Қылмыстық іс жүргізу құқығы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ... ... ..5
1.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Қылмыстық іс жүргізудің міндеттері және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1.Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі, оларды топтастыру ... ... 15

3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ..20
3.1.Қылмыстық іс жүргізу құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.2.Қылмыстық құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.3. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі мен құрылымының байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29

ҚОЛДАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Қылмыстық іс жүргізу қағидасы – бұл заңда көрсетілген қылмыстық іс жүргізудің елеулі жақтарын көрсететін, қылмыспен күресудің қамтамасыз етілуін сипаттайтын және қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғаның құқықтарын кепілдендіретін жалпы басшылыққа алатын ережелер.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқат және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген: Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасы Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген. Бұл қағида негізіне Конституцияның 34-бабы алынған, онда былай делінген: "Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті". Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына тиіспеушілікпен тікелей байланысты.
Конституцияның 18-бабындағы ереже ҚІЖК-тің 16-бабында, келтірілген: "Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі".
Адамның жеке басына тиіспеушіліктен заңды түрде айырудың кепілдіктері (іс жүргізу шарттары) мыналар:
 мәжбүрлеу шараларын тек қылмыстық іс жүргізу шегінде қолдану;
 адамның жеке басына тиіспеушіліктен айырылуы мүмкін субъектілерді заңмен белгіленген толық шеңбері (сезікті және айыпталушы);
 мәжбүрлеу шараларын қолданудың дербес іс-әрекетін белгілеу (адамды қамауға алу, ұстау, күштеп әкелу, тінту және т.т.);
 мәжбүрлеу шараларының қолданылуын іс жүргізу мерзімдерін шектеу;

1) ҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясы. 30.08.1995 ж.
2) Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқулық. Алматы; Жеті жарғы, 2003
3) Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық; 3-ші басылым. Алматы; Жетіжарғы, 2001
4) Алауханов Е.О. ҚР – да алдын – ала тергеу барысында толтырылған қылмыстық іс жүргізу құжаттары үлгілерінің жиынтығы. Өскемен; ШҚМУ Баспасы, 2000
5) Қазақстан Республикасының 16.07.1997 ж. қабылданған Қылмыстық кодексі. –Алматы: Баспа, 2009.
6) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік /Алматы-2001 Aғыбаев А.Н. /Қылмыстық құқық, жалпы бөлім/ Алматы – 2001 ж. Звечаровский И.Э. //
7) Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы //Алматы – 2001ж
8) ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы, Жетіжарғы,
9) Құқықтану: А.Ибраева, Б.Қуандыков, Ш.Маликова, С.Есетова. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.
10) Лейкина Н.С. // Личность преступника и уголоная ответственность М. 1995 г
11) М.Үзімұлы. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы, сөздік; 2000
12) Наумов А.В. // Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы //Алматы – 2001ж
13) Уголовная ответственность. Москва - 1995 г. Наумов А.В. //

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ... ... ..5
1.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Қылмыстық іс жүргізудің міндеттері және маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...7
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ..12
2.1.Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі, оларды топтастыру ... ... 15
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ..20
3.1.Қылмыстық іс жүргізу құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3.2.Қылмыстық
құқық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.3. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі мен құрылымының
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ҚОЛДАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

КІРІСПЕ
Қылмыстық іс жүргізу қағидасы – бұл заңда көрсетілген қылмыстық іс
жүргізудің елеулі жақтарын көрсететін, қылмыспен күресудің қамтамасыз
етілуін сипаттайтын және қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғаның
құқықтарын кепілдендіретін жалпы басшылыққа алатын ережелер.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға
қойылатын талаптарды білу маңызды. Қағидалардың теориялық-құқықтық
маңызы - тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған
ақиқат және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар
жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере
дәйектелгендіктен ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген:
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
қағидасы Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген. Бұл
қағида негізіне Конституцияның 34-бабы алынған, онда былай делінген:
"Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын
сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен арнамысын құрметтеуге міндетті". Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап)
күшейтіле түскен. Адамның жеке басының бостандығына конституциялы қ
құқығы оның жеке басына тиіспеушілікпен тікелей байланысты.
Конституцияның 18-бабындағы ереже ҚІЖК-тің 16-бабында, келтірілген:
"Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына
құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда
тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі".
Адамның жеке басына тиіспеушіліктен заңды түрде айырудың кепілдіктері (іс
жүргізу шарттары) мыналар:
мәжбүрлеу шараларын тек қылмыстық іс жүргізу шегінде қолдану;
адамның жеке басына тиіспеушіліктен айырылуы мүмкін субъектілерді
заңмен белгіленген толық шеңбері (сезікті және айыпталушы);
мәжбүрлеу шараларын қолданудың дербес іс-әрекетін белгілеу (адамды
қамауға алу, ұстау, күштеп әкелу, тінту және т.т.);
мәжбүрлеу шараларының қолданылуын іс жүргізу мерзімдерін шектеу;

іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының заңсыз қолданылғанына
шағым жасау мүмкіндігі;
іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолданудың нәтижесінде
келтірілген зиянды өтеу;
прокурор мен соттың іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары
қолданылуының заңдылығын қадағалауы және адамның Құқықтары
бұзылған жағдайда қажетті шаралар қолдануы.
Қолданылып жүрген қылмыстық істі жүргізу кодексінде қағида ұғымы
мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын
қолданылып келген қылмыстық істі жүргізу кодексінде тіпті қағида
терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін
түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан
осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық
қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы
жағдайларының
және
т.т.)
араласуына
әкеліп
соқты.
Еліміз әлемдегі дамыған 50 мемлекеттің қатарына ену мақ-сатын алға қойып
отыр. Осыған байланысты қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық нормалар-дың тиімді жақтарын пай-да-лану, қоғамға қауіптілігі шамалы ісәрекеттерді қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық жазаны із-гілендіру,
қылмыстық құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын
заңдарды жетіл-діру-ге пайдалану, оны зерттеу – өзекті мәселе болып
табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға
қойылатын талаптарды білу маңызды. Сондықтан да қылмыстық іс жүргізу
қағидаларының түсінігі мен мәнін, маңызын, жүйесі мен мақсатын ашу осы
зерттеудің мақсаты болып табылады.

1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ.
1.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі
Қазақстан Республикасының заңнамасына сай мемлекет өз
азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды
қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда
көрсетілген
негізде
моральдық
немесе
құқылық
жауапкершілік
жүктеледі.Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық
жауаптылық болып саналады.
Қылмыс жасалғаннан кейін бірнеше құқықтық қатынастар туады.
Олардың ішінде ең маңыздысы — өкімет органдары мен қылмыс жасаған
азаматтардың арасындағы құқықтық қарым-қатынас. Бұл қатынасты
қылмыстық процессуалдық қатынас деп атайды.
Жалпы мемлекет және құқық теориясына сәйкес қылмыстық құқықтық
қарым-қатынас мемлекет пен қылмыс жасаған адамның арасында туатыны
белгілі, ал процессуалдық қарым-қатынас қылмыстық іс жүргізетін орган мен
қылмыскердің арасында туады, қылмыстық заң қылмыс жасаған
азаматтардың жауапкершілігінің негізі мен шегін анықтайды, ал қылмыстық
іс жүргізу заңы айыпкерді жауапқа тарту негізі мен тәртібін анықтайды.
Қазіргі қолданыстағы заң бойынша қылмыс жасаған адам дәлелсіз
тағылған айыптан, орынсыз сотталудан және әділетсіз жазадан за ңды т үрде
қорғануға құқылы. Алайда тергеуші, не болмаса прокурор қылмыстық іс
қозғап, алдын ала тергеу жүргізбесе, процессуалдық қарым-қатынас
тумайды, себебі қылмыстық іс қозғауға құқылы мемлекет органдары
мен лауазымды адамдар қылмыс болғанын білмейді. Басқаша айтқанда, ең
бірінші қылмыстық құқықтық қарым-қатынас пайда болады, содан кейін
құқықтық процессуалдық қарым-қатынас туады (арыз, шағым не болмаса
хабарлама түскеннен соң), өйткені материалдық заңының өмір сүру жолы іс
жүргізу болып саналады. Қылмыстық құқықтық қарым-қатынас қылмыстық
процессуалдық қарым-қатынассыз жүзеге аса алмайды.[2,332]
Қылмыстық құқық нормаларын процессуалдық тәртіптен тыс қолдану
тергеудің, соттың немесе өкіметтің зорлығына әкеп соғады. Әр уақытта
қылмыс жасаған азамат қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген тәртіппен
жауапқа тартылу қажет, қылмыстық жауапқа тартудың зорлық сияқты басқа
түрлеріне үзілді-кесілді тиым салынуы керек. Процессуалдық қарым- қатынас
қылмыс туралы арыз түскеннен кейін пайда болады, яғни қылмыстық іс

жүргізудің бірінші сатысынан басталады. Осыдан бастап қылмыстық іс
жүргізуге қатысушылардың нақтылы процессуаддық әрекеттері жүзеге
асады. Процессуалдық қарым-қатынас іс жүргізудің әр кезеңіндс әртүрлі
болады және тергеу әрекеттерінің мәні мен мақсатына байланысты. Мысалы,
алдын ала тергеу кезіндегі құқықтық қарым-қатынас болған қылмысты тез
және толық ашу, қылмыскерді әшкерлеу мақсатына бағынады. Қылмыстық
істі тексеру нәтижесінде іске қатысушылардың, біріншіден құқықтары мен
міндеттері жүзеге асады, екіншіден, процессуалдық қарым-қатынас
өзгереді (кей уақытта қысқартылады). Сондықтанда процессуалдық қарымқатынас, қылмыстық іс сияқты, пайда болады, дамиды, өзгертіледі,
қысқартылады. Тергеу жәнс сот органдарының табысты жұмыс жасаулары
үшін, олар тек қана өздерінің құқықтарын қолданып қана қоймай, басқа да
қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауы тиіс.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар деп қылмыстық істерді тергеуге
және қарауға белсенді қатысатын, процессуалдық құқықтарымен кеңінен
қамтамасыз етілген, өзінің немесе өзіне өкілдік ретінде берілген құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау үшін, сондай ақ көмекші қызмет
атқаратын адамдар мен органдарды айтады.
Әдебиеттерде іс жүргізуге қатысушылар терминіне қатысты әрқилы
көзқарастар кездеседі. Атап айтқанда, М. М. Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатысатын адамдар процесс субъектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды. Субъектілер — сот ісін
жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана;
басқалардың бәрі — процеске қатысушылар. Л. Д. Кокоревтің пікірінше,
"субъектілер" және "қатысушылар" терминдері — мән-маңызы бірдей ұғымдар, бірақ қылмыстық процесс
үшін "қатысушылар" термині
лайықтылау,өйткені "субъектілер" термині жалпылама сипатта.[2,560]

1.2. Қылмыстық іс жүргізудің міндеттері және маңызы

Іс жүргізу субъектілері мен қатысушьшарына бөлу біршама жасанды
сипат алып отыр деп топшылауға негіз бар, өйткені құқық қатынастарына
қатысушылардың кез келгенінде құқыктар да, міндеттер де бар.
Айырмашылық — сол қүқықтар мен міндеттердің сипаты мен бағытында.
"Субъект" терминін пайдаланудың орынды екенін ҚІЖК құрылымынан
көруге болады, онда қылмыстық процеске тартылған адамдар "процеске
қатысушылар" деген бір ұғыммен білдірілген.
Іс жүргізуге қатысушылар мәніне қатысты мәселелерде де айтыс туғызуда. Іс жүргізуге қатысушылар категориясына жататын адамдар ше ңберін
анықтау проблемасына түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Іс жүргізуге қатысушыларға жататын адамдар түсінігінде мынадай үш
көзқарас барьшша айқын байқалды.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар-жоғына қарамастан іске
белгілі бір қатысы бар кез келген адам процеске қатысушы болып табылады.
Бұл көзқарасты В. П. Божьев барынша дәйекті түрде жақтап келеді.
Барынша көп қолдаушылар тапқан екінші көзкарас процеске
қатысушылар деп тек істе мүддені білдіруші немесе қорғаушы адамдарды
тануға негізделген.
Үшінші көзқарас қылмыстық сот ісін жүргізуде "процеске
қатысушылар" категориясының зандылығын жалпы теріске шығарумен
байланысты.
Осы
көзқарасты
жақтаушы
С.А.Альперт
процеске
катысушылардың бәріне түрлі құқықтар мен міндеттер берілген, сондықтан
оларды "процеске қатысушылар" деген бір ұғыммен біріктіруге болмайды
деп санайды.
Бір жағынан, "іс жүргізуге қатысушылар" терминін түсіну, ал екінші
жағынан — іс жүргізуге қатысушылар категориясына жатқызылатын
адамдар шеңберін анықтау жөніндегі ғылыми көзқарастарда орын алып
отырған алшақтықтарға объективті негіз бар, оның мәні:
1) "іс жүргізуге қатысушылар" категориясының өзін қылмыстық іс
жүргізу құқығы ғылымының әр түрлі түсінуімен;
2) іс жүргізушілердің қылмыстық процестегі функциялар мәнін түрліше
түсінуімен байланысты.
Қылмыстық іс жүргізу заңында "іс жүргізуге
категориясының түрліше түснілуі мынадан көрінеді.

қатысушылар"

1. ҚІЖК нормалары процеске қатысушылар тізбесі берілген бөліктерде бірбіріне сәйкес келмейді, мысалы:
а) ҚІЖК-тің 7-бабының 9-тармағында "процеске қатысушылар"—
қылмыстық ізге түсуді және сотта айыптауды қолдауды жүзеге
асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша іс
жүргізу кезінде өздерінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді корғайтын адамдар: прокурор (мемлекеттік айыптаушы),
тергеуші, анықтау органы, анықтаушы, сезікті, айыпталушы, олардың
заңды өкілдері, қорғаушы, азаматтық жауапкер, оның заңды өкілі мен
өкілі, жәбірленуші, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың
заңды өкілдері мен өкілдері" деп түсіндірілген; осылармен қатар
ҚІЖК-тің 7-бабының 25-тармағында тағы да бір түсініктеме берілген:
"қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар"— сот отырысының
хатшысы, аудармашы, куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы;
б) ҚІЖК 2-бөлімі ("Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік
органдар мен тұлғалар") сот (судья), іс бойынша төрағалык етуші,
тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органының бастығы қызметін
регламентеген, мұның өзі ҚІЖК-тің 7-бабының 9 және 25тармақтарында көрсетілген процеске катысушылар шеңберінен едәуір
кең;
в) 10-тарауда ("Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар")
процеске қатысушылар ретінде куә, сарапшы, маман, аудармашы,
куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы аталған, мұның өзі
КІЖК 7-бабының 25-тармағына сәйкес келеді.[8,7-9б]
2. Қылмыстық іс жүргізу заңында қаралып отырған категорияның өзінде,
сондай-ақ сот ісін жүргізуге қатысушылардың іс-әрекеті қылмыстықіс
жүргізушілік ережесін де түрліше түсіндіруге әкеліп соғатын дәлсіздіктербар,
мысалы:
а) 84-баптың 1-бөлігінде маман — "тергеуге және сот әрекеттеріне маман
ретінде қатысу үшін" шакырылған адам деп көрсетілген; ал 7-баптың 25тармағы бойьшша маман — қылмыстық процеске қатысушы өзге
адам; сараптамалық зерттеу үшін маманның қатысуымен үлгілер алу туралы
260-бапқа жасалған талдау маман — тергеу іс-әрекетіне қатысушы екенін
дәлелдейді (атап айтқанда, бапта былай делінген: "Қаулыда атал ған тергеу ісәрекетінінбарлық қатысушыларының құқықтары мен міндеттері көрсетілуге
тиіс");
239-баптың
2-бөлігіне
сәйкес
маман
"тергеу
экспериментіне қатыстырылуы"мүмкін, 238-баптың 3-бөлігіне сәйкес оқиға

болған жерде айғақтарды тексеру мен айқындау кажет болған жағдайда
маманның қатысуымен жүргізіледі. Маман және қылмыстық процеске
тартылатын өзге де адамдар жағдайының регламенттелуіне жасалған
талдаудан "қатысушы", "қатысу үшін шақырылған адам", "іс-әрекетке
катысушы адам", "қатыстыру", "қатысуымен" және т.т. ұғымы — бір нәрсені
білдіретінін көреміз; [8,84-396б]
ә) маманның қылмыстық процеске қатысушы ретіндегі жағдайының
анықтамасын "процеске қатысушы" және "қылмыстық процеске қатысушы
өзге де адамдар" ұғымдарымен салыстырып көрелік:
— маман — процеске қатысушы;
— маман — кылмыстық процеске қатысушы өзге адам;
— қарапайым салыстыру негізінде "процеске қатысушы" және "қылмысты қ
процеске қатысушы өзге де адам" ұғымдары тең деген тұжырым жасаймыз;
б) қылмыстық процеске тартылатын адамдарды "қатысушылар" мен
"қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдарға" бөлу шартты, сырттай
сипат алып отыр және заң шығарушының сот отырысының хатшысы,
аудармашы, куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы істе әлдебір мүдде
көздемейтінін атап көрсетуге ұмтылуына негізделген, ал қалған адамдарда, іс
жүргізудегі статусына байланысты ондай мүдделер бар (сот сот төрелігін
жүзеге асыруға, прокурор — зандылықтың сақталуына, сондай-ақ
мемлекеттік айыптаушыға қолдау көрсетілуіне, тергеуші мен аны қтаушы —
іс бойынша ақиқаттың анықталуына және кінәлілердің әшкереленуіне,
қорғаушы — қорғауындағы адамның мүдделері қорғалуына мүдделі және
т.т.).
Сонымен, қолданылып отырған ҚІЖК-тің бірде-бір нормасы
қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар белгісіне жататын адамдардың
егжей-тегжейлі тізбесін бермейді.
Сонымен бірге "процеске қатысушылар" категориясына жататын
адамдар шеңберінің заң мен қылмыстық іс жүргізу теориясында бір мағынада
түсінілуі:
— заңды бір ізге салу;
— заңды әмбебаптандыру;
— заң бұзылуының алдын алу;

— құкық нормаларын түсіндіруде,
біркелкілікке жету мақсаттарында маңызды.

түсінуде

және

қолдануда

Соңғы кезде әдебиетте процеске қатысушылар проблемаларын
кылмыстық іс жүргізу функцияларымен байланыстыра қараудың тұрақты
тенденциясы байқалып отыр.
Процеске қатысушылар проблемаларын қылмыстық іс
функцияларымен өзара байланыстыра шешу екі мақсатқа жетуге:

жүргізу

1) сот ісін жүргізуге әрбір қатысушының статусын белгілеуге;
2)түрлі қатысушылардың өзара іс-қимыл жасау шектерін жекелеген
функциялар арасындағы генетикалық байланыстарды табу аркылы аны қтау ға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың мәнін түсінудің біз
жақтап отырған жолының пайдалы жағы мыналар:
а) функция, бүкіл қылмыстық іс жүргізу қызметі секілді, құқық
қатынастарында жүзеге асырылады;
ә) функциялар қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруы жолымен орындалады;
б) қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының тек өзіне тән
құқықтары мен міндеттері болады;
в) құқық қатынастарының сипаты адамның құқыктық статусын негізге
ала отырып белгіленеді (тергеуші мен прокурор қатынастары тергеуші мен
сезікті, тергеуші мен куә қатынастарынан өзгеше және т.т,);
г) құқық қатынастарына әрбір қатысушы тек бір роль атқарады (куә
судья бола алмайды, судья сарапшы бола алмайды және т.т.).
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу функцияларына орай сот ісіне
мынадай қатысушыларды ажыратуға болады:
1) қылмыстық ізге түсу функциясы — прокурор, тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы;
2) тергеу функциясы — тергеуші, анықтаушы;
3) айыптау функциясы — айыптаушы (мемлекеттік айыптауды қолдайтын
прокурор, бірқатар жағдайларда жәбірленушінің өзі);

4) прокурордың заңдылықтықадағалауфункциясы — прокурор;
5) қорғауфункциясы — сезікті, айыпталушы, сотталушы, қорғаушы;
6)
қылмыстықістісотта қараужәнешешу
жекелегенжағдайлардатергеуші не прокурор
тергеусатысындақысқарту);

—
судья,
сот,
(мысалы, істіалдын

ал
ала

7) азаматтықталаптықолдау — азаматтықталапкер;
8) азаматтықталаптанқорғау — айыпталушы, азаматтықжауапкер.
Соныменбіргепроцескеқатысушылардыңб ұлтізбесімұныменшектелмей
ді,
өйткеніфункциялардытікелейорындаупр оцескеөзге
де
адамдардыңтартылуын, оларға да құқықтар мен міндеттержүктелуінкөздейді.
[2,163б]

2.ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ.

2.1.Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және
маңызы
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы
қорғау, жеке адамның абыройы мен қадыр-қасиетін құрметтеу. Адамның жеке
басына тиіспеушілік. Қылмыстық іс жүргізу барысында азаматтардың,
құқықтары мен бостандықтарын қорғау. Жеке азаматтардың өміріне, мекенжайына және мүлкіне қол сұғуына жол бермеу. Сот әділдігін заң мен сот
алдындағы теңдік негіздеріне жүзеге асыру. Судьялардың тәуелсіздігі. Сот
ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде
жүзеге асыру. Істің мән-жайын жан-жақты , толық және объективті зерттеу.
Дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау. Сезіктіні ң, айыпталушыны ң
қорғануға құқығын қамтамасыз ету. Куәлік айғақтар беру міндетінен босату.
Білікті заң көмегін алу құқысын қамтамасыз ету. Жариялылық. Қылмыстық
сот ісін жүргізу тілі. Қылмыстық іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне
шағымдану бостандығы.
Қағидаұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық,
затты
қолданбалы,
теориялық-құқықтық.
Қағида
ұғымының
философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе өлдебір
білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және
білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай -жапсары осы қызмет
өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің
талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын
заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен,
қағида ұғымы
түсініктемесінің
барлық
жапсарларының ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
- қағида ұғымы тек негіз
категорияларға ғана қолданылады;

қалаушыларға

жатқызылуы

жаймүмкін

- қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан
дерексіздендірілуі мүмкін;
қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті
теориялық талдаумен байланысты.

Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікіріден
қоярлық: ...Қағидалар
табиғатқа
және
адамзат
тарихына
қолданылмайды, солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат
қағидаларына
лайықталмайды,
керісінше,
табиғат
пен
тарихқа
қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады.[9,192б]
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін
оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын
ережелерді
қылмыстық
іс
жүргізу
құқығы
принциптерінің
категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
1) олар (ережелер)
анықтау,
тергеу,
прокуратура
және
сот
органдарының үйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы
сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке-дара сипатты
ережелер туындайды;
2) қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесеміндетті
іс-қылықтарының барлық жақтары және қүқықтықнорманың
барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция)тұжырылымдалуға
тиіс емес;
3) негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмүн беруге болмайды,
өйткені
олар
қылмыстық
іс
жүргізу
қүқығының
заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде
байланысты;
4) қағидалар
категориясына
жатқызылған
ережелер
объективті
және субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұүштастыруға тиіс
(мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті );
5) қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тәнболуға
тиіс
(құқык нормалары
өзгертіледі,
заңдарауыстырылады,
ал принциптер сақталады);
6) өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7) қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға
тиіс.
Сонымен,
қылмыстық
процесс
қағидалары
қоғамдық
және
мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен
орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін
және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және
нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы
ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін мемлекет
қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.

Қазақстан
Республикасының
іс
жүргізу
Кодексінің 9-бабына
сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада:
оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мүндай іс жүргізудің барысында
шығарылған
шешімдерді
бүзуға
не
осы
тұрғыда
жиналған
материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.[8,9б]
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1) қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық,
басты орын алады;
2) олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі
нормалар болып табылады;
3) қағидалар құқықтық нұсқамалар
ретінде қалыптасады
және
нормативті сипатта болады;
4) олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен
жүйесін түсінудің кілті болып табылады;
5) қағидалар іс жүргізу қүқығының негізгі бағыттарын, даму
перспективаларын айқындайды;
6) олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға
байланысты үсыныстардың негізделгенін анықтау кезіндегі басты
өлшемдер болып табылады;
7) қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік
бағдарлар функциясын атқарады;
8) қағида іс жүргізу нормаларының дүрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.

2.1.Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.