Ойын технологиясы туралы
Кіріспе 3
І. Негізгі бөлім
1.1 Ойын туралы ұғым 5
1.2 Ойынның түрлері мен рөлі 7
1.3 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері 11
1.4 Ойын технологиясы 13
1.5 Ойын технологиясы арқылы оқушылардың шығармашылығын
қалыптастыру 16
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 26
І. Негізгі бөлім
1.1 Ойын туралы ұғым 5
1.2 Ойынның түрлері мен рөлі 7
1.3 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері 11
1.4 Ойын технологиясы 13
1.5 Ойын технологиясы арқылы оқушылардың шығармашылығын
қалыптастыру 16
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 26
Білім беру–аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны реформалаудың мәселелері де сан қырлы. Қазіргі кездегі республикамызда қолға алынған білім беру жүйесін реформалау ісі осы саланың экономикалық – ұйымдық, құқықтық, құрылымдық жақтарын түбегейлі өзгертуге бағытталған біртұтас кешенді шаралармен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа үрдістің мән-мағынасы, сипаты мен бағыт-бағдарын айқындаушы дәйекті факторлар:
- Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет болып қалыптасуы;
- Экономиканың нарықтық моделін ұсынып, меншіктің түрлі пішімдерін дамыту;
- Ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан-2030” Қазақстан халқына арналған Жолдауында “біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді,олар бейбіт,абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады” деп көрсетілгеніндей,ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш-білім нәрі.
Еліміздің егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде. Саяси, экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту үшін өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі етіп шығару- оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас- ертеңгі халық тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекмелерінің алдынан күрделі міндет тұр. Ол- оқушыны саналы ойлайтын ертеңгі күні қоғамда өз орнын табатын жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде саласының алдына қойылған талаптар- оқушыларға білімді тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтар да көруімізге болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану- бұл проблеманы шешудің бірден- бір жолы.
Ойын- күрделі философиялық, педагогикалық ұғым. Философия адам мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы мен ойын арасындағы қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Мысалы, сонау ерте заманға грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
- Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет болып қалыптасуы;
- Экономиканың нарықтық моделін ұсынып, меншіктің түрлі пішімдерін дамыту;
- Ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан-2030” Қазақстан халқына арналған Жолдауында “біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді,олар бейбіт,абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады” деп көрсетілгеніндей,ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш-білім нәрі.
Еліміздің егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде. Саяси, экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту үшін өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі етіп шығару- оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас- ертеңгі халық тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекмелерінің алдынан күрделі міндет тұр. Ол- оқушыны саналы ойлайтын ертеңгі күні қоғамда өз орнын табатын жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде саласының алдына қойылған талаптар- оқушыларға білімді тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтар да көруімізге болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану- бұл проблеманы шешудің бірден- бір жолы.
Ойын- күрделі философиялық, педагогикалық ұғым. Философия адам мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы мен ойын арасындағы қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Мысалы, сонау ерте заманға грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
1. Адамтаева Г. «Білімді тиянақтау». Бастауыш мектеп 10-2004ж. 23 бет.
2. Асқарова Ж. «Интелектуалды ойын». Бастауыш мектеп 2-2002ж. З6 бет.
3. Ақбаева «Дидактикалық ойындар». Бастауыш мектеп 3-2000ж. 40 бет.
4. Әбішева А. «Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық
ерекшеліктері». Бастауыш мектеп 4-2003ж. 17 бет.
5. Бантова М.А. «Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы». Алматы «Мектеп» 1978ж.
6. Баймуратова Б. «Алты жастағы балаларды оқыту мәселелері».
7. Балқуатова «Ойын мен оқытуды сабақтастыра жүргізу». Бастауыш мектеп 5-2005ж. 7-8бет .
8. Бекжурсінова F. «Ойын - тиімді тәсіл». Бастауыш мектеп 2-2000ж. 25бет.
9. Жапсарбаева «Бастауыш-білімнің іргетасы». Бастауыш мектеп 10-2004ж.23бет.
10. Иманбекова Т. «Балалықтың қанына ойын азық» . Бастауыш мектеп 2-1999ж.14бет.
11. Қазенова Г. «Ойын арқылы оқыту». 4-2001ж. 12бет.
12. Қожағұлова П. «Бала және бос уақыт». 6-2003ж. 55бет.
13. Қоянбаев «Педагогика». Алматы 2000ж.
14. Кішібаева Д. «Ұлттық ойындарды пайдалану». Бастауыш мектеп 2-2004ж.22бет.
15. Крупская Н.К. «Мұғалім туралы. Таңдамалы мақалалар мен
сөздер» 2-басылым,толықтырылған. Москва 1960ж.
16. Макаренко А.С. «Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар» .
17. Мұхамеджан Ү. «Қимыл - қозғалыс ойыны». 2-2002ж.42бет.
18. Мамырбаева «Жаңа технологиялар сабақта». Бастауыш мектеп
7-2004ж. 45бет.
19. Мендалиев «Ұлттық ойындар». Қазақ мектебі 12-2003ж.25-
27бет.
20. Меңдалива Б. «Балалардың қозғалмалы ойындарды қажет
етуі». 12-2004ж. 60 бет.
21. Нұрғаева Г. «Ойын сабақ» Бастауыш мектеп 7-2001ж.35бет.
22. Оразбекова «Дидактикалық ойындардың маңызы» Бастауыш
мектеп 2-2000ж.40бет.
23. Сағымбекова «Ойыннан оқуға». Бастауыш мектеп 3-2002ж.
33 бет.
2. Асқарова Ж. «Интелектуалды ойын». Бастауыш мектеп 2-2002ж. З6 бет.
3. Ақбаева «Дидактикалық ойындар». Бастауыш мектеп 3-2000ж. 40 бет.
4. Әбішева А. «Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық
ерекшеліктері». Бастауыш мектеп 4-2003ж. 17 бет.
5. Бантова М.А. «Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы». Алматы «Мектеп» 1978ж.
6. Баймуратова Б. «Алты жастағы балаларды оқыту мәселелері».
7. Балқуатова «Ойын мен оқытуды сабақтастыра жүргізу». Бастауыш мектеп 5-2005ж. 7-8бет .
8. Бекжурсінова F. «Ойын - тиімді тәсіл». Бастауыш мектеп 2-2000ж. 25бет.
9. Жапсарбаева «Бастауыш-білімнің іргетасы». Бастауыш мектеп 10-2004ж.23бет.
10. Иманбекова Т. «Балалықтың қанына ойын азық» . Бастауыш мектеп 2-1999ж.14бет.
11. Қазенова Г. «Ойын арқылы оқыту». 4-2001ж. 12бет.
12. Қожағұлова П. «Бала және бос уақыт». 6-2003ж. 55бет.
13. Қоянбаев «Педагогика». Алматы 2000ж.
14. Кішібаева Д. «Ұлттық ойындарды пайдалану». Бастауыш мектеп 2-2004ж.22бет.
15. Крупская Н.К. «Мұғалім туралы. Таңдамалы мақалалар мен
сөздер» 2-басылым,толықтырылған. Москва 1960ж.
16. Макаренко А.С. «Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар» .
17. Мұхамеджан Ү. «Қимыл - қозғалыс ойыны». 2-2002ж.42бет.
18. Мамырбаева «Жаңа технологиялар сабақта». Бастауыш мектеп
7-2004ж. 45бет.
19. Мендалиев «Ұлттық ойындар». Қазақ мектебі 12-2003ж.25-
27бет.
20. Меңдалива Б. «Балалардың қозғалмалы ойындарды қажет
етуі». 12-2004ж. 60 бет.
21. Нұрғаева Г. «Ойын сабақ» Бастауыш мектеп 7-2001ж.35бет.
22. Оразбекова «Дидактикалық ойындардың маңызы» Бастауыш
мектеп 2-2000ж.40бет.
23. Сағымбекова «Ойыннан оқуға». Бастауыш мектеп 3-2002ж.
33 бет.
Жоспар
Кіріспе 3
І. Негізгі бөлім
1.1 Ойын туралы ұғым 5
1.2 Ойынның түрлері мен рөлі 7
1.3 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері 11
1.4 Ойын технологиясы 13
1.5 Ойын технологиясы арқылы оқушылардың шығармашылығын 16
қалыптастыру
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Білім беру–аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны
реформалаудың мәселелері де сан қырлы. Қазіргі кездегі республикамызда
қолға алынған білім беру жүйесін реформалау ісі осы саланың экономикалық –
ұйымдық, құқықтық, құрылымдық жақтарын түбегейлі өзгертуге бағытталған
біртұтас кешенді шаралармен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа
үрдістің мән-мағынасы, сипаты мен бағыт-бағдарын айқындаушы дәйекті
факторлар:
- Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет болып
қалыптасуы;
- Экономиканың нарықтық моделін ұсынып, меншіктің түрлі пішімдерін
дамыту;
- Ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан-2030” Қазақстан халқына арналған
Жолдауында “біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі
дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді,олар
бейбіт,абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз
елінің патриоттары болады” деп көрсетілгеніндей,ертеңгі келер күннің
бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын
құдіретті күш-білім нәрі.
Еліміздің егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде.
Саяси, экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да
мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту
үшін өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу
қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып
қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі
етіп шығару- оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас- ертеңгі халық
тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекмелерінің алдынан күрделі
міндет тұр. Ол- оқушыны саналы ойлайтын ертеңгі күні қоғамда өз орнын
табатын жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде саласының алдына қойылған талаптар- оқушыларға білімді
тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтар да көруімізге
болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша
шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады. Осы тұрғыдан
алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану- бұл проблеманы шешудің
бірден- бір жолы.
Ойын- күрделі философиялық, педагогикалық ұғым. Философия адам
мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы мен ойын арасындағы
қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Мысалы, сонау ерте заманға грек
ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын Мәңгілік- шахмат ойнап
отырған бала. Платон ойын теориясын қалыптастырушы ретінде назарға
алынады, оның пікірінше, ойын –әрі жоғары ақыл, рахаттану, қызық және
теңдесі жоқ жоғары құбылыс.
Осының нәтижесінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан
ұғындыруда мынадай теориялар қалыптасқан:
1. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге құштарлық пен еліктеудің маздап жанған
оты. Ойынсыз,музыкасыз,творчествосыз,фан тазиясыз толық мәніндегі ақыл-
ой тәрбиесі болмайды. В.М. Сухомлинский.
2. Ойын- артық күштен арылу жолы (Ф.Шиллер., Г.Спенсер).
3. Ойын балаларды ересек өмірге дайындайды (К.Гросс, К.Блююллер)
4. Ойын- мәңгілікке ұштасатын құбылыс (Платон, Демокрит).
5. Функционалды тенденция теориясы (Д.Н.Узнадзе, т.б.)
Педагог ғалымдар ойынның оқыту процесіне оң әсерін тигізетініне келісе
отырып, мынадай пікір айтады.
А.С. Гуревич, А.В. Килиниюктер ойынды оқытудың активті түрі деп
қарастырса, Н.Н. Скатова, Р.И. Половникова, В.К. Романт оқытудың ойын әдісі
дейді. Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын элементтері деп қарастырамыз. Біз
ойынды әдіс секілді ойын кезінде оқушымен оқытушының арасындағы байланыс
туындап оқыту процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды. Біз ойынды
іштей жөндей отырып оның мынадай элементтерін өзара тығыз байланыста
болатынын атап көрсеткіміз келеді.
I. Негізгі бөлім
1.1 Ойын туралы ұғым
Қазіргі әлеуметтік жағдай жеткіншек ұрпақ тәрбиесіне қатысты
мәселелерді ағарту саласында бірінші орынға шығарады. Әсіресе, баланың
әлеуметтік бейімделуі, ересектермен, өз қатарластарымен қарым - қатынасты
тиімді жасауы педагогикалық-психологиялық теория мен практика үшін аса
мәнді. Балалардың жас ерекшеліктеріне қатысты психологиялық дамуы, осыған
қатысты оқыту-тәрбиелеу жолдары, мінез-құлық, жүріс- тұрыс қалыпты
болмағанда жүргізілетін коррекциялық жұмыстар, зерттеу әдіс-тәсілдерін
негіздеген құнды еңбектер баршылық.
Ойын сонау ата-бабалар заманынан бері мазмұн жағынан толысып дамып,
дәстүрлі жалғасып келеді. Ойын еш уақытта дамудың бір сатысына жеткенде
тоқтап қалмайды, жетіле түседі. Ойын теориясы мен практикасын отандық және
шетелдік педагогтар, психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иоган
Хейзингтің Ойыншы адам, Д.Б. Элькониннің Ойын психологиясы, Әрик
Берннің Адамдар ойнайтын ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын
зерттеуші Ресей ғалымдары: А.В. Вербицкий, Т.В. Кудрявцев, И.П.
Пидкасистый. Қазақстандық ғалымдар: Н.К. Ахметов, Ж.С. Хайдаров т.б.
Сонымен қатар, ойын проблемасымен шұғылданған көрнекті ғалымдар: P.M.
Жуковская, Д.В. Менджерицкая, Т.А. Маркова, Н.Я. Михайленка т.б.
Ойын - баланың жеке басын дамытуда қоғамдық мәні бар іс-әрекеттің
мақсат бағдарлы, қажеттілікті қанағаттандыруға негізделген белсенділік
формасы деп бір жағымен, екіншіден - баланың танымдық, шығармашылық, жеке
бас қасиеттерін, ақыл-ой сапаларын жетілдіретін тәрбие және оқыту құралы
ретінде түсіндіріледі.
Балалық шақ ойыннан бөлінбейді. Мәдениетті балалық шақтың мәні көп
болған сайын, соғұрлым ойын да қоғам үшін маңызды болады. Балалықты танудың
оған әсер етудің және балалық шаққа енудің бірден-бір әдісі ол – ойын.
Балалар ойын үстінде өздерін еркін, жеңіл сезінетіндіктен өздерін көрсете
алады. Балалар үшін өз тәжірибелерімен сезімдерін шығару табиғи динамикалық
және денсаулық жақсартушы іс-әрекет. Ойын әсері психикалық іс-әрекеттің
басқа формаларын дамыту үшін де үлкен маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын
жағдайларында және соның әсерімен ғана дами бастайды. Бала ойынында да
қоғамдық, ұжымдық сипат болады.
Жеке бастың даму және қалыптасу процесін тануды дұрыс шешу психикалық
процестердің заңдылықтарымен оның ерекшеліктерін білумен байланысты. Бұл
салада ғалым педагогтар, психологтар Ж.Аймауытов, Л.С. Выготский,
М.Жұмабаев, Қ.Жарықбаев, С.Макаренко, М.Мұқанов, Ж.Намазбаева, Т. Собиров,
Г.Усманов т.б. арнайы зерттеу еңбектері бар.
Психолог ғалымдар баланың даму процесін қарастыруда бірнеше ғылыми
теориялық принциптерді ұсынады. Солардың бірі Л.С. Выготский төменгі ісласс
оқушыларының даму процесін сензетивтік кезеңге тән екенін және олардың
үлкен сезімталдығы мен әсерленгіштігі анықталған. Мектепке бар ынтасымен
келген 7 жасар бала, тәрбиелік ықпалға оп-оңай беріледі. Оның жақсы оқушы,
жақсы мінез-құлықты бала атанғысы келеді. Балалар бұл жаста барынша
көпшілік мұғалімдермен тез тіл тапқыш, өзінің жаңа ұжымда, балалар арасында
еркін сезінгіш, мұғалімнің талаптарын, мектеп ережелерін орындауға
қызығады.
Выгодский теориясы бойынша баланың әсерленушілігі ішкі және сыртқы әр
түрлі жағдайлардың ықпалының жиынтығы деп есептейді. Осыдан барып оның
психикалық дамуын айқындайтын, басқаша да күштерді күрделендіріп жаңа
түсініктерді құрастыруға жол ашады. Орта мен бала арасындағы қатынас
құбылысын оның күрделілігін түсіндіргенде Л.С. Выготский төменгі класс
оқушыларына әсерленушілік сипат және ықпал жасайтын жағдайларды баланың
қабылдауымен байланыстырады. Бұдан өмірдің ішкі рухани өмірін, әсіресе
адамгершілік ойлауын, сезімін, санасын, іс-әрекетін зерттеуде осы кезеңдегі
сензетивтік ерекшеліктерін ескеру мұғалімнің маңызды міндетінің бірі болып
табылады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты оқулығында бала дамуының
психологиялық заңдылықтарын жан-жақты талдап көрсеткен. Мәселен, жан-
тәрбиесі, ес, қиял, ойлау, тіл т.б. психикалық процестерге талдау жасаған
және бұл психикалық процестерде төменгі класс оқушыларының
ерекшеліктерін көрсеткен.
Әсер күшті болса, есте ұзақ сақталады. Мысалы, қатты дауыл, сұрапыл
боран сықылды күшті көріністер тез ұмытылмайды. Бір сабақтан бала күшті
әсер алуы үшін баланың сол сабаққа құмар болуы шарт. Баланы құмар қылу үшін
мұғалім өзі құмар болуы керек. Мұғалім сабақ бергенде өзі есінен түсіп,
ыңылдап тұрса, шәкіртте құмарлық бола ма? - деген.
М. Жұмабаев айқындаған заңдылықта оқу-тәрбие процесінде мұғалім де, ата-
ана да керек.
Қ. Жарықбаев көптеген еңбектерінде және арнайы ғылыми зерттеулерінде
балаларға тән психикалық (сензетивтік жасына байланысты) ерекшеліктері
тереңдетіліп қарастырылған. Мысалы, мінез, түйсік, қабілет, қабылдау, ес,
ойлау, қиял, эмоция мен сезім, ерік, зейін, әрекет, дағды әдептері т.б.
Төменгі кластағы балалар негізінде ойын жасындағы балалар. Бала
мектепке келген кезде де ойнауын тоқтатпайды. Енді оқу оның негізгі қызметі
болса да, ол әлі де бұрынғысындай ойнағысы келіп тұрады. Осының нәтижесінде
ойын оның өмірінде бірінші орыннан екінші дәрежедегі әрекетке ысырылады.
Бала табиғатынан қимыл-қозғалысқа құмар жан. Ол үнемі секіруді,
қорғауды, жүгіруді қалайды. Осыған орай біздің халықта: Баламен ойнама
шаршайсың, Бала - щапшаң, бала - ұрыншақ , Ойнай білмеген, оймен
білмейді - деп тегін айтылмаған.
Бала ойыны алуан түрлі. Ойын арқылы адамгершілік қасиеттерді бойына
біртіндеп тәрбиелейді және психикалық қабілеттері дамиды. Бала достықта
бірін-бірі түсініп, қимыл-әрекет жасауға, тапқырлыққа, шыдамдылыққа,
ептілікке және қимылдауға, ойлауға, табандылыққа дағдыланады .
М.Жұмабаев халықтық педагогика негізінде ойына мынадай мән
берген: Баланың қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады. Ойын
балаға кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда бала жанындағыны
әсерлене пайдаланады. '
7-10 жас арасы анатомиялық, физиологиялық жағынан қауырт қимыл әрекеті,
қозғалысты, жылдамдықты талап ететін кезең болғандықтан бала организімі
үшін ойын қажет деп есептейміз. Сондықтан бұл жастағы бала қанша ойнаса да
шаршамайды. Психологтардың анықтауы бойынша балалардың ойыны, олардың
өмірге бейімделуі.
Қарапайым мысалдарды шығаруда икемділіктерін байқау.
1. Егер 2-ге 1-ді қоссақ қанша болады?
Тағы сол сияқты.
2. 2-ден 1-ді азайт. Сұрақтар берілді.
Сөйтіп ойын әрекетінде бала саналы мақсат көздей алатын психикалық
процестердің ырықтылығы қалыптасады. Ойын жағдайында балалар жай есте
сақтау жағдайынан гөрі әр нәрсеге жақсы зейін қояды. Көбірек есінде
сақтайды. Бала ойын үстінде саналы мақсатты зейін тоқтату, есте сақтау,
еске түсіру шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі зейін
баладан ойыншық заттарға, айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды
талап етеді. Егер бала алдағы ойын жағдайының талабына зейін қойғысы
келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, оны құрдастары ойыннан шеттетеді.
Құрбыларымен қарым-қатынас жасау қажеттігі баланы мақсатты түрде зейін
қойып, есте сақтауға мәжбүр етеді. Мақсаткерлік, ерік күшін бағындыра білу
- жеке басты дамытуға қажетті қасиет. Ойын мақсатсыз бос ермек емес, көп
уақытқа созылатын, баланы қалжырататын жаттығулар, тіптен секіру, бұғалық
тастау, допты секірту сияқты ойын түрлерін меңгеру өзінің оң нәтижесін
береді. Балалар ойнап жүріп, белгілі ережелерге сүйеніп, әлгіндей заттар
арқылы іс- әрекетті игеру міндетін орындайды.
1.2 Ойынның түрлері мен рөлі
Балалық шақ - бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез.
Сондықтан да бала бойына жас кезінен бастап ізгілік, мейірімділік,
инабаттылық сезімдерін қалыптастыру ата-аналар мен ұстаздардың міндеті.
Балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның рөлі ерекше.
Бірінші сынып шәкірттеріне тиянақты білім беру мұғалімнің творчестволық
ізденісі мен шеберлігін қажет етеді. Мұның өзі көп жағынан олардың әлі ойын
баласы екендігімен байланысты. Сондықтан сабақ оларға тартымды болу үшін
тақырыпқа сәйкес ойындар таңдап алып, сабақ барысында ұтымды пайдалану
керек. Сонда ғана барлық баланы сабаққа ынталы қатыстыруға болады. Жалпы
бастауыш сынып оқушыларының ойнайтын ойын түрлеріне тоқталатын болсақ,
олар:
1. Дидактикалық ойындар.
2. Сөздік — дидактикалық ойындар.
3. Ролъді сюжетті ойындар.
4. Драмалық ойындар.
5. Творчестволық ойындар.
6. Әдеби – музыкалық ойындар.
Осылардың ішінде дидактикалық ойындардың маңызы зор. Әрбір мұғалім
сабақ процесінде қандай дидактикалық ойын қолданылатынын күні бұрын сабақ
мазмұны мақсатына сай лайықтап алғаны жөн. Өйткені мектепке келген балалар
үшін қызықты әрекет бола отырып, оларды тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды
құралы болып табылады. Бірақ ол ұйымдастырылған педагогикалық процеске
еңгізілгенде ғана сондай құралға айналады. Ойынның дамуы мен орнығуы оны
нақ осылай тәрбиелеу құралы ретінде пайдалануға көп байланысты.
Бірінші сынып балаларын оқытып тәрбиелеуде балалар игеруге тиісті
бағдарламалық мазмұнды сұрыптап, жоспарлайды. Оның дидактикалық және ойын
міндеттерін, қимыл мен ережелерін ойланған нәтижесін дәл белгілейді. Ол
ойынның өзіндік ерекшелігі мен өз әрекетін сипатын бұзбастан, оның өзіндік
бүкіл барысын жобалағандай болады .
Ойынды педагогикалық процеске еңгізе отырып, тәрбиеші балаларды
ойнауға, А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда Жақсы ойын жасауға үйретеді.
Мұндай ойынға мынадай сала тән: мазмұнның тәрбиелік-танымдық құндылығы,
бейнеленетін түсініктердің толықтығы мен дұрыстығы, ойы, іс-әрекеттерінің
орындылығы, белсенділігі, ұйымшылдығы және творчестволық сипаты, жеке
балалардың және барлық ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып, ойында
ережелерге бағыну және соларды басшылыққа ала білуі ойыншықтар мен ойын
материалдарын мақсаткерлікпен пайдалану, балалардың қарым-қатынастардың игі
тілектестігі және көңіл-күйлерінің шаттығы.
Ойынды басқара жүріп, оқытушы баланың жеке басының ерекшелігіне, оның
сапасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал жасайды. Ойынды ақыл-
ой адамгершілік, эстетикалық және дене тәрбиесінің мақсаттары үшін
пайдаланылады. Ойын процесінде балалардың білімі мен ұғымы айқындалып,
тереңдей түседі. Ойында қайсы бір рольді орындау үшін бала өзінің түсінігін
ойын әрекетіне көшіруге тиіс. Кейде адамдардың еңбегі туралы нақты іс-
әрекеттер, өзара қарым-қатынастар туралы білімдер мен түсініктер жетімсіз
болып шығады да, соларды толықтыру қажеттігі балалардың сұрақтарынан
көрінеді. Ұстаз сол сұрақтарға жауап қайтарады да, олардың ойын кезіндегі
әңгімелеріне құлақ түреді, ойнаушылардың өзара түсінуіне, келісуіне
көмектеседі.
Демек, ойын балалардың соған дейінгі білімдері мен түсініктерін баянды
етіп қана қоймайды, сонымен бірге белсенді таным іс-әрекетінің өзінше бір
формасы болып табылады, соның барысында олар оқытушының басшылығымен жаңа
білім меңгереді.
Ойын процесінде балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара
қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға
ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұның баянды етеді және қарым-
қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан әрі дамуын күрделене түсуін
анықтайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға
белсендірек қатысуына көмектеседі.
Ойын бала үшін - нағыз өмір. Егер ұстаз ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол
балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады.
Балаларды оқытып, тәрбиелеуде әр тарапты ойын элементтерін қолдану
тиімді әдістердің бірі болып саналады. Бұған оқыту кезеңінде ерекше мән
берілуге тиіс. Ойын баласы деп есептелетін бұл жастағы шәкірттердің оқу-
білімге қызығуын өзіндік еңбектің қарапайым түрін үйренуі айналадағы
қоғамдық өмірді танып, білуі ойын арқылы іске асады.
Ол өмірден алған әсерін ойында бұлжытпай бейнелейді. Баланың ойы
көрнекілікке, образдылыққа негізделетіндіктен, сабақ мазмұнына орай ойын
әдісін орнымен колданудың маңызы зор.
Ойын оқушының ой-өрісін, қиял сезімін дамытып, сөйлеу тілінің жетілуін,
еркін пікір алысу, диалог, монолог, түрінде өзара сөйлесу машықтарын
қалыптастырады. Дұрыс ұйымдастырылған ойын негізінде баланың қоғамдық,
әлеуметтік сезімі оянады. Ұжымдық еңбек ету процесіне үйреніп, бірлесе
қызмет атқару нәтижесінде олардың жолдастық, достық, ынтымақтары нығаяды.
Оқытуда қолданылатын ойын әдістері - ойынның нақ өзі емес, ойын
түріндегі әдісі. Ол логикалық, дербес орындалатын жаттығу жұмыстарына
балалардың зейінін аударып қызықтыру, сабаққа белсенділігін арттыру, алған
білімін тиянақтау, кеңейту, кейде сабақты түсіндіру мақсатында қолданылады.
Ойын әдістерін қолдана өткізілген сабақтар, жаттығу жұмыстары баланың сөзге
белсенділігін арттырып, олардың ойлау, қабылдау әрекеттерін кеңейту, білім
сапасын тереңдете тиянақтай түсуге жәрдемдеседі. Ойынның танымдық сипаты
жөнінде М.Горький Бала ойынды сүйеді. Ойнағанда не болса, соның бәрімен де
ойнайды, ол өзінің айналасындағы дүниені ойын және ойынның үстінде тез
таниды. Бала сөзбен де ойнайды, осы сөзбен ойнағанда өз ана тілінің нәзік
жерлерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғады , дегені мәлім.
Ана тілі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту ісінде сабақта,
сабақтан тыс уақытта қолданылатын дидактикалық, сөздік, творчестволық,
сюжеттік, рольді ойындардың маңызын ерекше атап көрсетуге болады .
Оқушының математикалық тілде дұрыс сөйлеп үйренуге бағыт беретін
ойындардың бір түрі - сөздік ойындар. Сөздік ойындар әр сабақта жүйелі
жүргізілуі тиіс. Сол арқылы балалар тапқырлыққа, шапшаңдылыққа, ауызша және
жазбаша есептеуге дағдыланады. Математика сабағында есептеуге үйрету,
математикалық диктантпен жұмыс, сұрақ-жауап әдістерін қолдану қажет.
Өтілетін тақырып бойынша әр түрлі ойын түрлерін жүргізуден басқа анаграмма,
ребустар, сөзжұмбақтар, өлең есептер қолдану, түрлі дидактикалық
материалдарды пайдалану оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырады. Сол
сияқты қимылды ойындардың да тиімділігі бар. Қимылды ойындар да бала
ағзасын жетілдіріп, ақыл-ойының дамуына үлкен әсер етеді. Көңіл-күйі артып,
жүйелері жақсарады .
Басты мәселе, мұғалім сабақта ойын элементтерін жүргізбес бұрын, оның
міндеті мен мақсатын, жүргізу тәртібін балаларға айтып, дайындауы тиіс.
Ойынға қажетті құралдарды, күні бұрын дайындау қажет. Сондықтан да бірінші
сыныпта оқитын сабақ көбінесе ойын ретінде өтіледі. Ойын да, оқу мен еңбек
сияқты, баланың іс-әрекетінің бір түрі. Ойынның барысында баланың жеке
қасиеттері қалыптасады. Бұл жастағы балалар айналадан көрген түйгенін
бағдарлап- байқағанын, естігенін-білгенін ойынмен бейнелейтінін байқау қиын
емес. Ойын арқылы қоршаған дүниені бейнелей отырып, олардың өмірге
көзқарасы қалыптасады, творчестволық іс-әрекеті дамиды, өзіне ойын кезінде
сенімі артып, күш-жігерін білдіруге жол табады. Үлкендердің іс-әрекетіне
еркін араласып, қарым-қатынасқа түседі.
Бұл жөнінде көрнекті психолог, профессор А.В. Запорожец: Біз
дидактикалық ойын жекелеген білімдермен бейімділіктерді игерудің формасы
болып қана қоймай, сонымен бірге баланың жалпы дамуына көмектесетін, оның
қабілетін қалыптастыруға қызмет ететін болуына жетуіміз қажет - десе,
Н.К.Крупская балалар үшін ойын - оқу , олар үшін ойын - еңбек , олар үшін
ойын - тәрбиенің елеулі формасы - дейді, ата-аналарына арналған
лекцияларында А.С.Макаренко ойын мен бала еңбегінің арасында заңды байланыс
болатынын, ал айналадағы дүниеден алған әсерін ойында бейнелеу арқылы нақты
еңбек әрекетіне үйренетінін айтады. Сондықтан А.С.Макаренко: Бала ойында
қандай болса, ол өскен кезде де, жұмыста көп жағынан сондай болады - деп
тұжырымдайды.
Дидактикалық ойындардың түрлерінде шек жоқ. Қазіргі кездегі сабақ
материалдарының мазмұнына сәйкес мұғалім белгілі бір ойын бойынша әрқилы
ойын ойлап табуына болады.
Тікелей дидактикалық міндетті шеше алмайтынын, бірақ балалардың бойында
ықылас, есте сақтау, байқағыштық, назар аударғыштық сияқты басқа да белгілі
бір психикалық процесті дамытуға бағытталған ойынның түрлерін
педагог ұмыт қалдырмауға тиіс. Балалар үшін творчестволық және қимылды
ойындармен қатар дидактикалық ойындардың әсері мол. Дидактикалық
математикалық ойындарды қолдану сабақтың әсерлілігін арттырып, оқушылардың
осы пәнге деген ынтасын дамытады. Бұл ойындар жаңа сабақ процесінде өткенді
қайталау, білімді тиянақтау кезінде қажетті сабақ мазмұнына орай
пайдаланылады.
Бірінші сыныпқа арналған дидактикалық ойындар мен ойыншықтар
тапшылығынын орнын қалай толтыруға болады? Шамасы, бізге бірінші кезекте
балабақшалардың тәжірибесін пайдалану керек болар. Бала-бақшаларда мектепке
дейінгі тәрбие жағдайларына арналып көп мөлшерде алуан түрлі дидактикалық
ойындар мен ойыншықтар жасап, оларды балалармен жүргізген жұмыстарында
ойдағыдай қолдануда. Ондай практика, әрине мақтауға тұрады және жинақтауды
талап етеді. Алайда мүның бәрі кіші жастағы мектеп оқушыларына арналған
дидактикалық ойындардың жүйесін жай алмайды .
Дидактикалық ойындар мен ойыншықтар ғылыми психологиялық- педагогикалық
негізде талдау жасалуы тиіс, олар біртұтас педагогикалық концепцияның бір
бөлігін құрайтын болуға тиіс.
Дидактикалық ойын оқыту процесінде қандай орын алуға тиіс? Дидактикалық
ойындар мен ойыншықтар қандай оқу міндеттерін шешуге байланысты пайдалануға
тиіс? Қазіргі оқыту процесіне қандай дидактикалық ойыншықтар керек? Оларды
қандай психологиялық-педагогикалық концепцияға сүйеніп жасаған жөн. Оқыту
процесінде ойын балалар үшін өзінің тамаша тартымдылығынан айрылып қалмау
үшін, ойыншық әдеттегі әдістемелік құрал- сайманға айналып кетпеу үшін,
мұғалім дидактикалық ойындар мен ойыншықтарды пайдаланып, материалды
балаларға қалай жеткізуі керек? Осы және басқа толып жатқан мәселелер
бастауыш сыныптардағы дидактикалық ойындардың аса маңызды мәнін құрайды.
Өндірістің мүмкіндіктері мен мүдделерін ғана емес, сонымен бірге бірінші
кезекте балаларды дамытудың, олардың жеке басын қалыптастырудың мүдделері
ескерілген, ғылыми жағынан негізделген дидактикалық ойыншықтардың
жиынтықтарын шығаруды жолға қою керек.
Сонымен бірге оқу - тәрбие процесінде ойынды дұрыс кірістіріп, оның
барлық тиімді мүмкіндіктерін балалардың жас ерекшеліктеріне , сабақ
мазмұнына жақсы үйлестіре қолдану мұғалім ізденісі мен шеберлігіне
байланысты. Мұғалім ойынды пайдалану әдістемесінде ойын түрлерін таңдап-
талдауға да қойылатын талаптарды жете білуге тиіс.
1.3 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
Еліміз егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде.
Саяси, экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да
мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту
үшін өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу
қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып
қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі
етіп шығару - оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас ертеңгі халық
тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекемелерінің алдында күрделі
міндет тұр. Ол - оқушыны саналы ойлайтын ертеңгі күні қоғамда өз орнын
табатын жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде математиканы оқыту әдістемесі ғылымында ізденістер,
жаңалықтар болып жатыр. Түрлі әдістемелік жүйе, әдістер мен тәсілдер
мектепте математика пәнін оқыту үрдісіне енуде. Мысалы: Ж.Қараевтың
Деңгейлеп оқыту технологиясы, В.В Давыдовтың Дамыта оқыту
технологияларының элементтері , Блум таксономиясы т.б
Қазіргі білім саласының алдына қойылған талаптар - оқушыларға білімді
тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтардан да көруімізге
болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша
шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады? Осы тұрғыдан
алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану - бұл проблеманы шешудің
бірден-бір жолы. Сыныптардағы математика сабақтарын ойын әдісімен оқыту
жұмыстары мынадай бірнеше маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, оқушылар
ойын кезінде бір-бірімен тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен
қарым-қатынастары артып, ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл оқушылардың
логикалық ойлары дамитыны сөзсіз; екіншіден оқулықта берілген материалдарды
қызығып, ынта-жігермен оқиды, бұл оқушылардың білімді сапалы меңгеруін
қамтамасыз етеді, үшіншіден, оқушылардың арасында жарыс пайда болады,
оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, оқушылар
шығармашыл ойлауға дағдыланады. Ойын түрінде оқыту барысында
әртүрлі түрткінің тәсілдерін қолданады.
1. Қарым-қатынас түрткісі.
2. Моральдік түрткілер.
3. Танымдық түрткілер.
1. Қарым-қатынас түрткісі. Оқушылар ойынға қатыса отырып, бір мақсатты
шешу арқылы қарым-қатынас жасауды, жолдастарының пікірімен санасуды
үйренеді. Ұжымдық тапсырмаларды шешу барысында оқушылардың әртүрлі
мүмкіндіктері пайдаланылады. Тәжірибелік іс-әрекет кезінде тез ойлай
білетін, жылдам, әрі мұқият жұмыс істейтін байқампаз, сын тұрғысынан қарай
білетін балалармен бір топта болудың тиімді екенін байқайды. Ойын кезіндегі
біріккен эмоционалды қобалжулар өзара қарым-қатынастың нығаюына ықпалын
тигізеді.
2. Моральдік түрткілер. Ойын кезінде әр оқушы өзінің білімін, дағдысын,
мінез-құлқын, ерік-жігерін, адамдарға және іс әрекетке деген қарым-
қатынасын көрсетеді.
3. Танымдық түрткілер. Әрбір ойынның аяқталуы оқушылардың мақсатқа,
жеңіске жету жолында басқалардан білімінің, дағдыларының, спорттық
қабілетінің жоғары болуына итермелейді. Топтық ойында әрбір оқушы бас
кезінде тең жағдайда болады. Бірақ ойынның қорытындысы әр оқушының
дайындығына, қабілетіне, мінез-құлқына, біліміне, шыдамдылығына тәуелді.
Кейбір ойындарда оқушылар әлеуметтік бет перде киіп, өздерін тарихтың
белгілі бір тұлғасы ретінде сезінеді. Ойында табысқа жету танымдық
қызығушылықтың дамуы үшін жағымды эмоция тудырса, ал жеңілген жағдайда
танымдық іс-әрекетін жоғарылату қажеттігін тудырады. Ойын балалар үшін
бәсекелестігімен тартымды. Ойыннан алынған рахаттану сезімі сабақтарда
жағымды жағдай тудырып, пәнді оқуға қызығушылықтарын арттырады. Ойындағы
алынбаған жауап балалардың ойлау әрекетін белсендендіріп, жауабын табуға
тырыстырады. Ойын барысында ортақ мақсатқа жету үрдісіндегі ойлау іс-
әрекеті белсендіріледі. Ойлау танымдық мақсаттарды шешуге бағытталады.
Баланың өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін белсендендіру үшін көптеген ойындар
арқылы басқару қажеттілігі туындайды.
Ойынды таңдау баланың белгілі бір тєрбиелік мақсаттарын жүзеге асыру
қажеттілігінен туындайды. Ойын ұжымдық болған жағдайда ойнаушылар құрамын,
олардың интелектуалдық дамуын, дене бітімінің дамуын, жас ерекшелігін,
қызығушылықтарын, қарым-қатынас жасау деңгейін білу қажет. Ойынды таңдау
оның өту кезеңіне, табиғи климаттық жағдайға, уақыт ұзақтығына, жыл
мезгіліне, ойынға қажетті заттардың болуына байланысты. Ойын барысында ойын
түрткісі өзгере береді. Балалар ойын кезінде рахат алу үшін әрекет жасайды.
Кей жағдайда бала бір нәрсені заттай алу үшін, кейде шығармашылық жағдайда,
бәсекелестік жағдайда өтеді. Бала ойын барысында өзара байланыстағы бірнеше
деңгейдегі мақсатты жүзеге асырады.
Бірінші деңгейдегі мақсат – ойын үрдісінен рахаттану. Егер ойын балаға
қуаныш әкелетін болса, онда бала кез-келген белсенділікке дайын болады.
Екінші деңгейдің мақсаты – функционалдық. Ол ойын ережесінің сақталуы,
көріністер ойнау, рөлдерді орындаумен байланысты.
Үшінші деңгей ойынның шығармашылық мақсатын айқындайды. Шешу, табу,
қорытындыға жете білу жолындағы іс-әрекетті көрсетеді.
Ойын - күрделі математикалық, психологиялық, педагогикалық ұғым.
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
К.Г.Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы
эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырды. Психологтар ойынның мынадай
тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік - мотив –мақсат- ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады:
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Педагог ғылымдар ойынның оқыту процесінде оң әсерін тигізетініне келісе
отырып, мынандай пікір айтады.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды "как мощное средство
стимулирования познавательного интереса учащихся" - деп көрсетсе,
педагогтардың арасында ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай
түріне жатқызу жөнінде бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюктер ойынды
оқытудың активті түрі деп қарастырса, Н.Н.Скатова, Р.И.Половникова,
В.К.Роман оқытудың ойын әдісі дейді. Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын
элементтері деп қарастырады. Біз ойынды әдіс деп қарастырамыз. Себебі әдіс
секілді ойын кезінде оқушымен оқытушының арасындағы байланыс туындап оқыту
процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды. Біз ойынды іштей жөндей
отырып оның мынадай элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап
көрсеткіміз келеді.
Ойын элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысында
алдымен оқытудың мақсаты тұрады.
Ойын - өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге
бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі
ойын құрылымының кезеңдері:
1) мақсат қою;
2) жоспарлау;
3) мақсатты жүзеге асыру;
4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды
жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір
жағдайдағы іс-әрекет түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді:
1) еркін дамыйтын әрекет;
2) шығармашылық әрекет;
3) тікелей немесе жанама ережелер.
1.4 Ойын технологиясы
Ойын – қоғам тәжірибесін қайта құруға және қабылдауға бағытталған, бір
шартты жағдайдағы қызметтің түрі. Сол бойынша өзін-өзі басқарады, тәрбиелеу
жетіліп қалыптасады.
Ойын түрінде оқытудың мақсаты:
Жеке – қызмет түрінде білімді, біліктілікті, дағдыны меңгеруді
қамтамасыз етеді.
Мағынасы: Оқу материалын ізденуге, өндеуге меңгеруге бағытталған
танымдық жеке қызметтер.
Іске асыру құралы: Оқушыларды шығармашылық қызметіне ойын әдістері
арқылы қызықтыру.
Мектепке дейінгі және мектептен тыс оқу мекемелерінде ойын - оқыту
әдісі ретінде халық педагогикасында кеңінен қолданады.
Қазіргі мектептерде ойын - қызмет ретінде төмендегі жағдайларда
қолданылады.
- Жеке технология ретінде;
- Оқу пәнінің бөлімін, тақырыбын ұғып меңгеру үшін;
- Кең көлемді технология бөлігі ретінде;
- Сабақ ретінде, не болмаса оның кезеңдері (кіріспе, түсіндіру,
бекіту, жаттығу орындау, бақылау);
- Сыныптан тыс жұмыстар технологиясы.
Ойын түрлері оқу кезінде сабақтарда ойын тәсілдері мен жағдайлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І. Негізгі бөлім
1.1 Ойын туралы ұғым 5
1.2 Ойынның түрлері мен рөлі 7
1.3 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері 11
1.4 Ойын технологиясы 13
1.5 Ойын технологиясы арқылы оқушылардың шығармашылығын 16
қалыптастыру
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Білім беру–аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны
реформалаудың мәселелері де сан қырлы. Қазіргі кездегі республикамызда
қолға алынған білім беру жүйесін реформалау ісі осы саланың экономикалық –
ұйымдық, құқықтық, құрылымдық жақтарын түбегейлі өзгертуге бағытталған
біртұтас кешенді шаралармен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа
үрдістің мән-мағынасы, сипаты мен бағыт-бағдарын айқындаушы дәйекті
факторлар:
- Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет болып
қалыптасуы;
- Экономиканың нарықтық моделін ұсынып, меншіктің түрлі пішімдерін
дамыту;
- Ұлттық білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан-2030” Қазақстан халқына арналған
Жолдауында “біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі
дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді,олар
бейбіт,абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз
елінің патриоттары болады” деп көрсетілгеніндей,ертеңгі келер күннің
бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын
құдіретті күш-білім нәрі.
Еліміздің егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде.
Саяси, экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да
мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту
үшін өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу
қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып
қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі
етіп шығару- оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас- ертеңгі халық
тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекмелерінің алдынан күрделі
міндет тұр. Ол- оқушыны саналы ойлайтын ертеңгі күні қоғамда өз орнын
табатын жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде саласының алдына қойылған талаптар- оқушыларға білімді
тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтар да көруімізге
болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша
шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады. Осы тұрғыдан
алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану- бұл проблеманы шешудің
бірден- бір жолы.
Ойын- күрделі философиялық, педагогикалық ұғым. Философия адам
мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы мен ойын арасындағы
қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Мысалы, сонау ерте заманға грек
ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын Мәңгілік- шахмат ойнап
отырған бала. Платон ойын теориясын қалыптастырушы ретінде назарға
алынады, оның пікірінше, ойын –әрі жоғары ақыл, рахаттану, қызық және
теңдесі жоқ жоғары құбылыс.
Осының нәтижесінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан
ұғындыруда мынадай теориялар қалыптасқан:
1. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге құштарлық пен еліктеудің маздап жанған
оты. Ойынсыз,музыкасыз,творчествосыз,фан тазиясыз толық мәніндегі ақыл-
ой тәрбиесі болмайды. В.М. Сухомлинский.
2. Ойын- артық күштен арылу жолы (Ф.Шиллер., Г.Спенсер).
3. Ойын балаларды ересек өмірге дайындайды (К.Гросс, К.Блююллер)
4. Ойын- мәңгілікке ұштасатын құбылыс (Платон, Демокрит).
5. Функционалды тенденция теориясы (Д.Н.Узнадзе, т.б.)
Педагог ғалымдар ойынның оқыту процесіне оң әсерін тигізетініне келісе
отырып, мынадай пікір айтады.
А.С. Гуревич, А.В. Килиниюктер ойынды оқытудың активті түрі деп
қарастырса, Н.Н. Скатова, Р.И. Половникова, В.К. Романт оқытудың ойын әдісі
дейді. Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын элементтері деп қарастырамыз. Біз
ойынды әдіс секілді ойын кезінде оқушымен оқытушының арасындағы байланыс
туындап оқыту процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды. Біз ойынды
іштей жөндей отырып оның мынадай элементтерін өзара тығыз байланыста
болатынын атап көрсеткіміз келеді.
I. Негізгі бөлім
1.1 Ойын туралы ұғым
Қазіргі әлеуметтік жағдай жеткіншек ұрпақ тәрбиесіне қатысты
мәселелерді ағарту саласында бірінші орынға шығарады. Әсіресе, баланың
әлеуметтік бейімделуі, ересектермен, өз қатарластарымен қарым - қатынасты
тиімді жасауы педагогикалық-психологиялық теория мен практика үшін аса
мәнді. Балалардың жас ерекшеліктеріне қатысты психологиялық дамуы, осыған
қатысты оқыту-тәрбиелеу жолдары, мінез-құлық, жүріс- тұрыс қалыпты
болмағанда жүргізілетін коррекциялық жұмыстар, зерттеу әдіс-тәсілдерін
негіздеген құнды еңбектер баршылық.
Ойын сонау ата-бабалар заманынан бері мазмұн жағынан толысып дамып,
дәстүрлі жалғасып келеді. Ойын еш уақытта дамудың бір сатысына жеткенде
тоқтап қалмайды, жетіле түседі. Ойын теориясы мен практикасын отандық және
шетелдік педагогтар, психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иоган
Хейзингтің Ойыншы адам, Д.Б. Элькониннің Ойын психологиясы, Әрик
Берннің Адамдар ойнайтын ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын
зерттеуші Ресей ғалымдары: А.В. Вербицкий, Т.В. Кудрявцев, И.П.
Пидкасистый. Қазақстандық ғалымдар: Н.К. Ахметов, Ж.С. Хайдаров т.б.
Сонымен қатар, ойын проблемасымен шұғылданған көрнекті ғалымдар: P.M.
Жуковская, Д.В. Менджерицкая, Т.А. Маркова, Н.Я. Михайленка т.б.
Ойын - баланың жеке басын дамытуда қоғамдық мәні бар іс-әрекеттің
мақсат бағдарлы, қажеттілікті қанағаттандыруға негізделген белсенділік
формасы деп бір жағымен, екіншіден - баланың танымдық, шығармашылық, жеке
бас қасиеттерін, ақыл-ой сапаларын жетілдіретін тәрбие және оқыту құралы
ретінде түсіндіріледі.
Балалық шақ ойыннан бөлінбейді. Мәдениетті балалық шақтың мәні көп
болған сайын, соғұрлым ойын да қоғам үшін маңызды болады. Балалықты танудың
оған әсер етудің және балалық шаққа енудің бірден-бір әдісі ол – ойын.
Балалар ойын үстінде өздерін еркін, жеңіл сезінетіндіктен өздерін көрсете
алады. Балалар үшін өз тәжірибелерімен сезімдерін шығару табиғи динамикалық
және денсаулық жақсартушы іс-әрекет. Ойын әсері психикалық іс-әрекеттің
басқа формаларын дамыту үшін де үлкен маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын
жағдайларында және соның әсерімен ғана дами бастайды. Бала ойынында да
қоғамдық, ұжымдық сипат болады.
Жеке бастың даму және қалыптасу процесін тануды дұрыс шешу психикалық
процестердің заңдылықтарымен оның ерекшеліктерін білумен байланысты. Бұл
салада ғалым педагогтар, психологтар Ж.Аймауытов, Л.С. Выготский,
М.Жұмабаев, Қ.Жарықбаев, С.Макаренко, М.Мұқанов, Ж.Намазбаева, Т. Собиров,
Г.Усманов т.б. арнайы зерттеу еңбектері бар.
Психолог ғалымдар баланың даму процесін қарастыруда бірнеше ғылыми
теориялық принциптерді ұсынады. Солардың бірі Л.С. Выготский төменгі ісласс
оқушыларының даму процесін сензетивтік кезеңге тән екенін және олардың
үлкен сезімталдығы мен әсерленгіштігі анықталған. Мектепке бар ынтасымен
келген 7 жасар бала, тәрбиелік ықпалға оп-оңай беріледі. Оның жақсы оқушы,
жақсы мінез-құлықты бала атанғысы келеді. Балалар бұл жаста барынша
көпшілік мұғалімдермен тез тіл тапқыш, өзінің жаңа ұжымда, балалар арасында
еркін сезінгіш, мұғалімнің талаптарын, мектеп ережелерін орындауға
қызығады.
Выгодский теориясы бойынша баланың әсерленушілігі ішкі және сыртқы әр
түрлі жағдайлардың ықпалының жиынтығы деп есептейді. Осыдан барып оның
психикалық дамуын айқындайтын, басқаша да күштерді күрделендіріп жаңа
түсініктерді құрастыруға жол ашады. Орта мен бала арасындағы қатынас
құбылысын оның күрделілігін түсіндіргенде Л.С. Выготский төменгі класс
оқушыларына әсерленушілік сипат және ықпал жасайтын жағдайларды баланың
қабылдауымен байланыстырады. Бұдан өмірдің ішкі рухани өмірін, әсіресе
адамгершілік ойлауын, сезімін, санасын, іс-әрекетін зерттеуде осы кезеңдегі
сензетивтік ерекшеліктерін ескеру мұғалімнің маңызды міндетінің бірі болып
табылады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты оқулығында бала дамуының
психологиялық заңдылықтарын жан-жақты талдап көрсеткен. Мәселен, жан-
тәрбиесі, ес, қиял, ойлау, тіл т.б. психикалық процестерге талдау жасаған
және бұл психикалық процестерде төменгі класс оқушыларының
ерекшеліктерін көрсеткен.
Әсер күшті болса, есте ұзақ сақталады. Мысалы, қатты дауыл, сұрапыл
боран сықылды күшті көріністер тез ұмытылмайды. Бір сабақтан бала күшті
әсер алуы үшін баланың сол сабаққа құмар болуы шарт. Баланы құмар қылу үшін
мұғалім өзі құмар болуы керек. Мұғалім сабақ бергенде өзі есінен түсіп,
ыңылдап тұрса, шәкіртте құмарлық бола ма? - деген.
М. Жұмабаев айқындаған заңдылықта оқу-тәрбие процесінде мұғалім де, ата-
ана да керек.
Қ. Жарықбаев көптеген еңбектерінде және арнайы ғылыми зерттеулерінде
балаларға тән психикалық (сензетивтік жасына байланысты) ерекшеліктері
тереңдетіліп қарастырылған. Мысалы, мінез, түйсік, қабілет, қабылдау, ес,
ойлау, қиял, эмоция мен сезім, ерік, зейін, әрекет, дағды әдептері т.б.
Төменгі кластағы балалар негізінде ойын жасындағы балалар. Бала
мектепке келген кезде де ойнауын тоқтатпайды. Енді оқу оның негізгі қызметі
болса да, ол әлі де бұрынғысындай ойнағысы келіп тұрады. Осының нәтижесінде
ойын оның өмірінде бірінші орыннан екінші дәрежедегі әрекетке ысырылады.
Бала табиғатынан қимыл-қозғалысқа құмар жан. Ол үнемі секіруді,
қорғауды, жүгіруді қалайды. Осыған орай біздің халықта: Баламен ойнама
шаршайсың, Бала - щапшаң, бала - ұрыншақ , Ойнай білмеген, оймен
білмейді - деп тегін айтылмаған.
Бала ойыны алуан түрлі. Ойын арқылы адамгершілік қасиеттерді бойына
біртіндеп тәрбиелейді және психикалық қабілеттері дамиды. Бала достықта
бірін-бірі түсініп, қимыл-әрекет жасауға, тапқырлыққа, шыдамдылыққа,
ептілікке және қимылдауға, ойлауға, табандылыққа дағдыланады .
М.Жұмабаев халықтық педагогика негізінде ойына мынадай мән
берген: Баланың қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады. Ойын
балаға кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда бала жанындағыны
әсерлене пайдаланады. '
7-10 жас арасы анатомиялық, физиологиялық жағынан қауырт қимыл әрекеті,
қозғалысты, жылдамдықты талап ететін кезең болғандықтан бала организімі
үшін ойын қажет деп есептейміз. Сондықтан бұл жастағы бала қанша ойнаса да
шаршамайды. Психологтардың анықтауы бойынша балалардың ойыны, олардың
өмірге бейімделуі.
Қарапайым мысалдарды шығаруда икемділіктерін байқау.
1. Егер 2-ге 1-ді қоссақ қанша болады?
Тағы сол сияқты.
2. 2-ден 1-ді азайт. Сұрақтар берілді.
Сөйтіп ойын әрекетінде бала саналы мақсат көздей алатын психикалық
процестердің ырықтылығы қалыптасады. Ойын жағдайында балалар жай есте
сақтау жағдайынан гөрі әр нәрсеге жақсы зейін қояды. Көбірек есінде
сақтайды. Бала ойын үстінде саналы мақсатты зейін тоқтату, есте сақтау,
еске түсіру шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі зейін
баладан ойыншық заттарға, айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды
талап етеді. Егер бала алдағы ойын жағдайының талабына зейін қойғысы
келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, оны құрдастары ойыннан шеттетеді.
Құрбыларымен қарым-қатынас жасау қажеттігі баланы мақсатты түрде зейін
қойып, есте сақтауға мәжбүр етеді. Мақсаткерлік, ерік күшін бағындыра білу
- жеке басты дамытуға қажетті қасиет. Ойын мақсатсыз бос ермек емес, көп
уақытқа созылатын, баланы қалжырататын жаттығулар, тіптен секіру, бұғалық
тастау, допты секірту сияқты ойын түрлерін меңгеру өзінің оң нәтижесін
береді. Балалар ойнап жүріп, белгілі ережелерге сүйеніп, әлгіндей заттар
арқылы іс- әрекетті игеру міндетін орындайды.
1.2 Ойынның түрлері мен рөлі
Балалық шақ - бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез.
Сондықтан да бала бойына жас кезінен бастап ізгілік, мейірімділік,
инабаттылық сезімдерін қалыптастыру ата-аналар мен ұстаздардың міндеті.
Балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның рөлі ерекше.
Бірінші сынып шәкірттеріне тиянақты білім беру мұғалімнің творчестволық
ізденісі мен шеберлігін қажет етеді. Мұның өзі көп жағынан олардың әлі ойын
баласы екендігімен байланысты. Сондықтан сабақ оларға тартымды болу үшін
тақырыпқа сәйкес ойындар таңдап алып, сабақ барысында ұтымды пайдалану
керек. Сонда ғана барлық баланы сабаққа ынталы қатыстыруға болады. Жалпы
бастауыш сынып оқушыларының ойнайтын ойын түрлеріне тоқталатын болсақ,
олар:
1. Дидактикалық ойындар.
2. Сөздік — дидактикалық ойындар.
3. Ролъді сюжетті ойындар.
4. Драмалық ойындар.
5. Творчестволық ойындар.
6. Әдеби – музыкалық ойындар.
Осылардың ішінде дидактикалық ойындардың маңызы зор. Әрбір мұғалім
сабақ процесінде қандай дидактикалық ойын қолданылатынын күні бұрын сабақ
мазмұны мақсатына сай лайықтап алғаны жөн. Өйткені мектепке келген балалар
үшін қызықты әрекет бола отырып, оларды тәрбиелеу мен дамытудың аса маңызды
құралы болып табылады. Бірақ ол ұйымдастырылған педагогикалық процеске
еңгізілгенде ғана сондай құралға айналады. Ойынның дамуы мен орнығуы оны
нақ осылай тәрбиелеу құралы ретінде пайдалануға көп байланысты.
Бірінші сынып балаларын оқытып тәрбиелеуде балалар игеруге тиісті
бағдарламалық мазмұнды сұрыптап, жоспарлайды. Оның дидактикалық және ойын
міндеттерін, қимыл мен ережелерін ойланған нәтижесін дәл белгілейді. Ол
ойынның өзіндік ерекшелігі мен өз әрекетін сипатын бұзбастан, оның өзіндік
бүкіл барысын жобалағандай болады .
Ойынды педагогикалық процеске еңгізе отырып, тәрбиеші балаларды
ойнауға, А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда Жақсы ойын жасауға үйретеді.
Мұндай ойынға мынадай сала тән: мазмұнның тәрбиелік-танымдық құндылығы,
бейнеленетін түсініктердің толықтығы мен дұрыстығы, ойы, іс-әрекеттерінің
орындылығы, белсенділігі, ұйымшылдығы және творчестволық сипаты, жеке
балалардың және барлық ойнаушылардың мүдделерін ескере отырып, ойында
ережелерге бағыну және соларды басшылыққа ала білуі ойыншықтар мен ойын
материалдарын мақсаткерлікпен пайдалану, балалардың қарым-қатынастардың игі
тілектестігі және көңіл-күйлерінің шаттығы.
Ойынды басқара жүріп, оқытушы баланың жеке басының ерекшелігіне, оның
сапасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-құлқына ықпал жасайды. Ойынды ақыл-
ой адамгершілік, эстетикалық және дене тәрбиесінің мақсаттары үшін
пайдаланылады. Ойын процесінде балалардың білімі мен ұғымы айқындалып,
тереңдей түседі. Ойында қайсы бір рольді орындау үшін бала өзінің түсінігін
ойын әрекетіне көшіруге тиіс. Кейде адамдардың еңбегі туралы нақты іс-
әрекеттер, өзара қарым-қатынастар туралы білімдер мен түсініктер жетімсіз
болып шығады да, соларды толықтыру қажеттігі балалардың сұрақтарынан
көрінеді. Ұстаз сол сұрақтарға жауап қайтарады да, олардың ойын кезіндегі
әңгімелеріне құлақ түреді, ойнаушылардың өзара түсінуіне, келісуіне
көмектеседі.
Демек, ойын балалардың соған дейінгі білімдері мен түсініктерін баянды
етіп қана қоймайды, сонымен бірге белсенді таным іс-әрекетінің өзінше бір
формасы болып табылады, соның барысында олар оқытушының басшылығымен жаңа
білім меңгереді.
Ойын процесінде балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара
қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға
ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұның баянды етеді және қарым-
қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан әрі дамуын күрделене түсуін
анықтайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға
белсендірек қатысуына көмектеседі.
Ойын бала үшін - нағыз өмір. Егер ұстаз ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол
балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады.
Балаларды оқытып, тәрбиелеуде әр тарапты ойын элементтерін қолдану
тиімді әдістердің бірі болып саналады. Бұған оқыту кезеңінде ерекше мән
берілуге тиіс. Ойын баласы деп есептелетін бұл жастағы шәкірттердің оқу-
білімге қызығуын өзіндік еңбектің қарапайым түрін үйренуі айналадағы
қоғамдық өмірді танып, білуі ойын арқылы іске асады.
Ол өмірден алған әсерін ойында бұлжытпай бейнелейді. Баланың ойы
көрнекілікке, образдылыққа негізделетіндіктен, сабақ мазмұнына орай ойын
әдісін орнымен колданудың маңызы зор.
Ойын оқушының ой-өрісін, қиял сезімін дамытып, сөйлеу тілінің жетілуін,
еркін пікір алысу, диалог, монолог, түрінде өзара сөйлесу машықтарын
қалыптастырады. Дұрыс ұйымдастырылған ойын негізінде баланың қоғамдық,
әлеуметтік сезімі оянады. Ұжымдық еңбек ету процесіне үйреніп, бірлесе
қызмет атқару нәтижесінде олардың жолдастық, достық, ынтымақтары нығаяды.
Оқытуда қолданылатын ойын әдістері - ойынның нақ өзі емес, ойын
түріндегі әдісі. Ол логикалық, дербес орындалатын жаттығу жұмыстарына
балалардың зейінін аударып қызықтыру, сабаққа белсенділігін арттыру, алған
білімін тиянақтау, кеңейту, кейде сабақты түсіндіру мақсатында қолданылады.
Ойын әдістерін қолдана өткізілген сабақтар, жаттығу жұмыстары баланың сөзге
белсенділігін арттырып, олардың ойлау, қабылдау әрекеттерін кеңейту, білім
сапасын тереңдете тиянақтай түсуге жәрдемдеседі. Ойынның танымдық сипаты
жөнінде М.Горький Бала ойынды сүйеді. Ойнағанда не болса, соның бәрімен де
ойнайды, ол өзінің айналасындағы дүниені ойын және ойынның үстінде тез
таниды. Бала сөзбен де ойнайды, осы сөзбен ойнағанда өз ана тілінің нәзік
жерлерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғады , дегені мәлім.
Ана тілі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту ісінде сабақта,
сабақтан тыс уақытта қолданылатын дидактикалық, сөздік, творчестволық,
сюжеттік, рольді ойындардың маңызын ерекше атап көрсетуге болады .
Оқушының математикалық тілде дұрыс сөйлеп үйренуге бағыт беретін
ойындардың бір түрі - сөздік ойындар. Сөздік ойындар әр сабақта жүйелі
жүргізілуі тиіс. Сол арқылы балалар тапқырлыққа, шапшаңдылыққа, ауызша және
жазбаша есептеуге дағдыланады. Математика сабағында есептеуге үйрету,
математикалық диктантпен жұмыс, сұрақ-жауап әдістерін қолдану қажет.
Өтілетін тақырып бойынша әр түрлі ойын түрлерін жүргізуден басқа анаграмма,
ребустар, сөзжұмбақтар, өлең есептер қолдану, түрлі дидактикалық
материалдарды пайдалану оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырады. Сол
сияқты қимылды ойындардың да тиімділігі бар. Қимылды ойындар да бала
ағзасын жетілдіріп, ақыл-ойының дамуына үлкен әсер етеді. Көңіл-күйі артып,
жүйелері жақсарады .
Басты мәселе, мұғалім сабақта ойын элементтерін жүргізбес бұрын, оның
міндеті мен мақсатын, жүргізу тәртібін балаларға айтып, дайындауы тиіс.
Ойынға қажетті құралдарды, күні бұрын дайындау қажет. Сондықтан да бірінші
сыныпта оқитын сабақ көбінесе ойын ретінде өтіледі. Ойын да, оқу мен еңбек
сияқты, баланың іс-әрекетінің бір түрі. Ойынның барысында баланың жеке
қасиеттері қалыптасады. Бұл жастағы балалар айналадан көрген түйгенін
бағдарлап- байқағанын, естігенін-білгенін ойынмен бейнелейтінін байқау қиын
емес. Ойын арқылы қоршаған дүниені бейнелей отырып, олардың өмірге
көзқарасы қалыптасады, творчестволық іс-әрекеті дамиды, өзіне ойын кезінде
сенімі артып, күш-жігерін білдіруге жол табады. Үлкендердің іс-әрекетіне
еркін араласып, қарым-қатынасқа түседі.
Бұл жөнінде көрнекті психолог, профессор А.В. Запорожец: Біз
дидактикалық ойын жекелеген білімдермен бейімділіктерді игерудің формасы
болып қана қоймай, сонымен бірге баланың жалпы дамуына көмектесетін, оның
қабілетін қалыптастыруға қызмет ететін болуына жетуіміз қажет - десе,
Н.К.Крупская балалар үшін ойын - оқу , олар үшін ойын - еңбек , олар үшін
ойын - тәрбиенің елеулі формасы - дейді, ата-аналарына арналған
лекцияларында А.С.Макаренко ойын мен бала еңбегінің арасында заңды байланыс
болатынын, ал айналадағы дүниеден алған әсерін ойында бейнелеу арқылы нақты
еңбек әрекетіне үйренетінін айтады. Сондықтан А.С.Макаренко: Бала ойында
қандай болса, ол өскен кезде де, жұмыста көп жағынан сондай болады - деп
тұжырымдайды.
Дидактикалық ойындардың түрлерінде шек жоқ. Қазіргі кездегі сабақ
материалдарының мазмұнына сәйкес мұғалім белгілі бір ойын бойынша әрқилы
ойын ойлап табуына болады.
Тікелей дидактикалық міндетті шеше алмайтынын, бірақ балалардың бойында
ықылас, есте сақтау, байқағыштық, назар аударғыштық сияқты басқа да белгілі
бір психикалық процесті дамытуға бағытталған ойынның түрлерін
педагог ұмыт қалдырмауға тиіс. Балалар үшін творчестволық және қимылды
ойындармен қатар дидактикалық ойындардың әсері мол. Дидактикалық
математикалық ойындарды қолдану сабақтың әсерлілігін арттырып, оқушылардың
осы пәнге деген ынтасын дамытады. Бұл ойындар жаңа сабақ процесінде өткенді
қайталау, білімді тиянақтау кезінде қажетті сабақ мазмұнына орай
пайдаланылады.
Бірінші сыныпқа арналған дидактикалық ойындар мен ойыншықтар
тапшылығынын орнын қалай толтыруға болады? Шамасы, бізге бірінші кезекте
балабақшалардың тәжірибесін пайдалану керек болар. Бала-бақшаларда мектепке
дейінгі тәрбие жағдайларына арналып көп мөлшерде алуан түрлі дидактикалық
ойындар мен ойыншықтар жасап, оларды балалармен жүргізген жұмыстарында
ойдағыдай қолдануда. Ондай практика, әрине мақтауға тұрады және жинақтауды
талап етеді. Алайда мүның бәрі кіші жастағы мектеп оқушыларына арналған
дидактикалық ойындардың жүйесін жай алмайды .
Дидактикалық ойындар мен ойыншықтар ғылыми психологиялық- педагогикалық
негізде талдау жасалуы тиіс, олар біртұтас педагогикалық концепцияның бір
бөлігін құрайтын болуға тиіс.
Дидактикалық ойын оқыту процесінде қандай орын алуға тиіс? Дидактикалық
ойындар мен ойыншықтар қандай оқу міндеттерін шешуге байланысты пайдалануға
тиіс? Қазіргі оқыту процесіне қандай дидактикалық ойыншықтар керек? Оларды
қандай психологиялық-педагогикалық концепцияға сүйеніп жасаған жөн. Оқыту
процесінде ойын балалар үшін өзінің тамаша тартымдылығынан айрылып қалмау
үшін, ойыншық әдеттегі әдістемелік құрал- сайманға айналып кетпеу үшін,
мұғалім дидактикалық ойындар мен ойыншықтарды пайдаланып, материалды
балаларға қалай жеткізуі керек? Осы және басқа толып жатқан мәселелер
бастауыш сыныптардағы дидактикалық ойындардың аса маңызды мәнін құрайды.
Өндірістің мүмкіндіктері мен мүдделерін ғана емес, сонымен бірге бірінші
кезекте балаларды дамытудың, олардың жеке басын қалыптастырудың мүдделері
ескерілген, ғылыми жағынан негізделген дидактикалық ойыншықтардың
жиынтықтарын шығаруды жолға қою керек.
Сонымен бірге оқу - тәрбие процесінде ойынды дұрыс кірістіріп, оның
барлық тиімді мүмкіндіктерін балалардың жас ерекшеліктеріне , сабақ
мазмұнына жақсы үйлестіре қолдану мұғалім ізденісі мен шеберлігіне
байланысты. Мұғалім ойынды пайдалану әдістемесінде ойын түрлерін таңдап-
талдауға да қойылатын талаптарды жете білуге тиіс.
1.3 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
Еліміз егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде.
Саяси, экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да
мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту
үшін өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу
қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып
қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі
етіп шығару - оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас ертеңгі халық
тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекемелерінің алдында күрделі
міндет тұр. Ол - оқушыны саналы ойлайтын ертеңгі күні қоғамда өз орнын
табатын жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде математиканы оқыту әдістемесі ғылымында ізденістер,
жаңалықтар болып жатыр. Түрлі әдістемелік жүйе, әдістер мен тәсілдер
мектепте математика пәнін оқыту үрдісіне енуде. Мысалы: Ж.Қараевтың
Деңгейлеп оқыту технологиясы, В.В Давыдовтың Дамыта оқыту
технологияларының элементтері , Блум таксономиясы т.б
Қазіргі білім саласының алдына қойылған талаптар - оқушыларға білімді
тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтардан да көруімізге
болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша
шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады? Осы тұрғыдан
алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану - бұл проблеманы шешудің
бірден-бір жолы. Сыныптардағы математика сабақтарын ойын әдісімен оқыту
жұмыстары мынадай бірнеше маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, оқушылар
ойын кезінде бір-бірімен тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен
қарым-қатынастары артып, ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл оқушылардың
логикалық ойлары дамитыны сөзсіз; екіншіден оқулықта берілген материалдарды
қызығып, ынта-жігермен оқиды, бұл оқушылардың білімді сапалы меңгеруін
қамтамасыз етеді, үшіншіден, оқушылардың арасында жарыс пайда болады,
оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, оқушылар
шығармашыл ойлауға дағдыланады. Ойын түрінде оқыту барысында
әртүрлі түрткінің тәсілдерін қолданады.
1. Қарым-қатынас түрткісі.
2. Моральдік түрткілер.
3. Танымдық түрткілер.
1. Қарым-қатынас түрткісі. Оқушылар ойынға қатыса отырып, бір мақсатты
шешу арқылы қарым-қатынас жасауды, жолдастарының пікірімен санасуды
үйренеді. Ұжымдық тапсырмаларды шешу барысында оқушылардың әртүрлі
мүмкіндіктері пайдаланылады. Тәжірибелік іс-әрекет кезінде тез ойлай
білетін, жылдам, әрі мұқият жұмыс істейтін байқампаз, сын тұрғысынан қарай
білетін балалармен бір топта болудың тиімді екенін байқайды. Ойын кезіндегі
біріккен эмоционалды қобалжулар өзара қарым-қатынастың нығаюына ықпалын
тигізеді.
2. Моральдік түрткілер. Ойын кезінде әр оқушы өзінің білімін, дағдысын,
мінез-құлқын, ерік-жігерін, адамдарға және іс әрекетке деген қарым-
қатынасын көрсетеді.
3. Танымдық түрткілер. Әрбір ойынның аяқталуы оқушылардың мақсатқа,
жеңіске жету жолында басқалардан білімінің, дағдыларының, спорттық
қабілетінің жоғары болуына итермелейді. Топтық ойында әрбір оқушы бас
кезінде тең жағдайда болады. Бірақ ойынның қорытындысы әр оқушының
дайындығына, қабілетіне, мінез-құлқына, біліміне, шыдамдылығына тәуелді.
Кейбір ойындарда оқушылар әлеуметтік бет перде киіп, өздерін тарихтың
белгілі бір тұлғасы ретінде сезінеді. Ойында табысқа жету танымдық
қызығушылықтың дамуы үшін жағымды эмоция тудырса, ал жеңілген жағдайда
танымдық іс-әрекетін жоғарылату қажеттігін тудырады. Ойын балалар үшін
бәсекелестігімен тартымды. Ойыннан алынған рахаттану сезімі сабақтарда
жағымды жағдай тудырып, пәнді оқуға қызығушылықтарын арттырады. Ойындағы
алынбаған жауап балалардың ойлау әрекетін белсендендіріп, жауабын табуға
тырыстырады. Ойын барысында ортақ мақсатқа жету үрдісіндегі ойлау іс-
әрекеті белсендіріледі. Ойлау танымдық мақсаттарды шешуге бағытталады.
Баланың өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін белсендендіру үшін көптеген ойындар
арқылы басқару қажеттілігі туындайды.
Ойынды таңдау баланың белгілі бір тєрбиелік мақсаттарын жүзеге асыру
қажеттілігінен туындайды. Ойын ұжымдық болған жағдайда ойнаушылар құрамын,
олардың интелектуалдық дамуын, дене бітімінің дамуын, жас ерекшелігін,
қызығушылықтарын, қарым-қатынас жасау деңгейін білу қажет. Ойынды таңдау
оның өту кезеңіне, табиғи климаттық жағдайға, уақыт ұзақтығына, жыл
мезгіліне, ойынға қажетті заттардың болуына байланысты. Ойын барысында ойын
түрткісі өзгере береді. Балалар ойын кезінде рахат алу үшін әрекет жасайды.
Кей жағдайда бала бір нәрсені заттай алу үшін, кейде шығармашылық жағдайда,
бәсекелестік жағдайда өтеді. Бала ойын барысында өзара байланыстағы бірнеше
деңгейдегі мақсатты жүзеге асырады.
Бірінші деңгейдегі мақсат – ойын үрдісінен рахаттану. Егер ойын балаға
қуаныш әкелетін болса, онда бала кез-келген белсенділікке дайын болады.
Екінші деңгейдің мақсаты – функционалдық. Ол ойын ережесінің сақталуы,
көріністер ойнау, рөлдерді орындаумен байланысты.
Үшінші деңгей ойынның шығармашылық мақсатын айқындайды. Шешу, табу,
қорытындыға жете білу жолындағы іс-әрекетті көрсетеді.
Ойын - күрделі математикалық, психологиялық, педагогикалық ұғым.
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
К.Г.Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы
эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырды. Психологтар ойынның мынадай
тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік - мотив –мақсат- ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады:
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Педагог ғылымдар ойынның оқыту процесінде оң әсерін тигізетініне келісе
отырып, мынандай пікір айтады.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды "как мощное средство
стимулирования познавательного интереса учащихся" - деп көрсетсе,
педагогтардың арасында ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай
түріне жатқызу жөнінде бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюктер ойынды
оқытудың активті түрі деп қарастырса, Н.Н.Скатова, Р.И.Половникова,
В.К.Роман оқытудың ойын әдісі дейді. Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын
элементтері деп қарастырады. Біз ойынды әдіс деп қарастырамыз. Себебі әдіс
секілді ойын кезінде оқушымен оқытушының арасындағы байланыс туындап оқыту
процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды. Біз ойынды іштей жөндей
отырып оның мынадай элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап
көрсеткіміз келеді.
Ойын элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысында
алдымен оқытудың мақсаты тұрады.
Ойын - өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге
бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі
ойын құрылымының кезеңдері:
1) мақсат қою;
2) жоспарлау;
3) мақсатты жүзеге асыру;
4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды
жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір
жағдайдағы іс-әрекет түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді:
1) еркін дамыйтын әрекет;
2) шығармашылық әрекет;
3) тікелей немесе жанама ережелер.
1.4 Ойын технологиясы
Ойын – қоғам тәжірибесін қайта құруға және қабылдауға бағытталған, бір
шартты жағдайдағы қызметтің түрі. Сол бойынша өзін-өзі басқарады, тәрбиелеу
жетіліп қалыптасады.
Ойын түрінде оқытудың мақсаты:
Жеке – қызмет түрінде білімді, біліктілікті, дағдыны меңгеруді
қамтамасыз етеді.
Мағынасы: Оқу материалын ізденуге, өндеуге меңгеруге бағытталған
танымдық жеке қызметтер.
Іске асыру құралы: Оқушыларды шығармашылық қызметіне ойын әдістері
арқылы қызықтыру.
Мектепке дейінгі және мектептен тыс оқу мекемелерінде ойын - оқыту
әдісі ретінде халық педагогикасында кеңінен қолданады.
Қазіргі мектептерде ойын - қызмет ретінде төмендегі жағдайларда
қолданылады.
- Жеке технология ретінде;
- Оқу пәнінің бөлімін, тақырыбын ұғып меңгеру үшін;
- Кең көлемді технология бөлігі ретінде;
- Сабақ ретінде, не болмаса оның кезеңдері (кіріспе, түсіндіру,
бекіту, жаттығу орындау, бақылау);
- Сыныптан тыс жұмыстар технологиясы.
Ойын түрлері оқу кезінде сабақтарда ойын тәсілдері мен жағдайлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz