Тараздан шыққан тарландар

ТАРАЗДАН ШЫҚҚАН ТАРЛАНДАР
Әдебиеттер тізімі

X-ғасырдың аяғында Саман мемлекетінің іргетасы шайқалып, иелігіндегі жерлері екі уәлаятқа бөлініп кетеді. Осы екіге бөлінген елдің шекарасы Жайхун (Әмудария) өзенімен бөлініп тұрады. Саман тұқымын енді түркінің қаңлы, қарлұқ, шігіл, яғма тайпаларына билігін жүргізген Қарахан әулеті алмастырады.Қарахан мемлекеті Ислам Мәдениетін жасаушы мейлінше гүлденген елдердің бірі саналады: ғылым, әдебиеті жоғарғы деңгейде дамыған. Оның айғағы: Қарахан мемлекетінің алып тұлғалары Баласағұн қаласында туып-өскен әйгілі ақын Жүсіп Баласағұни мен Махмуд Қашғари еңбектері. Бұлар түркілік қана емес, дүниежүзілік мәдениетке айтарлықтай үлес қосқан тұлғалар.
Қарахан мемлекетіне батысында Бұхара, Сайхун өзенінің төменгі ағысынан, шығысында Жетісу мен Қашғар аралығындағы жерлер қараған.
XI ғасырда Қарахан мемлекеті екіге бөлініп, Мауараннаһр, Ферғана, Шаш (Ташкент), Ходжент, Самарқан жеріне иелік еткен мемлекеттің орталығы Бұхара болса, ал Сайрам, Тараз, Жетісу, Қашғар жерлеріне иелік етушілердің орталығы Баласағұн қаласы болды.Саман әулеті іргесін қалап кеткен әдебиет пен өнерді Қарахан әулеті өзгерткен жоқ. Себебі олар да өздеріне дейінгілер сияқты ислам дінін ұстанған. «Түркі әкімдерінің сарайларына енді парсы ақындары да шақырылатын болған. Түркі билеушілері олардың шығармашылығына қанат бітіріп қана қоймай, өздері де парсыша өлеңдер жаза бастаған».[1]
Қарахан әулеті билеген тұста Талас-Шу алқабы арқылы Іле Алатауы сілемдерінің баурайымен Алматуға (Алматы), Талхырға (Талғар), жетіп, одан әрі Алмалыққа қарай кететін керуен жолдары бойына қалалар, бекіністер, керуен сарайлар салынған. Меркі, Құлан, Екі өгіз, Қойлық қалалары және Бабаша қатын, Айша бибі, Қарахан күмбездері – сол дәуірден қалған көнекөз ескерткіштер.
1911 жылы Қазан қаласында шыққан Құрбанғали Хамедовтың «Тауарих Хамса» (Бес тарих) атты жылнама кітабында «Баласағұн», «Құтадғу білік» деген сөздердің мағынасына түсініктеме берілген. Онда Баласағұн – мәнерлеп қашалған тас қала, Құтадғу білік – құт, бақыт, білім деген мағынада.Бұл кітапты Баласағұнда туған бір сахаба, тақуа жазып шығарған.Әммә бұл кітапты Қашқарда тамамдап, Маршық (Шығыс) мәлігі Табғаш Бураханның құзырына ұсынған. Мәлік оның еңбегін қадірлеп, жарықтап әрі ұлықтан Хас Хажыб (Ханның уәзірі,

1. Стебелева И.В. Развитие тюркских поэтических форм в ХІ веке. М.,1971,
4-бет.
2. Бартольд В.В. Двенадцать лекции по историй турецких народов Средней
Азии.- Сочинения, М., 1968, Ү том, 113-бет.
3. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности.М.-Л., 1951, 224-бет.
4. Йақут әл-Хамауи ар- Рауми. Мұғджам әл-Булдан. 4- том.
5. Қазыбек бек Тауасарұлы. Түп- тұқиямнан өзіме дейін. Алматы. 1993.
6. Ә.Дербісәлиев. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1995.
7. Мыңжани Н.Қазақтың қысқаша тарихы.Алматы,1994.
8. Түбі біртүркі тілі. Алматы,1993.
9. Құтты білік. Алматы,1986. Ауд. Егеубаев.