Орта ғасырдағы Тараз қаласы: кейбір тарихи мәселелері



ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ ТАРАЗ ҚАЛАСЫ: КЕЙБІР ТАРИХИ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.Тараздың негізін қалаушы . Шажа.
2.Әулиеата тарихы.
3.Айша бибінің өмірге келген өмірден өткен жылдарын анықтау мәселелері.
4.Гродиково ауылын Атлах атау туралы.
Тараз қаласының көптен күткен 2000 жылдық мерей той мерекесі ЮНЕСКО көлемінде аталып өтті. Осыған байланысты Тараз тарихының көпті толғандырып жүрген кейбір мәселелері туралы ойларын ортаға салу үшін бұл мерей тойға тек Қазақстан ғалымдары ғана емес, әлемнің талай түпкірінен бір қатар ғұламалар да ат басын тіреді. Осы орайда Тараз тарихы жайлы көптеген пікіплер айтылып, ұсыныстар жасалды.
Тараз тарихын зерттеу барысында Мәскеулік «Краткий энциклопедический словарьда» Тараз қаласы біздің жыл санауымызға дейінгі V ғасырда салынды, ал «Қазақ совет энциклопедиясында» тарихи жазба деректер бойынша 568 жылы негізі қаланды деген екі пікір айтылғаны мәлім. Қазақ ССР Ғылым Академиясы 1973 жылы және 1982 жылдары сол 568 жылды қуаттаған сараптаманы екі қайтара бергенмен пікірталас негізінде біздің ең ежелгі осы мекеніміздің ерге тасы осыдан 2044 жыл бұрын көтерілді деген деректің ақиқаттығы дәлелденген еді. Бұл жөнінен қытайлық ежелгі «Цянь Ханьшу» жылнамасындағы деректер басшылыққа алынған болатын. Бұл мәселеге байланысты мемлекетіміздің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев араласқаннан кейін ғана көптеген ғұламалардың, қарапайым журналистердің зерттеулері тарихи шындық екендігі ресми мақұлданды. Осыған байланысты Тараздың негізін қалауша адамдар, Абылай ханның Әулиеатасы, Айша бибінің өмір сүрген жылдары, Атлах атауы, Төле бидің өмірден өткен жылдарын нақтылау сынды кейбір мәселелерді қарастыру жас ұрпақтың игі мақсаты деп білемін.
Тараздың негізін қалаушы – Шажа.
Тараз қаласының негізін қазіргі жыл санауымыздан бұрынғы 42-41 жылдары қалаған ғұн шаньюі, яғни билеушісі лақабы қытайшадан оқылғанда Чжи-чжи немесе чих-чих яки че-че деген сияқты болғандықтан біраз қазақ жазушылары, ғалымдары оны шөже деп аударып ұсынып жүр. Шындығында бұл билеушінің өз есімі мүлдем басқаша. Чжи-чжи – билеуші болғаннан кейін алған лақабы. Ал, түркі дәстүрінде мемлекет басшылары таққа отырғанда әдетте Күнби, Арыстан немесе Бура (Буғра), Шыңғыс деген сияқты лақаптар алғандығы белгілі. Ал, Шөже құстың балапаны ғана. Қытай сияқты алып империяны кезінде тітіреткен, тіпті алты мың километрлік Ерен қабырға – қорған салдыруға мәжбүр еткен ғұн империясының билеушісін сарыауыз балапан шөже атымен атау еш жөнге келмейді. Сондықтан да біз осы ұлы билеуші лақабын 1998 жылы Алматыдағы «Санат» баспасынан шыққан «Талас – Тараз» тарихи деректі романымызда Шажа деп атаған едік. Өйткені Шажа бүркіт пен қарақұстың будан болуынан шыққан қыран құс. Осы орайда

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:   
ӘОК 951 : 959 (57452)

ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ ТАРАЗ ҚАЛАСЫ:
КЕЙБІР ТАРИХИ МӘСЕЛЕЛЕРІ

С. Тындыбаева , С. Байтілен, П. Махашова

№ 36 орта мектеп, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Тараз қаласының көптен күткен 2000 жылдық мерей той мерекесі ЮНЕСКО
көлемінде аталып өтті. Осыған байланысты Тараз тарихының көпті толғандырып
жүрген кейбір мәселелері туралы ойларын ортаға салу үшін бұл мерей тойға
тек Қазақстан ғалымдары ғана емес, әлемнің талай түпкірінен бір қатар
ғұламалар да ат басын тіреді. Осы орайда Тараз тарихы жайлы көптеген
пікіплер айтылып, ұсыныстар жасалды.
Тараз тарихын зерттеу барысында Мәскеулік Краткий энциклопедический
словарьда Тараз қаласы біздің жыл санауымызға дейінгі V ғасырда салынды,
ал Қазақ совет энциклопедиясында тарихи жазба деректер бойынша 568 жылы
негізі қаланды деген екі пікір айтылғаны мәлім. Қазақ ССР Ғылым Академиясы
1973 жылы және 1982 жылдары сол 568 жылды қуаттаған сараптаманы екі қайтара
бергенмен пікірталас негізінде біздің ең ежелгі осы мекеніміздің ерге тасы
осыдан 2044 жыл бұрын көтерілді деген деректің ақиқаттығы дәлелденген еді.
Бұл жөнінен қытайлық ежелгі Цянь Ханьшу жылнамасындағы деректер
басшылыққа алынған болатын. Бұл мәселеге байланысты мемлекетіміздің тұңғыш
Президенті Н.Ә. Назарбаев араласқаннан кейін ғана көптеген ғұламалардың,
қарапайым журналистердің зерттеулері тарихи шындық екендігі ресми
мақұлданды. Осыған байланысты Тараздың негізін қалауша адамдар, Абылай
ханның Әулиеатасы, Айша бибінің өмір сүрген жылдары, Атлах атауы, Төле
бидің өмірден өткен жылдарын нақтылау сынды кейбір мәселелерді қарастыру
жас ұрпақтың игі мақсаты деп білемін.
Тараздың негізін қалаушы – Шажа.
Тараз қаласының негізін қазіргі жыл санауымыздан бұрынғы 42-41 жылдары
қалаған ғұн шаньюі, яғни билеушісі лақабы қытайшадан оқылғанда Чжи-чжи
немесе чих-чих яки че-че деген сияқты болғандықтан біраз қазақ жазушылары,
ғалымдары оны шөже деп аударып ұсынып жүр. Шындығында бұл билеушінің өз
есімі мүлдем басқаша. Чжи-чжи – билеуші болғаннан кейін алған лақабы. Ал,
түркі дәстүрінде мемлекет басшылары таққа отырғанда әдетте Күнби, Арыстан
немесе Бура (Буғра), Шыңғыс деген сияқты лақаптар алғандығы белгілі. Ал,
Шөже құстың балапаны ғана. Қытай сияқты алып империяны кезінде тітіреткен,
тіпті алты мың километрлік Ерен қабырға – қорған салдыруға мәжбүр еткен ғұн
империясының билеушісін сарыауыз балапан шөже атымен атау еш жөнге
келмейді. Сондықтан да біз осы ұлы билеуші лақабын 1998 жылы Алматыдағы
Санат баспасынан шыққан Талас – Тараз тарихи деректі романымызда Шажа
деп атаған едік. Өйткені Шажа бүркіт пен қарақұстың будан болуынан шыққан
қыран құс. Осы орайда халқымыздың Қыран құстың буданы – Шажа, ақсүйектің
буданы – Қожа деген мәтелін еске алуға болады. Сондықтан да Тараз
қаласының 2000 жылдық тарихи жолдары халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда Тараз қаласының негізін салған ғұн билеушісінің лақабын бұдан
былай тек Шажа деп жазуға келіссек деген ұсыныс көптеген ғалым, жазушы
ағаларымыз тарапынан кең қолдауға ие болып ұйғарылуды.
Әулиеата тарихы.
Әулиеата Абылай хан 1774 жылы Талас өзені жағасында тұрғызды деп Шоқан
Уәлиханов жазған қала ма, әлде оны 1826 яки 1827 жылы қоқандықтар салды деп
жүргендердікі дұрыс па? Бұл жөнінде Қазақстан ғылым Академиясының тарих
және этнология институтының немесе еліміздегі университеттердің ешбер
тарихшы ғалымы әзірше пікір білдірген жоқ. Тек Жамбыл облыстық Знамя
труда газетінің 2000 жылғы 12-14 қыркүйектегі сандарында тарихшы-мұрағатшы
Уәлихан Әлімхановтың осы тақырыпқа қатысты деректерді тонын теріс
айналдырып бұрмалаған, кешегі Кеңес Одағы кезінде жазықсыз жапа шеккен
кемеңгер тарихшымыз Ермұхан Бекмахановтың Казакстан в 20-40 годы ХІХ века
деген атақты монографиясының отаршылдықты әшкерлейтін негізгі идеясын жоққа
шығарған шалағай мақаласы жарық көргені өкінішті. Осыған байланысты Тараз
Мемлекеттік Университетінің бір топ тарихшы профессорлары әғни зерттеуші,
журналис жазушы Б. Әбілдәұлы авторы ретінде осы фальсификацияны әшкерлеген
қарсы мақала Знамя труда газетіне тапсырылды. Авторлар осы ұжымдық
мақаласында тарихи деректер негізінде 1826-1827 жылы Қоқан хандығының
әскерлері Талас алқабын үшінші рет жаулап алғаннан кейін ғана Абылай хан
1774 жылы тұрғызған кентті қоқандықтар 1807-1808 жылы қиратып, орнына 1826-
1827 жылы ғана қорған – кент тұрғызғанын дәлелдеді. Е. Бекмаханов өзінің
Казакстан в 20-40 годов ХІХ века деген монографиясының 158-159 беттерінде
қоқандық отаршылардың Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу кезіндегі шектен
шыққан зорлық-зомбылыққа толы қырғынын әшкерлеу үшін өзбек тарихшылары
Молло Әлім Махмут қажының өзбекше жазылған Түркістан тарихы және Молло
Ныяз Мухаммедбен Молло Ашур Мухаммед Қоқандидің Тарих Шаһрохи деген
парсыша кітаптарынан араб әрпімен жазылған дәйек сөздерді келтірген еді.
Ал, У. Әлімханов бұл дәйек сөздің алғашқасын мүлдем теріске шығарып, екінші
автордың негізгі пікірін бұрмалап жеткізіп, газет оқырмандарын, ғалымдарды
әбден адастырды. 1914 жылы Ташкенте жарық көрген кітабында Молла Әлім
Махмуд қажы Әлім ханды өзбектердің өздері Залым деп атағанын жазған-ды.
Мысалы, Молла Әлім Махмуд қажы қоқан ханы Әлімнің Әулиеата тұрғындарын
қырып салып, мал-мүлкін талап алған жауыздығын әшкерлейді. Жауыздығы үшін
1809 жылы өз жақындары Әлім ханды өлтірген еді. Сол залым Әлім хан өз
қазасынан бұрын яғни 1807-1808 жылы Әулиеатаны шектен асқан зұлымдықпен
жаулап алғандығын қоқандық тарихшы Молла Ныяз Мұхаммед Қоқанда кітабының 75
бетінде: ... Жан-жаққа Түркістан шекарасына дейін әрі Әулиеата шекарсына
дейін тонады. Құтырған қасқыр сияқты қыпшақ даласын жұтып алды. Сол кең
байтақ даланы қазақтардың көзіне және басқаларға құмырсқаның көзінен де
тарлау әрі көрден де қараңғы етті...
Арыстандай жалаңдаған әскерлер және тонаушылар қазақ халқын азаптауды
міндетіне алған қызметкерлердей сол далада... өлтіріп... қиратты
жазылған. Бұл дәйек сөзді орта мектебті және Тегаран ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Жібек жолындағы қалалар
Орта ғасырдағы қала мен дала
Ұлы жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
Тараз қаласы
Тараз қаласының физика-географиялық орналасуы
Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар
IX—XII ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өміріндегі өрлеу кезеңі
Ұлы Жібек Жолы бойындағы ортағасырлық қалалар
Испиджаб және Шымкент
Тараз өңірінің архитектуралық ескерткіштері
Пәндер