Шартты рефлекс туралы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе2

1. Рефлекс ұғымы3

2. Шартты рефлекс4

2. 1 Шартты рефлекстің қасиеттері6

2. 2 Шартты рефлекстің жіктелуі6

3. Шартсыз рефлекс8

3. 1 Шартсыз рефлекс түрлері9

4. Шартты мен шартсыз рефлекстің айырмашылығы. 10

Қорытынды11

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі12

Кіріспе

Адам ағзасы баска тірі ағзалар сиякты өзінің биологиялық қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылады. Осы арқылы ағза өзінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтап отырады. Адам ағзасы өз қажетін қанағаттандыру үшін үнемі тамақтанады, тыныс алады және т. б. Соған байланысты өседі, дамиды жөне тіршілігін жалғастырады. Адам қоғамдағы өз мінез-құлығы аркылы әлеуметтік және рухани қажетін қанағаттандырады. Әрбір адам белгілі бір өлеуметтік ортада тіршілік ететіндіктен, сол ортаның тыныс-тіршілігімен санасады. Адам қоғамда басқа адамдармен қарым-қатынас жасамай, өмір сүре алмайды. Отбасында, ұжымда, қоғамда тіршілік етіп, сол аркылы психикасы қалыптасады. Осын- дай қарым-қатынастың нәтижесінде өрбір адам жеке түлға ретінде өмір сүреді. Адамның психикасының қалыптасуында сөздің де маңызы зор. Өз қажетін қанағаттандыру максатында қалыптасқан күрделі психикалық және физиологиялық үдерістер жиынтығы - мінез-құлықты білдіреді. Рефлекс - жүйке кызметінің негізі, оның түрлері. Адам денесіндегі барлык тіршілік үдерістердің тікелей жүйке жүйесінің басқаруымен жүретіні өздеріңе белгілі (жүйке жүйесін, рефлексті естеріңе түсіріңдер) . Ағзага сыртқы және ішкі ортаның өзгерістері тітіркендіргіш ретінде өсер етіп, рефлекс пайда болады. Рефлекс аркылы ағза үнемі өзгеріп түратын сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделеді. ішкі мүшелермен мүшелер жүйелері қызметтерінің үйлесімді жүруі рефлекс арқылы реттеледі. Рефлекс кезінде үлкен ми сыңарларының қыртысында сырткы жөне ішкі ортадан келетін тітіркендіргіштердің өсері талданады.

Рефлекс ұғымы

Рефлекс (лат reflexus - кері қайтарылған, шағылысқан) - ағзаның ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштер әсеріне орталық жүйке жүйесінің қатысуымен қайтаратын жауабы. Рефлекс туралы түсінікті алғаш рет ұсынған француз философы Р. Декарт (1596 - 1650) . Ол Рефлексті санаға тәуелсіз, жан әрекетінің нәтижесі деп есептеді. “Рефлекс” терминін жүйке жүйесі физиологиясына чех ғалымы Й. Прохаска (1749 - 1820) енгізді. Бұл ілімді орыс ғалымдары И. М. Сеченов пен И. П. Павлов одан әрі дамытты. Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың тітіркенуінен басталады. Рефлекс тудыратын қозудың жүріп өтетін жолын рефлекс доғасы дейді. Тітіркендіргішке қайтаратын жауабына қарай рефлекстің бірнеше түрлері бар.

Биологиялық маңызына қарай қоректік, қорғану, бағдарлау рефлексі, т. б. ;
рецепторлардың (сезімтал жүйке ұштары) табиғатына қарай экстеррецептивтік, интеррецептивтік, проприрецептивтік рефлексі;
нейрондардың орналасуына қарай жұлындық, булбарлық (сопақша ми), диэнцефалдық (аралық ми) рефлексі болады.

Рефлекстің бұлай бөлінуі көп жағдайда шартты топтастыру болып табылады. Себебі, орталық жүйке жүйесінің әр түрлі құрылымдары арасында тығыз морфологиялық және функциялық байланыс болады; эфференттік бөлімнің сипатына қарай рефлекстер тұлғалық және вегетативтік болады. Тітіркендіруге жауап қайтаратын мүшенің (эффектордың) әсеріне байланысты қоздырғыш және тежеуші рефлекстер болып бөлінеді. Қалыптасу табиғатына, атқаратын қызметіне және биологиялық маңызына қарай рефлекстер шартты және шартсыз болып жіктеледі. Рефлекстің түрлі органдардың қызметі мен олардың байланысын реттей отырып, ағзаның ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығын (гомеостаз) қамтамасыз етуде, оны сыртқы орта жағдайларына бейімдеуде маңызы зор. Жүйке жүйесінің рефлексті әрекетінің нәтижесінде ағза әрекетінің тұтастығы және оның сыртқы ортамен қарым-қатынасы анықталады

Шартты рефлекс

Рефлекстерді шығу тегіне сәйкес шартсыз жөне шартты рефлекстер деп екі топка бөледі.

И. П. Павловтың қағидасы бойынша, жағдайға байланысты әр адамда жаңа рефлекстер туады. Оның пайда болуына бейімделу кезінде бір себеп болады. Ал себеп болмаса, жаңа рефлекс тумайды. Бұл шарт, сондықтан да шартты рефлекс деп аталады. Ми қыртысында шартты рефлексті жүзеге асыратын жүйке - рефлекс орталықтары орналасады. Жүйке орталығы мен жүйкелер арасында шеңбер түрінде үнемі байланыстар болып тұрады. Шартты рефлекстер кезінде ми қыртысы мен мидың басқа бөлімдерінің арасында уақытша байланыстар түзіледі. Шартты рефлекстер - ағза мінез-құлығының ең қарапайым көрінісі. Шартты рефлекстер бірімен-бірі белгілі бір реттілікпен жүзеге асатын бірнеше кезеңдерден түрады. Шартты рефлекстер аркылы адам тамағын табуға, кауіпті жағдайлардан қорғануға әрекет жасайды. Мұның бәрі де жоғары жүйке қызметі аркылы жүзеге асады.

Шартты рефлекстің тіршілікте маңызы зор.

Қоршаған ортаның жаңа бір жеріне барғанда, оның табиғатының өзгеше болуына сай бейімделген іс - қимыл, мінез - құлық рефлекс түрінде қалыптасады.
Шартты рефлекс жоғары жүйке әрекетінің қызметінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып саналады.
Ол жаңа пайда болатын іс - қимылдың физиологиялық механизмі, әрі ерікті іс - әрекеттің бастамасы, әрі нәтижесі деп қарау керек.

Шартты рефлекс шартсыз рефлекстің негізінде туатын болғандықтан, И. П. Павлов оларды жүйелік тәртіп бойынша ас қорыту, тыныс алу, қан айналыс, жыныстық қатынас, т. б. шартты рефлекстері деп жіктеген.

И. П. Павловтың шәкірті А. Д. Слоним барлық шартты рефлекстерді үшке бөлген:

Сыртқы қоршаған ортаға бейімделу рефлекстері;
Ағзаның ішкі дүниесін қалыпты жағдайын сақтау рефлексі;
Өсіп - өну рефлекстері.

Тіршіліктің жағдайының өзгерісіне сай пайда болатын рефлекстерді табиғи, ал лабораториялық жағдайда туатындарды жасанды шартты рефлекстер деп айтуға болады. Тәжірибелік шартты рефлекстерді уақыт көрсеткішіне қарай бір сәтті, кешігулі, кешіккен және көп кешіккен рефлекстер деп жіктейді.

Сыртқы қоршаған ортада бір емес, бірнеше толып жатқан тітіркендіргіштер бар. Қазіргі сәтте бірі қажетті, басқаларды уақытша қажетсіз, - дейді И. П. Павлов. қажеттісіне ғана шартты рефлекс туады. Мысалы, екі ұқсас нәрсе тұрса, бала оның біреуін қолына алайын деп жатқанда кәмпит бермесе, ал екіншісін алғанда кәмпит берсе. Кәмпитті ұнататын бала біріншісін емес, екіншісін есіне сақтап қалады. Бірақ бірден есінде сақтап қалмайды. Алғашқы кезде екеуіне бірдей жүреді. Бірақ қайталанғаннан кейін бала босқа жүгірмей, кәмпит беретін нәрсені ғана алады. Ол екі нәрсе ұқсас болғанымен, біреу кіші, екіншісі үлкендеу. Сол екіншісін үшінші нәрсенің жанына орнын ауыстырып қойса, ол өзінің бұрынғы мәнін жоғалтады. Көп уақыт қайталанған шартты рефлекс өте тұрақты болып шартсыз рефлекс дәрежесіне жетеді. Сонда осы ескі шартты рефлекс негізінде екінші жаңа шартты рефлекс тууы мүмкін. Ал егер ол нығайып тұрақтанса, соның негізінде үшінші шартты рефлекс пайда болады. Сөйтіп, 1-ші, 2-ші, 3- ші, 4- ші, 15- ші дәрежелі шартты рефлекстер туады. Иттерде 4-ші дәрежелі, маймылдарда 8- ші дәрежелі рефлекстер, ала адамда 20-шы дәрежелі рефлекстер болатыны айқындалады.

Шартты рефлекс тек қана сыртқы әсердің нәтижесінде туады десек, қателескен болар едік. Шартты рефлекстің ерекше бір түрі - іште, ана құрсағында пайда болған рефлекс. Ол - болжамалы рефлекс. Сана - сезімдегі мәліметтер түрткі болып, соған сәйкес іс - әрекет, яғни рефлекстік жауап іздестіріледі. Осының іштен туған болжамдық рефлекс дейді. Бұл ағылшын оқымыстысы Ч. Шеррингтон атаған алдын ала сезу түріне келеді. Рефлекстер туралы ілімді одан әрі толыктырып дамытқан көрнекті орыс ғалымы И. П. Павлов (1849 - 1936) . Ол - жоғары жүйке қызметінің физиологиясы - мінез-қүлық туралы ғылымның негізін салушы ғалым. Ғалым мінез-құлықты зерттеуде шартты рефлекстердің қальпггасу әдістерін ашты.

И. П. Павлов жоғары жүйке кызметі тікелей шартты рефлекстер жиынтығынан тұратынын толық дәлелдеп берді.

Біріншіден, шартты тітіркендіргіштің әсер ету уакыты шартсыз тітіркендіргіштердің әсерімен сәйкес келуі кажет. Мысалы, бұрын ет жеп көрмеген итке етті көрсетсе де иттің оған сілекейі бөлінбейді. Итке етті көрсетіп, артынша ет беруді бірнеше рет кайталаса, ет көріне салысымен сілекей бөліне бастайды.

Екіншіден, шартты тітіркендіргіштің әсері шартсыз тітіркендіргіштің алдында бірнеше рет кайталануы шарт. Қоңырау шалып, артынан итке тамақ беруді бірнеше рет кайталаса, шартты рефлекс түзіледі.

Үшіншіден, шартты жөне шартсыз тітіркендіргіштердің әсер ету уакытын сәйкестендіріп, бірнеше рет кайталағанда да шартты рефлекс түзіледі.

Тітіркендіргішке жауаптың пайда болу уақытына байланысты ШР келесі түрлерін ажыратады:
А. 1-реттегі ШР дегеніміз - шартты тiтiркендiргiш және шартсыз тiтiркендiргiштің бір мезетте ұштастырылу барысында қалыптасатын рефлекстер.
Б. 2-реттегі ШР - оларды құрастыру барысында шартты тiтiркендiргiш, шартсыз тiтiркендiргiшпен бекiтілмегенде, УБ туады.
В. 3-реттегі ШР - екінші реттегі ШР негізінде белгісіз жаңа тітіркендіргішті пайдалану арқылы осы рефлекстерді қалыптастыруға болады.
Г. Жоғарғы реттегі ШР - бұл бұрын пайда болған шартты рефлекстердің негізінде қалыптасатын рефлекстер.

2. 1 Шартты рефлекстің қасиеттері

Шартсыз және шартты рсфлекстердің бірнеше айырмашылықтары болады. Шартсыз рефлекстер - организмнің туа біткен жеке тұқым қуалайтын әсерленісі. Шартты рефлекстер - организмнің жеке дамуы кезеңінде «өмір тәжірибесі» негізінде пайда болған қасиеті. Шартсыз рефлекстін, салыстырмалы тұрақтылыры бар. Ал шартты рефлекс тұрақсыз, өзгергіш келеді. Ол белгілі бір жар-дайларга байланысты қурала-ды, сақталады немесе жойылып отырады. Шартсыз рефлскстер нақтылы рецеитор тітіркендіргішіне жа-уаи ретінде пайда болады. Шартты рефлекстер органпзм қабыл-дайтын кез келген рецептор тітіркендіргішіне әсерленеді.

Шартты рефлекстер көбінесе үлкеи ми сыңарлары қыртысында тұйықталады. Шартсыз рефлекстер жұлын жоне ми бағаны деңгейінде жасалады. Олар филогенездік даму кезінде калыптасады, сөйтіп, тұқым қуалайтын рефлекстік әсерленістің қорына кіреді.

Шартты рефлекстер тек шартсыз рефлекстің негізінде олармен бірнеше рет ұштастырылу нәтижесінде пайда болады. Ол үшін үлкен ми сыңарының қыртысы зейн койып ұғынған сыртқы ортаның (немесе организмнің ішкі күйі) өзгерістері қай-қайсысы шартсыз тітіркендіргішпен бір мезгілде ұштастырылып отыру керек.

Шартты рефлексті қалыптастыратын тітіркендіргіш - шартты тітіркендіргіш деп аталады.

2. 2 Шартты рефлекстің жіктелуі

Рецептор белгісіне қарай шартты рефлекстер экстрарецептивтік (сыртқы қабылдағыштык) және интерорецептивтік (ішкі қабылдағыштық) болып екі үлкен топқа бөлінеді.

Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге тітіркендіргіштердің өзгешелігіне сәйкес көру, есту, иіс, дәм, түйсіну және температуралық рефлекстері жатады. Олар организм мен қоршаған ортаның арақатынасында маңызды роль атқарады.

Интерорецептивтік шартты рефлекстер ағзалар рецепторларын шартсыз тітіркенумен ұштастырғанда калыптасады. Бұл ағзаларды механикалық тітіркендіргенде, оларда кысым көбейгенде, қанның химиялық құрамы, космостық қысымы, ішкі ортаның температурасы езгергенде пайда болады. Интерорецептивтік шартты рефлекстер баяу кальштасады және жануарлардың шартты рефлекстік әсерленісі шашыраңқы, жалпылама келеді.

Тиімділігіне карай шартты рефлекстер вегетативтік және аспаптық (инструментальдык) болып екі топқа бөлінеді.

Вегетативтік шартты рефлекстерге тамақтану, жүрек-тамыр, тыныс, жыныс рефлекстері кіреді. Жоғары дәрежелі жануарларда шартты рефлекстер организмде жүзеге асырылатын барлық зат алмасу процестеріне қалыптасады.

Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықеттердің шартсыз қимыл әсерленісі негізінде ұйымдастырылады (мәселен, цирктегі жануарлар көрсететін ойындар) . Аспаптық іс-әрекеттің мәнісі - организм мен қоршаған ортаның қарым-қатынасының өзгеруінде. Ол не дене жағдайының, кеңістіктегі ауытқуы (қимылдык, іс-әрекет) не организмнің басқа денелерге әсері (амалдық Іс-әрекет) .

Шартсыз рефлекс

Барлық шартсыз рефлекстер туа пайда болады, тұқым қуалайды, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Мысалы, жаңа туған төл енесін емеді, қауыздан жаңа шыққан балапан жем шоқиды т. с. с. Ал, шартты рефлекстер жүре пайда болады, тұқым қуаламайды, ұрпақтан-ұрпаққа берілмейді.

Шартсыз рефлекстер белгілі бір түрге тән рефлекстер. Шартты рефлекс жеке дараққа тән, ол өмір тәжірбиесі болып табылады.

Шартсыз рефлекстер ОЖЖ-нің төменгі бөлімдерінің қатысуымен жүзеге асырылады, ал шартты рефлекс оның жоғары бөлімі - ми қыртысының қатысуымен атқарылады. Ми қыртысын сылып тастаса, шартты рефлекс жойылады.

Шартсыз рефлекс белгілі бір рефлекс өрісінің тітіркенуімен басталады, оның өзіндік доғасы - жолы, болады. Ал, шартты рефлекстің тұрақты рефлекстік өрісі, тұрақты рефлекстік доғасы болмайды, ол шартты тітіркендіргіш сипатына қарай езгеріп отырады. Мысалы, шартты сілекей бөлу рефлексін қоңырау дауысына, шам жарығына, механикалық әсерге т. с. с. қалыптастыруға болады. Шартсыз рефлекс тұрақты, стереотипті келеді, аз өзгереді, ал шартты рефлекс құбылмалы келеді, пайда болып, жойылып отырады. Шартты рефлекске сигналдық сипат тән, ол туындауға тиісті шартсыз рефлекстің алдын алып отырады.

Шартсыз рефлекстер организмнің тіршілігінде үлкен орын алады. Шартсыз рефлекстердің өтуі үшін арнайы жағдайлардың болуы қажет емес. Олар рефлекторлық доға арқылы жүзеге асады. Шартсыз рефлекстер тұқым қуалаушылық факторларға негізделеді. Шартсыз рефлекстер: Жай және күрделі болып екіге бөлінеді. Жай рефлекстерге көздің қарашығының жарыққа жауабы, ыстық затқа саусақ тигенде қолды тез арада тартып алу жауабы, шөлдеу, ашығу, жұтыну т. б. Күрделі рефлекстер өтуі үшін бірнеше рефлекс тізбектеле қатысады. Шартсыз рефлекстің өтуі үшін бірнеше рефлекс тізбектеле қатысады. Шартсыз рефлекстердің мұндай түрін түйсік (инстинкт) деп атайды. Түйсікті сезім - мінез-құлықтың күрделі тұқым қуалау актілерінің жиынтығы болып саналады. Мінез-құлық деп организмнің ішкі және сыртқы факторлар әсеріне өзінің іс-әрекетін өзгерте алу қабілетінен жауап игеруін айтады. Күрделі шартсыз рефлекстерге организмнің тітіркендіргішке жауап реакцияларынан басқа, шартсыз -шартты жүйелер қатысады. Мысалы, күрделі шартсыз рефлектерге тамақтану, қорғаныш, жыныстық бағдарлау рефлекстер жатады. Бағдарлау рефлексінің маңызы ерекше. Бұл рефлекс сезім мүшелерде «Бұл деген не?»деген сұрақ туады. Шартсыз рефлекс организмнің бүтіндігін сақтайды және сыртқы орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді. Бейімделудің күрделі түрі тек шартты рефлекстер адамның туған күнінен бастап, оның өмірінің соңына дейін пайда бола береді.

3. 1 Шартсыз рефлекс түрлері

Туа біткен рефлекстер орталық жүйке жүйесі арқылы организм мінезін коршаған ортаның жағдайларына сәйкес бейімде-луін қамтамасыз етеді. И. П. Павлов оларды шартсыз рефлекстер деп атады. Шартсыз рефлекстердің дайын кұрыльмы болады. Олар барабар түрткілерге лайықты жауап ретінде туады. Шартсыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. И. П. Павлов жануарлардың тағамдық, қорғаныш, бағдарлау, жыныстық т. б. рефлекстерін анықтады. Ол шартсыз рефлекстерді анатомиялық негіздеріне қарай қарапайым, күрделі және өте күрделі деп үш топқа белді. Қарапайым рефлекстер жұлын деңгейінде, күрделі - ми бағаны, ал өте күрделі рефлекстер ми қыртысы мен кыртыс асты құрылымдарда атқарылады. Өте күрделі шартсыз рефлекстердің ішінде мынадай түрлерін атауға болады:

1) дара-лық - тағамдық, белсенді корғаныш, селқос қорғаныш, зерттеу, бостандық, ойын рефлекстері;

2) түрлік - жыныс, ата-аналық реф-лекстері. Бұлардың біріншісі организмнің дербестігін, ал екіншісі түрін сақтайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.