Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер

КІРІСПЕ
1. Тарих.и Рашиди» . мәдени мұра
1.1 М.Х.Дулаттың өмірі мен шығармашылық ортасы
1.2 Тарих.и Рашидидің» зерттелу тарихы
2. Мырза Хайдар және Моғолдар дәуірінің саяси.мәдени ахуалы
2.1 Дулат әмірлігі
2.2 Қазақ хандығы . Мырза Хайдар шығармасында
3. «Тарих.и Рашидидің» әдеби сипаты
3.1 Шығарманың мемуарлық сипаты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Орталық Азияның XVI ғасырдағы атақты тарихшысы, әдебиет майталманы Мұхаммед Хайдар Дулаттың (1499-1551) өмірі мен шығармашылығын зерттеу мен зерделеу әдебиеттану, тарих, философия, дінтану, лингвистика ғылымдары алдындағы үлкен міндет.
Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегінің құндылығы оның қазақ тарихы мен әдебиетін және мәдениетін өткен түркілік дәуірмен, исламдық тарихи кезеңмен сабақтастыра алуы болды.
Тақырыптың өзектілігі. «Тарих-и Рашидидің» әдеби-көркемдік жағы әлі де болса толық зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Еңбекті зерттеген ғалымдардың көпшілігі оған әдеби шығарма ретінде емес, тарихи еңбек ретінде қарап, бағалады.
Фольклортанушы, академик С.Қасқабасов: «Жыраулар өз шығармаларында идеалды әміршінің бейнесін жасады, -дей келіп, – өздерінің монолог түріндегі айтылатын толғауларында жырлаулар маңызды мемлекеттік мәселелермен қатар заман мен қоғам, адам мен заман, тұлға мен тобыр, сондай-ақ имандылық пен қайрымдылық, өмірдің өткіншілігі мен адамның опасыздығы, өлім мен өмірдің қайшылығы сияқты моральдық, этикалық, фәлсафалық проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра жырлап отырады» деп жазған болатын [3, 8 б.]. Осы айтылған ғұлама пікірдің Мырза Хайдар шығармашылығына түгелдей қатысы бар. Өйткені, ХVІ ғасырда өмір сүрген Асан Қайғы да, Қазтұған да, Шалгез де Мырза Хайдардың замандасы, ұлысы басқа болғанымен ұлты бір қандастары. Олар да Мырза Хайдар Дулат секілді Әз Жәнібек хан, Битемір, Ораз-Мұхаммед сынды қазақ хандары мен Ноғай әмірлерінің сарайы маңында тіршілік етіп, әміршісі мен заманының күрделі де келелі мемлекеттік маңызды тақырыптарын сөз етті.
Мырза Хайдар «Тарих-и Рашиди» еңбегінде 1346-1546 жылдар аралығындағы Орталық Азия, Тибет, Ауғанстан, Кашмир, Иран, тіпті Иракқа да қатысты көптеген тарихи оқиғаларды, сондай-ақ автор өзі өкілі болып табылатын қазақ өмірінің де бірқатар деректерін сол дәуір шындығына сай баяндайды. Ғұмырнамалық әдеби еңбегін жазу барысында Мұхаммед Хайдар қоғамдық шындықты басты принцип ретінде ұстайды, сонымен бірге өз шығармасының көркемдік-әдеби жағына мұқият назар аударады. Ислам дінін дәріптеуде мадақ, мінәжат сынды әдеби тақырыптарды молынан пайдаланады. Оқиғалардың, адамдардың психологиялық мінез-құлқын ашуда Құран-кәрімнің қағидаларын, әдеби детальдарды пайдалана отырып, психологиялық талдау жасайды. Рубаи, мүфрәд, ғазал, қита, суырып салу (фи бәдаиһ) сынды шығыстық жанрларды да тиімді пайдаланады. Еңбектің тағы бір ерекшелігі: парсы тілінде жазылғанымен араб және түркі өлеңдерін әңгімесіне арқау еткен. Бір ғажабы шығармада қазіргі уақытқа дейін сол қалпында, сол мағынада қолданылып келе жатқан көптеген қазақ сөздері де кездеседі.
Еңбек шығыс әдебиетінің тәзмин және тәлмиһ сынды тәсілдерін пайдаланғанымен де ерекшеленеді. Сонымен қатар біз еңбекте жоғарыда

Құран кәрім
Назарбаев Н. Туған елім – тірегім. – Астана: Күлтегін, 2004. – 132 б.
Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтандық беттері. – Алматы: Білім. 1995. – 228 б.
Қасқабасов С. ХV-ХVІІІ ғасырдағы қазақ әдебиеті (Компендиум). – Алматы: Әдебиет және өнер институты, 2005. – 64 б.
Хұсейін Рәзмжу. Әдеби шығармалардың түрлері парсы тілінде. – Машһад: Астан құдыс рәзәвиз, 1370. –350 б.
Әмин Ахмет Рази, Һәфи ықлым тәзкересі, парсы тілінде, баспаға дайындаған – С.М.Таһири, Үш томдық. – Теһран: Сурүш. – 137 б.
Қазы Ахмет Тәтәви, Асефхан Кәзвинв Тарих-и Әлфи – мың жылдық тарих. Фикр-руз, баспасы, 1378. –867 б.
Дербісәлі Ә. Мұхаммед Хайдар Дулат. Өмірбаяндық-библиографиялық анықтамалық. – Алматы: 1999. – 160 б.
Жолдасбайұлы С. М.Х.Дулат және ХV-ХVІ ғасырлардағы қазақ хандығы. – Алматы: Қазақ университеті. 2000. – 112 б.
Дербісәлі Ә. Ислам және заман. – Алматы, 2003. – 560 б.
Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди, парсы тіліндегі қолжазба нұсқасынан тәржімалаған Ислам Жеменей. Жалпы ред. басқарған және алғысөзін жазған Әбсаттар Дербісәлі. – Алматы: Тұран, 2003. – 616 б.
Зеһир-ед-дин Мұхаммед Бабыр. /қазақша сөйлеткен – Байұзақ Қожабекұлы/. – Алматы: Ататек, 1993. – 448 б.
Синуһе естеліктері, Мика Валтари, парсы тіліне аударған: Зәбиһолла Мәнсури. – Теһран-Зеррин, 1366 (1987). – 989 б.
Mirza Haydar Dughlat. Аrikh-i-Rashidi. English translation and annotation by W.M. Thackston. – Published at: Harvard university, 1996. – 307 p.
Валиханов Ч. Избранные произовдения. Вступ. статья А.Х.Маргулана. – М: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1987. – 414 б.
Мырза Хайдар Дұғлат. Тарих-и Рашиди. Баспаға дайындаған А.Ғаффарифәрд. – Теһран: Мирас мәктуб, 2004, – 861 б.
Бартольд В. Орта Азия түрік халықтарының тарихы. Ауд. Ғаффар Хұсейни. – Теһран: Тус баспасы, 1376. – 316 б.
Ұйғыр әдебиеті тарихы. – Шыңжаң: Марып баспасы, 1993. – 662 б.
Мырза Хайдар Дұғлат. Тарих-и Рашиди. Өзбекстан Ғылым академиясы. Бируни атындағы шығыстану институты, қолжазба қоры. №1430.
Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. – Алматы: Санат, 1999. – 192 б.
Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер.– Алматы: Алатау, 2005. – 332 б.
Оразбаева А. Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар: тарихилығы және жанрлық, стильдік ерекшеліктері. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты). – Алматы. 2005. – 25 б.
Әдебиеттану терминдер сөздігі. //Құраст.: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
Исмакова А.С. Казахская художественная проза: Поэтика, жанр, стиль. – Алматы: Ғылым. 1998. – 394 б.
Тимофеев А. Основы теории литературы. – Москва: Просвещение, 1976. – 548 б.
Байтұрсынұлы А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публистикалық мақалалар және әдеби зерттеу. //Құраст.: Р.Нұрғалиев. – Алматы: Жалын. 1991. – 464 б.
Доктор Сирус Шәмиса. Әдеби шығарманың түрлері. VІІІ-басылым. – Теһран: Фердаус. 1380. – 343 б.
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 373 б.
Сыздықова Р. Абай және қазақтың әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 616 б.
Смағұлова Ж. Абайтану белестері. /Кітапта: Абай және қазіргі заман. – Алматы: Ғалым. 1994. – 336 б.
Беһзад Беһзади. Фәрһанг Әзірбайжанша-парсыша. – Теһран: Фәрһанг Муасер, 1382. – 1183 б.
Қашғари М. Түрік сөздігі, аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазып, баспаға дайындаған Асқар Құрмашұлы Егеубай. Т.1. – Алматы: Хант, 1997. – 591 б.
Намық Кемал Зейбек. Қожа Ахмет Ясауи жолы және таңдамалы хикметтер. Ауд: Досай Кенжебай Тұрсынбайұлы. Бойут-Таң. – Анкара, 2003. – 255 б.
Бес ғасыр жырлайды. Т.1. Құрастырған: М.Мағауин, М.Бәйділдаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б.
Шейх Мүслиһ-ед-дин Сағди Ширази. Гүлістан. – Теһран: Әл һода, 1371. – 304 б.
Иран-Тәжік поэзиясы. Әлем әдебиеті кітапханасы. Құрастырған, алғы сөзін жазған – Сейфолла Оспан. – Астана: Аударма, 2005. – 728 б.
Дулат М.Х. Жаһаннаме. Аударып, түсініктеме жазған Ә.Дербісәлі. – Алматы, 2007.
Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. М Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. – Алматы: Жазушы, 1990. – 304 б.
Доктор Мұхаммед Мүйін. Фәрһанг Фарси. Парсы тілінде, көп томдық. Т.4. – Теһран: Әмир Кәбир, 1371.
Қожа Ахмет Йасауи. Хикмет жинағы. Жинақты баспаға әзірлеген, алғысөзі мен түсініктерді жазып, сөздікті және қазақша жолма-жол аудармасын жасағандар – Мұхамедрахым Жармұхамедұлы, Мақсұт Шафиғи, Сәрсенбі Дәуітұлы. Қазақша көркем тілге тәржімелеген – Есенбай Дүйсенбай. – Алматы: Жалын, 1998. – 656 б.
Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
Әбді М.І. Қазақтың діни эпосы діни эпостың типологиялық поэтикалық мәселелері. Монография. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2006. – 254 б.
Әбдірәсілқызы А. Мезгілсіз дәурен. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 2006. – 88 б.
Ұйғыр классик әдебиетінен үгілер, жауапты хатшылар – Әйюпжан Илиюп, Рахматолла Жары. – Шыңжаң: Шыңжаң халық баспасы. ІІ-баспа, 1981. – 638 б.
Атаи, ғазалдар, қол жазба көшірмесі. – Ташкент, 1958.
Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және Түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. – 368 б.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі

Монографиялар
Хафиз және қазақ әдебиеті. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті. – Алматы, 2000. – 122 бет.
Қазақ-Иран мәдени байланыстарының өткені мен болашағы. Қазақстан Республикасы Қазақтың мәдениет және өнертану институты. – Алматы, 2001. – 163 бет.
Деректану. Қазақстан Республикасы Қазақтың мәдениет және өнертану институты. –Алматы, 2002. – 172 бет.
Көне Тараз. – Алматы: Санат, 2002. – 216 бет. (М.Мырзахметұлы, А.Әбдуәлиевтермен бірге)
Тараз–парсы ақындарының жыр шумақтарында. – Алматы: Зерде, 2002. – 32 бет.
Аудармалар
Иран тарихы. – Алматы: Зерде, 2002. – 287 бет.
Мұхамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. – Алматы: Тұран, 2003. – 614 бет.
Молда Мәди Меркішұлы шығармалары. «Тоһфәтол-Жимһурият». Шағатай тілінен қазақ тіліне тәржімалаған. – Алматы: ЖСО «Издательство LEM», 2005. – 304 бет.
Фунун әл Бәләге (Көркем сөз өнері). Шейх Ахмед Құдайдат Тарази. Мәдениет министрлігіне тапсырылды. 300 бет.
Мұхаммед Хайдар Дулат. «Тарих-и Рашиди» (Үзінді). Қазақ прозасы. Хрестоматия. – Алматы: Ғылым, 2001. Б. 272-319.
Сөздіктер
Парсыша-қазақша сөздік. – Алматы: Зерде, 2003. – 447 бет.
Оқу құралы
Түрік халықтары әдебиеті тарихы.Оқу құралы. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркітану орталығы баспасы, 2005. – 226 бет
Түрік халықтары әдебиеті тарихы. Хрестоматия. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркітану орталығы баспасы, 2005. –342 бет
Басылымдарда жарияланған мақалалар
Мырза Хайдар Дулат. //Дала халықаралық журналы, №6. 2003. – Б. 20-21.
Сасан мемлекет құрылымындағы атақ-лауазым атаулары. //Сөзтаным. ҚР ҰҒА А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты. Ғылыми терминологиялық орталық. №1. 2000. – Б. 40-43.
«Оғызнамалар» хақында //Жалын, №6. 2005 – 31-33.
Ислам әлеміндегі сопылық //Ақиқат, №6. 2005. – Б. 59-66.
Мұхаммедтің мәңгілік мұрасы //Алтын Орда, 29 шілде – 4 тамыз. 2005. – Б. 7-12.
Орта ғасырлардағы түркі, парсы және араб елдерінің саяси-мәдени байланыстары // Туған тіл альманағы. 2006. №1. – Б. 32-34
«Тарих-и Рашиди». Қазақ тарихы мен мәдениеті //Жалын, №9. 2005. – Б. 83-85.
Ғазал жырлаған ақындар //Жалын, №2. 2007. – Б. 20-25
Моғолдар және Дулат әмірлігі // ҚазҰУ Хабаршысы, тарих сериясы. №1. 2007. – Б. 19-24.
Қазақ хандығы – Мырза Хайдар шығармасында //ҚазҰУ Хабаршысы, тарих сериясы. №1. 2007. – Б. 24-29
«Тарих-и Рашиди» – әдеби жәдігер //ҚазҰУ Хабаршысы, филология сериясы. № 1. 2007. – Б. 6-10
Рубаи //Жұлдыз, №4. 2007. – Б. 165-177
Мінәжат //Ақиқат, №4. 2007. – Б. 66-71
Түрік әдебиетіндегі мадақ өлеңдер //Қарағанды университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. №4. 2006. – С. 98-103
Шығыс әдебиетіндегі мүфрәд (фәрд) жанры. //Абай атындағы ҚҰПУ Хабаршысы. Филология ғыылмдары сериясы. №1. 2007. – Б. 79-83.
Конференция материалдары
Тарих-и Рашиди және қазақ мәдениеті //М.Х.Дулати ойшыл, тарихшы, жазушы, қолбасшы. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. 3-4 маусым. 1999. – Б. 77-87. (М.Қойгелдиевпен бірге)
Тарих-и Рашиди және қазақ мәдениеті (Тарихи сабақтастық мәселелері) //М.Х.Дулати атындағы ТарМУ, 500 жылдық мерейтойына арналған ІІІ халықаралық ғылыми-теориялық конференция. – Тараз, 1999. Б. 76-83. (М.Қойгелдиевпен бірге)
Хафиз түрік ғалымдарының еңбектерінде //І халықаралық Түркология конгресі. – Түркістан, 9-12 қазан. 2002. – Б. 275-276.
Тараз парсы тіліндегі деректер желісінде //»М.Х.Дулат шығармаларының ІV Халықаралық оқулары» атты конференция. – Тараз, 2001. Б. 370-376. (М.Мырзахметұлымен бірге)
Көне Тараз – Наршахидің «Бұхара тарихы» кітабы желісінде //Көне және қазіргі Тараз. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Тараз, 4-5 сәуір. 2003. Б. 135-138. (М.Мырзахметұлымен бірге)
Тараз тарих тұғырында //Көне және қазіргі Тараз. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Тараз, 4-5 сәуір. 2003. Б. 30-33. (А.Әбдуәлиевпен бірге)
Мырза Хайдар Дулат және Исламият //Ислам және Қазақстан мәдениеті – Республикалық ғыылми-практикалық конференция материалдары. Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты. – Алматы, 2003. Б. 47-53.
Шәкәрім және парсы әдебиеті //Ш.Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Семей, 30-31 наурыз. 2006. – Б. 125-129.
Абай шығармасындағы ислами терминдер хақында //Абай мұрасы – тілдік өрістің негізі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: Информ. – Алматы, 2005. – Б. 156-164.
Түрік тарихының жаңғырығы және адамзаттың асыл мұрасы – Шахнама //Екінші халықаралық түркология конгресі. «Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері». Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ. – Түркістан, 2006. – Б. 67-75.
Тарих-и Рашиди және Тұран патшасы // «Қазақстан халықтарының мәдени-тарихи мұраларын оқып үйрену және дамыту мәселелері». V Халықаралық Дулати оқулары материалдары. – Тараз: Тараз университеті, 13-14 қазан. 2006. – Б. 60-62
Шығыс әдебиеті мен қазақ әдебиетінің стильдік байланысы //«Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу мәселелері». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. – Алматы: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 24 ақпан. 2005. – Б. 152-156
Атаидың өмірі мен шығармашылығы //Ғылымның шығып шыңына. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Тараз: Сенім, 2006. – Б. 40-43
Сыр киесіне тағзым // Ғылымның шығып шыңына. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Тараз: Сенім, 2006. – Б. 239-241

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ   821.512.122.03
                                        Қолжазба құқығында

ИСЛАМ   ЖЕМЕНЕЙ




Мырза Хайдар Дулаттың Тарих-и Рашидиі әдеби жәдігер



10.01.02 – Қазақ әдебиеті

Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің
қазақ филологиясы және журналистика кафедрасында орындалды.

Ғылыми кеңесшілері:                          филология ғылымдарының
докторы,

           профессор Ә.Дербісәлі

филология ғылымдарының докторы,
                                                         профессор
М.Мырзахметұлы



Ресми оппоненттер:                              филология ғылымдарының
докторы,
                                                                   профессор
Ж.Тілепов


  филология ғылымдарының докторы

                                            А.Ісімақова


  филология ғылымдарының докторы,

профессор Б.Омаров

Жетекші ұйым:                                     Абай атындағы Қазақ
ұлттық

педагогикалық университеті

         Қорғау 2007 жылғы 14 қыркүйекте сағат 15.00-де Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

         Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010,
Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

         Автореферат 2007 жылғы                            ____
таратылды.

Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,
филология ғылымдарының кандидаты
                                 С. С.Қорабай

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Орталық Азияның XVI ғасырдағы атақты тарихшысы, әдебиет майталманы
Мұхаммед Хайдар Дулаттың (1499-1551) өмірі мен шығармашылығын зерттеу мен
зерделеу әдебиеттану, тарих, философия, дінтану, лингвистика ғылымдары
алдындағы үлкен міндет.
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегінің құндылығы оның қазақ тарихы
мен әдебиетін және мәдениетін өткен түркілік дәуірмен, исламдық тарихи
кезеңмен сабақтастыра алуы болды.
Тақырыптың өзектілігі. Тарих-и Рашидидің әдеби-көркемдік жағы әлі де
болса толық зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Еңбекті зерттеген
ғалымдардың көпшілігі оған әдеби шығарма ретінде емес, тарихи еңбек ретінде
қарап, бағалады.
Фольклортанушы, академик С.Қасқабасов: Жыраулар өз шығармаларында
идеалды әміршінің бейнесін жасады, -дей келіп, – өздерінің монолог
түріндегі айтылатын толғауларында жырлаулар маңызды мемлекеттік
мәселелермен қатар заман мен қоғам, адам мен заман, тұлға мен тобыр, сондай-
ақ имандылық пен қайрымдылық, өмірдің өткіншілігі мен адамның опасыздығы,
өлім мен өмірдің қайшылығы сияқты моральдық, этикалық, фәлсафалық
проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра жырлап отырады деп жазған
болатын [3, 8 б.]. Осы айтылған ғұлама пікірдің Мырза Хайдар
шығармашылығына түгелдей қатысы бар. Өйткені, ХVІ ғасырда өмір сүрген Асан
Қайғы да, Қазтұған да, Шалгез де Мырза Хайдардың замандасы, ұлысы басқа
болғанымен ұлты бір қандастары. Олар да Мырза Хайдар Дулат секілді Әз
Жәнібек хан, Битемір, Ораз-Мұхаммед сынды қазақ хандары мен Ноғай
әмірлерінің сарайы маңында тіршілік етіп, әміршісі мен заманының күрделі де
келелі мемлекеттік маңызды тақырыптарын сөз етті.
Мырза Хайдар Тарих-и Рашиди еңбегінде 1346-1546 жылдар аралығындағы
Орталық Азия, Тибет, Ауғанстан, Кашмир, Иран, тіпті Иракқа да қатысты
көптеген тарихи оқиғаларды, сондай-ақ автор өзі өкілі болып табылатын қазақ
өмірінің де бірқатар деректерін сол дәуір шындығына сай баяндайды.
Ғұмырнамалық әдеби еңбегін жазу барысында Мұхаммед Хайдар қоғамдық шындықты
басты принцип ретінде ұстайды, сонымен бірге өз шығармасының көркемдік-
әдеби жағына мұқият назар аударады. Ислам дінін дәріптеуде мадақ, мінәжат
сынды әдеби тақырыптарды молынан пайдаланады. Оқиғалардың, адамдардың
психологиялық мінез-құлқын ашуда Құран-кәрімнің қағидаларын, әдеби
детальдарды пайдалана отырып, психологиялық талдау жасайды. Рубаи, мүфрәд,
ғазал, қита, суырып салу (фи бәдаиһ) сынды шығыстық жанрларды да тиімді
пайдаланады. Еңбектің тағы бір ерекшелігі: парсы тілінде жазылғанымен араб
және түркі өлеңдерін әңгімесіне арқау еткен. Бір ғажабы шығармада қазіргі
уақытқа дейін сол қалпында, сол мағынада қолданылып келе жатқан көптеген
қазақ сөздері де кездеседі.
Еңбек шығыс әдебиетінің тәзмин және тәлмиһ сынды тәсілдерін
пайдаланғанымен де ерекшеленеді. Сонымен қатар біз еңбекте жоғарыда аталған
әдеби ерекшеліктерімен қатар шығыс әдебиетінің жұлдыздарымен де таныса
аламыз. Өйткені, Тарихи-и Рашидиде сопылық әдебиеттің өкілдері Қожа
Ахмет Иасауи, Нәжмеддин Кобра, Нәқшбәнд және қазақ топырағының перзенті
Атаи және түрік халықтарының рухани өкілдері Сәккаки, Лүтпі, Әлішер Науаи,
парсы тілді ақындар Әбдіраман Жәми, Фердауси, Сағди, Әнвари сынды
ақындардың шығармаларын пайдаланады. Біздің аталған еңбекке әдеби шығарма
тұрғысынан қарап, ғұмырнамалық-әдеби шығарма ретінде бағалауымыз да осыдан.
Ғұмырнамалық шығармалар әлем әдебиетінде өзіндік орын алады. Мәселен,
француз жазушысы Сен-Симонның (1675-1755) Естеліктері, американдық
саясаткер ғалым Б.Франклинның (1706-1790) Менің күй-жайым, германиялық
жазушы-ақын И.В.Гетенің (1742-1832) Поэзия және ақиқат, Мырза Әлихан Әмин-
әд-дауленің (қайтыс болған жылы 1909) Саяси естеліктері, Абдолла
Мостуфидің (1876-1950) қажарлар билік еткен кезеңнің қоғамдық және басқару
тарихына арналған Менің өмірбаяным, орыс жазушысы А.И. Герценнің (1812-
1870) Былое и думы, С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешу, С.Мұқановтың
(1908-1973) Менің мектептерім, Д.Қонаевтың (1912-1993) Өтті дәурен
осылай атты еңбектері ғұмырнамалық әдеби шығармалар қатарына жатады.
Иран ғалымы доктор Хұсейін Рәзмжу мемуарлық әдебиетке идеологиялық,
саяси және қоғамдық құны бар шығарма ретінде қарай келіп, егер парасатты
автор естеліктерінің қыр-сырын көркемдеп бере алса, ол айрықша тартымды
болары анық. Сондай-ақ басқа деректерде табылмайтын тақырыптар қарапайым
шынайы түрде жазылса, оның артықшылығы одан әрі арта түсері де шындық деп
жазды [4, 208 б.].
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегінде өзі өмір сүрген тұстағы
тарихи-саяси ахуал, ислам дінінің сол дәуірде түркі халықтарының әдебиеті
мен мәдениетіне жасаған ықпалы анық көрінеді. Әдебиет – заманның көркем
шежіресі десек, әр дәуірдің әдебиеті өз кезіндегі тарихи оқиғалар мен сол
қоғамның саяси-идеологиялық өрісінен оқшау қала алмайды.
XV–ХVIII ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы дидактикалық, саяси-
әлеуметтік сарынды, сондай-ақ, ХІХ-ХХ ғасыр басындағы діни-ағартушылық
ағымды әдеби дәстүр жалғастығы тұрғысынан қарастыру да бүгінгі күннің
қажеттілігі.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди шығармасы
тұңғыш рет тарихи дерек ретінде ирандық ғалым Әмин Ахмет Рази 1593 жылы
жазған Һәфт ықлым еңбегінің Кашмир, Қашғар және Хотанның жағдайы,
билеушілері мен тарихы туралы тарауларында пайдаланды [5].
Әкбар шахтың (1556-1605) тапсыруы бойынша, пайғамбардың қайтыс болған
жылынан бастау алатын ислам әлемінің жалпы мың жылдық тарихын баяндаған
Әлфи тарихы (Мың жылдық тарих) атты тарихнамасында пайдаланды [6]. Осыдан
бастап Үндістан тарихына қатысты зерттеулерде Мырза Хайдардың еңбегі
негізгі әдебиеттер қатарында ғылыми айналымға түсті. Солардың бірі –
Мұхаммед Қасым Үндішах Истерабади Феріштенің Үндістанның жалпы тарихына
арнаған Тарих-и періште (Гүлшән Ибраһими) атты еңбегі еді.
Еуропада Тарих-и Рашидиді аударуды алғаш қолға алушылардың бірі –
ағылшын ғалымы Вилиям Ерскин болды. Сондай-ақ, француз зерттеушісі Рене
Гроссе, орыс ғалымдары В.В.Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд еңбектерінде
Мырза Хайдар Дулат шығармалары жөнінде бірқатар бағалы пікірлер жазылды.
Қазақ ғалымдары арасында Тарих-и Рашиди мен оның авторы туралы
тұңғыш ғылыми көзқарас білдірген Шоқан Уалиханов екені мәлім. Бұдан соңғы
уақытта С.Аспандияров, Ә.Марғұлан сынды ғалымдардың зерттеулерінде Мырза
Хайдар қазақ халқының төл тарихшысы ретінде бағаланды.
ХХ ғасырдың 60-жылдары Кеңес одағындағы – Қызыл кезеңнің
идеологиялық қиын жағдайына қарамастан халқымыздың тарихын зерттеуде
Қазақстан шығыстанушылары С.Ибрагимов, В.П.Юдин, М.Минегулов, Т.Султанов,
К.А.Пищулиналар өздерінің еңбектерінде Мырза Хайдар Дулаттың Тарих-и
Рашиди шығармасының қазақ халқының тарихы үшін аса құнды еңбек екендігін
көрсетті.
         Кеңес дәуірінде өзбек оқымыстыларынан Р.Г.Мукминов,
С.Ә.Әзімжанова, Х.Хасанованың және тағы басқалардың үлкенді-кішілі
зерттеулері жарияланды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Мырза Хайдардың
Тарих-и Рашиди еңбегін өзбек ғалымдары А.Урунбаев, Р.П.Джалилов,
Л.М.Епифанова парсы тілінен орыс тіліне аударды.
         Мырза Хайдар Дулаттың өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылған еңбектердің анықтамасы Өмірбаяндық-библиографиялық, анықтамалық
атты құнды жинақта топтастырылып жарық көрді. Онда негізінен 1829-1999
жылдар аралығында қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, түрік, парсы, орыс
тілдерімен қатар ағылшын, неміс, француз тілдерінде жарық көрген
әдебиеттерді қамтыған бұл кітап Қазақстанда шығыстану ғылымының негізін
қалаушы ғалым Ә.Дербісәлінің еңбегінің арқасында баспадан шыққан-ды [7].
Сонымен қатар, Б.Қожабекұлы, Т.Омарбеков, Б.Көмеков, Б.Кәрібай,
Н.Келімбетов сияқты ғалымдар мен жекелеген зерттеушілердің еңбектерінде
Мырза Хайдар шығармашылығы тарихи-әдеби тұрғыдан сараланғанын көреміз.
Қазақ фольклортанушылары С.Қасқабасаов, Р.Бердібайдың ғылыми-зерттеу
мақалаларында осы тақырыпқа қатысты түйінді ойлар ұшырайды.
Тарих-и Рашиди еңбегінен Қазақстан тарихшылары Мингулов пен
Пищулина үзінділер аударды [8, 4 б.]. Ал, Тарих-и Рашиди парсы тілінен
тікелей қазақ тіліне Өзбекстан нұсқасы бойынша тәржімаланды.
Ғалым Ә.Дербісәлі Қазак даласының жұлдыздары атты еңбегінде көлемді
тарау арнаған. Әрі Жаһаннаме атты дастанын көне түрік (шағатай) тілінен
қазақ тіліне тәржімалап, оның түсініктемелік сөздігін де жазып, шығарды
[36].
Ғалым Үндістанның Кашмир штатындағы, Сринагар қаласындағы Мазар-и-
Салатин (Сұлтандар мазары) қабірстанынан Мырза Хайдардың мазарын тауып,
оны Ислам және Заман атты еңбегінде егжей-тегжейлі жазып, оның зерттеу
жұмысына зор үлес қосты [9].
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты
Мырза Хайдар Дулаттың еңбегінің ғұмырнамалық шығарма ретінде әдеби
ерекшеліктерін айқындау, исламдық шығыс әдебиетінің түркі әдебиетімен
байланысын нақтылау, олардың қазақ әдебиетіндегі сабақтастығын анықтау
болып табылады. Осы және басқа да мақсаттарға жетуде төмендегідей міндеттер
шешімін табуы қажет:
Мырза Хайдардың ғылыми ғұмырнамасын жасау;
Мырза Хайдардың шығыс әдебиетімен танысуы, оның көркемдік, стильдік
тәсілдерін меңгерудегі шеберлігін айқындау;
Мырза Хайдардың исламдық дүниетанымының шығармаларындағы көрінісін
анықтау;
Тарих-и Рашиди еңбегінде автор тоқталған шығыстың әдеби-рухани
әлемінің белгілі қайраткерлерінің өмірі мен шығармашылығын толықтыра
зерттеу және олардың Мырза Хайдар шығармашылығына әсерін анықтау;
1346-1546 жылдар аралығында өмір сүрген Шағатай, Әмір-Темір, Шейбани,
Дулат әмірлігі, қазақ хандығы жайындағы авторлық деректер мен түпнұсқа
деректерді, әлемдік зерттеу жұмыстарын және қазақ ғалымдарының зерттеулерін
салыстыра отырып нақтылау;
- Шығармадағы ислам қағидасының негізінде пайда болған шығыс
әдебиетіндегі жанрлар мен әдеби тақырыптардың және исламдық әдеби стилдің
ерекшеліктерін айқындау;
- Шығармада қолданылатын түркі өлеңдерінің және қазақ сөздерінің
көркемдік, философиялық, психологиялық мәнін ашу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Мырза Хайдар
Дулаттың Тарих-и Рашиди еңбегіне стильдік, жанрлық, мазмұндық, тақырыптық
және көркемдік тұрғыдан талдау жасала отырып, төмендегідей мәселелер
қарастырылды:
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегі ғұмырнамалық әдеби шығарма
екендігі анықталды;
Қаламгер еңбегінде қамтылған тарихи кезеңдегі (1346-1546) саяси
биліктегі ағымдардың және ғалымдардың түрік халықтарының мәдениеті мен
әдебиетіне ықпал-әсері анықталды;
Қаламгер еңбегіндегі рубаи, мүфрәд сынды шығыстық жанрлар және
мінәжат, мадақ секілді әдеби тақырыптар зерттеле отырып, олардың қазақ
әдебиетімен байланыстары анықталды;
Мырза Хайдар шығармасында кездесетін түркі өлеңдерінің авторлары,
олардың жанрлық, тақырыптық, көркемдік ерекшеліктері талданды;
Шығармада кездесетін және қазіргі уақытқа дейін өзгеріссіз қолданылып
келе жатқан қазақ сөздері анықталды;
Мырза Хайдардың исламдық дүнеитанымы зерделенді және исламдық шығыс
әдебиетінің стиліне тән әдеби тәсілдері нақтыланды;
Мырза Хайдар еңбегіндегі сөздік қорына сүйене отырып, түрік
халықтарының ежелгі тарихы мен қалаларына шолу жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Мырза Хайдар шығармасы өзінің ғұмырнамалық сипатымен қатар әдеби
жанрлық және стильдік қасиеттерді бойына сіңірген энциклопедиялық туынды;
- Тарих-и Рашидидің лексикасы қазақ хандығы дәуіріне тән және сол
кезеңдегі тарихи-саяси, мәдени, әдеби үрдістердің шынайы әрі көркем
шежіресі болып табылады;
- Мырза Хайдар еңбегінде кездесетін тарихи мәліметтер қазақ тарихы
мен мәдениетінің және діни-ағартушылық әдебиетін басты қайнар көздерінің
бірі;
- Тарих-и Рашиди еңбегі әдеби-эстетикалық тұрғыдан Мырза Хайдардың
суреткерлік шеберлігінің айқын айғағы;
- Мінәжат пен мадақтың әдеби тақырып тұрғысынан алғанда түркілік
әдебиеттің дәстүрлі үрдісі және бұл құбылыс қазақ әдебиеті тарихындағы діни-
ағартушылық ағым өкілдерінің мұрасымен толық үндеседі;
- Мырза Хайдар шығармасының поэтикалық деңгейі жоғары, ол тек қана
прозашы емес, ақындық дарыны да, кемелденген қаламгер ретінде саналады;
- Еңбектегі түркі өлеңдерінің қазақтың тілі мен әдебиетіне қатыстылығы
даусыз, бұған бұлтартпас дәлелдер жетерлік;
- Шығыстық рубаи, мүфрәд сияқты жанрлардың қазақ әдебиетіндегі
көрінісі тиісті мысалдар негізінде әдеби, тарихи – салыстырмалы түрде
талданады, ғылыми тұжырымдар жасалды;
- Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди ғұмырнамалық тарихи шығармасы
стильдік, жанрлық тұрғыдан алғанда өз дәуірінің озық туындысы және ол әдеби-
тарихи һәм эстетикалық құнары мен маңызы жөнінде де әлемдік өркениет пен
мәдениеттің алтын қорына қосылатын аса бағалы мұра.
         Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Көрсетілген
мәселелердің шешімін ғылыми тұрғыдан зерттеуде және әдіснамалық тұрғыдан
шетел зерттеушілері мен шығыстанушы ғалымдардың, тарихшылардың, сондай –ақ,
қазақ әдебиеттанушылардың еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтқанда,
З.Қабдолов, Ә.Дербісәлі, М.Мырзахметұлы, Р.Бердібай, Н.Келімбетов,
С.Қасқабасаов, С.Қирабаев, Ө.Күмісбай, А.Сейдімбек, М.Жолдасбеков,
Ә.Қоңыратбаев, С.Исаев, Н.Оңдасынов, А.Байтұрсынұлы, Х.Сүйіншәлиев,
А.Егеубай, М.Мағауин, М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, Ш.Елеукенов,
Ә.Нарімбетов, Б.Омарұлы, Ж.Ысмағұлов, Ә.Ісмақова, Р.Сыздықова, З.Қинаятұлы,
М.Қойгелді, Т.Омарбеков, Қ.Салғараұлы, Б.Көмеков, Ш.Елеукенов т.б.
ғалымдардың зерттеулеріне сүйендік.
Сондай-ақ, ирандық ғалымдар Хұсейін Рәзмжу, Қазы Ахмет Тәтәви, Асефхан
Кәзвини, Әмин Ахмет Рази, Әта Мәлек Жовейни, Рашид-ед-дин Фәзлолла
Хамадани, Сирус Шәмиса, Шарафеддин Әли Иәзди, Хамедолла Мостуфи, Фәзледдин
Рузбеһан, Хафиз Таныс Әл-Бұхари, Риза Шабани, Әбділәзим Резаи, Мұхаммед
Тақи Жафари, Мұхаммед Мүйін, Хұсейін Шәһиди Мазандерани, Жәлел Достха,
өзбек ғалымдары М.М.Хайруллаев, Азамат Зия, А.Урунбаева, ұйғыр ғалымдары
Әюпжан Илиюп, Рахматолла Жары, француз ғалымы Р. Гроссе, ағылшын ғалымдары
В.Ерскин, Росс, американ ғалымдары В.М.Такстон, А.Текин орыс ғалымдары
В.Бартольд, В.В. Вельяминов-Зернов, Т.И.Сұлтанов, әзірбайжан ғалымы Әзиз
Мирәһмедов, үнді ғалымы Мұхаммед Қасым Үндішах Истерабади Феріште
еңбектерін басшылыққа алдық.
Зерттеудің әдісі. Жұмыс барысында жүйелі сипаттау, салыстырмалы-
тарихи, салыстырмалы-салғастырмалы талдау әдіс-тәсілдері қолданылды. Сондай-
ақ, әдебиеттанудағы көркем шығарманы талдаудың мұраты идеалық-образдық
бірліктің табиғатын кең көлемде зерттеу, жекелеген туындыны қарастыруда
туындының мазмұндық сипатын, ал мазмұнды тексергенде оның көркемдік сипатын
тұтастықта тану принципін негізге алынды. Автордың туындысын жан-жақты
талдау барысында текстологиялық саралау әдісі кеңінен қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазіргі заманғы қоғамдық
өзгерістер ұлттық әдебиетке жаңа көзқарас-пайыммен келуді міндеттеп отыр.
Сондықтан қазақ әдебиеті мен тарихын өткен қоғамның саяси жолы және
стильдік тәсілдерін тану арқылы қазіргі қазақ әдебиетінің өзіндік
ерекшелігін тарихи тамырларымен сабақтастыра зерделеу жұмыстың теориялық
және практикалық маңызы болып табылады. Зерттеу еңбегінде Мырза Хайдар
шығармасының исламдық шығыс әдебиетінің түркі-қазақ тарихымен сабақтастыра
қарастырылуы осының бір дәлелі.
Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарына,
мектептерге арнап оқу құралын, оқулықтар жазуда, қазақ әдебиеті пәні
бойынша арнаулы курстарды жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди
еңбегінің Тәжікстан, Өзбекстан, Иран қолжазба қорларындағы қолжазба
нұсқалары, сондай-ақ шетелдік және ТМД ғалымдары жүргізген текстологиялық
жұмыстардың нәтижелері және олардың зерттеу еңбектері негізге алынды.
Жұмыстың жариялануы және сарапталуы. Ғылыми зерттеу жұмысына өзек
болған мәселелер бойынша диссертанттың жеке өзі және авторлармен бірлесе
Қазақ-Иран мәдени байланыстарының өткені мен болашағы (Қазақстан
республикасы, Қазақтың мәдениет және өнертану институты, Алматы, 2001, 163
бет.), Деректану (Қос авторлар, Қазақстан республикасы, Қазақтың мәдениет
және өнертану институты, Алматы, 2002, 172 бет), Көне Тараз (Алматы,
“Санат” баспасы, 2002, 215 бет), Тараз – парсы ақындарының жыр
шумақтарында (Алматы, “Зерде”, 2002, 32 бет), М.Х.Дулат шығармалары
хақында (М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Ғылыми-
зерттеу орталығы. Бірінші кітап, Тараз, 2004, 71 бет) атты монографиялар,
Иран тарихы (Алматы, “Зерде” баспасы, 2002, 287 бет), Мұхаммед Хайдар
Дулати. “Тарих-и Рашиди” (Алматы, “Тұран”, 2003, 614 бет), Молда Мәди
Меркішұлы шығармалары. Тоһфәтол-Жимһурият. (Шағатай тілінен қазақ тіліне
тәржімаланған. Алматы, ЖСО Издательство LEM.2005 ж. 304 бет), Мұхаммед
Хайдар Дулат. “Тарих-и Рашиди” [Үзінді] (Қазақ прозасы, Хрестоматия.
Алматы, Ғылым, 2001, 272-319 бет) аудармалары, Қазақша-парсыша,парсыша-
қазақша сөздік (Алматы, “Санат” баспасы, 1994, 320 бет), Парсыша-қазақша
сөздік (Алматы, “Зерде” баспасы, 2003, 447 бет) сөздіктері, Түрік
халықтары әдебиеті тарихы (Оқу құралы Қ.А.Ясауи ат. ХҚТУ, Түркітану
орталығы баспасы, 2006), Түрік халықтары әдебиеті тарихы (Хрестоматия
Қ.А.Ясауи ат. ХҚТУ, Түркітану орталығы баспасы, 2006) атты оқу құралдары
жарыққа шықты.
Ғылыми жұмыстың негізгі қорытындылары республикалық ғылыми-әдістемелік
журналдарда, жоғарғы оқу орындарының хабаршыларында жарияланды. Жұмыс
М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемелекеттік университетінің қазақ тілі мен
әдебиеті кафедрасында, сондай-ақ, М.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер
институтының Ежелгі әдебиет бөлімінің мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Ғылыми зерттеу жұмысы кіріспеден, алты
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ

Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, практикалық маңызы,
сарапталуы және қорғауға ұсынылатан тұжырымдар айқындалып көрсетілді.
Бірінші бөлім Тарих-и Рашиди - мәдени мұра деп аталады.
1.1 М.Х.Дулаттың өмірі мен шығармашылық ортасы деп аталатын тарауда
Мырза Хайдардың шығу тегі мен Тарих-и Рашиди шығармасының жазылу тарихы,
ғұламаның әдеби ортасы жан-жақты талданады.
Әкесі өлгеннен кейін, Мырза Хайдар Кабулға 1509-1512 жылдар аралығында
келіп, Бабыр сарайында тұрақтайды. 1512 жылы Мырза Хайдардың нағашы ағасы,
Моғолстан ханы Сұлтан Саидхан Бабыр патшадан Мырза Хайдарды өз қолына
алады.
Сұлтан Саид хан 1533 жылы қайтыс болды. Оның ұлы Әбдірашид хан таққа
отырғанда, дулат әмірлерін мемлекеттік істерден шеттете бастады. Бұл кезде
Тибетте соғыс жорығында болған Мырза Хайдар бұдан хабардар болып,
Моғолстанға қайтып оралуға батылы бармай, біраз уақыт Бадахшанда жүрді.
Содан ол жерден Лаһурға, Бабырдың ұлы Камран Мырза хұзырына, 1539 жылында
Аграға, Һомаюн қызметіне кірді. Оның Ширханмен жүргізген шайқасына
кездейсоқ тап болып, қатысуына тура келді. Содан кейін Камран мырзаның
құптауымен Кашмирді жаулап алып, сонда билік құрды. Ақырында 1551 жылы
беймәлім кісілер тарапынан ұйымдастырылған қастандық нәтижесінде мерт
болды.
Шығарманың бірінші бөлігін жазғанда Мырза Хайдар Әлиаддин Атамәлек
Жовайнидің Тарих-е-жаһангошай, Шәрәфеддин Әли Иәздидің Зафарнама
еңбектеріне сүйенген. Сондай-ақ Саһиб Қыран Әмір Темірдің Мауароннәһрде
дербес мемлекет құруын, оны сыртқы жаулардан қорғап, Моғолстан ханы Тоғлық
Темір (1360 жылдар), тіпті кейінірек те тегі Дулат Әмірлерінен шығып
билікті қолға алған Қамареддинге қарсы жорықтары түгелдей Зафарнамадан
алынған. Мұндай жағдайларда автор Зафарнамадан әңгіме деп оқырманды
хабардар етеді. Жовейнидің Тарих-е-жаһангошай еңбегінен алынған кейбір
үзінділердің алдында да осындай ескерту береді. Зәһиреддин Мұхаммед
Бабырдың Бабырнама еңбегі де Мырза Хайдар үшін дерек көз қызметін
атқарған.
Бұлардан тыс, Мырза Хайдар жастары жүзге талған қариялардан, әкесінен,
немере ағаларынан, нағашыларынан және басқа сенімді замандастарынан естіген
хикаяларды да мәлімет ретінде пайдаланады. Өз дәуірінің сопылық ағым
өкілдерінің Рисалелерінен (трактат), әдеби шығармаларынан да үзінділер
келтіреді. Бірақ, Тарих-и Рашидидің екінші дәптерін жазуда автор
негізінен өзінің естеліктеріне арқа сүйейді.
   Тарих-и Рашидиді оқығанда, автордың өмірлік, философиялық
көзқарасын, өз дәуірінің рухани-мәдени дүниетанымын да сезіну, ұғу қиын
емес. Ол оқып, еңбектерінде пайдаланған алпыстан аса шығармаларды назарға
алсақ, тарихшының білім деңгейі өз дәуірі үшін жоғары дәрежедегі ғұлама,
білімді кісілер қатарында болғанын көрсетеді.
Мырза Хайдар өз еңбегінде Моғолстан хандары мен сұлтандарының билік
үшін тынымсыз таласын баяндап берді.
Мырза Хайдар моғолдар деп атап кеткен халықтар қазіргі кезде басқаға
сіңісіп, солардың атымен аталып жойылып кеткен, не бірінің арасына бірі
сіңіп кеткен. Моғолстан және оған тәуелді аумақтар қазіргі кезде Қазақстан,
Қырғызстан, Қытайдың Шыңжаң ауданы және Батыс Моңғолияның жерінде
орналасқан [13,7-9] деп жазған. Моңғол және моғол сөздері туралы Шоқан
Уәлихановтың да Моғол Четені: (Жетені) моңғолдармен шатастыруға болмайды,
олар мұсылман дініндегі түркі тілдес тайпалар [14,273] деп нақтылай түскен
жазбаларын мойындамаудан басқа амал қалмайды.
Тарих-и Рашидидің қолжазба нұсқалары Ресей, Өзбекстан, Тәжікстан,
Үндістан, Пәкістан, Иран, Қытай, Ұлыбритания, Франция елдерінің қолжазба
қорларында сақтаулы тұр.
1.2 Тарих-и Рашидидің зерттелу тарихы деп аталатын тарауда Мырза
Хайдар Дулат шығармасының дүние жүзі ғалымдары тарапынан зерттеліп,
еңбектің тарихи-мәдени тұрғыдан бағалануы сөз болады.
Екінші бөлім Мырза Хайдар және Моғолдар дәуірінің саяси-мәдени ахуалы
деп аталады.
Дулат әмірлігі деген тарауда М.Х.Дулаттың әулеттері мен олардың
Моғол билеушілерімен арадағы қоғамдық-саяси қатынастары сарапталған.
Қазақ хандығы – Мырза Хайдар шығармасында атты тарауда Тарих-и
Рашидидегі Қазақстан тарихына қатысты деректердің саяси-әлеуметтік және
әдеби қырлары сөз болады.
         Үшінші бөлім Тарих-и Рашидидің әдеби сипаты деп аталады.
         Шығарманың мемуарлық сипаты атты бөлімде М.Х.Дулат еңбегінің
әдеби тұрғыдан құндылықтары, оның жанрлық ерекшеліктері талданады.
“Тарих-и Рашиди” – тарихи шығарма, ғылыми тұрпатта жазылған
ғұмырнамалық баян екендігі даусыз әңгіме. Дегенмен, аталған еңбектің
жанрлық ерекшеліктері туралы   біраз ойланып, ізденетін   жақтары   да
жоқ   емес. Өйткені, бүгінге дейін   қазақ   ғалымдарының көпшілігі
шығарманың   тарихи   мән-мағынасына   баса   назар   аударып   келеді.
Солардың бірі    әдебиеттанушы Ш.Елеукенов: Қазақстан тарихына қатысты
жайларды солтүстікте Қадырғали Жалаири баяндап берсе, оңтүстікте
тарихымыздың және бір маңызды беттерін Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарих-
и Рашиди” атты еңбегінде төгілтіп жазып берді [19, 45 б.] деп жазған-ды.
“Тарих-и Рашиди” шығармасының жанры туралы сөз болғанда ежелгі әдебиет
тарихының маманы профессор Н.Келімбетовтың: “Жанрлық тұрғыдан келгенде,
“Тарих-и Рашидиді” ғылыми еңбек әрі түркі тілдес халықтардың шынайы
шежіресі, сондай-ақ, тарихи тақырыпқа жазылған көркем туынды” [20, 310 б.],
– деген пікірлерінің жаны бар.
Бұл орайда Ә.Дербісәлі бастаған шығыстанушылар да осындай пікірде. Ал
қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалардың тарихилығы және жанрлық,
стильдік ерекшеліктері жөнінен диссертация қорғаған А.Оразбаева:
М.Х.Дулатидың “Тарих-и Рашидиі”– қазақ әдебиетінің әуезе текті жанрлары
(шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарих, тарихи әңгіме) тұтастана,
бірін-бірі толықтыра жазылған шығарма, – дей келе, оны әлем халықтарының
әдебиеттеріндегі күнделік, эссе, мемуар, өмірбаян, сынды көркем тарихнама
жанрларымен поэтикалық үндестігімен танылатын туынды ретінде санайды [21,
11 б.]. Алайда, зерттеушілердің көбі Мырза Хайдар еңбегінің парсы тілінде
жазылғанын, сондықтан негізінен оның Иран әдебиетіне жақындығын ұмытып
кетіп жатады. Былайша айтқанда, Мырза Хайдарды түрік тілді ұлт мәдениеті
мен тарихы туралы жазған парсы тілді қаламгер екені белгілі. Сондай-ақ,
оның “Жаһаннама” атты дастаны түркі тілінде жазылғанын ескерсек, Мырза
Хайдар екі жаққа да ортақ талант иесі болып шығары анық.
Жалпы, жазушы өткен заманның, болмаса өзі өмір сүрген дәуірдің тарихи
шындығын бейнелейтіндіктен, соған сәйкес шығарманың да жанры мен стиліне
біраз өзгерістер енері даусыз.
Қазақтың көркем прозасының жанрлық даму құбылысы туралы зерттеуші
профессор А.Ісмақова сахара көшпелілерінің ерте замандардан-ақ аңыз,
қисса, эпикалық жанрдың басқа түрлерінің жоғары деңгейде    дамығанын айта
келе: Орта ғасырлар кезеңі бұл әдебиеттің ұзақ уақытқа созылған ең жемісті
заманы болды [23,18] деп пайымдайды. Расында, ХІV– ХVІ ғасырлардағы қазақ
әдебиетінің тарихында көркем проза үлгісі саналатын бір ғана “Тарих-и
Рашиди” болмаса керек.
Шығарманың басты идеясы туралы біршама тұжырымдар жасауға болады.
Жалпы ИДЕЯ дегеннің өзі орыс ғалымы Л.Тимофеев жазғандай, автордың мақсатты
ойы мен шығармашылық жұмысының барысында тууы мүмкін. Бұл идеяны жазушы өз
оқырмандарына “жеткізуге” тырысады. Алайда, автордың идеясы оның
шығармадағы материалдарын толық саралаған соң барып, сыншының салыстырмалы
түрдегі бағасымен белгіленеді. Яғни, бұл – объективті идея [24, Б.151-152].
Осы пікірге сүйенсек, “Тарих-и Рашиди” авторының идеясы – өзі айтқандай,
Сұлтан Саид хан мен оның ізбасары Әбдірашид ханды ұлықтап, есімдерін
мәңгілікке қалдыру, сондай-ақ, Исламды тұңғыш қабылдаған моғол ханы Тоғлық
Темірді мадақтау һәм тоқтаусыз соғыстардан саны азайып кеткен моғол халқына
да, ескерткіш ретінде сөзден сарай тұрғызу болған. Дегенмен, бұл
айтылғандар бар болғаны – “тақырыптық идея”. Шығарманы тұтастай оқып
қарағанда, Мырза Хайдардың бұл кітабының ішкі мазмұндық, сюжеттік, қала
берді дидактикалық, философиялық, т.б. көптеген мәнді идеялары бар
екендігіне көз жеткіземіз.
Мырза Хайдар шығармасы негізінен Орта ғасыр әдебиетінде, әсіресе,
ақсүйектер мен хан сарайы жанында ғұмыр кешкен оқыған, зиялы
қаламгерлерге тән. Біздіңше, хандық билік, мемлекеттік идея, ұлттық және
діни бірлік, моғол-түрік әскерінің жеңімпаз рухымен қоса әміршілер
сарайының салтанатын ұлықтай отырып, Мырза Хайдар өз дәуірінде белең алған
классикалық үрдістің ықпалында болғаны даусыз. Сонау Алып Тоңға (Афрасияб),
одан берідегі Шыңғыс ханнан тараған Барша хан әулетінің белгілі өкілдерін,
олардың мұрагерлері мен түркі әмірлерінің билеген хандықтарын және Әмір
Темір, Хорезм шаһ, Жәнібек, Қасымхан, Ахмет хан, Сұлтан Саид хан, Шейбани
хан, Ұлықбек, Бабыр шаһ сияқты жаһангер ақсүйектердің   жеңімпаздық
жорықтарын       сұлу   да     сырлы   сөзбен   көркемдей   отырып,
автор   әміршілер   әлеміндегі “билік   интригасын” – тақталастар мен
бақталастар арасындағы бітіспес қайшылықтарды шынайы бейнелейді.
Кең   құлашты, эпикалық   сарыны   мол көркемді   туындының
бойынан   реалистік   және   романтикалық   стильдің   де   айқын
белгілерін   табамыз.
Мырза   Хайдар   өз   шығармасының      негізгі   кейіпкерлеріне
әдеби     және     тарихи   тұлға   ретінде   мінездеулер     мен
жеке   портреттер   жасай   отырып,   оларды      даралап,   мінез-
құлықтарын   ерекшелеп   көрсетуге   ұмтылған.   Әсіресе,   автордың
өзіне,   Әбдірашид   хан   мен   оның   әкесі   Саид   ханға,   Әбу
Бәкір   мен   Әмір   Құдайдатқа,   Бабыр   сұлтан мен     Шейбани
ханды     сипаттайтын   портреттер   сәтті   бейнелеуге   толы.
Ол           автор   ретінде   ғана   емес,   тарихи   процестердің
тікелей   қатысушысы   болғандықтан, әрдайым   “ат   үстінде”   шытырман
ситуациялар   жағдайында   жиі   оқырманмен   ұшырасады.   Сол   себепті,
жазушының      автопортреті,      шығармада   айрықша   әсерлі,   барынша
жарқырай   ашылған.
Автордың   бейнесі    – әдеби   шығармадағы   жазушының   өз
тұлғасының      көріну   қалпы.   Автордың   идеялық   нысанасы,
көзқарасы,   ұғым-түсініктері ,   наным-сенімдері, көркемдік
принциптері,   суреткерлік   шеберлігі   бәрі   кең,   толық   мағынасында,
әрине,   шығарманың   өн   бойынан,   бүкіл   құрылыстар   бітімінен,
идеялық-көркемдік   сипатынан   танылады [22,30].
Бұл   жөнінен   келгенде,   Мырза     Хайдардың   лирикалық   бәйіт-
өлеңдері   автор   бейнесін   сомдауға, оның   ішкі   жан   дүниесін
тереңірек   сезінуге   мол   мүмкіндік   береді,   қаламгердің
суреткерлік   шеберлігін   тануға   көмектеседі.
        Әрине, ғұмырнамалық   шығармада   автордың   жеке   тұлғасына
мейлінше   көңіл   бөлінетіні   мәлім,   ал егер   бұл   эпикалық
сарындағы   көлемді   эпопея   болса,   онда   қаламгердің   өзі   туралы
“ештеңе   бүкпестен”,   өмір   тарихының   әр   кезеңін   тәптіштей
әңгімелеп   беруіне   жағдай   бар. А. Байтұрсынұлы: “Өмірбаян
жазудағы   мақсат – белгілі   болған адамның   өмірі   қалай   басталып,
қандай   күйде өткенін   көрсету [25,399] деген   болатын.   Осыған
орай,   Мырза   Хайдардың   да   жеке   басына   қатысты   жақсылы –
жаманды   оқиғалар   мен   мінез-құлқындағы артық-кем қасиеттерін
жасырмай   жазып отырғанын   көреміз.   Мәселен, “Тарих-и   Рашидидің” 41-
42 беттерінде автордың ата-тегі,   өскен   ортасы,   моғол ханының
өз   отбасыларына   деген   көзқарасы   және    Мырза   Хайдардың   жеке
кісілік,   кәсіби һәм   жауынгерлік   қасиеттері   сипатталады.
            Мырза   Хайдар Саид ханның балаларымен өзтуыстарынан
шеттетіліп, қатты қуғындалғанын жазса да,оларға   деген   қандастық,
адами   сезімін   жоғалтпайды. Ағайындарының   қатыгездігі туралы
бәйітінде:
        Сен   жұмаққа   бет   алсаң, соңыңа ертіп халықты,
Кейбіреулер   сен үшін   дайындайды   тамұқты, – десе, олар
жайындағы   өз   ниетін:
       Сенің   шерің һәм құсаң – уайым, қамым ол менің,
       Қаталдықтың өзімен   сүйеу болып келгенің.
       Көзің түсті – мен үшін соның өзі   зор   бақыт,
     “Бұл да   менің   тұтқыным” деп білгейсің бір уақыт [10, 41
б.] – деген   өлең   шумағымен   білдіреді.   Жоғарыда   келтірілген
үзінділердің   өзінен-ақ, Мырза Хайдардың   қандай әулеттен
шыққандығы,   ғылым-білім мен кәсіптерді   меңгеру жайынан, әскери
істерге   қатысы, сондай-ақ, өнері   мен   ақындық, жазушылық
қабілетінің   деңгейінен жеткілікті   мәлімет   береді.
Автор оқиғаларды баяндау барысында, өз кейіпкерлерінің образын
тереңірек ашу мақсатымен өлең жолдарын да пайдаланып отырған. Мәселен,
қаламгер Сайд ханның, мырза Әбу Бәкірдің, әкесі мырза Мұхаммед Хұсейіннің,
Әбдірашид ханның образдарын кейіптеуде белгілі шығыс шайырлары Фирдаусидің,
Сағдидің, Әнуаридің, Жәмидің, Бабырдың, Науаидың туындыларымен қоса, өзі
біраз бәйіт, рубаилар шығарып, пайдаланған. Еңбектің поэзиялық бөлігін
түрлі әдеби тақырып және жанрлары бойынша жеке тарауларға бөліп жазған
едік. Сондай-ақ, Мырза Хайдар және оның исламдық дүниетанымы атты тарауда
автордың саяси ұстанымын барынша дәйекті түрде қарастырдық, оның діни
идеалдарын сопылармен қарым-қатынасына орай айқындадық.
Шығарманың басты ерекшелігінің бірі – Мырза Хайдардың исламдық
дүниетанымында жатыр. Екіншіден, Мырза Хайдар өз кейіпкерлерінің қадір-
қасиетін, ішкі психологиялық ахуалын бейнелеуде, тарихи оқиғалар мен саяси
жағдайларға байланысты өз көзқарастарын танытар тұста Құран аяттарын басты
өлшем ретінде алады. Исламдық тұрғыдан баға береді. Бұл жалпы шығыс
әдебиеті стиліне тән ерекшеліктің бірі.
Мырза Хайдар шығыс әдебиетінің дәстүрлі тәсілдерінің бірі - тәзминді
(қазақшалап айтқанда кепіл сөз деп аталады) пайдаланған. Бұл тәсілде
автор басқа бір ақынның өлең жолдарын, мақал-мәтел немесе ел ішіне кеңінен
тараған қанатты сөздерді өз ойын айқындауға, әсерлілігін арттыруға әңгіме
арасында келтіріп отырады.
Шығарманы баяндаудың тағы бір стильдік ерекшелігі – Тәлмиһ, қазақша
айтқанда, ишаралау тәсілін пайдаланғанымен айшықталады. Негізінде Тәлмиһ
көзбен ишаралау деген мағынаны білдіреді. Көркем шығарма ілімінде ақын,
айтушы яки жазушы өзінің сөзінде не баяндауында бір хикаяға немесе Құран
Кәрім аяттарына, хадиске яки халық арасында танымал болған өлең жолдарына
сілтеме жасап, өз ойын қуаттай түседі.         Автор Тарих-и Рашидидің
басталуы атты бірінші тарауында Тоғылық Темір ханның ататегінің шежіресін
тізбелеп келе, оның атасын Аланқуа деп атайды. Аланқуа Көріктің ұлы. Көрік
пәк әйел болған. Оның ішіне нұр сәулесі еніп, жүкті болатыны туралы
аңызды Зафарнамеден келтіреді. Көріктің күйеусіз жүкті болғанын Мариям
ұлы Исаның күйеусіз-ақ дүниеге келгенін салыстыра мысалдап, сол оқиғаға
ишаралайды. Онда: дәл осылай Жебрейілдің дәнекерлігімен Имранқызы Мәриям
да күйеусіз жүкті болған еді. Екі оқиға да Алланың құдіретімен болған жай
[10, 44 б.] деп түйіндейді. Осы тәріздес әдеби тәсілдер шығыс әдебиетінде
тәлмиһ (ишаралау) деп аталады.
Оның шығармасында көрініс тапқан қазақ сөздері бүгін де сол күйінде,
сол мағынасында пайдаланылады. Бұған дәлел ретінде қоналқы, сауын,
талқан, олжа, жар, тағы сол сияқты сөздерді келтіруге болады.
Қорыта айтқанда, Мырза Хайдар өз еңбегінде Моғолстан хандары мен
сұлтандарының билік үшін тынымсыз таласын баяндап қана қойған жоқ, сонымен
бірге барлық ұлы ғалымдар сияқты өзі зерттеген тақырыпта жақсылық пен
жамандықтың, білім мен надандықтың өзара мәңгі үзілмес егесін де баяндады.
Ойшыл ғалым: Парасатты ақыл - нағыз ерліктің жол сілтеушісі. Ақылдылық пен
парасаттылықтың пайдасы оқ пен семсерден артық. Жебе қаншалықты айбатты
болғанымен, нағыз жеңіске тек ақыл ғана жетелейді, - деп жазған. Сондықтан
Тарих-и Рашиди еңбегінің тарихи құндылығымен қатар философиялық
тұжырымдары да өте маңызды. Шығарманың даналық сөздері Мырза Хайдардың
шығармадағы философиялық ойлар мен орайласып жатуы да оның жазу стилінің
ерекшелігін байқатады.
                                Тарих-и Рашидидің көркемдік табиғаты
атты тарауда шығарманың поэтикалық ерекшеліктері жан-жақты талданады.
Академик З.Қабдолов: Өнердің кәусар туындысы халық өмірінің терең
және мөлдір қайнарынан шымырлап шығады да сол халықтың өзінің рухани
сусынына айналады [27, 31 б.] деп жазған болатын. Демек, Мырза Хайдар
еңбегінің көркемдік-эстетикалық маңызын осы тұрғыдан қарастыра отырып,
ғұлама шығармасына тән поэтикалық әдіс-тәсілдердің асыл тегін автордың өз
заманындағы қоғамдық-әлеуметтік көзқарастары мен ақындық ортасынан сол
дәуірдегі әдебиеттің даму заңдылықтарынан іздеген жөн.
Шынында да Мырза Хайдар Дулат аса талантты жан болғандығы мәлім. Ол
туралы өзінің туған бөлесі тамаша тарихшы әрі шайыр, даңқты падиша Бабыр:
Он саусағынан өнер тамған жігіт. Ақындық дарыны да бар еді [11, 31 б.]
деп тегін   жазбаса керек. Сұлтан Мырза Хайдардың тегіне тартып, өнерлі
азамат болғанын көреміз. Сірә, біраз уақыт жанында жүріп, Мырза Хайдар
Бабырдан біраз тәлім-тәрбие алған болатын.
Мырза Хайдар Тарих-и Рашидиде өз дәуірінің бірталай белгілі
шайырларына тоқталып, олардың әрқайсысының ақындық машығы мен шығармашылық
ерекшеліктеріне соғып өткен. Ол әсіресе, Әбдірахман Жәми, Әлішер Науаи,
Шейх Ахмед Сухали, Хұсейін Әлі Жалайри, Хилали, Бинаи, Сейфи, Мұхаммед
Бахши, Мәулана Камал т.б. ақындардың есімдерін құрметпен еске алады [10,
Б.224-230]. Мырза Хайдардың ... Ақындарға арналған кітап бөлімін қайтадан
Хазірет Маулана Жәми есімімен бастаған жөн, сондай-ақ Хорасан әулиелері
жайындағы бөлімде әулие кісілердің басы, атақтылардың атақтысы, адамзаттың
мақтанышы Мәулана Нұраддин деген Әбдірахман Жәмидің есімімен бастау лайық
болмақ [10, Б.224] деген пікір де оның Жәмиді аса қадірлеп, өзіне ұстаз
тұтқанын көрсетсе керек. Сонымен бірге Науаи мен Бабырға да ілтипатпен
қарап, шығармашылық жолында олардың еңбектерін әрдайым үлгі ретінде
ұстанғаны байқалады.
Әйтсе де, Тарих-и Рашиди жанры жағынан ғұмырнамалық, тарихи
мемуарлық шығарма болғандықтан, оның сюжеттік құрылымы жөнінен парсының
белгілі тарихшысы Шарафуддин Әли Издидің әйгілі Зафар-намасына көбірек
ден қойғанын байқау қиын емес. Бұл орайда Мырза Хайдардың өз кітабының он
жеті тарауын аталмыш еңбектің үзінділерімен толықтыруын осы ойымызды растай
түседі.
Зерттеу барысында Орта ғасырлық көптеген ғұмырнамалық және тарихи–
прозалық шығармалардағы секілді Тарих-и Рашидиде қара сөзбен баяндалатын
әңгімелер арасында қыстырма бәйіттер мен ғазалдардың яки рубаилар мен
жекелеген мисралардың жиі ұшырасатынына назар аудардық. Бұл – осы жанрда
жазылған шығыстық жәдігерлердің көпшілігінде кездесетін тұрақты құбылыс,
әдеби заңдылық. Мұны ғұмырнамалық шығарма жазушылар әдейі қолданатын ерекше
көркемдік әдіс десе болғандай. Тарихи оқиғаларды баяндау барысында өзінің
не болмаса, өзге бір шайрдың өлеңдерінен үзінді келтіріп отыру –
Бабырнамаға да тән. Әдетте бұл тектес қысқа бәйіт не ғазалдың мағынасы
суреттеліп отырған оқиға мазмұнымен үндес, астарлап келеді. Мысалы, Бабыр
сұлтанның аталған шығармасында оған сатқындық жасаған Хасан Жақып мырза
түнгі шайқас кезінде өз адамдарының бірінің жебесінен қаза табады. Автор:
Ол қашып кете алмай өз ісінің құрбаны болды дей келіп:
Бір зұлымдық жасасаң, тартасың бір зардабын,
Өзгерте алмас ешкім де табиғаттың заңдарын [11, 47 б.],
- деген бәйітті келтіреді.
Мырза Хайдар да сөз арасында басынан кешірген жағдайлардың ретіне,
ыңғайына қарай сол оқиғаға қатысты тарихи тұлғалардың, ұстаздары мен
замандастарының, әрине, көбінесе өзінің өлеңдерінен үзінділер беріп
отырған. Ол Сұлтан Саид ханның сарайында жиырма төрт жыл қызмет еткен және
оның мәрттігі мен поэзияға құштарлығына тәнті болған. Сұлтан өлең
шығарғанда оның күш-қуаты мен дарынына тең келер адам өте сирек кездесетін.
Ол ешқашан өлеңді ойланып отырып жазбайтын, ылғи шабыттанып айтатын - дей
келе Мырза Хайдар ханның бірнеше бәйіттерін мысалға келтіреді:
Қай гүлзарға барсаң да гүл кездеспес тең саған,
Сен гүл болсаң, мен бұлбұл шын ғашығын аңсаған.
Мен жәннаттан іздеймін өзің туған төркінді,
Көрсін халық нұрыңды, көрсін сенің көркіңді [10, 138 б.].
Мырза Хайдардың жазуынша Сұлтан Саид хан өте білімді, арабша нәсх және
насталик жазу үлгілерін жетік меңгерген әрі түрлі жанрдағы шығармаларды
құштарлана оқитын білімдар кісі болған. Бұған қарағанда, Тарих-и Рашиди
авторының сөз өнеріне деген сүйіспеншілігін оятқан да осы – Сұлтан Саид хан
деп түюге негіз бар.
Жалпы аралас стиль жөнінде айтқанда, бұл әдеби құбылыс тек
ортағасырлық түркілік мұраларда ғана емес, біртіндеп өмір сүрген Абай,
Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім, т.б. қазақ қаламгерлерінің шығармашылығында сирек те
болса кездесетінін атап айтқан жөн. Абай өлеңдері мен қара сөздерінің
арасында тілдік тұрғыдан да, тақырыптық-идеялық жағынан да терең байланыс
барын сеземіз. Бұл жөнінде академик Р.Cыздықованың: Абай сияқты гуманист
ойшыл суреткер өз заманы, өз замандастарының мінез-қылықтары, ондағы
қайшылықтар туралы күңірене толғаған ойларын көркем сөздің бір ғана тәсілі
- өлеңмен ғана білдіріп қоймай, оған қоса прозамен де қайталай түсуі немесе
керісінше, қара сөзбен айтқан ойын екінші қайыра, жанына жақын поэзия
тіліне аударуы әбден заңды нәрсе [28, 242 б.] – деген пікірлерінің жаны
бар.
Тарих-и Рашиди авторына өзі сөз етіп отырған ақсүйек яки әміршінің
тіршіліктегі бірер ғана кісілік істерін не оның кемшілік қасиетін айтудың
өзі әлгі адамның кім екендігін айқындауға жетіп жатыр. Мысалы, Мырза
Хайдар Дос Мұхаммед хан туралы: Оның жасы он жетіде болатын. Ол парасатты
адамдар қатарына жатпайтын, көптеген істері ақылға қонбайтын, бір сәтте
мастықтан есін жиған емес [10, 115 б.] деп жазды. Бар болғаны екі сөйлем.
Осыдан-ақ аталған әміршінің кісілік дәрежесі қандай екенін пайымдау қиын
емес. Әдебиеттанушы З.Қабдолов жазғандай, деталь – затты шындықтың бір
қыры арқылы бар сырын тұтыс, түгел және бірден, шапшаң танытатын нақты
штрих [27, 98 б.].
Жалпы, Мырза Хайдар шығармасының көркемдік құндылықтары Исламдық
шығыстың даналық иірімдерінен бастау алатындығы ерекше назар аударады. Бұл
орайда зерттеуші В.Т.Поляковтың: Мырза Хайдар әдебиетке Алла образы мен
Ислам құндылықтарын енгізе отырып, әміршілердің әрбір қадамын шариғат пен
имандылық талаптарына орай өлшестіре пайымдаған [23, 55 б.] деген
тұжырымына біз де қосыламыз.
Ортағасырлық қаламгердің ғұмырнамалық шығармасындағы бейнелеу
тәсілдері де негізінен автор жастайынан оқып, тәлім алған, барша
қағидаларын тал бойына терең сіңірген Құран ережелеріне және сол дәуірдегі
айрықша белең алған сопылық ағымға тән астарлы сарындар мен аллегориялық
әдістерге көбірек сүйенгені де тегін емес еді. Бұл дәстүр – Сағди, Хафиз,
Фирдауси, Жәми, Науаи, Низами, Лутфи, Хоремзи, Сараи, Йасауи, Бақырғани
т.б. парсы-түркі шайырларынан бастау алып, ХІХ ғасырда ғұмыр кешкен Абай,
Шәкәрім, Әбу Бәкір, Мәшһүр-Жүсіп сынды қазақ ақындарының шығармашылығына
дейін үзілмей жеткен ғажайып құбылыс, діни сарындар мен адами аңсарлары
үндескен ұлы сыршыл поэзия мектебі.
Мұсылман әлемінде, әсіресе Шығыс поэтикасында әуелгі басқышқа табан
тірейтін мұндай тәсіл Қазақ әдебиетінде де берік орын тепкені мәлім.
Басқасын айтпағанда, ақын Абайдың: Әуелі, Аят, хадис – сөздің басы деуі
[10, 31 б.] осы пікірге толық дәлел.
Тарих-и Рашидиде Құран аяттары мен Хадис сөздер өте жиі ұшырайды,
тіпті шығарманың барлық тарауларында бар деуге болады. Сондықтан, көркемдік
тәсілдердің өзге түрлеріне тоқталайық. Мәселен, мына бір үзіндіден Мырза
Хайдардың суреткерлік талантының кемелдігін айқын танимыз: Әлем
билеушісінен жол сілтер самал әрдайым есіп тұрса, онда жүректің раушан
гүлзарында Иман қауызы ашылар еді [10, 43 б.]. Бұл сөйлемдегі асты
сызылған сөз тіркестері күрделі метафора – ауыстыруға жатады.
Мырза Хайдар шығармасының өн бойы осындай күрделі, бейнелі
тіркестермен, айшықты ауыстырулармен көмкерілген кейіптеулерге, көркем сөз
маржандарына толы. Мына мысалдар осыған айғақ: Батырлығына келсек,
қаһармандық орманы – арыстан іспеттес. Ал буырқанған теңізде аждаһаны жұтып
қояр акула сынды көрінеді. Шешендігі - әсемдік теңізінің бірегей
жауһарындай әрі көз жауын алар гауһармен айшықталған ғажайып сандықшадай
көрінетін. Алуан түрлі саз аспаптарын шебер жандандырып орындайтыны
соншалық, оның жанында Шолпан һәм саз бағында сайраған бұлбұлдар әуені
көмескі тартып қалатын. Шарапатты шабыты қара сөздің өзін жақұт жырға
айналдыратын [10, 168 б.]. Ондағы қаһармандық орманы, әсемдік теңізі –
метафораға жатса, қалғандары көз жауын алғандай теңеу, айқындаулар.
Дегенмен, автор Әбдірашид ханның бейнесін аталған көркемдік құралдары
арқылы сомдай отырып, портрет пен кейіптеудің ерекше әсерлі үлгісін
ұсынған.
Ал Тарих-и Рашидидегі эпитеттердің, яғни нақты айқындауыш сөздердің
өзі бір төбе. Оларды түске, сапаға, қасиетке және сын-сипаттық, т.б.
мағынасына қарай топтастыруға болады. Мысалы мұндай эпитеттерге: жапырақсыз
гүл, тақуа имам, діндар әмір, арсыз маңдай, ғұлама ғалым, мүбәрак жүз,
құлын дене, бал ерін, шикі ой, құрма бой, лағыл ерін, гауһар тас, азапты
өлім, кең пейілді ілтипат, сарғайған жүз, нұрлы әлем, көктемгі қызғалдақ,
жетімдік мұңы, жоқшылық азабы, жібек белбеу, бал шарап, бақытты жан, алтын
тостаған, күміс белбеу, алтын тақ, ақша бұлт, сәуір күні, қалың қосын, қара
бұлт, көк аспан, сәулелі жүрек, ер жүрек, жомарт жанды, ақылды жан, шын
ғашық, буырқанған теңіз, әлсіз қалам, алтын ай, сұлу бұрым, т.б.
Жоғарыдағы мысалдардан ақсүйектер сарайына тән салтаннатты тұрмыс пен
Моғолдардың жауынгер бектерінің өмірін шынайы әрі биік рухта бейнелейтін
әсерлі де әдемі тіл өрнектерін аңғару қиын емес.
         Ортағасырлық мұраның көркемдік бедерін ажарлау тәсілдерінің бірі
– теңеу. Мырза Хайдар Шаһибек хан мен Хұсрау шаһ арасындағы қақтығысты
баяндай келе: Ол келесі жолы келгенде [Хұсрау шаһтың адамдары] қолын бір
сілтегеннен – ақ дастархан үстіндегі шыбындай бытырай кететінін түсінді
[10, 148 б.], - деп жазған болатын. Автор әскердің қашар сәттегі көрінісін
жай шыбындардың емес, дастархан үстіндегі құжынаған шыбындардың қалай шошып
ұшқанына ұқсатып, тың теңеулермен соны сурет жасаған. Мырза Хайдар қаламы –
жүйрік, қиялы ұшқыр. Ол кез-келген құбылысты әсерлі суреттермен безендіріп,
көріністерді салыстыруда жоғары шеберлік танытады. Сондай –ақ, оның
теңеулері де кейде қалыпты қолданыстағы – дай, -дей тұлғасынан басқа да
тілдік оралымдар арқылы жасала береді. Мысалы, автор өз әкесінің Хорасанның
сол кездегі орталығы - Герет қаласына келген кезін Әкем жәннатты еске
түсіретін қалада үлкен құрмет пен іззетке, түрлі сый – сыйапатқа бөленді
[10, 236 б.] деп сипаттайды. Бұл жерде жазушы Герат шаһарының сұлу келбетін
жәннат бағына теңеу арқылы аталған қаланың ғажайыптығын қайталанбас образ
арқылы жарқырата ашқан. Мұны – ежелгі шығыс халықтарының ауыз әдебиетінде
кең қолданыс тапқан табу - жасырын бейнелеу әдісіне де жатқызса артық
емес. Мәселен, мына тұста жазушы Шаһибек ханның Хоросан жерінде әкесін,
яғни Мырза Мұхаммед Хұсейінмен Сұлтан Махмұд ханды өлтіріп, көптеген
ақсүйек әулеттерін және олардың сарбаздарын қалай қырғынға ұшыратқанын
былайша сипаттайды: Ол қысқа уақыт аралығында соншама ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.