Ортағасырлық түркі ғалымдары мен жазушылары

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТҮРКІ ҒАЛЫМДАРЫ МЕН ЖАЗУШЫЛАРЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Ғалымдар Қайта өрлеу дәуірін Ренессанс деп атайды, өйткені бұл кезеңде антикалық дәстүрлер қайта жаңғырып, ғылым мен мәдениетте, әдебиетте өрлеу, өркендеу байқалды. Ренессанстың алғашқы ғалымдары мен жазушылары, философтар түркі ойшылдары еді. Олардың Ренессансы ІХ-Х ғасырларда-ақ басталды, Европаға Ренессанс бірнеше ғасырдан кейін келді.
Әбу Насыр Әл Фараби (870-950 жж) бүкіл әлемге «Екінші ұстаз» ретінде танылды (бірінші ұстаз болып ежелгі грек философы Аристотель саналады). Әл Фараби ғұлама ғалым, философ, математик, өнертанушы, әдебиеттенушы, ақын болатын. Ол қазақ жеріндегі Отырар қаласында дүниеге келді. Арыс өзенінің Әмударияға құятын жеріне жақын орналасқан Отырар қаласын қыпшақтар Қарашоқы деп атады.
Ортағасырларда Отырарда қыпшақтар, қаңлы, қоңырат сияқты, кейіннен қазақ хандығының құрамына енген рулар өмір сүрді. Отырар қаласының өзі жартылай көшпелі, жартылай жер өңдейтін диқаншылар қаласы бола отырып, Арал теңізі жағасындағы халықтардың сауда мен айырбас орталығы ретінде әйгілі болды. Арабтар Отырарды Фараб деп атады, Әл Фарабидің есімі де осы қаладан шыққандығын білдіреді. Қыпшақ тілінде Әл Фарабидің толық есімі – Мұхаммед Ибн Мұхаммед Ибн ұзлағ Тарахани, мұндағы «тархан» сөзінің мағынасы, біріншіден, түркіхалықтарынан шыққандығын бірлесе, екіншіден, қағандарға жақын бай, шонжарлар ортасына жататынын көрсетеді, «тархан» сөзі- «патшазада» мағынасын да білдіреді. Оның негізгі трактаттары мен философиялық еңбектерінің жалпы саны екі жүзден асады. Философиялық

1. «История Казахстана с древнейших времен до наших дней». В пяти томах. Тома 1,2,3. Алматы 1994-2002г.
2. Кашкари М. «Словарь единого тюркского языка» три тома, Алматы, 1997
3. Яссауи Қожа Ахмет, «Диуани Хикмет», Аламты, 1993г.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ӘӨЖ 951959

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТҮРКІ ҒАЛЫМДАРЫ МЕН ЖАЗУШЫЛАРЫ

Ф.М. Махашова
№36 қазақ орта мектебі, Тараз қ.

Ғалымдар Қайта өрлеу дәуірін Ренессанс деп атайды, өйткені бұл
кезеңде антикалық дәстүрлер қайта жаңғырып, ғылым мен мәдениетте,
әдебиетте өрлеу, өркендеу байқалды. Ренессанстың алғашқы ғалымдары мен
жазушылары, философтар түркі ойшылдары еді. Олардың Ренессансы ІХ-Х
ғасырларда-ақ басталды, Европаға Ренессанс бірнеше ғасырдан кейін келді.
Әбу Насыр Әл Фараби (870-950 жж) бүкіл әлемге Екінші ұстаз ретінде
танылды (бірінші ұстаз болып ежелгі грек философы Аристотель саналады). Әл
Фараби ғұлама ғалым, философ, математик, өнертанушы, әдебиеттенушы, ақын
болатын. Ол қазақ жеріндегі Отырар қаласында дүниеге келді. Арыс өзенінің
Әмударияға құятын жеріне жақын орналасқан Отырар қаласын қыпшақтар
Қарашоқы деп атады.
Ортағасырларда Отырарда қыпшақтар, қаңлы, қоңырат сияқты, кейіннен
қазақ хандығының құрамына енген рулар өмір сүрді. Отырар қаласының өзі
жартылай көшпелі, жартылай жер өңдейтін диқаншылар қаласы бола отырып, Арал
теңізі жағасындағы халықтардың сауда мен айырбас орталығы ретінде әйгілі
болды. Арабтар Отырарды Фараб деп атады, Әл Фарабидің есімі де осы қаладан
шыққандығын білдіреді. Қыпшақ тілінде Әл Фарабидің толық есімі – Мұхаммед
Ибн Мұхаммед Ибн ұзлағ Тарахани, мұндағы тархан сөзінің мағынасы,
біріншіден, түркіхалықтарынан шыққандығын бірлесе, екіншіден, қағандарға
жақын бай, шонжарлар ортасына жататынын көрсетеді, тархан сөзі-
патшазада мағынасын да білдіреді. Оның негізгі трактаттары мен
философиялық еңбектерінің жалпы саны екі жүзден асады. Философиялық және
матемтикалық еңбектерінің ішінде әйгілері Альмагеске түсініктемелер,
Метафизика, Ғылымдардың пайда болуы туралы, Әріптестер кітабы,
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат және
басқалары. Әл Фараби алғашқылардың бірі болып поэтикалық өнер психологиясын
зерттеп, поэзия туралы үлкен трактат жазды, өзі де тамаша ақын болатын.
Жүсіп Баласағұн 1015 немесе 1016 жылы Баласағұн қаласында туды. Ол
кездері Баласағұн қаласы Күз-Орда болып аталатын. Жүсіп бай, белгілі түркі
отбасынан шыққан, сол уақыт өлшемі бойынша өте терең білім алған, парсы-
тәжік және араб поэзиясын тамаша білген, олардың әсері ақын шығармаларынан
байқалып отырады. Құтты білік - Шығыс ақындарының көптеген буындарына
үлгі болған, ерте түркі поэзиясының аса құнды маржандарының бірі. Оны
ақын қартайған шағында Қашқар қаласында жазған. Жүсіп Қашқар әміршісі
сарайында қызмет етсе керек, өйткені поэма-әмірші мен оның
айналасындағыларға өзін-өзі қалай ұстау, тәрбиелі болуды үйретіп, өмірдің
әр қилы жағдайларында не істеу керектігін насихаттайды. Бұл поэманы Қашқар
мен Табғаш империясының бүкіл шығыс бөлігінің әміршісі Боғра-Қара
–Хақанға сыйлаған соң Жүсіп сарай министріне тең ұлық хасс-хаджиб
лауазымы мен үлкен қызметке ие болады.
Құтты білік 6520 бәйіттен құралған, қосымша 124 бәйіті бар, Бәйіт –
ұйқасқа құрылған екі тармақтан тұратын өлең. Кіріспесінде поэманың боғрахан
тілінде түркі сөздерімен жазылғаны, араб, тәжік тілдерінде мұндай кітаптар
көп болғанымен, түркі тіліндегі даналарға белгілі алғаш кітап екені
айтылған.
Шығарманың басты идеясы – патша - әкімдерді де, қарапайым халықты да
әділ, дұрыс өмір сүруге үйрету. Құтты білік бірінен бірі туындайтын төрт
құрамдас бөліктен құралған. Біріншісі: әміршісі идеалды әділ және шыншыл
болуы керек. Шыншылдық үлгісі ретінде Күнтуды патша келтірілген. Екінші
бөлімі: әмірші мен оның айналасындығылар елдің ішінде әділдік, бақыт пен
байлық болуы үшін қызмет етуге ұмытылуы тиіс. Бақытты өмір үлгісі ретінде
Айтолды уәзірдің өмірі келтірілген. Үшінші бөлімінде: қоғамда әділдік пен
бақытпен бірге ақыл мен білім болуы тиіс. Білім мен ақыл үлгісі ретінде
уәзір ұлы Өгділміш айтылады. Және соңғы бөлімінде – адамның әр нәрсенің де
шегін біліп, уақытында өзін тоқтатуы керектігі айтылған. Мұндай
қарапайымдылық үлгісі ретінде Оғдұрмыш дәуріш берілген.
Махмұт Қашқари (11 ғасыр) – ортағасырлық Шығыс ғалымдарының ішіндегі
жарқын жұлдыздардың бірі, ұлы түркі филологы, ақын, әрі тарихшы. Ол көне
түркі сөйленістерінің алғаш түсіндірме сөздігін Диуани лұғат ат-түрк-
Біртұтас түркі тілдерінің сөздігін жазған. Бұл еңбек көне түркі
филологиясы бойынша бізге жеткен жалғыз тұтас еңбек қана емес, сонымен
бірге көне түркі филологиясының озық туындысы, көне тілдер қалпын терең
зерттеумен қатар, сол дәуір тайпалары өмірінің энциклопедиясы, халық
даналығының нағыз қазынасы. Кітапта көптеген өлеңдер, халық әндері, мақал,
мәтелдер, жұмбақ, аңыздар мен ертегілер, сонымен қатар тарихи деректер
келтірілген. Диуани лұғат ат-түрк оқырмандарға көне және ортағасырлар
дәуіріндегі түркілердің өмірі, астрономия, география, медицина, математика
саласындағы білімі туралы мәлімет береді. Махмұт Қашқари көне түркі тілін
ғылыми тұрғыда зерттеп, оның жергілікті ерекшеліктерін бір-бірімен
салыстырған, ауыз әдбиеті үлгілерін жинаған алғашқы тілші ғалым, философ,
саяхатшы, этнограф. Махмұт Қашқар қаласында білім алған, сондықтан оны
басқа Шығыс ғалымдары Қашқарлық Махмұт ретінде атаған. Ол Қашқар қаласымен
ғана шектеліп қалмай, Самарқанд, Бұқара, Нишапур, Мерв пен Бағдатта білім
алуды жалғастырды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.