңазытқышы бар қоржындарда ауа температурасы 0°С- алып жүреді.
Аналық сүтін дайындайшы шаруашылықтан қабылдаушы шаруашылыққа дейінгі жеткізу мерзімі 1 тәуліктен артпауы тиіс. Беруші кәсіпорын аналық сүтінің сапасына кепілдік береді. Оны сақтау үшін арналған аналық сүтін уақыт өткізбей бірден сіңіру әдісімен консервілеу қажет.
Аналық сүтін шыны ыдысқа жаңа алынған сүттің 1 бөлігін және сіңіруші заттың 4 бөлігін алып езеді. Сіңіруші зат ретінде лактоза (97-98 %) глюкозаның (2-3 %) қоспасын алады. Зауыт жағдайында консервілеу үшін алдымен суықта қатырып алады да кептіреді.
Т.В. Вахонина аналық сүтін сақтау үшін төменгі шарттарды сақтауды ұсынады:
а) жаңа жиналған сүтті - 6°С-та 24 сағатқа жуық ұстап кептіру керек.
б) ыңғалды сіңіру әдісімен-4-6 °С-та кептіруге дейін 3 ай ұстау керек.
в) құрғақтсіңіру әдісіүй температурасы жағдайында 3 жыл ұстау керек.
г) ылғалдылығы 2 % шамасында + 6 °С қоректік қасиетін сақтау үшін 2,5 жыл ұстап, соңынан -6°С ұстаса биологиялық белсенділігі жоғалтпайды.
0.6 Аналық сүтінің пайдаланылуы
Аналық сүті көпіне медицинады қолданылады. Клиникалық зерттеулер көрсеткеніндей аналық сүтінің мөлшерін дұрыс сақтап пайдаланғанда адам ағзасына жақсы әсер етеді, ажлпы зат алмасуын тездетеді, тәбетті ашады, ағзаның әртүрлі жұқпалы ауруларға қорғаныс қабілетін күшейтеді, жүйкенің, жүрек, қан айналым жүйесіне, қан құрамына оң әсерін тигізеді. Липидтердің , ішкі секреция бездернің жұмысына реттеуші қызмет атқарады. Аналық сүті тез және ерте қартаю, жүдеу және ағзаның фозиологиялық жұмысын жақсартуға, реттеуге оң әсерін тигізеді. Аналық сүтін дұрыс дамымаған , уақыты жетпей туған, емшектегі балалардың тәбетін ашуға, қоректену және ас қорыту жүйесінің жұмысын реттеуге жақсы әсері бар. Жеткіншектердің ағзасының дамуы бұзылғанда жақсы көмектеседі.
Жүйке жүйелерінің ауруларына , жалпы және липидтік алмасу бұзылғанда (артериосклероз, диабет) асқорыту жүйелерінің (асқазан мен ұлтабар жарасы, гастрит,панкриотит, өттің қабынуы т.б) ауруларын емдейді.
Әртүрлі себептерден пайда болған қан аздық, тері ауруларына таптырмайтын ем.
Франсуз дәрігері Дестрем, аналық сүтін қарттыққа қарсы күтесте қолдануға болады деп жазды. Болгарияда қарттарға арналған үйде жасы 60-тан 100-ге дейінгі бір топ дені сау қарттарға ара сүтінің әсер етуін зерттеген. Үш апталық сүт терапиясынан кейін қанағаттанарлық нәтиже алынған: қарттардың көңіл күйі жақсарған, сергек жүрген, тамаққа тәбеті артқан, жақсы ұйықтаған, холестеринның төмендеген, қан қысымы бір өалыпқа түскен, сөйтіп жүрек пен өкпе функцияларына игі әсер еткен. [3]
Сонымен қатар араның сүтінің құрамында нуклеин, амин қышқылдары, түрлі дәрумендер, май, тағы басқа микроэлементтер бар. Фармацевтикада одан Апилак дәрісін дайындайды әрі косметика өндірісінде кәдеге асырады. Ара сүтінің құрамын зерттеген ағылшын ғалымдары оның көптеген дертке дауа екенін анықтаған. Жаңадан сауылған ара сүті адам денесіне түскен микробтардың одан әрі өрбі - меуі - не, қанға түсіп таралып кетпеуіне сеп болады. Қан қысымы үнемі жоғары бола - тындарға таптырмайтын ем. Дәл осы диаг - нозбен ауыратындар ара сүтін ішкен соң, құлағының шулағаны басылып, жүрек ауруы бәсеңдеп, ұйқысы жақсара бастайды, тәбеті ашылады. Қандағы холестеринді азайтады. Шала туылған балаларға ем ретінде қолданылады. Сонда олардың сал - мағы артып, қалыпқа келе бастайды. Дәру - мені көп ара сүтінің бұдан басқа да дерттерге дауасы бар. Демікпе дертінен жапа шегетіндерге, кейбір тері ауруларына, қан азайғанда, буындағы ревматизм ауруларына да таптырмайтын ем. Әсіресе бойын - дағы қуаты қайтып, қартайған адамдар үне - мі пайдаланса, қан қысымы бір қалыпты болып, көру қабілеті жақсарады. Қан қы - сы - мынан зардап шегетіндер күніне 20-30 мг пайдаланған соң, ауруынан айыға бас - тайды.
Ара сүтінен жасалған дәрі -- бедеу әйелдерге, белсіздік танытатын ерлерге бірден-бір пайдалы ем. Жіті зерттеуден өткен ара сүтінің ерекше қасиетін тапқан дәрігерлер күш-қуатты арттыру үшін оны ғарышкерлерге, спорт - шы - ларға аса пайдалы тағам ретінде береді. Есте сақтау қабілетін жақсартуға да септігі мол.
Жуырда Ұлыбританиядағы сән салондарында косметологтар бет терісін жаңар - тудың жаңа әдісін ойлап тапты. Олар араның аналық сүтін пайдалана бастады. Косметологтар араның аналық сүтінің ботоксты алмастыратынын айтады. Одан жасалған маска бет терісін жақсартып, ұсақ әжімдерді кетіріп, тері жасушаларының қартаюын тежейді. Бұл ғажайып жаңалық - тың авторы косметолог Дебора Митчелл. Ол жаңа әрі керемет жаңалыққа құмарту - шыларды бір рет қабылдағанының өзін 55 фунт стерлингке бағалап отыр. Бұл ем 30 жастан асқан әйелдерге арналған. Косметолог Дебораның айтуынша, соңғы кездері пластикалық хирургияның көмегіне жүгі - нетіндердің саны кеміген. Сәнқойлар пы - шаққа түспей-ақ, сұлулығын сақтап қалу үшін арзанырақ осындай көмекке жүгіне бас - таған. Жақын арада саудаға құрамында араның уы бар гельдер мен лосьондар түсе бастайды. Оның көмегімен көптеген тері проблемасынан арылуға болады, соның ішінде целлюлитке де әсері мол.
Ара аналық сүтін адам ой еңбегі мен дене еңбегінен қалжырап шаршағанда ішсе, денесі бірден ширығып, күш-қуаты артады. Ара аналық сүтінің осы қасиетін жете аңғарған дәрігерлер оны ғарышкерлерге, спортшыларға аса пайдалы деп табуда. Ал жүрек қабынуына (стенокардия) шалдыққан адамдар 30 мг ара сүтін бір дүркін (20-30 күн шамасында) қабылдаған соң науқастарынан тез айыға бастаған.
Ара аналық сүті жоғарыдағы науқас түрлерімен қоса операция салдарынан жүдеген адамдарды да тез әлдендіреді. Ол үшін ара сүтінен жасалған апилакты 20-22 күн бойы күніне 1-2 түйіршектен (Р-0,1 мг) ас алдында 30 минут бұрын тілдің астына салып ерітіп ішеді. Осындай емдік шарадан соң ауру адамның көңіл-күйі жақсарып, қан тамырының қалыпқа келуі, жүрек қабынуы тоқтап, жадының ұстамдылығы артып, көз жанарының нұры, есту қабілеті жақсара түседі. [4]
0.7 Прополистің химиялық құрамы
Прополис-бұл биологиялық активті заттардың шын мәніндегі ғажайып комплексі. Ол өсімдік тектес заттардан аралардың қайта өңдеп шығарған өнім. Ол заттарды аралар өсімдіктердің жапырақтарынан, бүршіктерінен, сабақтарынан, кейде бұталар мен шөптесін өсімдіктерден де жинайды.
Өсімдіктерден шайыр заттардан беретіндерге терек, қайың, тал, шырша, самырсын, қарағай, емен, қарағаш, алхоры, шие т.б өсімдіктер жатады.
Шайырлы заттарды жинауды 15 күндік аралар бастайды. Аралар шайырлы заттарды іздеп тауып, аяқтарындағы себеттеріне жинайды. Шайырлы заттарды жинап жүрген аралар жоғарғы жақ бездерінен бөлінетін сұйықтықпен араластырып жібереді. Шайырлы заттарды жинау ұзаққа созылады. Сондықтан, аралар жинауды тоқтата тұрып, жемсауларын балға толтырып алу үшінұяға ұшып келуі жиі болып тұратын құбылыс. Ұяда жинап әкелінген прополистен араның өзі босанбайды, қабылдаушы аралар оны ала алмайды.
Шайырлы заттарды аралар негізінен сағат 10 мен 15.30-дың аралығанда, күн ыстық кезде жинайды, өйткені, шайырлы заттар суықта аса қатты болып, аралар оны ала алмайды.
Ұяда аралар прополисті ұшақты кішірейтуге, тесіктерді бекітуге, ұяның ішіндегі бұдырларыд тегістеуге, ұяға кіріп кеткен насекомдардың мүрдесін қаптауға пайдаланады. Прополистің бактерицидтік қасиеті де бар, сондықтан, аралар, аналық жұмыртқа саларда кәрез ұяшықтарын дизинфекциялауға пайдаланады.
Сыртқы түріне қарағанда прополис қопсыған зат сияқты, кейде түйіршік түрінде болады. Түсі географиялық шығу тегіне, ұядағы орнына, құрамындағы қоспаларға, сақталу уақытына байланысты сұры, ашық сары, қоңыр сары, жасылдау сары,қызыл, қоңыр қызыл болып келуі мүмкін. Кейде иісіз прополисті кездестіруге болады, ал көпшілік жағдайда прополистің өткір, өзіне тән иісі бар.
Прополистің физикалық күйі қоршаған орта температурасына тәуелді. Температура 15°С төмен болса- морт, қатты, тез сынатын дене, ал жоғары температурада, атап айтқанда 30°С жұмсарып кетеді. Жаңа жиналған прополис жабысқақ, желім тәрізді, уақыт өте келе күн сәулесінің әсерінен бірьіндеп қатаяды да морт келеді. 65-70°С дейін қыздырғанда сұйылады.
Жүргізілген зерттеулер прополистен шайыр, бальзамдар, илегіш заттар, эфир майларының балауыз алуға болатынын көрсетті. Прополистің құрамында механикалық қоспалар 3 тен 45% -ға дейін болады, оның ішінде 5-11% тозаңның үлесіне тиеді. Тозаңнан басқа өсімдік және жануар тектес талшықтар, ағаш түйіршіктері, сабан, минералды заттар, насекомдардың дене бөліктері т.б. кездеседі.
Кесте 3. Прополистің мөлшері химиялық құрамы
Құрам бөлігі
Құрамында, (%)
Шегі
Орташа
Өсімдік шайырлары
38-60
55
Бальзамдар оның ішінде
3-30
15
Илегіш заттар
0,5-15
8
Эфир майлары
2-15
8
Балауыз
7,8-36
22
Шайырлар- органикалық, оның ішінде қанықпаған қышқылдардың қоспасы. Олардың қышқылдық саны 10-нан 248-ге дейін өзгереді. Иод саны 78-ден 90-ға дейін. Шайырлардың бөліп алу әдісіне байланысты балқу температурасы 66-73, 96-106 дейін кейде 300°С дейін жетеді.
Бальзамдар- илегіш заттардың күрделі қоспасы, құрамында шайырлы заттар, эфир майлары, фенол қышқылдары, қош иісті альдегидтер кіреді.
Илегіш заттар-толық зеттелмеген, сары, ашық сары, ашық қоңыр түсті.
Эфир майлары- солғын сары немесе мөлдір , өткір иісті, ащы дәмді, балқу температурасы 38-55°С аралығында. Жарықты сындыру көрсеткіші 1,4987-1,4705, қышқылдық саны орта есеппен 16-22, эфир саны 70-тің маңайында, йод саны 71-97.
Балауыз - ұшақтың маңайында және ұя қабырғаларына салынған прополистің құрамында, рамадағы прополиске қарағанда балауыз аз болады. Балауыздың құрамына 20% шайырлы заттар кіреді, қышқылдық саны 23 ке тең, эфир саны 76, сабындану саны 99, +20°С тығыздығы 0,975 гсм3, қаттылық коэфициенті 2,2 смм, балқу температурасы 61,4°С, қату температурасы 61,5°С. Бұл балауыз жұмсақ, желімденеді, прополистің иісі бар, жасыл сары түсті.
Прополистің құрамында дәрумендердің негізінен тиамин, рибофлавин, никотин қышқылы, токоферол, аскорбин қышқылы және А дәрумені арқылы берілген.
Прополистегі күлді заттар 14, калий, натрий, магний, кальций, фосфор, темір, мыс, марганец, мырыш, кобальт, алюминий, ванадий, кремний, стронций.
0.8 Прополисті өндіру технологиясы
Аралар прополисті қарқынды жинаудын қамтамасыз ету. Прополистің көп мөлшерін аралар ұяның 3 деріне салады: ұяның төбесіндегі қондырғыларда, рамалардың жоғарғы төрттекшелерінде, төменгі және жоғарғы ұшақтарының аралығында.
Прополис өнімін ара ұясын қарқынды желдетіп көбейтуге болады. Ұяның төбесі мен ішкі қабырғаларың, бұдырлы етіп жасау да өз көмегін тигізеді. Арнаулы әдістерді қолдана отырып, зертеулердің көрсеткеніндей, бір ара ұясынаң 2 кг прополис жинауға бола - ды, бұл көрсеткіш әдеттегі өнімнен 10 есе артық.
Прополистің өнімін арттыру үшін ағаштан немесе пластмассадан жасалған арнаулы торларды кеңінен қолданады. Осы торлы рейкалардың көмегімен бір жазда қосымша 250-400 г таза прополис алуға болады. Торларды рамалардың үстіне орналастырады, ол үшін ұя төбесіндегі кенепті алып тастайды. Торлардың арасындағы тесіктерді аралар 6-7 күнде прополиспен бітеп тастайды. Прополис жиналған торды алып орнына басқа тор қояды. Алынған рейкалы торды прополистен тазалау жұмыстарына кіріседі. Рейкалы торды алдымен бірнеше сағатқа тоңазытқышқа қойып, рейкасын төмен қаратып үстелге жайса прополис түйіршіктері үстелге төгіліп түседі.
П.П. Лекарс тордың өзі ойлап шығарған бір түрін ұсынды. Оның айтуынша бұл тормен балауыз өнімін бір ұядан 1 кг дейін көбейтуге болады.
Кейбір арашылар ұяның төбесінде тесік қалдырып, оны тормен жабады. Тордың тесіктеріне мақта тығып қояды. Мақтаны дәкемен орап, оның үстіне 50 тамшы жалбыз не - месе аскөк майын жағады, тітіркендіргіш ретінде құмырсқа қышқылын да қолдануға бо - лады. Аралар бегде өткір иісті жақтырмайтындықтан, тордың тесіктерін прополиспен жаба бастайды. Ол прополисті арашы қашаумен қырып алып отырады.
Венгрия арашыларының ойлап тапқан әдісі бойынша ұяны мәжбүрлі желдетіп, ұяның қабырғаларын және төбесін бұдырлы етіп жасайды. Бұл әдіс күшті ара семьяларынан 2 кг дейін прополис алуға мүмкіндік береді.
Арашылар прополисті ұшақ кассеталары арқылы да алады. Аралар ұшаққа кіріп-шығарда кассеталардың торы арқылы етуге мәжбүр. Ұядағы жылуды сақтап, желдетуді азайту үшін аралар кассетаның торларын прополиспен бітейді. Прополистенген кассеталарды арашы алып - 10-20°С тоңазытқышта ұстап, прополисін алады.
Прополисті мамыр айынан тамыз айының аяғына дейін жинауға болады. Тұрақты суық түсуге 60 күндей қалғанда прополис жинауды тоқтату керек. Ара ұясын қысқа прополиссіз қалдыруға болмайды.
Прополисті жинау әдістері. Прополисті жинаудың ең қарапайым, әрі кең тараған әдісі қолмен жинау. Арашылар ара ұясының ілгешегінен, рамалардың иығынан, жылыту кенептерінен, ұшақтардың тесіктерінің жанынан қолмен, қашаумен, үстірікпен жинап ала - ды. Бұл әдістің енімділігі аз, кеп өнім алуға кедергі жасайды.
Прополистің өнімін арттыру және механикаландырудың ең оңай жолы екі қабатты капрон торынан (ұяшықтарының көлемі 4x4 мм) жасалған жылытқыш торларын қолдану. Үнемі ара ұясын қараған кезде жылытқыш торды ұшақтың орналасуына 90° бұрыш жасай бұрып отырады. Бұл алынатын өнімнің кебеюіне әсер етеді. Мұндай жылытқыштардың көмегімен, кәдімгі жылытқыштарға қарағанда прополисті 3-4 есе кеп жинауға болады. Жылытқыштарды аралардың нәжісімен, балауызбен ластамау үшін прополисті жинайтын жылытқыштарды қыста ұяда қалдыруға болмайды.
Көктемде жылытқыштарды ұяның жоғарғы рамаларының төрттекшелерінің үстіне, жылытқыш кенеп пен жастықтың астына қояды.
Ара семьяларынан алынған жылытқыштарды мұқият қарап, бүлінгендерін жарамсыз деп таниды.
Прополистенген жылытқыштарды құрғақ, таза жәшіктерде, қараңғыланған жақсы желдетілетін, кемірушілер кіре алмайтын, бөгде иісі жоқ, температурасы 25°С-тан төмен болатын орындарда сақтайды. Жылытқыштағы прополисті механикалық әдістермен тазалайды. Жылытқышты тазалаудан бұрын суытады, сонда прополис морт болып, оңай ұнтақталады. Жоғарғы температурада про - полис жұмсарып ұнтақталмайды.
Прополистенген жылытқышты СИП-УП электр станогінде өңдеуге болады. Станоктың қорабында орнатылған тісті біліктері қатып қалған прополисті жақсы ұнтақтайды. Майда білік серіппенің көмегімен тісті білікке қысып тұрады, прополис жылытқыш матасында тығыз орналасады, сондықтан жылытқышты аударып, екінші жағынан жұмысшы білікке жіберіп тұрады.
Матасы сирек тоқылған жылытқышты станокпен емес, қол таптауышпен өңдеуге болады . Таптауыштың айгөлекке бекітілген тісті білігі бар. Біліктің үстінен 85-100 кг салмақ түсіретін алаңы болады. Қойылған жүк, таптауышты жылытқышқа тығыз басып тұрады да прополисті сапалы ұнтақтауға көмектеседі.
Прополисті тазалау және саудаға дайындау. Жылытқышты өңдегенде прополис дөрекі және майда тазалудан өтеді. Пропо - лис кесектерін ары қарай өңдейтін технологиялық жүйе жасалған Алдымен суытылған прополисті ұнтақ күйге келтіріп, толық таза - лау үшін орталықтан тепкіш аппарат (цен - трифуга) қолданылады. Қораптың түбінде айналып тұратын 2 иінді пышағы бар, Қораптың қабырғаларында түбіне таяу жерде 2 терезе (көлемі 70x100 мм) орнатылған. Терезеге диаметрі 1x1 мм тор орнатылады. Терезеге таза прополисті қабылдайтын по - лиэтилен қапшықтары ілінеді.
Аппараттың қозғағышы істеп тұрғанда қақпағындағы тесік арқылы тоңазытылған шикізат бөлшектермен салынады. Екі иінді пышақ, 3000 айналыммин. Жылдамдықпен жұмыс істеп прополисті ұнтақтайды. Бұл ұнтақ торлы сүзгі арқылы поли - этилен қапшықтарға түседі. Аппараттан бөгде заттарды (тал-шықтарды) алып тастап отырады. .
Прополисті жылытқыштан механикалық жолмен алғанда қауыпсіздік шараларын есте ұстаған жөн. Прополис ұнтағын алып жатқан цехта кеп мөлшерде шаң түзіледі, оның үстіне жұмыс 0°С-тан темен температурада атқарылатындықтан жұмысшылардың жылы, арнаулы халаттары мен киімдері болу керек. Тыныс алу мүшелерін қорғау үшін міндетті түрде рес - пиратор Р-2 пайдаланып, оны үнемі тазалап тұру керек. Тазаланған прополис ұнтақ күйінде дәрі-дәрмек зауыттарына жөнелтуге дайын.
Бөлшек саудаға шығару үшін ұнтақталған прополисті 25 г, 50 г, 100 г дейін өлшеп, сапасын жоғалтпау үшін қысып (пресстеп) кесектейді де сыртын алюми - ний қаңылтырымен, полиэтиленмен қаптап, оның сыртынан жарнама қағаздарымен безендіреді. Қысудан бұрын ұнтақ прополисті 4 сағаттай бөлме температурасында ұстаса, жақсы қысылады.
Прополисті қысып кесектеу үшін арнау - лы қысқыш қалыптар және сулы қысқыш П-6324 қолдануға болады. Оның еңбек өнімділігі сағатына 60 кг. [5]
0.9 Прополистің медицинада және мал емдеуде қолданылуы
Прополистің қасиеттерін зерттеу, оны ісжүзінде әртүрлі ауруларды емдеу ісінде колдану прополистің биологиялық белсенді зат ретіндегі роліне зерттеушілердің көзін жеткізді. Ол адам ағзасының қорғаныс қызметін жүйелейді, көптеген антибиотиктердің жұмысын жеңілдетеді, кейбір бактериялар бөліп шығаратын улы заттарды бейтараптандырады, жараның жазылуын тездетеді, ішкі органдардың қабынуына қарсы әрекет етеді, көптеген микробтарды өлтіреді, ағзаның ауру сезімдерін әлсіретеді.
Прополиспен, мысалы тері ауруларын емдейді, асқазан жарасын және ұлтабарды, әйелдердің жыныс ауруларын, көпке созылып асқынып кеткен гемморой, буын аурула - рын, ишиас (қүймышақ нервісінің қабынуы, жыныстық жолмен жұққан ауруларды, өкпе ауруларын емдейді.
Баспадан шыққан әдебиеттерде прополистен жасалған препараттар, оларды дайындау технологиясы туралы ақпараттар көп. Ланолин, вазелин майы, сары май, балық майы негізінде денеге жағатын майлардайындалады. Бұл майларда прополистің мөлшері әртүрлі - 10, 15, 20, тіпті 30, 40% болуы мүмкін яғни емдейтін ауру түріне байланысты.
Денеге жағатын майлар дайындау үшін вазелин, ланолин мен вазелин, ланолин мен балық майын эмаль ыдыста қайнағанша қыздырып алып, 80°С дейін салқындатады. Прополис қосып 30 минөт бойы араластырады. Ыстық күйінде 1 қабат дәкесүзгіден өткізеді де құтыларға құйып, аузын жабады. Мұндай май сапасын жоғалтпастан көптеген жылдар сақталады.
Прополис майы (сары май негізіндегі) төмендегідей дайындалады: қажетті мөлшердегі май (мысалы 1 кг) эмальді ыдыста қайнағанша қыздырылады да 80°С дейін салқындағанда 100-150 г талқандалған прополис қосып 15 минөт араластырады. Ыстық күйінде шыны, фарфор, эмальді ыдыстарға құйып сақтайды. Бұл өнім тек қана денеге жағу үшін емес, асқазан жарасына, ұлтабар ауруларына, өкпе құрт ауруына таптырмайтын ем.
Прополис майы және прополис негізінде жасалған жағар майлардың прополиспен қанығу мөлшері әртүрлі болып, әр ауруға қолданатын әдістемесіне сәйкес пайдаланылады. Мысалы 10%-дық май күйікті және дененің үсік шалған бөліктерін емдеуге қолданылады. Майларды жағу және уқалау әдістерімен пайдаланады. Гонорея ауруына қарсы тік ішекке, гинекологияда , қабыну кезінде, аналық жұмыртқаның жарасы болғанда мақтаға сіңіріп кіргізеді. 10-20 сағаттан кейін мақтаны алып тастайды. Емдеу 10-12 күнге созылады. 15%-дық прополис майын ұзаққа созылып іріңдеген жараны, кесілген жерлерді тезірек емдеуге, тері аурулары: денеге бөрткен шыққанда, мұрын және еріннің сілекей қабығының жарасына, тері қышымасына, қабақ қабынғанда қолданады. 20%-дық майы саңырауқұлақ ауруларына шалдыққанда, сыздауық, экзема ауруларының барлық түріне қарсы қолданылады.
30-40%-дық май терінің қатерлі ісік ауруына, бел шойырылмасына, ишиасқа, шеткі нерв жүйесінің бұзылуына қарсы ем ретінде қолданылады.
Сары май негізінде жасалған прополис майы ішкі ағзаның ауруларына төмендегідей мөлшерде беріледі: асқазан және ұлтабар жарасына күніне 3 рет, тамақтан 1-1,5 сағат бұрын 10-15 тамшыдан (1 шай қасық) қабылдайды. Емдеу кезінде диета сақтау керек, ал тамақ жараны тырнап кетпейтіндей жақсы ұнтақталған болуы керек. Емдеу уақыты 2-3 апта.Өкпенің құрт ауруы мен тонзалитке күніне 2-3 рет 1 шай қасықтан, 1-1,5 сағат тамақтан бұрын беріледі. Емдеу уақыты 4-тен 10 айға дейін созылады. Ауру жазыла бастағанда прополистің қанығуы 10%-дан 15%-ға дейін арттырылады. Емдік препаратты нанға жағып пайдаланған ыңғайлы.
Прополис ертіндісін (экстракт) дайындау үшін шөлмекке 10 г прополис ұнтағын салып 100 г этил спиртін қосады. 1 тәулік немесе одан да көп уақыт бөлме температурасында ұстайды. Ертіндіні әлсін-әлсін шайқап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz