Мағжан Жұмабаевтың «Батыр баян» поэмасы



МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ «БАТЫР БАЯН» ПОЭМАСЫ
Негізгі бөлім
Пайдаланған әдебиеттер.
XVIII ғасыр қазақ халқының қиын-қыстау заманы болды. Жоңғар, қалмақтың жан-жақтан қыспағы елді қатты күйзеліске ұшыратты. 1723 жылғы қайғылы да қасіретті «Ақтабан шұбырынды – Алқакөл сұлама» оқиғасы елдің еңсесіне батты. Қазақ елі бытыраңқылыққа ұшырады. Осы кезде халықтың басын қосып, қасына батырларды жинаған ер Абылайды айтпай кетуге болмайды. Жастайынан Төле бидің қолында өскен Сабалақ жорықтарға қатысып, ерлігінің арқасында елдің айбатты арыстанына айналды. Елжіреген жұрттың қамын ойлап, халықты ауызбіршілікке шақырып, елдің еңсесін көтерді. Бірақ,

Жалғыз батыр – жалғыз жан
Майданға тұлға бола алмайды.

деген сөз бар ғой. Сол кезде ер Абылайдың төңірегінде халықтың батырлары шоғырланған болатын. Абылай жинаған батырлар ішінде Кара Керей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Сары, Баян мен Сағынбай сынды ел ардақтылары болатын. Аталған батырлар ішінде бүкіл өмірін қазақ жұртының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған ер жүрек ардагерлердің бірі – батыр Баян Қосаболатұлы (1710 – 1757). Батырлығымен, тапқырлығымен Абылай ханның ерекше құрметіне бөленген. Қазақ-жоңғар шайқасына қатысып, Баян батыр атанған. Өкінішке орай Баянға қатысты тарихи деректер өте аз. Батыр жайлы мәліметтерді біз сол кездегі ел мұқтажын жырлаған, халықты ауызбіршілікке үгіттеген жыраулардан көреміз.
Абылай ханның тұсында өмір сүрген Үмбетей мен Тәтіқара жыр толғауларынан Баянның сол кезде жоңғарларға қарсы күрескен батыр екенін білеміз. Мәселен, Үмбетей жыраудың «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту» атты ұзақ толғауында мынадай дерек бар.

Қара Керей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Сары, Баян мен Сағынбай
Қырмап па еді жауыңды,
Қуантпап па еді қауымды,
Ұмыттың ба соны, Абылай.

Үмбетей толғауынан, батыр Баянның Абылай ханның тірегінің бірі екендігін байқаймыз. Баянның халқы ардақтаған, ел қорғаған батырларымен бірігіп, қазақ халқының туын жықпай, талай қан майданда ерлік көрсеткен еліміздің хас батырының бірі болғандығына көз жеткіземіз.
Ал, Тәтіқара өз толғауында

Бөкейді айт Сағып менен Дулаттағы,
Дәріпсәлі маңдайды айт қыпшақтағы
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баяндай уақтағы.
1. М.Жұмабаев “Сүй жан сәулем”А., 2002ж. Атамұра
2. С.Қирабаев “Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті” А., 2003ж. Білім
3. “Бес Арыс” (естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалары) А., 1992ж.
4. З.Қабдолов “Сөз өнері” А., 1974ж.
5. Е.Әбен, Е.Дуйсенбайұлы, И.Тасмағанбетов “Дала даналары” А., 2001ж.
6. М.Жұмабаев “Шығармалар” 3-томдық А., 1995ж.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
ӘОК 4с (Каз) 03 ББК 81. 623. 4 – 3 – 4

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ БАТЫР БАЯН ПОЭМАСЫ

М. Орынбаев, А. Қалшабеков
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

XVIII ғасыр қазақ халқының қиын-қыстау заманы болды. Жоңғар, қалмақтың
жан-жақтан қыспағы елді қатты күйзеліске ұшыратты. 1723 жылғы қайғылы да
қасіретті Ақтабан шұбырынды – Алқакөл сұлама оқиғасы елдің еңсесіне
батты. Қазақ елі бытыраңқылыққа ұшырады. Осы кезде халықтың басын қосып,
қасына батырларды жинаған ер Абылайды айтпай кетуге болмайды. Жастайынан
Төле бидің қолында өскен Сабалақ жорықтарға қатысып, ерлігінің арқасында
елдің айбатты арыстанына айналды. Елжіреген жұрттың қамын ойлап, халықты
ауызбіршілікке шақырып, елдің еңсесін көтерді. Бірақ,

Жалғыз батыр – жалғыз жан
Майданға тұлға бола алмайды.

деген сөз бар ғой. Сол кезде ер Абылайдың төңірегінде халықтың батырлары
шоғырланған болатын. Абылай жинаған батырлар ішінде Кара Керей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Сары, Баян мен Сағынбай сынды ел
ардақтылары болатын. Аталған батырлар ішінде бүкіл өмірін қазақ жұртының
тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған ер жүрек ардагерлердің бірі – батыр
Баян Қосаболатұлы (1710 – 1757). Батырлығымен, тапқырлығымен Абылай ханның
ерекше құрметіне бөленген. Қазақ-жоңғар шайқасына қатысып, Баян батыр
атанған. Өкінішке орай Баянға қатысты тарихи деректер өте аз. Батыр жайлы
мәліметтерді біз сол кездегі ел мұқтажын жырлаған, халықты ауызбіршілікке
үгіттеген жыраулардан көреміз.
Абылай ханның тұсында өмір сүрген Үмбетей мен Тәтіқара жыр толғауларынан
Баянның сол кезде жоңғарларға қарсы күрескен батыр екенін білеміз. Мәселен,
Үмбетей жыраудың Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту атты ұзақ
толғауында мынадай дерек бар.

Қара Керей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Сары, Баян мен Сағынбай
Қырмап па еді жауыңды,
Қуантпап па еді қауымды,
Ұмыттың ба соны, Абылай.

Үмбетей толғауынан, батыр Баянның Абылай ханның тірегінің бірі
екендігін байқаймыз. Баянның халқы ардақтаған, ел қорғаған батырларымен
бірігіп, қазақ халқының туын жықпай, талай қан майданда ерлік көрсеткен
еліміздің хас батырының бірі болғандығына көз жеткіземіз.
Ал, Тәтіқара өз толғауында

Бөкейді айт Сағып менен Дулаттағы,
Дәріпсәлі маңдайды айт қыпшақтағы
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баяндай уақтағы.

Баян батырдың ержүрек батылдығы мен ел қорғағаны, халықтың тұлғалы
азаматы болғанының айғағын Тәтіқара жырау толғаулары дәлелдейді.
Батыр Баян туралы деректер Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде кездеседі.
Зерттеушінің Исторические предания о батырах XVIII века атты мақаласында
батыр жайлы деректер кездеседі. Шоқан Уәлихановтың Баян туралы айтқан
деректері Мағжан ақынның Батыр Баян поэмасының мазмұндық арқау болғанын
айтуға болады. Шоқанның келтірген деректері мен оқиғалар дастанда
кездеседі.
М. Жұмабаевтің екі тараудан тұратын көлем жағынан ауқымды поэмасында
ескілік пен жаңалық арасындағы байланысты белгілі сюжетпен сомдайды. Мағжан
поэзиясынынң шыңы - Батыр Баян дастаны. Поэма аса көркем деңгейде ерекше
шабытпен жазылған. Жан күйзелісі, сезім, батырлық пен махаббат дастанда жыр
болып өріледі. Поэма өзінің сюжеттік жағынан эпостық жырларға өте ұқсас.
Мағжан тілінің әуезділігі мен әсемдігі, көркемдігі мен көріктігі ерекше
үйлесімділікте сай келуі поэмада айрықша көрінеді.
Поэма Көкшенің керемет табиғат сұлулығы тамаша теңеу мен метафоралық
салыстырудан тұрады.

Сарыарқа – сары дария, қиыры жоқ,

Кез болсын, қандай қыран, талады да,
Ішінде сары дария көз тоқтатар,
Көкшетау – Сарыарқаның аралы да.
Көкшеде күні кеше қойдай өрген
Түрлі аң: бөрі, бұғы, маралы да.
Айрылып асау, ерке аңдарынан
Көкшенің тас жүрегі жаралы да!
немесе
Бауырында Бурабайдың қалың ағаш
Көкшенің жалыменен біткен жалғас.
Арудың ақпен өрген тұлымындай
Қарағай, қызыл қайын, тал аралас.

Сөз арқылы керемет сурет салған Мағжанның шеберлігі енді сол суретті
бейне фильмге айналдырады. Сюжет басы әуелгі Абылай ордасына Жиылды өңшең
ноян ағай-сығай деп жиналған қауымның тізбелеп ішінен шоқтығы биік Баян
батыр бейнесі дара көрсетіледі.

Қанайым, ойың удай, тілің шаян,
Амал не, келген жоқ қой батыр Баян.
Көр жаудың албастысы, ел серкесі
Баянның батырлығы алашқа аян.
Баянның аруақты құр атынан
Көп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян.
Наркескен, өрттей өскен қайтпас болат,
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ батыр Баян! - деген

Абылай сөзінен батырдың хан ордасындағы орны мен беделін байқаймыз.
Жиналған өншең батыр Баянның кешігуін түсінбей,
Жау! десе жатпайтұғын батыр Баян,
Апырым-ай, келмеуінің мәні қай,
- деп таңданулары күшее түсті. Қайткен күнде де Абылайдың Баянсыз жауға
аттанбауы батыр Баянның шын мәнсінде беделдігін көрсетеді. Қазақ
халқымен жауласқан қалың қалмақтан Баян сұлу аруды өзімен әкеледі.
Арудың сұлулығына тең келер ешбір сұлулық болмайды. Қыз сұлулығын
Мағжан былай көрсетеді:

Сол сұлу сұлу екен атқан таңдай,
Бір соған бар сұлулық жиылғандай.
Торғын ет, шапақтай бет, тісі меруерт
Сөздері – су сылдырлап құйылғандай.
Бір улап көзқарасы, бір айнытқан
Жұлдызы еркелеген сонбей – жанбай.
Лебізі – жібек лебі, жұмақ желі
Кәусардай татқан адам қалар қанбай.

Жұрт осындай сұлуды еліне әкелген Баянға таңданады. Батырдың сұлулық
отына түсіп қалмауы, сабырлық танытуы – оның бойындағы ерекше қайсарлық,
батырлықтың белгісі. Жат елден келген қалмақ қызы Алаштың аруы болып кетсе
де, өз елін жанынан шығармаған. Сыр бермеген қалмақ қызының Ноянға көз
тастауынан, он бес жасар баланың жүрегінде ұшқын туады. Сол ұшқын жүректе
отқа айналып, батыр інісі Ноян аласұрады. Алғашқыда Ноян қызға көңіл бөлмей
жүргендей болады. Бірақ қанша жерден қарамаймын, жалтақтамаймын десе де,
еріксіз сұлуға көз тартады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
Мағжан Жұмабаевтың поэмалары
Мағжан Жұмабаев жайлы мәлімет
Қазақ әдебиетінің XX ғасыр басындағы жарқын жұлдыздарының бірі - Мағжан Жұмабаев
Қазақтың атақты біртуар ақыны Мағжан Жұмабаев
Мағжан Жұмабаев шығармалары
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ҚИЯЛ
Батыр Баян поэмасы
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық қызметі
Пәндер