Бағалы қағаздар нарығы туралы ақпарат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының түсінігі ... ... ... ... .7
1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... .13
II. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
2.1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жай.күйі...23
2.2. Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі бағалы қағаздар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының түсінігі ... ... ... ... .7
1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... .13
II. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
2.1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жай.күйі...23
2.2. Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі бағалы қағаздар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылык ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен кызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы калыптасты. Бағалы кағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының калыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарыктағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылык ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен кызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы калыптасты. Бағалы кағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының калыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарыктағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
1. Зиядин С. Т. Қаржы нарығы: оқу құралы / С. Т. Зиядин. - Алматы : Экономика, 2012
2. Ермекбаева, Баян Жүндібайқызы. Бағалы қағаздар нарығы: оқу құралы / Б. Ж. Ермекбаева; ред. К. Сәбит. - Алматы : Қазақ университеті, 2009. - 156 б.
3. Искаков Ұ. М. Қаржы нарығы және делдалдары: оқулық / Искаков Ұ. М., Бохаев Д. Т., Рузиева Э. А. - Алматы : Экономика, 2008. - 296 б.
4. Көшенова Б. Бағалы қағаздар нарығы және іс биржа ісі: оқу құралы / Көшенова Б. - Алматы : [б. ж.], 2007. - 374 б.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасы желтоқсан №1424 қаулы. Егемен Қазақстан. - 2003. - 25 қаңтар.
6. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері// Қаржы-қаражат журналы, 2008, -№5. – Б. 67-72
7. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері // АльПари экономикалық журналы, 2007, -№ 3-4. – Б.136-137
8. Қаржы, ақша айналысы және несие: оқу құралы. - Алматы : Экономика, 2008. - 462 б.
9. Құлпыбаев, Серік. Қаржы: оқулық / С. Құлпыбаев, С. Ж. Ынтықбаева, В. Д. Мельников. - Алматы : Экономика, 2010. - 522 б.
10. Тұсаева, А. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері/ Тұсаева А. // Альпари. - 2007. - №1. - Б. 109.
11. Тусаева, Алия Куанышовна. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы: теориясы, тәжірибесі және мемлекеттік реттеудің қаржылық негіздері: экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / А. К. Тусаева. - Алматы, 2009. - 26 б.
2. Ермекбаева, Баян Жүндібайқызы. Бағалы қағаздар нарығы: оқу құралы / Б. Ж. Ермекбаева; ред. К. Сәбит. - Алматы : Қазақ университеті, 2009. - 156 б.
3. Искаков Ұ. М. Қаржы нарығы және делдалдары: оқулық / Искаков Ұ. М., Бохаев Д. Т., Рузиева Э. А. - Алматы : Экономика, 2008. - 296 б.
4. Көшенова Б. Бағалы қағаздар нарығы және іс биржа ісі: оқу құралы / Көшенова Б. - Алматы : [б. ж.], 2007. - 374 б.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасы желтоқсан №1424 қаулы. Егемен Қазақстан. - 2003. - 25 қаңтар.
6. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері// Қаржы-қаражат журналы, 2008, -№5. – Б. 67-72
7. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері // АльПари экономикалық журналы, 2007, -№ 3-4. – Б.136-137
8. Қаржы, ақша айналысы және несие: оқу құралы. - Алматы : Экономика, 2008. - 462 б.
9. Құлпыбаев, Серік. Қаржы: оқулық / С. Құлпыбаев, С. Ж. Ынтықбаева, В. Д. Мельников. - Алматы : Экономика, 2010. - 522 б.
10. Тұсаева, А. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері/ Тұсаева А. // Альпари. - 2007. - №1. - Б. 109.
11. Тусаева, Алия Куанышовна. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы: теориясы, тәжірибесі және мемлекеттік реттеудің қаржылық негіздері: экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / А. К. Тусаева. - Алматы, 2009. - 26 б.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының түсінігі ... ... ... ... .7
1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... .13
II. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
2.1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жай-күйі...23
2.2. Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі
бағалы қағаздар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі
құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы
бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген
ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылык ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен кызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
калыптасты. Бағалы кағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының калыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарыктағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның
мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың
өзектілігін сипаттайды.
Курыстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының теориялық- эдістемелік
және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму
экономикаға әсерін көрсету болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында
зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу.
Курыстық жұмыстың пәні мен объектілері. Жұмыстың пәні ретінде ҚР
бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар нарығы
қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынады.
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы
Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы меншік айналымының объекті тарихи
кезеңімен тікелей байланысты болып келеді. Өте ерте кезеңде адамдар бір
тарихи формациядан екінші формацияға өткенде, олар тауар мен ақшалардың
басқаша орналастыру қажеттілігін алды, бірақ бұл басқаша орналастыру тәсілі
тиімсіз болды.
Бұл жолды, ең бірінші, юристтер б.э.д. 4-5 ғасырда тауып, оны былай
көрсеткен:
Аңғарғандар құжаттар, куәланған нақтылы келісімнің өздері айналдыру,
ерекше руға тауар, құндылықтардың ерекше жүйесін, сөз өзіне меншікті
мәнінде тауарлармен емес, ақшалармен емес сәйкес келмеушілердің. Құжаттар
соған дейін келісімдер туралы орындалып жатқанда сазды және балауыздарды
кестелерде, папирусте немесе пергаментте, олар кең таратуын алған жоқ.
Кейін, 6 ғасырда Қытайда қағаз ойланып табылды. 9-10 ғасырда бұл
өндіріс рецептін Батыс Еуропа Елдері қолданады. Нақ осы жерде, натуралды
шаруашылық және феодалдық бытыраңқылықтың ету шартын қолдап және олар
нарықтық шаруашылықтан алыс болғанымен, қағаз арқылы құжаттың белгілі нақты
келісімін мойындау және таратуы жалпыға бірдей алынып, экономикалық
айналымының объекті ретінде танылды. Бағалы қағаздар - акциялар,
облигациялар, вексельдің және мүлік құқықтардың басқа куәліктері,
жекеленгендер өз негізімнен, ұнағандар сондай сапада заң шығарылады.
Мүліктің әрбір түріне өзіндік бағалы қағаздарым талапқа сай бола
алады, меншік арқау болуын өз кезегінде жасай алады, сатылып алынады және
сатылады, кепілге беріледі.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде пайда болған. Ал, қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы зандарының
негізінде 90-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы қағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфра құрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметтің атқарудың және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің – брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 20 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
еркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру
арқылы жүргізілді. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемдс қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктеңдіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі,
олар, өз иесіне мемлекеттің нелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің
бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі -
акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне
жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі
ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің
аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді.
1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының түсінігі
Бағалы қағаздар - иелеріне мүліктік құқықтар мен белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлық құжаттар.
Бағалы қағаз нарығы туралы қолданыстағы заңға сəйкес бағалы қағаз –
мүліктік құқықты куəландыратын белгілі бір жазбалармен басқа да
белгілеулердің жиынтығы болып табылады.
Бағалы қағаздарға акция, облигация, мемлекеттік қазыналық
міндеттемелер, вексельдер жатады. Бұл қағаздар бұрынырақта қазақша “бағалы
қағаздар” деп аталған. Бірақ “бағалы” деген сөзден гөрі “құнды” деп
аталғанымыз дұрысырақ, неге десек, бүгінгі құнды қағаздар оның иесіне тек
пайда, табыс әкеледі.
“Бағалы” деген сөздің өзі мейлі қай жағынан - тілдік, экономикалық
жағынан алсақ та, мағынасы жағынан біз айтып жүрген акция, облигациялардың
анықтамасын аша түседі.
Құнды қағаздың үш түрлі құндылық қасиеті бар, яғни, оны сатып ала
отырып:
- біріншіден, акция иемденушісі;
- екіншіден, оны шығарушы кәсіпорынның белгілі бір бөлігіне ие боламыз;
- үшіншіден, акцияның екі бағасының - номиналды және рыноктық бағасының
айырымы арқылы пайда көреміз. Бұл соңғы қасиеттерін таратып айтар
болсақ, біз бастапқыда акцияны номиналды бағасымен сатып аламыз да,
оны аукционда нарықтық өсіңкі бағамен сата аламыз, сөйтіп біз де, оны
шығарушы кәсіпорын да пайда көреді.
Бағалы қағаздың екі түрі бар: қарыз түріндегі құнды қағаз және
корпоративтік бағалы қағаз. Егер бағалы қағазды мемлекет шығарған болса,
оны мемлекеттік бағалы қағаз дейді, мемлекеттік бағалы қағаз - қатерсіз
(риск) бағалы қағаз болып табылады.
Біз мемлекеттік бағалы қағаз сатып алсақ пайда табыз, бірақ одан
пайда аз көреміз. Әйтсе де, біздің қаржымызға ешқандай қатер төнбейді, яғни
бастапқы акцияны жоғалтпаймыз, керісінше шамалы пайда үлесін аламыз.
Корпоративтік бағалы қағазда қатер бар, әйтсе де оның пайдасы жоғары. Әр
құбылыстың пайдалы жағы да, зиянды жағы да бар десек, нарықтық экономика
кезінде бағалы қағазды таңдай білу керек. Таңдау - үлкен жұмыс.
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуының бірнеше себептері бар.
Біріншіден, ғылыми-техникалық прогреске көп ақша керек.
Облигация қатаң түрде ерікті негізде таратылады және ішкі
мемлекеттік және жергілікті қарыздар; кәсіпорындардың облигациялары
түрлерінде шығарылады. Атаулы‚ ұсынушыға арналған‚ пайыздық‚ пайызсыз‚
еркін айналымды немесе шектеулі облигация болуы мүмкін.
Олар болашақта нақты тауар өндіру (қызметтер көрсету‚ жұмыстарды
орындау) кепілдігімен пайызсыз мақсатты облигация түрінде де шығарылады.
Мұндай облигация кәсіпорындар мен халықтың арасында таратылады‚ олардың
иесі осы облигация кепілдікпен шығарылған тауарларды сатып алуға‚
қызметтерді пайдалануға басым құқық алады.
Облигациядан табыс қатаң тіркелген пайыз түрінде немесе жыртылмалы
купонға төлем төлеу жолымен де‚ оларды ойнатып‚ ұтыс төлеу жолымен де,
өзгермелі (құбылмалы) мөлшерлеме бойынша пайыз түрінде де алынады.
Кеңес Одағы кезіндегі бағалы қағаздардан қазіргі кездегі бағалы қағаздың
айырмашылығына келетін болсақ, жұртшылықтың қолында “25 сомдық”, “50
сомдық” облигациялар болды. Осы облигацияларды, егер ақша керек болған
жағдайда, жинақ кассасына барып ауыстырып алуға болатын, бірақ ешқандай
пайдасыз. Одақ кезіндегі осы облигациялар кейде ұтыс жариялайтын, ол ұтысқа
жүздің бірі, не мыңның бірі ие болатын. Яғни, бұл облигациялар көпшілікке
ешқандай табыс, пайда әкелмейтін.
Ал, егер біз қазір жақсы дамыған акционерлік қоғамның акциясын алсақ,
біз сол акционерлік қоғаммен бірге пайда көреміз.
Бұған жеке капиталдың шамасы келмейді. Сондықтан бірнеше жеке капитал
бірігіп, акционерлік қоғамдар құрады. Ал, осы акционерлік кәсіпорындар
ғылыми-техникалық прогресті одан әрі дамыта алады.
Екіншіден, әр уақытта үнемдеудің арқасында адамдарда басы артық азын-
аулақ ақша қалады. Сондай жағдайда олар: мына кішкентай ақшамды қалайша
көбейтсем екен деп ойлайды. Олар осы үнемделген ақшасын бағалы қағаз
рыногына салады. Бағалы қағаз сатып ала отырып, оны иеленуші өз жағдайын да
көтереді, өндіріске де көмектесе алатын болады. Біздің халық соны түсінсе,
артық ақшасына басы артық зат ала бергеннен гөрі шамалы мөлшерде болса да,
бағалы қағаз алар еді. Бұл оның өз республикасының экономикасына
көмектескені болып табылады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік бағалы қағазды қарапайым халық ала
алмайды. Оны тек банктер алып жатыр.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында
мүліктік құқты (корпорация акцияларын, вексельдер және т.б.) немесе құжат
иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты куәландыратын
ақша құжаты.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
рөлі мен экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар
инвестицияның жоғары нысаны ретінде басты рөльде ойнайды.
Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге талап етуі
көрсетілетін құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық
сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық
айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.
Өтімділіктің астарында бағалы қағаздардың сатылуы нәтижесінде ақша
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. Ол үшін бағалы қағаз нарықта
айналыста болуы қажет. Бағалы қағаздардың айналымдылық қасиеті сатып ату-
сату негізінде (акция, облигация және т.б.) немесе басқа тауарлар нарығымен
(чектер, вексельдер, жекешелендіру құжаттары) айналымы байланыстырып, төлем
құралы ретінде іске асырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни өзіне тиесілі ұйымдары және
онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы керек. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар болып табылады. Себебі бағалы
қағаздар - бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін, бірақ нақты
капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы
олардың осы сапасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдылық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандылығын жоғары деңгеймен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иемденушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иемденушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады.
Атаулы баға дивиденттерді, пайыздарды есептеу базасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда қолданылады.
Эмиссиялық баға – бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру кезіндегі сатылу
бағасы. Ол табыстық және орналастыру кезіндегі сатылу бағасы. Ол табыстылық
және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтық баға – бағалы
қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне сұраныс пен
ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданатын әр түрлі
құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері
онда көрсетілген мүліктік құқты өткізу үшін ұсыну қажеттілігімен
біріктіріледі. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік
және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
Қазақстан Республикасындаға бағалы қағаздар нарығы туралы Заңында
туынды бағалы қағаздар – басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің құнын айырады
деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әр түрлі базистік активтермен
бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбебеп тауар. Туынды
бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар,
диспозитариилік куәліктер және тағы басқалар жатады. Туынды бағалы қағаздар
қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне тіркелетін меншік құқын
тұрақтандыруға қарағанда, туынды бағалы қағаздарды пайдалана отырып,
болашақ кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға құқықты тіркейді.
Олардан пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі нарықта бір
активті бір уақытта сатып алу-сатудан алады.
Бағалы қағаздардың қайталама нарығы толық қызмет атқаратын болса, онда
бастапқы нарық та тиімді қызмет атқарады. Қайталама нарық механизмі, немесе
бағалы қағаздарды кез келген уақытта сатып өткізу мүмкіншілігі
инвесторлардың оларға деген сенімін арттырады. Ал, бұл қоғам ресурстарын
өндірістің дамуына толықғырақ жұмылдыруда өз себебін тигізеді. Қайта сату
нарығында бағалы қағаздардың биржалық айналымы және биржадан тыс айналымы
бөлініп қалыптасады.
Биржалық айналым ұғымы бағалы қағаздарды биржаның сату-сатып алуын
білдіреді. Бағалы қағаздардың биржадан тыс тікелей келіміс түрінде сату-
сатып алу аудасы бағалы қағаздардың биржадан тыс айналымы деп анықталады.
Биржаға кез-келген компания еркін түрде жіберіле бермейді. Ол үшін
биржада тіркелу қажет болады. Биржада тіркелу үшін фирма оның заңмен
анықталған тәртіптерін орындауы тиіс.
Биржа өзінің беделін сақтау және нығайту мақсатында акцияларын өтімді
етуге, ал өздері белгілі де ірі компаниялармен жұмыс істеуге, әріптес
болуға ұмтылады. Егер фирма биржада тіркелген болса, онда бұл фирманың
акциясы биржалық бағамдама алғанын немесе акциясы тұрақты сұранымға ие
болғанын білдіреді. Фирманың биржада тіркелуі осы фирманың қалыптасқан
нарықта өз орнын алуын білдіреді.
Әрбір биржа бағалы қағаздарды тіркеуге алғанда өзінің талап-тәртібін
белгілейді. Сондықтан, кейбір компаниялардың қағазы бір биржада бір түрлі
тіркеліп бағамдалса, басқа бір биржада өзгеше бағамдалуы мүмкін.
Биржадан тыс айналымға екінші дәрежелі фирмалардың қағаздары түседі.
Кейбір фирмалардың қағаздары биржада да, биржадан тыс айналымда да болады,
Биржадан тыс нарық телефон, телекс, компьютер негізінде мыңдаған
инвестициялық фирмаларды біртұтас жүйесге біріктіреді. Биржалық нарық тек
ірі компанияларға қолайлы болса, биржадан тыс нарыққа кез келген компания
кіре алады. Ол үшін тек делдалдық (брокерлік) фирма табылса болғаны.
1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі
Құнды қағаздардың түрі түсінігінде бағалы қағаздарға тиісті жалпы
бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар жіктелуін және бағалы қағаздар
түрлерінің жіктелуін айыра білу керек.
Бағалы қағаздардың жіктелуі – бұл бағалы қағаздардың өздеріне тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз
кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары
тұрған жіктеудің құрамына кіреді. Мысалы, акция – бағалы қағаздардың бір
түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын
шығару арқылы капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп
аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып
алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып
табылады.
Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш
түрге бөлінеді:
– мемлекеттік;
– муниципалды;
– корпоративтік.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан
Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын
қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы
қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін
шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны
болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы
ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың мынадай түрлері бар:
– Ұлттық жинақ облигациялары;
– Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
– Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Муниципалдық бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджеттен эмиссиланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат –
құрылыс, яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын
үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік
мәселелерін шешу болып табылады.
Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң
күшіне сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе
шаруашылық қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын
корпоративтік бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп
жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар
мынадай болып екіге бөлінеді:
• нарықтық бағалы қағаздар;
• нарықтық емес бағалы қағаздар.
Нарықтық бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін
сатылып немесе сатып отырылды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар – бұл аталған бағалы қағаздар
қолдан–қолға еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түсепейді.
Атқаратын қызметіне және рөліне байланысты бағалы қағаздар мынадай үш
топқа бөлінеді:
• негізгі (акция, облигация);
• көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар;
• туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы да
басқалар)
Акция дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардың қандайда бір акционерлік
қоғамды дамыту үшін қаржы салғандығын куәландыратын және иесіне
акционерлік қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде (табыс
ретінде) алуға құқылы беретін бағалы қағаз болып табылады. Акциялар айналым
мерзімі белгіленбей-ақ шығарыла береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарды
басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
• жәй акциялар;
• артықшылығы бар акциялар.
Жәй акциялар – акционерлік қоғамды басқаруға құқық береді. Бір жәй
акция ұйымның акционерлер жиналысында осы кәсіпорынға қатысты мәселелерді
шешу барысында бір дауысқа ие бола алады. Жәй акциялар үшін дивидент төлеу
акционерлік қоғамның таза пайдасынан (толықтырғанан) кейін және артықшылығы
бар акциялар бойынша дивиденттер төленгеннен кейін жүргізіледі.
Артықшылығы бар акциялар – басқаруға қатысу құқығын бермей, әйтсе
де олар иесіне тұрақты белгіленген мөлшерде дивиденттер алу құқығын береді,
яғни оларға белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар
артықшылығы бар акциялар ұйымның таза табысын акционерлер арасында бөлу
кезінде немесе қоғамның жойылуы кезінде жәй акциялар мен салыстырғанда
артықшылықққа ие болады.
Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелімі
Сипаттамасы
Бағалы қағаздың түрлері
Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жеке меншіктік
шетелдік
Қызмет ету мерзімі бойынша мерзімді – бұл бекітілген қызмет ету
мерзімі бар бағалы қағаздар
мерзімсіз – белгілі мерзімі жоқ
бағалы қағаздар
Қызмет ету формалары бойынша қағаздық (құжаттық)
қағаздық емес (құжаттық емес) – бұл
электронды жазбалар жиынтығы түрінде
шығарылған бағалы қағаздар
Ұлттық қатыстылығы бойынша отандық
шетелдік
Пайдалану типі инвестициялық немесе капиталдық –
бұл капиталға салым объектісі болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар,
облигациялар);
Инвестициялық емес бағалы қағаздар –
бұл тауар немесе басқа нарықтарда
ақшалай есеп айырысуға қызмет
көрсететін бағалы қағаздар
(коносаменттер)
Иемденуіне байланысты ұсынушылық – иемденушілердің аты
тіркелмейтін және олардың айналысы
бір тұлғадан екінші тұлғаға
қарапайым беру арқылы жүзеге
асырылатын бағалы қағаздар
атаулы бғалы қағаздар – иемденушінің
аты болатын және арнайы реестрде
тіркелетін бағалы қағаздар
ордерлік – бұл беру жазбасы жолымен
басқа тұлғаларға берілетін бағалы
қағаздар.
Беру жазбасы – индоссамент
Шығарылу нысанына қарай эмиссиялық – бұл ірі сериялармен
үлкен көлемде шығарылатын және әрбір
серияның ішіндегі бағалы қағаздар
біртекті болатын бағалы қағаздар
эмиссиялық емес – бір данадан немесе
шағын сериялармен шығарылатын бағалы
қағаздар
Меншік нысанына қарай мемлекеттік – мемкелеттік органмен
шығарылатын бағалы қағаздар
мемлекеттік емес – корпорациялар,
банктер мен компаниялар шығаратын
бағалы қағаздар
Айналымдылық сипатына нарықтық немесе еркін айналатын
бағалы қағаздар
нарықтық емес бағалы қағаздар
айналысы шектеулі және уақыт
өтісімен бағалы қағаздарды оның
эмитентінен басқа тұлғаларға сатуға
болмайтын бағалы қағаздар
Тәуекел деңгейі тәуекелсіз – бұл пайдалану тәуекелі
болмайтын бағалы қағаздар. Әлемдік
тәжірибеде оларға қысқа мерзімді
мемлекеттік қарыздық міндеттемелер
(1-3 ай) қарыздық векселдер жатады.
тәуекелді бағалы қағаздар, тәуекел
деңгейіне қарай:
- төменгі тәуекелді (мемлекеттік
б.қ.)
- орта тәуекелді (корпорациялық
облигациялар)
- жоғары тәуекелді (акциялар)
Табыстылығына қарай табысты табыс әкелетін
табыссыз табыс әкелмейді
Қаражат тарту нысанына қарай қарыздық – бұл тіркелген проценттік
ставкасы бар және болашақта белгілі
бір уақытта қарыз сомасын төлеп беру
міндеттемесі болып табылатын бағалы
қағаздар
үлестік – сәйкес активтерге меншік
құқығын беретін бағалы қағаздар
Эмитент міндеттемелері үлестік
борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс территориялары бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Айналыс мерзімі бойынша мерзімсіз
мерзімді
– қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
– орта мерзімді (1 жылдан 10 жылға
дейін)
– ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша негізгі
туынды
Табысты төлеу тәсілдері бойынша ұдайы (жүйелі) төлеммен
бір жолғы төлеммен
тіркелген % мөлшерлемесімен
өзгермелі % мөлшерлемесімен
Валюта бойынша номинал ұлттық валютаның номинал құнымен
шетелдік валютаның номинал құнымен
қос номинал құнмен
номинал құнсыз
Облигация дегеніміз оның иесінің ақша салғандығын куәландыратын және
оған көрсетілген мерзім ішінде осы бағалы қағаздың атауы (номиналды) құнына
белгіленген пайызды (процентті) төлей отырып, өтеу міндеттемесін
мақұлдайтын бағалы қағаз болып табылады. Облигациялар сияқты кісіпорын үшін
инвестицияның маңызды көзі болып табылады.
Облигация мынадай негізгі тұрпаттарға бөлінеді: Айырбасталымды
облигация – иелеріне белгілі бір жағдайлар басталғанда оларды шығарған
кәсіпорынның акцияларына айырбастау құқығын береді.
Табыс облигациясы – фирмада (компанияда) табыс болғанда ғана ол
бойынша пайыз төленеді.
Нөл купонды облигация – еурооблигациялардың бір түрі‚ олар
айырбасталымды акциялар және бағалы қағаздардың басқа да тұрпаттары.
Опционды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының түсінігі ... ... ... ... .7
1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... .13
II. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
2.1. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жай-күйі...23
2.2. Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі
бағалы қағаздар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі
құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы
бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген
ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылык ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен кызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
калыптасты. Бағалы кағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының калыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарыктағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның
мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың
өзектілігін сипаттайды.
Курыстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының теориялық- эдістемелік
және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму
экономикаға әсерін көрсету болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында
зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу.
Курыстық жұмыстың пәні мен объектілері. Жұмыстың пәні ретінде ҚР
бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар нарығы
қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынады.
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы
Бағалы қағаздардың пайда болу тарихы меншік айналымының объекті тарихи
кезеңімен тікелей байланысты болып келеді. Өте ерте кезеңде адамдар бір
тарихи формациядан екінші формацияға өткенде, олар тауар мен ақшалардың
басқаша орналастыру қажеттілігін алды, бірақ бұл басқаша орналастыру тәсілі
тиімсіз болды.
Бұл жолды, ең бірінші, юристтер б.э.д. 4-5 ғасырда тауып, оны былай
көрсеткен:
Аңғарғандар құжаттар, куәланған нақтылы келісімнің өздері айналдыру,
ерекше руға тауар, құндылықтардың ерекше жүйесін, сөз өзіне меншікті
мәнінде тауарлармен емес, ақшалармен емес сәйкес келмеушілердің. Құжаттар
соған дейін келісімдер туралы орындалып жатқанда сазды және балауыздарды
кестелерде, папирусте немесе пергаментте, олар кең таратуын алған жоқ.
Кейін, 6 ғасырда Қытайда қағаз ойланып табылды. 9-10 ғасырда бұл
өндіріс рецептін Батыс Еуропа Елдері қолданады. Нақ осы жерде, натуралды
шаруашылық және феодалдық бытыраңқылықтың ету шартын қолдап және олар
нарықтық шаруашылықтан алыс болғанымен, қағаз арқылы құжаттың белгілі нақты
келісімін мойындау және таратуы жалпыға бірдей алынып, экономикалық
айналымының объекті ретінде танылды. Бағалы қағаздар - акциялар,
облигациялар, вексельдің және мүлік құқықтардың басқа куәліктері,
жекеленгендер өз негізімнен, ұнағандар сондай сапада заң шығарылады.
Мүліктің әрбір түріне өзіндік бағалы қағаздарым талапқа сай бола
алады, меншік арқау болуын өз кезегінде жасай алады, сатылып алынады және
сатылады, кепілге беріледі.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде пайда болған. Ал, қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы зандарының
негізінде 90-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы қағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфра құрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметтің атқарудың және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің – брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 20 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
еркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру
арқылы жүргізілді. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемдс қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктеңдіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі,
олар, өз иесіне мемлекеттің нелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің
бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі -
акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне
жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі
ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің
аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді.
1.2. Бағалы қағаздар және бағалы қағаздар нарығының түсінігі
Бағалы қағаздар - иелеріне мүліктік құқықтар мен белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлық құжаттар.
Бағалы қағаз нарығы туралы қолданыстағы заңға сəйкес бағалы қағаз –
мүліктік құқықты куəландыратын белгілі бір жазбалармен басқа да
белгілеулердің жиынтығы болып табылады.
Бағалы қағаздарға акция, облигация, мемлекеттік қазыналық
міндеттемелер, вексельдер жатады. Бұл қағаздар бұрынырақта қазақша “бағалы
қағаздар” деп аталған. Бірақ “бағалы” деген сөзден гөрі “құнды” деп
аталғанымыз дұрысырақ, неге десек, бүгінгі құнды қағаздар оның иесіне тек
пайда, табыс әкеледі.
“Бағалы” деген сөздің өзі мейлі қай жағынан - тілдік, экономикалық
жағынан алсақ та, мағынасы жағынан біз айтып жүрген акция, облигациялардың
анықтамасын аша түседі.
Құнды қағаздың үш түрлі құндылық қасиеті бар, яғни, оны сатып ала
отырып:
- біріншіден, акция иемденушісі;
- екіншіден, оны шығарушы кәсіпорынның белгілі бір бөлігіне ие боламыз;
- үшіншіден, акцияның екі бағасының - номиналды және рыноктық бағасының
айырымы арқылы пайда көреміз. Бұл соңғы қасиеттерін таратып айтар
болсақ, біз бастапқыда акцияны номиналды бағасымен сатып аламыз да,
оны аукционда нарықтық өсіңкі бағамен сата аламыз, сөйтіп біз де, оны
шығарушы кәсіпорын да пайда көреді.
Бағалы қағаздың екі түрі бар: қарыз түріндегі құнды қағаз және
корпоративтік бағалы қағаз. Егер бағалы қағазды мемлекет шығарған болса,
оны мемлекеттік бағалы қағаз дейді, мемлекеттік бағалы қағаз - қатерсіз
(риск) бағалы қағаз болып табылады.
Біз мемлекеттік бағалы қағаз сатып алсақ пайда табыз, бірақ одан
пайда аз көреміз. Әйтсе де, біздің қаржымызға ешқандай қатер төнбейді, яғни
бастапқы акцияны жоғалтпаймыз, керісінше шамалы пайда үлесін аламыз.
Корпоративтік бағалы қағазда қатер бар, әйтсе де оның пайдасы жоғары. Әр
құбылыстың пайдалы жағы да, зиянды жағы да бар десек, нарықтық экономика
кезінде бағалы қағазды таңдай білу керек. Таңдау - үлкен жұмыс.
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуының бірнеше себептері бар.
Біріншіден, ғылыми-техникалық прогреске көп ақша керек.
Облигация қатаң түрде ерікті негізде таратылады және ішкі
мемлекеттік және жергілікті қарыздар; кәсіпорындардың облигациялары
түрлерінде шығарылады. Атаулы‚ ұсынушыға арналған‚ пайыздық‚ пайызсыз‚
еркін айналымды немесе шектеулі облигация болуы мүмкін.
Олар болашақта нақты тауар өндіру (қызметтер көрсету‚ жұмыстарды
орындау) кепілдігімен пайызсыз мақсатты облигация түрінде де шығарылады.
Мұндай облигация кәсіпорындар мен халықтың арасында таратылады‚ олардың
иесі осы облигация кепілдікпен шығарылған тауарларды сатып алуға‚
қызметтерді пайдалануға басым құқық алады.
Облигациядан табыс қатаң тіркелген пайыз түрінде немесе жыртылмалы
купонға төлем төлеу жолымен де‚ оларды ойнатып‚ ұтыс төлеу жолымен де,
өзгермелі (құбылмалы) мөлшерлеме бойынша пайыз түрінде де алынады.
Кеңес Одағы кезіндегі бағалы қағаздардан қазіргі кездегі бағалы қағаздың
айырмашылығына келетін болсақ, жұртшылықтың қолында “25 сомдық”, “50
сомдық” облигациялар болды. Осы облигацияларды, егер ақша керек болған
жағдайда, жинақ кассасына барып ауыстырып алуға болатын, бірақ ешқандай
пайдасыз. Одақ кезіндегі осы облигациялар кейде ұтыс жариялайтын, ол ұтысқа
жүздің бірі, не мыңның бірі ие болатын. Яғни, бұл облигациялар көпшілікке
ешқандай табыс, пайда әкелмейтін.
Ал, егер біз қазір жақсы дамыған акционерлік қоғамның акциясын алсақ,
біз сол акционерлік қоғаммен бірге пайда көреміз.
Бұған жеке капиталдың шамасы келмейді. Сондықтан бірнеше жеке капитал
бірігіп, акционерлік қоғамдар құрады. Ал, осы акционерлік кәсіпорындар
ғылыми-техникалық прогресті одан әрі дамыта алады.
Екіншіден, әр уақытта үнемдеудің арқасында адамдарда басы артық азын-
аулақ ақша қалады. Сондай жағдайда олар: мына кішкентай ақшамды қалайша
көбейтсем екен деп ойлайды. Олар осы үнемделген ақшасын бағалы қағаз
рыногына салады. Бағалы қағаз сатып ала отырып, оны иеленуші өз жағдайын да
көтереді, өндіріске де көмектесе алатын болады. Біздің халық соны түсінсе,
артық ақшасына басы артық зат ала бергеннен гөрі шамалы мөлшерде болса да,
бағалы қағаз алар еді. Бұл оның өз республикасының экономикасына
көмектескені болып табылады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік бағалы қағазды қарапайым халық ала
алмайды. Оны тек банктер алып жатыр.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында
мүліктік құқты (корпорация акцияларын, вексельдер және т.б.) немесе құжат
иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты куәландыратын
ақша құжаты.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
рөлі мен экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар
инвестицияның жоғары нысаны ретінде басты рөльде ойнайды.
Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге талап етуі
көрсетілетін құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық
сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық
айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.
Өтімділіктің астарында бағалы қағаздардың сатылуы нәтижесінде ақша
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. Ол үшін бағалы қағаз нарықта
айналыста болуы қажет. Бағалы қағаздардың айналымдылық қасиеті сатып ату-
сату негізінде (акция, облигация және т.б.) немесе басқа тауарлар нарығымен
(чектер, вексельдер, жекешелендіру құжаттары) айналымы байланыстырып, төлем
құралы ретінде іске асырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни өзіне тиесілі ұйымдары және
онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы керек. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар болып табылады. Себебі бағалы
қағаздар - бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін, бірақ нақты
капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы
олардың осы сапасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдылық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандылығын жоғары деңгеймен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иемденушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иемденушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады.
Атаулы баға дивиденттерді, пайыздарды есептеу базасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда қолданылады.
Эмиссиялық баға – бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру кезіндегі сатылу
бағасы. Ол табыстық және орналастыру кезіндегі сатылу бағасы. Ол табыстылық
және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтық баға – бағалы
қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне сұраныс пен
ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданатын әр түрлі
құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері
онда көрсетілген мүліктік құқты өткізу үшін ұсыну қажеттілігімен
біріктіріледі. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік
және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
Қазақстан Республикасындаға бағалы қағаздар нарығы туралы Заңында
туынды бағалы қағаздар – басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің құнын айырады
деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әр түрлі базистік активтермен
бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбебеп тауар. Туынды
бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар,
диспозитариилік куәліктер және тағы басқалар жатады. Туынды бағалы қағаздар
қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне тіркелетін меншік құқын
тұрақтандыруға қарағанда, туынды бағалы қағаздарды пайдалана отырып,
болашақ кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға құқықты тіркейді.
Олардан пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі нарықта бір
активті бір уақытта сатып алу-сатудан алады.
Бағалы қағаздардың қайталама нарығы толық қызмет атқаратын болса, онда
бастапқы нарық та тиімді қызмет атқарады. Қайталама нарық механизмі, немесе
бағалы қағаздарды кез келген уақытта сатып өткізу мүмкіншілігі
инвесторлардың оларға деген сенімін арттырады. Ал, бұл қоғам ресурстарын
өндірістің дамуына толықғырақ жұмылдыруда өз себебін тигізеді. Қайта сату
нарығында бағалы қағаздардың биржалық айналымы және биржадан тыс айналымы
бөлініп қалыптасады.
Биржалық айналым ұғымы бағалы қағаздарды биржаның сату-сатып алуын
білдіреді. Бағалы қағаздардың биржадан тыс тікелей келіміс түрінде сату-
сатып алу аудасы бағалы қағаздардың биржадан тыс айналымы деп анықталады.
Биржаға кез-келген компания еркін түрде жіберіле бермейді. Ол үшін
биржада тіркелу қажет болады. Биржада тіркелу үшін фирма оның заңмен
анықталған тәртіптерін орындауы тиіс.
Биржа өзінің беделін сақтау және нығайту мақсатында акцияларын өтімді
етуге, ал өздері белгілі де ірі компаниялармен жұмыс істеуге, әріптес
болуға ұмтылады. Егер фирма биржада тіркелген болса, онда бұл фирманың
акциясы биржалық бағамдама алғанын немесе акциясы тұрақты сұранымға ие
болғанын білдіреді. Фирманың биржада тіркелуі осы фирманың қалыптасқан
нарықта өз орнын алуын білдіреді.
Әрбір биржа бағалы қағаздарды тіркеуге алғанда өзінің талап-тәртібін
белгілейді. Сондықтан, кейбір компаниялардың қағазы бір биржада бір түрлі
тіркеліп бағамдалса, басқа бір биржада өзгеше бағамдалуы мүмкін.
Биржадан тыс айналымға екінші дәрежелі фирмалардың қағаздары түседі.
Кейбір фирмалардың қағаздары биржада да, биржадан тыс айналымда да болады,
Биржадан тыс нарық телефон, телекс, компьютер негізінде мыңдаған
инвестициялық фирмаларды біртұтас жүйесге біріктіреді. Биржалық нарық тек
ірі компанияларға қолайлы болса, биржадан тыс нарыққа кез келген компания
кіре алады. Ол үшін тек делдалдық (брокерлік) фирма табылса болғаны.
1.3. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі
Құнды қағаздардың түрі түсінігінде бағалы қағаздарға тиісті жалпы
бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар жіктелуін және бағалы қағаздар
түрлерінің жіктелуін айыра білу керек.
Бағалы қағаздардың жіктелуі – бұл бағалы қағаздардың өздеріне тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз
кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары
тұрған жіктеудің құрамына кіреді. Мысалы, акция – бағалы қағаздардың бір
түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын
шығару арқылы капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп
аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып
алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып
табылады.
Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш
түрге бөлінеді:
– мемлекеттік;
– муниципалды;
– корпоративтік.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан
Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын
қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы
қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін
шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны
болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы
ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың мынадай түрлері бар:
– Ұлттық жинақ облигациялары;
– Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
– Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Муниципалдық бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджеттен эмиссиланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат –
құрылыс, яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын
үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік
мәселелерін шешу болып табылады.
Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң
күшіне сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе
шаруашылық қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын
корпоративтік бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп
жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар
мынадай болып екіге бөлінеді:
• нарықтық бағалы қағаздар;
• нарықтық емес бағалы қағаздар.
Нарықтық бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін
сатылып немесе сатып отырылды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар – бұл аталған бағалы қағаздар
қолдан–қолға еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түсепейді.
Атқаратын қызметіне және рөліне байланысты бағалы қағаздар мынадай үш
топқа бөлінеді:
• негізгі (акция, облигация);
• көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар;
• туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы да
басқалар)
Акция дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардың қандайда бір акционерлік
қоғамды дамыту үшін қаржы салғандығын куәландыратын және иесіне
акционерлік қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде (табыс
ретінде) алуға құқылы беретін бағалы қағаз болып табылады. Акциялар айналым
мерзімі белгіленбей-ақ шығарыла береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарды
басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
• жәй акциялар;
• артықшылығы бар акциялар.
Жәй акциялар – акционерлік қоғамды басқаруға құқық береді. Бір жәй
акция ұйымның акционерлер жиналысында осы кәсіпорынға қатысты мәселелерді
шешу барысында бір дауысқа ие бола алады. Жәй акциялар үшін дивидент төлеу
акционерлік қоғамның таза пайдасынан (толықтырғанан) кейін және артықшылығы
бар акциялар бойынша дивиденттер төленгеннен кейін жүргізіледі.
Артықшылығы бар акциялар – басқаруға қатысу құқығын бермей, әйтсе
де олар иесіне тұрақты белгіленген мөлшерде дивиденттер алу құқығын береді,
яғни оларға белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар
артықшылығы бар акциялар ұйымның таза табысын акционерлер арасында бөлу
кезінде немесе қоғамның жойылуы кезінде жәй акциялар мен салыстырғанда
артықшылықққа ие болады.
Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелімі
Сипаттамасы
Бағалы қағаздың түрлері
Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жеке меншіктік
шетелдік
Қызмет ету мерзімі бойынша мерзімді – бұл бекітілген қызмет ету
мерзімі бар бағалы қағаздар
мерзімсіз – белгілі мерзімі жоқ
бағалы қағаздар
Қызмет ету формалары бойынша қағаздық (құжаттық)
қағаздық емес (құжаттық емес) – бұл
электронды жазбалар жиынтығы түрінде
шығарылған бағалы қағаздар
Ұлттық қатыстылығы бойынша отандық
шетелдік
Пайдалану типі инвестициялық немесе капиталдық –
бұл капиталға салым объектісі болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар,
облигациялар);
Инвестициялық емес бағалы қағаздар –
бұл тауар немесе басқа нарықтарда
ақшалай есеп айырысуға қызмет
көрсететін бағалы қағаздар
(коносаменттер)
Иемденуіне байланысты ұсынушылық – иемденушілердің аты
тіркелмейтін және олардың айналысы
бір тұлғадан екінші тұлғаға
қарапайым беру арқылы жүзеге
асырылатын бағалы қағаздар
атаулы бғалы қағаздар – иемденушінің
аты болатын және арнайы реестрде
тіркелетін бағалы қағаздар
ордерлік – бұл беру жазбасы жолымен
басқа тұлғаларға берілетін бағалы
қағаздар.
Беру жазбасы – индоссамент
Шығарылу нысанына қарай эмиссиялық – бұл ірі сериялармен
үлкен көлемде шығарылатын және әрбір
серияның ішіндегі бағалы қағаздар
біртекті болатын бағалы қағаздар
эмиссиялық емес – бір данадан немесе
шағын сериялармен шығарылатын бағалы
қағаздар
Меншік нысанына қарай мемлекеттік – мемкелеттік органмен
шығарылатын бағалы қағаздар
мемлекеттік емес – корпорациялар,
банктер мен компаниялар шығаратын
бағалы қағаздар
Айналымдылық сипатына нарықтық немесе еркін айналатын
бағалы қағаздар
нарықтық емес бағалы қағаздар
айналысы шектеулі және уақыт
өтісімен бағалы қағаздарды оның
эмитентінен басқа тұлғаларға сатуға
болмайтын бағалы қағаздар
Тәуекел деңгейі тәуекелсіз – бұл пайдалану тәуекелі
болмайтын бағалы қағаздар. Әлемдік
тәжірибеде оларға қысқа мерзімді
мемлекеттік қарыздық міндеттемелер
(1-3 ай) қарыздық векселдер жатады.
тәуекелді бағалы қағаздар, тәуекел
деңгейіне қарай:
- төменгі тәуекелді (мемлекеттік
б.қ.)
- орта тәуекелді (корпорациялық
облигациялар)
- жоғары тәуекелді (акциялар)
Табыстылығына қарай табысты табыс әкелетін
табыссыз табыс әкелмейді
Қаражат тарту нысанына қарай қарыздық – бұл тіркелген проценттік
ставкасы бар және болашақта белгілі
бір уақытта қарыз сомасын төлеп беру
міндеттемесі болып табылатын бағалы
қағаздар
үлестік – сәйкес активтерге меншік
құқығын беретін бағалы қағаздар
Эмитент міндеттемелері үлестік
борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс территориялары бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Айналыс мерзімі бойынша мерзімсіз
мерзімді
– қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
– орта мерзімді (1 жылдан 10 жылға
дейін)
– ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша негізгі
туынды
Табысты төлеу тәсілдері бойынша ұдайы (жүйелі) төлеммен
бір жолғы төлеммен
тіркелген % мөлшерлемесімен
өзгермелі % мөлшерлемесімен
Валюта бойынша номинал ұлттық валютаның номинал құнымен
шетелдік валютаның номинал құнымен
қос номинал құнмен
номинал құнсыз
Облигация дегеніміз оның иесінің ақша салғандығын куәландыратын және
оған көрсетілген мерзім ішінде осы бағалы қағаздың атауы (номиналды) құнына
белгіленген пайызды (процентті) төлей отырып, өтеу міндеттемесін
мақұлдайтын бағалы қағаз болып табылады. Облигациялар сияқты кісіпорын үшін
инвестицияның маңызды көзі болып табылады.
Облигация мынадай негізгі тұрпаттарға бөлінеді: Айырбасталымды
облигация – иелеріне белгілі бір жағдайлар басталғанда оларды шығарған
кәсіпорынның акцияларына айырбастау құқығын береді.
Табыс облигациясы – фирмада (компанияда) табыс болғанда ғана ол
бойынша пайыз төленеді.
Нөл купонды облигация – еурооблигациялардың бір түрі‚ олар
айырбасталымды акциялар және бағалы қағаздардың басқа да тұрпаттары.
Опционды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz