Дағдарыс және оған қарсы басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОҒАН ҚАРСЫ БАСҚАРУ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары ... ... ..11
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ БАНК ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ, ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақстандағы банк жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму бағдарламасының іске асу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
1 ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОҒАН ҚАРСЫ БАСҚАРУ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары ... ... ..11
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ БАНК ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ, ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақстандағы банк жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму бағдарламасының іске асу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі әлемдік дағдарыс жағдайындағы еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық экономикадағы дамуына қосар үлесін анықтау болып отыр.
Қазіргі уақытта енлімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі банктік қызмет нарығы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік - экономика қүру... ».
«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі
Қазіргі уақытта енлімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі банктік қызмет нарығы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік - экономика қүру... ».
«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
«Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасы Алматы 1997 ж
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы» заңы
3.Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
4. Колесников В. И. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
5. Ж. Алыкпашев. «Вестник КазНУ» журналы. Экон. серия. №3(31).2005г.
6. Балабанов И.Т. Бантер және банк ісі. – Питер, 2000г.
7. Ж.К. Бекболатұлы. Қазақстанның коммерциялық банктері: мәселелер
және әлеуеттер // Қазақстан экономикасы, 1997г., № 9-10.
8. Дробозина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер - М., Инфра-М., 1997г.
9. Жукова Е. Ф. Банктер және и банк операциялары.-М.:Банктермен
биржалар– Юнити, 1997г.
10.Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық
серия. №4(26). 2003г.
11.Қалиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың
тұрақтылығын тқамтамасыз ету проблемасы. Автореферат. – Алматы:
1999г.
12. «Темірбанк» акционерлік қоғамының мәліметтері. 2006-2008 жж.
13. Крымова В. «Экономикалық теория». Алматы 2004г.
14. Лаврушин О.И. «Ақша, Несие, Банктер». Екінші басылым, Москва
2000г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. Коммерциялық банктер және олардың
операциялары. – М., Банктер мен биржалар – Юнити, 1995г.
16. Миркин Я. М. Банк операциялары. – М., Инфра-М., 1996г.
17. Поляков В. П., Москвина Л. А. Ақша айналымы мен несие негіздері.-
М., Инфра-М, 1995г.
18.Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2005г.
19. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
20. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2006г.
21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
22. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
23. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
24. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
25.Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін
реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы
макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
26.Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
М, 1997. – 720 с.
27.Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 451 с.
«Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасы Алматы 1997 ж
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы» заңы
3.Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
4. Колесников В. И. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
5. Ж. Алыкпашев. «Вестник КазНУ» журналы. Экон. серия. №3(31).2005г.
6. Балабанов И.Т. Бантер және банк ісі. – Питер, 2000г.
7. Ж.К. Бекболатұлы. Қазақстанның коммерциялық банктері: мәселелер
және әлеуеттер // Қазақстан экономикасы, 1997г., № 9-10.
8. Дробозина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер - М., Инфра-М., 1997г.
9. Жукова Е. Ф. Банктер және и банк операциялары.-М.:Банктермен
биржалар– Юнити, 1997г.
10.Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық
серия. №4(26). 2003г.
11.Қалиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың
тұрақтылығын тқамтамасыз ету проблемасы. Автореферат. – Алматы:
1999г.
12. «Темірбанк» акционерлік қоғамының мәліметтері. 2006-2008 жж.
13. Крымова В. «Экономикалық теория». Алматы 2004г.
14. Лаврушин О.И. «Ақша, Несие, Банктер». Екінші басылым, Москва
2000г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. Коммерциялық банктер және олардың
операциялары. – М., Банктер мен биржалар – Юнити, 1995г.
16. Миркин Я. М. Банк операциялары. – М., Инфра-М., 1996г.
17. Поляков В. П., Москвина Л. А. Ақша айналымы мен несие негіздері.-
М., Инфра-М, 1995г.
18.Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2005г.
19. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
20. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2006г.
21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
22. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
23. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
24. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
25.Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін
реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы
макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
26.Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
М, 1997. – 720 с.
27.Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 451 с.
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОҒАН ҚАРСЫ БАСҚАРУ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары
... ... ..11
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ БАНК ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ, ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстандағы банк жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму
бағдарламасының іске асу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика
болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі
әлемдік дағдарыс жағдайындағы еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның
экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық
экономикадағы дамуына қосар үлесін анықтау болып отыр.
Қазіргі уақытта енлімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында
көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде
Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді,
дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің
деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі
екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты,
яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек
рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық
жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі банктік қызмет нарығы және
олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі
тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып,
әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам
күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы
негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу -
бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге
асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және
олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие -
қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты
жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын
мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті
Н. Ә.Назарбаев: Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік - экономика қүру... .
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда
болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және
Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау
нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні
экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі
түсінеді. Бүндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты
атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте
болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы
көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек
етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-
мативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде
мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы
басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару
ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын
дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму,
басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік
әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін
куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол
өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен,
қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға
тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту
мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу
әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы
мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып
және ол әркашан жалпы экоеомикалық жағдайға тәуелді еместігін естен
шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық ас-
пектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси,
психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы
басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл курстық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Курстық жұмыс үш тараудан түрады. Бірінші тарауда дағдарыстық
жағдайдың теориялық сипаты мен бүгінгі әлемдік дағдарыстың орын алу
себептері мен қазіргі жағдайы қарастырылды.
Екінші тарау әлемдік дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің жағдайы мен
оның тұрақтылығын қамтамасыз ету шараларын қарастыру және мысал ретінде
2007-2008 жылдардағы Темір Банк АҚ мәліметтері мен қаржылық жағдайын
талдау болып табылады.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару кезіндегі банк жүйесінің орын
алған мәселелері мен жетілдіру шараларын іске асыру механизмін қарастыру
болып табылады.
1 ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОҒАН ҚАРСЫ БАСҚАРУ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуындағы
ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және социа-
листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ,
тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің
елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу.
Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды 8.
1-сурет, – Дағдарыстың себептері
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
2-сурет, – Экономикалық цикл
2-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтедІ.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық сұраныстың
қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың азаюы,
шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сұраныстың
қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды
ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие пайыздары
өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың
туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі қалыптасқан
нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін беруі мүмкін.
Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің
көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың
төмендегідей әртүрлігін үсынады:
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
1.2 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары
Тарихтан берi келе жатқан қазақ елiмiз көптеген әр қилы замандарды
басынан өткiзiп, Кеңес Одағы құрамында 70 жыл социалистiк құрылыста болып
келiп, 1991 жылы өз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн мүлдем басқа, адамдар
психологиясына жат көрiнетiн нарықтық экономикаға өттiк. Яғни бұл жүйеде
тиiмдi қызметтер атқару үшiн ұлттық экономикаға пайдалы, жан жақты
бағдарланған экономикалық саясат, реформалар, заңдар және қысқа немесе ұзақ
мерзiмдi стратегиалар шығару, сондай-ақ оны iске асыру керек болды.
Елiмiздегi экономикалық циклмен дамуы егемендiгiн алған жылдардан
бастап құлдырау және соңында 1994-1995 жылдары дағдарыстың жоғары дәрежесi
көрiндi. Ал 1996 жылдан бастап елiмiз экономиканың жандануы, инфляцияның
төмендеуi, ЖIӨ-нiң өсуi сияқты крсеткiштер оң бағытта өсiп экономикалық
циклдiң жандану және өсу сатысындамыз.
Республикадағы экономикалық дағдарыстар ең алдымен оның терең тамыр
жайып, қоғамдық өмiрдiң барлық саласына әсер етiуiмен сипатталады. Мұның
өзi өндiрiс құлдырауының қаусап-күйреу кейпiнен, оның тиiмдiлiгiнiң күрт
төмендеуiмен көрiнедi. 8
Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол
сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жалдардағыэкономикалық саясаты
экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар,
сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады,
бартерлңк қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм
өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды.
Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi
құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары
елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестициятоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi
абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы
өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада аласапыран
баксталды.
Осылайша 70 жыл бойы экономикада ортақ меншiктiк негiзде, экономиканы
бiр орталықтан басқаррып келеген шаруашылық механизмiмiз Кеңес Одағының
ыдырауымен оның құрамындағы елдердiң барлығы саналарына тым жат болып
келетiн нарықтық экономикаға өттiк. Осы уақыттарда барлық буындағы басшылар
нарыққа көшудiң жолдары жайында ұзаққа созылған пайдасы жоқ бос шарушылыққа
көштi. Сыңаржақты жасалған бағдарламалар мен қызметтер пайда болды.
Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде
ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi
демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы
– ақша саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзу болатын.
Сондай-ақ бұрыннан берi қызмет етiп келе жатқан экономикалық жүйе,
елдердiң экономикалық қарым – қатынасы бұзылуы салдарынан экономиканың
құлдырауы одан сайын өрши түстi. Нарықтық жағдай бiрден халыққа ұғынықсыз
түнек болып көрiндi, яғни нарықтық экономикаға сенiмсiздiкпен қараушылық
пайда болды, ал бұл мәселе ендi ғана халықтың сенiмiне ие болып отырғаны
баршамызға белгiлi.
Осылайша елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға
толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс; 9
Экономикалық өсудегi дағдарыс: себептерi мен жалпы көрiнiсi.
Елiмiздiң нарықтық қатынастарға өтуi барысында жалпы экономика өтпелi
кезеңде болып отыр. Экономикалық өсудегi дағдарыс елдегi 1991-1998 жылдар
аралығындағы ЖIӨ-нiң құлдырауымен байланысты. Әлемдiк тәжiрибеде
экономикалық өсудiң дағдарысы , яғни ЖIӨ көлемi үш жылда 9%-дан асып кетсе
экономикалық өсудегi дағдарыс деп аталады. Ал Қазақстанда болса ЖIӨ-нiң
көлемi 1998 жылы 1991 жылға қарағанда 31,2%-ға төмендедi.
Осы аралықта. экономикалық өсуде ЖIӨ-нiң 1996 жылы – 0,5%, 1997 жылы
– 1,7%-ға шамалы өсу қарқыны көрiндi. Бiрақта 1998 жылы қайтадан ЖIӨ-нiң
1,9%-ға төмендеуi байқалды, яғни ол жылы әлемнiң бiрнеше елдерiнде қаржы
дағдарыстары болып едi. Бұдан көретiнiмiз елiмiздiң экономикасының өсуi
тұрақты емес, өйткенi ол басқа экономикалық өзгерiстерге тәуелдi. Оның
басты себебi бiздiң экономикамыздың шикiзаттық бағытта болуы, яғни әлемдегi
шикiзат бағасының өзгеруi бiздiң экономикаға зор ықпал жасайды. Осыған
байланысты елiмiздiң басты саясаты ұлттық экономиканы тұрақтандыру саясаты
болып табылады, ол үшiн өндiрiстi шикiзаттық бағыттан жайлап өңдеушi
индустриялы-инновациялы дамуға өту болып отыр.
1991-1995 жылдардағы экономикалық өсудегi дағдарыстың басты себебi
инфляциялық жағдай болып табылады. Өйткенi 1992-1994 жылдарда елiмiзде
инфляция қарқыны тым үлкен болды. Инфляция деңгейi 2000%-дан асып кетiп,
гиперинфляцияны құрады. 11
Омыған байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура
келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы
ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк
және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан
бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық
өсуге жол ашты.
Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында инвестициялық
қызметтiң дереу тоқталуымен белең алды. 1991-1996 жылдар аралығында негiзгi
капиталға инвестиция тарту тұрақты түрде кемiп отырды. Осы аралықта негiзгi
капиталға салынған инвестицияның жалпы көлемi 10 есе кемiдi. Осылайша
елiмiзге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарыда көргенiмiздей
экономикалық өсуде дағдарысқа ұшырады. Жалпы экономикада өндiрiстер
құлдырап, көбiсi банкротқа ұшырады. Сондай-ақ бұрынғы құралдардың жаппай
тозуы басталды. Осының салдарынан әлеуметтiк салада жұмыссыздық күннен-
күнге өсе бастады.
Мемлекетiмiз осы мәселеге тiкелей араласа бастады. Ол экономикаға
инвестиция тартуды ынталандыру саясатын жүргiздi, шетлдiң тура
инвестициялар келуiне ынғайлы жағдайлар жасады. Сондай-ақ iшкi экономикалық
инвестиция тартуды дамытты.
Бiрақ қазiргi уақытта шетелдiк инвестицияның басым көпшiлiгi
елiмiздiң шикiзаттық қорын игеруге салынып отыр. Осыған байланысты
экономикалық өсудiң өзi осы сонғы жылдарда әлемдiк рыноктарда мұнайға деген
бағаның өсуiмен байланысты болып отыр. Ал экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз ету үшiн өндiрiстiң өңдеушi саласын дамыту мәселесi туындап
отыр. Ол үшiн осы салаларға инвестиция салуды ынталандыруды мемлекеттiк
тұрғыдан ынталандыруды қолға алу керек. Жалпы оның себебiн 2008 жылы
негiзгi капиталға тартылған инвестиция мөлшерiмен анық көруге болады.
(Сурет 3)
Сурет-3 – Қазақстан экономикасының негiзгi капиталға тартылған
инвестицияның үлесi
Осы мәселеге байланысты 2003 жылы елiмiзде экономиканың өңдеушi
саласын дамытуға байланысты дамудың индустриялы-инновациялы стратегиясы
қабылданды. Онда осы өңдеушi саланы дамытуға байланысты оны қаржыландырудың
көздерi болып арнайы Инновациялық қор, Инвестициялық қор және Даму банкiнiң
қатысуымен жүзеге асты.
Елiмiзде инфляциялық дағдарыстың орны ерекше деп те атасақ болады.
Өйткенi 1990 жылдан бастап өндiрiстiң құлдырауы, бұрынғы орталықтнған
экономиканың ақшаны құнсыздануға жiбермей ұстап тұрған саясаты жойылып,
экономика нарықтық қатынастарға бет алғанда қаржы саласы дереу дағдарысқа
ұшырады. Осының салдарынан Қазақстанда 1992-1994 жылдары тұтынушылар
тауарына инфляция деңгейi 2000%-дан асып кеттi. Өндiрiс пен инфлияцияның
дағдарысқа ұшырауы әлеуметтiк саланың күрт құлдырауына алып келдi. Халықтың
ақшалай кiрiстерi кеми бастады, еңбек ақы төмендедi, жалпы елде кедейлiктiң
деңгейi өсе бастады.
Әлемдiк тәжiрибеде инфляциялық дағдарыс деп екi жыл аралығында
инфляция деңгейi 40%-дан төмендесе айтады. Ал Қазақстанда 1992-1994 жылдары
гиперинфляция болды. 8
Әлеуметтiк дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн
орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан
бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты өнеркәсiп орындары жаппай
банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай
орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi
орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестңк кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық
нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай
мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем
де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес
едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.
Әлеуметтiк-экономикалық сала болғандықтан, елiмiздiң экономикалық
дағдарысты басынан кешiрген жылдары бұл еңбек рыногы да күрт нашарлап
кеттi. Оның келесiдей себептерiн атап өтуге болады:
1. Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып,
халықтың жұмыссыз қалуына әкелiп соқтырды;
2. Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек рыногына жұмыс
күшi ұсынысының имиграциясы мен эмиграциясы ең күштi әсер бердi.
Яғни, елге келушiлерге қарағанда, елден кетушiлер саны көп болды.
Сондай-ақ елден кетiп жатқандардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi және
бәсекелестiк қабiлетi жоғары, еңбекке қабiлеттi жастағы азаматтар
екенiн ескерсек, бiздiң қоғамымыздың еңбек потенциялына орны толмайтын
шығын әкелгенiн айтуымыз керек.
3. Ұлттық экономикамыздың құлдырауымен байланысты әлеуметтiк сала да
нашарлап, халқымыздың өсiмi кемуде, оған бiр жағынан өтпелi кезеңде
басты әсер етiп отыр; 9
Сондықтан елiмiз әлеуметтiк мәселелердi шешу үшiн әр түрлi реформалар
жүргiзуде. Оның iшiнде ең маңыздылары шағын және орта бизнестi қолдау, осы
арқылы халықтың басым бөлiгiн жұмыспен қамту болып табылады.
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ БАНК ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ, ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
Әлемдік қаржылық дағдарысты қалпына келтіру үшін ендігі жерде ұлттық
экономиканы әлемдік экономикаға бағыныштылығын азайту, отандық
инвестициялардың тартылуын ынталандыру, экономиканың шикізаттық бағытынан
арылу, өңдеу өнеркәсібін дамыту, банк жүйесін одан әрі жетілдіру және
Ұлттық Банк пен еліміздің екінші деңгейлі банктердің өзара ықпалдастықпен
қызмет етуін ұйымдастыру болып табылады.
Әлемдік қаржы нарықтарындағы және тұтастай алғанда әлемдік
экономикадағы 2008 жылдың екінші жартысындағы қолайсыз жағдайлар еліміздің
басшылығынан экономиканы тұрақтандыру және сауықтыру жөнінде ең шешуші
шаралар қабылдауды талап етті. Әлемдік экономикадағы қазіргі ахуалдың
маңыздылығы елдің өсіп отырған дағдарысқа жалғыз қарсы тұруға анық
қабілетсіздігін, олардың дағдарыс үрдістерін игеру және экономикада
рецессияға жол бермеу үшін бірігуге ұмтылуын дәлелдейді. Жақында
Вашингтонда болған G-20 елдері көшбасшыларының саммиті бұған жарқын мысал
болады, онда әлемдік жетекші экономикалық державалар (олардың жиынтық ЖІӨ
жалпы әлемдік байлықтың 85 %-ын құрайды) жаһандық экономикалық дағдарыстан
шығу жөніндегі жоспарды бірлесіп әзірлеуге ұмтылды.
Қалыптасқан жағдайда Мемлекет басшысы Үкіметтің 2008 жылғы 13
қазандағы кеңейтілген отырысында Үкіметке стандартты емес шешімдер қабылдау
үшін ауқымды өкілеттік берді және экономиканы және қаржы жүйесін
тұрақтандыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеуді тапсырды.
Президент Н.Ә. Назарбаев: Үкіметте экономиканы осы жағдайдан неғұрлым
жетілген және күшті шығаруға зор мүмкіндік бар. Біз дағдарысты кезеңнің
өзінде де экономика үшін пайда алуға үйренуіміз тиіс. Бұл экономикалық
дамудың сапасын арттыруды болжайды... Әлемдік дағдарыстың зардабын игеру
Қазақстан үшін – бұл Үкіметтің 2009 – 2010 жылдарға арналған жұмысының
негізгі күн тәртібі.
Премьер-Министр К.Қ. Мәсімов: бастан кешіп жатқан қиындықтар уақытша
сипатқа ие... Біз осы сәтті нақты түсінеміз және әлемдік қаржы дағдарысының
теріс әсерін болдырмау үшін барлық қажетті құралдар бар. Ұсынылып отырған
қолда бар активтер мен резервтерді шоғырландыру және жұмылдыру бағыты – бұл
өзінше қорғаныш қамал, біздің экономикамызды әлемдік дағдарыстың жаңа
толқынынан қорғайтын қорған.
Жоспарды жасау тарихы мен халыққа жария ету:
• ағымдағы жылдың 20 қарашасында Қазақстан Республикасы Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің Сапа
саласындағы жетістіктері үшін сыйлығына лауреаттарды және Алтын
сапа республикалық конкурс-көрме курстықаттарын наградтау
салтанатында Қазақстан экономикасына әлемдік дағдарыстың елеулі әсерін
болдырмауға бағытталған шараларды іске асыру бойынша Үкімет үшін
бірқатар басымдықтарды айқындап берді және осы мақсаттарға жақын арада
Ұлттық қордан қаржы жүйесін тұрақтандыруға, шағын және орта бизнесті
қолдауға, агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға және серпінді жобаларды
іске асыруға қосымша қаражат бөлінетіндігін айтты.
• ағымдағы жылдың 21 қарашасында Ұлттық инвесторлар кеңесінде Мемлекет
басшысы экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру үшін Үкімет алдында
нақты міндеттер белгіледі.
• ағымдағы жылдың 24 қарашасында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі
Кәрім Мәсімов Нұр Отан ҰДП активімен Үкімет, Ұлттық Банк және ҚҚА
әзірлеген Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі іс-
қимыл жоспарын талқылады.
• ағымдағы жылдың 25 қарашасында Үкіметтің отырысында Үкіметтің, Ұлттық
Банктің және ҚҚА-ның бірлескен іс-қимыл жоспары (бұдан әрі – Іс-қимыл
жоспары) бекітілді.
Науқанның басты мақсаты: еліміздің халқын ел экономикасын тұрақтандыру
бойынша үкімет қабылдайтын шаралардың мәні туралы жедел ақпарат беруді
ұйымдастыру.
Жариялаған кезде бірнеше басым тезистерге назар аудару қажет:
1. Әлемдегі экономикалық ахуал өзгерді. Әлемдік шикізат нарықтарындағы
қазан айындағы құлдыраудан кейін әлемдік дағдарыстың ушығуы және
қаржылық дағдарыстың экономикалық дағдарысқа ауысуы байқалуда. Әлемдік
экономика рецессия кезеңіне кірді. (ақпараттық материалдарды қараңыз)
2. 2007 жылдың екінші жартысына дейін жұмыс істеген әлемдік қаржы жүйесі
өзінің тиімсіздігін және теңгерімсіздігін көрсетті. Осыған байланысты
Қазақстан меншікті, ішкі ресурстарды шоғырландыруға, және жұмылдыруға
негізделген жаңа экономикалық саясатты іске асыруға көшуге тиіс.
(ақпараттық материалдарды қараңыз)
3. Әлемдік экономикада қалыптасқан ахуалды ескере отырып, Мемлекет
басшысы Үкімет алдына бірқатар міндеттер қойды және өз кезегінде,
оларды шешу жөніндегі бірқатар баламалы шаралар ұсынды.
Үкіметтік 2008 жылғы 13 қазандағы кеңейтілген отырысында стандартты
емес шешімдер қабылдау үшін Үкіметке зор мүмкіндіктер берді және экономика
мен қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеуді тапсырды
әрі Үкіметте экономиканы осы жағдайдан неғұрлым жетілген және күшті
шығаруға зор мүмкіндік бар. Дағдарысты кезеңнің өзінде де экономика үшін
пайда алуға үйренуіміз қажет. Бұл экономикалық дамудың сапасын арттыруды
болжайды. Сонымен бірге ол Әлемдік дағдарыстың зардабын игеру Қазақстан
үшін – бұл Үкіметтің 2009 – 2010 жылдарға арналған жұмысының негізгі күн
тәртібі деді.
Ағымдағы жылдың 21 қарашасында Ұлттық инвесторлар кеңесінде Мемлекет
басшысы Үкімет алдына бірқатар міндеттер қойды және экономиканы және қаржы
жүйесін тұрақтандыру жөнінде де баламалы шаралар ұсынды. Менің тапсырмам
бойынша үкіметтің төрағасы қазіргі таңда осы жағдайдан шығу жөніндегі
тиісті тұрақтандыру бағдарламасын әзірлеуде. Мемлекеттің жеткілікті
мүмкіндіктері бар және бизнес-қауымдастықпен бірлесіп келісілген жұмыс
барысында біз табысты еңсеруе аламыз және біздің еліміздегі және әлемдегі
экономикалық белсенділіктің дағдарыстан кейінгі толқынына дайындаламыз.
Үкіметтің дағдарысқа қарсы шараларының кешені мемлекеттің белсенді
рөлін болжайды. Іс жүзінде қолайсыз сыртқы экономикалық жағдайда Үкімет
дамудың алдын алатын ішкі ресурстарды жұмылдыру саясатына көшеді.
Қосымша тұрақтандыру шаралары шеңберінде бюджеттік шығыстарға қосымша
Қазақстан экономикасы кемінде 19 млрд. АҚШ долл. Көлемінде мемлекеттік
қолдау алады: Ұлттық қордың қаражаты есебінен (10 млрд. АҚШ долл.), Ұлттық
Банктің шаралары (4 млрд. АҚШ долл.), жаңа Салық кодексінің қолданылу
шеңберінде салық жүктемесін азайту (4 млрд. АҚШ долл.) және Стресті
активтер қорын құру (1 млрд. АҚШ долл.).
Ұлттық қордың қаражаты мыналарға жұмсалатын болады:
1) қаржы секторын тұрақтандыруға (4 млрд. АҚШ долл.);
2) развитие жилищного сектора (3 млрд. АҚШ долл.);
3) шағын және орта бизнесті қолдауға (1 млрд. АҚШ долл.);
4) агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға (1 млрд. АҚШ долл.);
5) серпінді инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды
іске асыруға (1 млрд. АҚШ долл.).
Тұтастай алғанда, бұл шамамен елдің ЖІӨ-сінің 20%-ын құрайды.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚҚА
келесі бес негізгі бағыттарға шоғырланады:
Қаржы секторын тұрақтандыру
Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу
Шағын және орта бизнесті қолдау
Ауыл шаруашылығын дамыту
Серпінді инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық
жобаларды іске асыру
Жоспардың негізгі тармақтарын бағыттар бойынша қысқаша баяндау:
Қаржы секторын тұрақтандыру
Мемлекет басшысы Үкіметтің ағымдағы жылдың қазанындағы кеңейтілген
отырысында сөйлеген сөзінде маңызды міндет – бұл біздің еліміздің қаржы
секторының орнықтылығын қамтамасыз ету деп атап өтті.
Мемлекет басшысы Ұлттық инвесторлар кеңесіндегі өзінің баяндамасында
атап өткендей Біздің еліміздің азаматтары, кәсіпкерлер мен инвесторлар
Қазақстанның банк жүйесі қалыпты жұмыс істейтіндігіне, өз міндеттемелерін
мүмкіндігінше және қажеттілігіне орай орындайтындығына сенімді болуға тиіс.
екінші жағынан банктердің акционерлері өз банктерін нығайтуға ақша салуды
жалғастыруға тиіс. немесе өздерінде бар активтерді сатуды жалғастыратын
немесе басқа жинақтарды пайдаланатын болады, егер қарсы қозғалыс болса ғана
үкімет қолданатын шаралар жұмыс істейтін болады. Бұл ретте ол халық
осының айналасында алыпсатарлық жасамауы қажет, бұл бюджеттің ақшасы, яғни
халықтың ақшасы және олар жағдай тұрақтанған кезде пайдамен мемлекетке
қайтарылатын болады.
Үкімет Қазақстанның банк жүйесін қолдау жөнінде қосымша шаралар
қабылдауға ниет білдірді.
Тек банктер ғана экономикаға қаражат тиімді құю үшін қажетті пәрменді,
ашық және нарықтық тетіктерді қамтамасыз ететін болады.
Мемлекет банктерге қолдау көрсете отырып, оларды басты міндетті –
экономиканың шикізат емес секторына, оның ішінде шағын және орта бизнеске
кредит беруді шешу үшін делдал ретінде пайдаланатындығын атап өткен
маңызды.
Екінші деңгейдегі банктерді Үкіметтің экономиканы тұрақтандыру және
сауықтыру жөніндегі шараларын іске асыратын негізгі арна ретінде пайдалана
отырып, мемлекет құрылыс саласы кредиттік ресурстар есебінен
қаржыландырылатындықтан және осылайша, банктердің қаржылық мүмкіндіктеріне
тікелей байланысты болатындықтан, оны одан әрі дамыту үшін жанама жаңа
қарқын береді.
Сонымен бірге құрылыс секторын дамытудың мультипликативті әсері
болады, себебі құрылыс материалдары индустриясының ілеспе құрылысының
дамуына, ал, ізінше, құрылыс секторының маңына шоғырланған шағын орта
бизнестің дамуына ықпал ететін болады, сол сияқты жаңа жұмыс орындары пайда
болады.
Банктер мемлекет пен экономика арасындағы делдал рөлін орындай отырып,
мемлекет беретін қаражатты пайдалана отырып, кредиттер беруден түсетін
меншікті кірісті алу есебінен зор қолдау алады.
Қаржы секторын тұрақтандыру үшін мынадай шаралар қабылданатын болады:
• біріншіден, қарапайым және артықшылықты акциялар сатып алу, сондай-ақ
бағынысты қарыздар беру арқылы төрт жүйе құрайтын банктерді қосымша
капиталдандыру.
Үкімет (Самұрық-Қазына ҰӘҚ арқылы) банктердің капиталындағы бақылау
пакетін сатып алуды жоспарламайды. Самұрық-Қазына ҰӘҚ-ның меншігіне
банктердің 25%-ға дейінгі дауыс беруші акциялары түседі. Корпоративтік
басқару қағидаттарына сәйкес мемлекет өзі капиталға кіретін банктерді жедел
басқарумен айналыспайды және акционер ретінде басқа акционерлермен қатар
бірдей құқыққа ие болады.
Самұрық-Қазына ҰӘҚ осы банктердің ұзақ мерзімді қатысушысы болып қала
беруді жоспарламайды. Әлемдік қаржы дағдарысының әлсіреу және капиталдың
халықаралық нарықтарына қолжетімділіктің ашылу шамасына орай Самұрық-
Қазына ҰӘҚ нарықтық қағидаттарда банкке қатысушылар құрамынан шығатын
болады. Банктердің акционерлері 5 жылдың ішінде акциялардың мемлекеттік
пакетін кері сатып алу құқығын алады.
ЕДБ акциялардың қосымша эмиссияларын және бағынысты облигацияларды
сатып алу арқылы қолдау туралы шешімді мемлекет қайтарымды инвестициялар
ретінде қарайды: облигациялар белгілі бір мерзімге және инвестор (мемлекет)
тарапынан шартпен және эмитент (банк) айқындайтын пайызбен шығарылатын
болады. Айналым мерзімі аяқталғаннан кейін банктер бағынысты облигацияларды
өтеуге міндетті болады, яғни мемлекет мемлекет атынан Самұрық-Қазына ҰӘҚ
негізгі борыш сомасы ретінде, облигациялар бойынша пайыздар ретінде де
алады.
ЕДБ акцияларының мемлекеттік пакетін сату туралы шешім нарықты қалпына
келтіру кезеңінде қабылданатын болады және, әрине, мемлекеттің бұл бағалы
қағаздарды әлемдік экономиканың қаржы дағдарысы кезеңінде сатып алғаннан
гөрі қымбатқа сатады.
Осылайша, ЕДБ қолдауға жіберілетін барлық инвестициялар қайтарымды,
жинақталған кіріспен бюджетке қайтарылады. Яғни мемлекет қайтарымдылық,
ақылылық және мерзімділік қағидаттарында банктерге қолдау көрсетуді жүзеге
асырады. Бұл банк секторын ұлттандыру жоқ екендігін білдіреді.
Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚҚА банк секторындағы ахуалдың мониторингін
жалғастырады қажет болған кезде қосымша шаралар қабылдайтын болады.
• екіншіден, Стресті активтер қоры құрылады.
САҚ азаматтардың ипотекалық борыштарына рақымшылық жасау үшін құрылған
жоқ. Бұл әлеуметтік жоба емес. САҚ қызметі қазақстандық банктердің
кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға бағытталатын болады. Осы
мақсатты іске асырудың негізгі тетігі банктердің күмәнді активтерін (атап
айтқанда, ипотекалық кредиттерді) сатып алу және кейіннен оларды басқару
болады.
Банктерден қарыздар сатып алу олардың қаржысын сауықтыруға және
жылжымайтын мүлік нарығындағы ахуалды жандандыруға мүмкіндік береді.
Активтерді сатып алу бастапқы құнымен емес, неғұрлым сындарлы,
белгіленген дисконтпен жүзеге асырылатын болады.
• үшіншіден, банктердің міндеттемелеріне уақтылы қызмет көрсетуді
қамтамасыз ету мақсатында өтімділіктің қосымша көздері ұсынылатын болады.
Атап айтқанда, Ұлттық Банк ең төменгі резервтік талаптарды төмендететін
болады, репо операциялары бойынша қамтамасыз ету ретінде қабылданатын
құралдардың тізбесі кеңейтіледі.
Ресурстық базаны тұрақтандыру мақсатында ұлттық компаниялардың,
акционерлік қоғамдардың, мемлекеттік кәсіпорындардың және жарғылық
капиталына мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОҒАН ҚАРСЫ БАСҚАРУ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары
... ... ..11
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ БАНК ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ, ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстандағы банк жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму
бағдарламасының іске асу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика
болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі
әлемдік дағдарыс жағдайындағы еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның
экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық
экономикадағы дамуына қосар үлесін анықтау болып отыр.
Қазіргі уақытта енлімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында
көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде
Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді,
дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің
деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі
екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты,
яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек
рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық
жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі банктік қызмет нарығы және
олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі
тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып,
әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам
күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы
негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу -
бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге
асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және
олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие -
қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты
жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын
мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті
Н. Ә.Назарбаев: Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік - экономика қүру... .
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда
болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және
Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау
нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні
экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі
түсінеді. Бүндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты
атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте
болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы
көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек
етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-
мативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде
мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы
басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару
ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын
дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму,
басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік
әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін
куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол
өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен,
қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға
тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту
мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу
әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы
мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып
және ол әркашан жалпы экоеомикалық жағдайға тәуелді еместігін естен
шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық ас-
пектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси,
психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы
басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл курстық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Курстық жұмыс үш тараудан түрады. Бірінші тарауда дағдарыстық
жағдайдың теориялық сипаты мен бүгінгі әлемдік дағдарыстың орын алу
себептері мен қазіргі жағдайы қарастырылды.
Екінші тарау әлемдік дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің жағдайы мен
оның тұрақтылығын қамтамасыз ету шараларын қарастыру және мысал ретінде
2007-2008 жылдардағы Темір Банк АҚ мәліметтері мен қаржылық жағдайын
талдау болып табылады.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару кезіндегі банк жүйесінің орын
алған мәселелері мен жетілдіру шараларын іске асыру механизмін қарастыру
болып табылады.
1 ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОҒАН ҚАРСЫ БАСҚАРУ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуындағы
ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және социа-
листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ,
тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің
елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу.
Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды 8.
1-сурет, – Дағдарыстың себептері
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
2-сурет, – Экономикалық цикл
2-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтедІ.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық сұраныстың
қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың азаюы,
шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сұраныстың
қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды
ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие пайыздары
өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың
туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі қалыптасқан
нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін беруі мүмкін.
Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің
көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың
төмендегідей әртүрлігін үсынады:
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
1.2 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары
Тарихтан берi келе жатқан қазақ елiмiз көптеген әр қилы замандарды
басынан өткiзiп, Кеңес Одағы құрамында 70 жыл социалистiк құрылыста болып
келiп, 1991 жылы өз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн мүлдем басқа, адамдар
психологиясына жат көрiнетiн нарықтық экономикаға өттiк. Яғни бұл жүйеде
тиiмдi қызметтер атқару үшiн ұлттық экономикаға пайдалы, жан жақты
бағдарланған экономикалық саясат, реформалар, заңдар және қысқа немесе ұзақ
мерзiмдi стратегиалар шығару, сондай-ақ оны iске асыру керек болды.
Елiмiздегi экономикалық циклмен дамуы егемендiгiн алған жылдардан
бастап құлдырау және соңында 1994-1995 жылдары дағдарыстың жоғары дәрежесi
көрiндi. Ал 1996 жылдан бастап елiмiз экономиканың жандануы, инфляцияның
төмендеуi, ЖIӨ-нiң өсуi сияқты крсеткiштер оң бағытта өсiп экономикалық
циклдiң жандану және өсу сатысындамыз.
Республикадағы экономикалық дағдарыстар ең алдымен оның терең тамыр
жайып, қоғамдық өмiрдiң барлық саласына әсер етiуiмен сипатталады. Мұның
өзi өндiрiс құлдырауының қаусап-күйреу кейпiнен, оның тиiмдiлiгiнiң күрт
төмендеуiмен көрiнедi. 8
Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол
сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жалдардағыэкономикалық саясаты
экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар,
сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады,
бартерлңк қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм
өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды.
Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi
құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары
елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестициятоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi
абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы
өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада аласапыран
баксталды.
Осылайша 70 жыл бойы экономикада ортақ меншiктiк негiзде, экономиканы
бiр орталықтан басқаррып келеген шаруашылық механизмiмiз Кеңес Одағының
ыдырауымен оның құрамындағы елдердiң барлығы саналарына тым жат болып
келетiн нарықтық экономикаға өттiк. Осы уақыттарда барлық буындағы басшылар
нарыққа көшудiң жолдары жайында ұзаққа созылған пайдасы жоқ бос шарушылыққа
көштi. Сыңаржақты жасалған бағдарламалар мен қызметтер пайда болды.
Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде
ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi
демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы
– ақша саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзу болатын.
Сондай-ақ бұрыннан берi қызмет етiп келе жатқан экономикалық жүйе,
елдердiң экономикалық қарым – қатынасы бұзылуы салдарынан экономиканың
құлдырауы одан сайын өрши түстi. Нарықтық жағдай бiрден халыққа ұғынықсыз
түнек болып көрiндi, яғни нарықтық экономикаға сенiмсiздiкпен қараушылық
пайда болды, ал бұл мәселе ендi ғана халықтың сенiмiне ие болып отырғаны
баршамызға белгiлi.
Осылайша елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға
толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс; 9
Экономикалық өсудегi дағдарыс: себептерi мен жалпы көрiнiсi.
Елiмiздiң нарықтық қатынастарға өтуi барысында жалпы экономика өтпелi
кезеңде болып отыр. Экономикалық өсудегi дағдарыс елдегi 1991-1998 жылдар
аралығындағы ЖIӨ-нiң құлдырауымен байланысты. Әлемдiк тәжiрибеде
экономикалық өсудiң дағдарысы , яғни ЖIӨ көлемi үш жылда 9%-дан асып кетсе
экономикалық өсудегi дағдарыс деп аталады. Ал Қазақстанда болса ЖIӨ-нiң
көлемi 1998 жылы 1991 жылға қарағанда 31,2%-ға төмендедi.
Осы аралықта. экономикалық өсуде ЖIӨ-нiң 1996 жылы – 0,5%, 1997 жылы
– 1,7%-ға шамалы өсу қарқыны көрiндi. Бiрақта 1998 жылы қайтадан ЖIӨ-нiң
1,9%-ға төмендеуi байқалды, яғни ол жылы әлемнiң бiрнеше елдерiнде қаржы
дағдарыстары болып едi. Бұдан көретiнiмiз елiмiздiң экономикасының өсуi
тұрақты емес, өйткенi ол басқа экономикалық өзгерiстерге тәуелдi. Оның
басты себебi бiздiң экономикамыздың шикiзаттық бағытта болуы, яғни әлемдегi
шикiзат бағасының өзгеруi бiздiң экономикаға зор ықпал жасайды. Осыған
байланысты елiмiздiң басты саясаты ұлттық экономиканы тұрақтандыру саясаты
болып табылады, ол үшiн өндiрiстi шикiзаттық бағыттан жайлап өңдеушi
индустриялы-инновациялы дамуға өту болып отыр.
1991-1995 жылдардағы экономикалық өсудегi дағдарыстың басты себебi
инфляциялық жағдай болып табылады. Өйткенi 1992-1994 жылдарда елiмiзде
инфляция қарқыны тым үлкен болды. Инфляция деңгейi 2000%-дан асып кетiп,
гиперинфляцияны құрады. 11
Омыған байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура
келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы
ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк
және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан
бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық
өсуге жол ашты.
Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында инвестициялық
қызметтiң дереу тоқталуымен белең алды. 1991-1996 жылдар аралығында негiзгi
капиталға инвестиция тарту тұрақты түрде кемiп отырды. Осы аралықта негiзгi
капиталға салынған инвестицияның жалпы көлемi 10 есе кемiдi. Осылайша
елiмiзге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарыда көргенiмiздей
экономикалық өсуде дағдарысқа ұшырады. Жалпы экономикада өндiрiстер
құлдырап, көбiсi банкротқа ұшырады. Сондай-ақ бұрынғы құралдардың жаппай
тозуы басталды. Осының салдарынан әлеуметтiк салада жұмыссыздық күннен-
күнге өсе бастады.
Мемлекетiмiз осы мәселеге тiкелей араласа бастады. Ол экономикаға
инвестиция тартуды ынталандыру саясатын жүргiздi, шетлдiң тура
инвестициялар келуiне ынғайлы жағдайлар жасады. Сондай-ақ iшкi экономикалық
инвестиция тартуды дамытты.
Бiрақ қазiргi уақытта шетелдiк инвестицияның басым көпшiлiгi
елiмiздiң шикiзаттық қорын игеруге салынып отыр. Осыған байланысты
экономикалық өсудiң өзi осы сонғы жылдарда әлемдiк рыноктарда мұнайға деген
бағаның өсуiмен байланысты болып отыр. Ал экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз ету үшiн өндiрiстiң өңдеушi саласын дамыту мәселесi туындап
отыр. Ол үшiн осы салаларға инвестиция салуды ынталандыруды мемлекеттiк
тұрғыдан ынталандыруды қолға алу керек. Жалпы оның себебiн 2008 жылы
негiзгi капиталға тартылған инвестиция мөлшерiмен анық көруге болады.
(Сурет 3)
Сурет-3 – Қазақстан экономикасының негiзгi капиталға тартылған
инвестицияның үлесi
Осы мәселеге байланысты 2003 жылы елiмiзде экономиканың өңдеушi
саласын дамытуға байланысты дамудың индустриялы-инновациялы стратегиясы
қабылданды. Онда осы өңдеушi саланы дамытуға байланысты оны қаржыландырудың
көздерi болып арнайы Инновациялық қор, Инвестициялық қор және Даму банкiнiң
қатысуымен жүзеге асты.
Елiмiзде инфляциялық дағдарыстың орны ерекше деп те атасақ болады.
Өйткенi 1990 жылдан бастап өндiрiстiң құлдырауы, бұрынғы орталықтнған
экономиканың ақшаны құнсыздануға жiбермей ұстап тұрған саясаты жойылып,
экономика нарықтық қатынастарға бет алғанда қаржы саласы дереу дағдарысқа
ұшырады. Осының салдарынан Қазақстанда 1992-1994 жылдары тұтынушылар
тауарына инфляция деңгейi 2000%-дан асып кеттi. Өндiрiс пен инфлияцияның
дағдарысқа ұшырауы әлеуметтiк саланың күрт құлдырауына алып келдi. Халықтың
ақшалай кiрiстерi кеми бастады, еңбек ақы төмендедi, жалпы елде кедейлiктiң
деңгейi өсе бастады.
Әлемдiк тәжiрибеде инфляциялық дағдарыс деп екi жыл аралығында
инфляция деңгейi 40%-дан төмендесе айтады. Ал Қазақстанда 1992-1994 жылдары
гиперинфляция болды. 8
Әлеуметтiк дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн
орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан
бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты өнеркәсiп орындары жаппай
банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай
орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi
орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестңк кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық
нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай
мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем
де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес
едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.
Әлеуметтiк-экономикалық сала болғандықтан, елiмiздiң экономикалық
дағдарысты басынан кешiрген жылдары бұл еңбек рыногы да күрт нашарлап
кеттi. Оның келесiдей себептерiн атап өтуге болады:
1. Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып,
халықтың жұмыссыз қалуына әкелiп соқтырды;
2. Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек рыногына жұмыс
күшi ұсынысының имиграциясы мен эмиграциясы ең күштi әсер бердi.
Яғни, елге келушiлерге қарағанда, елден кетушiлер саны көп болды.
Сондай-ақ елден кетiп жатқандардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi және
бәсекелестiк қабiлетi жоғары, еңбекке қабiлеттi жастағы азаматтар
екенiн ескерсек, бiздiң қоғамымыздың еңбек потенциялына орны толмайтын
шығын әкелгенiн айтуымыз керек.
3. Ұлттық экономикамыздың құлдырауымен байланысты әлеуметтiк сала да
нашарлап, халқымыздың өсiмi кемуде, оған бiр жағынан өтпелi кезеңде
басты әсер етiп отыр; 9
Сондықтан елiмiз әлеуметтiк мәселелердi шешу үшiн әр түрлi реформалар
жүргiзуде. Оның iшiнде ең маңыздылары шағын және орта бизнестi қолдау, осы
арқылы халықтың басым бөлiгiн жұмыспен қамту болып табылады.
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ БАНК ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ, ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
2.1 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
Әлемдік қаржылық дағдарысты қалпына келтіру үшін ендігі жерде ұлттық
экономиканы әлемдік экономикаға бағыныштылығын азайту, отандық
инвестициялардың тартылуын ынталандыру, экономиканың шикізаттық бағытынан
арылу, өңдеу өнеркәсібін дамыту, банк жүйесін одан әрі жетілдіру және
Ұлттық Банк пен еліміздің екінші деңгейлі банктердің өзара ықпалдастықпен
қызмет етуін ұйымдастыру болып табылады.
Әлемдік қаржы нарықтарындағы және тұтастай алғанда әлемдік
экономикадағы 2008 жылдың екінші жартысындағы қолайсыз жағдайлар еліміздің
басшылығынан экономиканы тұрақтандыру және сауықтыру жөнінде ең шешуші
шаралар қабылдауды талап етті. Әлемдік экономикадағы қазіргі ахуалдың
маңыздылығы елдің өсіп отырған дағдарысқа жалғыз қарсы тұруға анық
қабілетсіздігін, олардың дағдарыс үрдістерін игеру және экономикада
рецессияға жол бермеу үшін бірігуге ұмтылуын дәлелдейді. Жақында
Вашингтонда болған G-20 елдері көшбасшыларының саммиті бұған жарқын мысал
болады, онда әлемдік жетекші экономикалық державалар (олардың жиынтық ЖІӨ
жалпы әлемдік байлықтың 85 %-ын құрайды) жаһандық экономикалық дағдарыстан
шығу жөніндегі жоспарды бірлесіп әзірлеуге ұмтылды.
Қалыптасқан жағдайда Мемлекет басшысы Үкіметтің 2008 жылғы 13
қазандағы кеңейтілген отырысында Үкіметке стандартты емес шешімдер қабылдау
үшін ауқымды өкілеттік берді және экономиканы және қаржы жүйесін
тұрақтандыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеуді тапсырды.
Президент Н.Ә. Назарбаев: Үкіметте экономиканы осы жағдайдан неғұрлым
жетілген және күшті шығаруға зор мүмкіндік бар. Біз дағдарысты кезеңнің
өзінде де экономика үшін пайда алуға үйренуіміз тиіс. Бұл экономикалық
дамудың сапасын арттыруды болжайды... Әлемдік дағдарыстың зардабын игеру
Қазақстан үшін – бұл Үкіметтің 2009 – 2010 жылдарға арналған жұмысының
негізгі күн тәртібі.
Премьер-Министр К.Қ. Мәсімов: бастан кешіп жатқан қиындықтар уақытша
сипатқа ие... Біз осы сәтті нақты түсінеміз және әлемдік қаржы дағдарысының
теріс әсерін болдырмау үшін барлық қажетті құралдар бар. Ұсынылып отырған
қолда бар активтер мен резервтерді шоғырландыру және жұмылдыру бағыты – бұл
өзінше қорғаныш қамал, біздің экономикамызды әлемдік дағдарыстың жаңа
толқынынан қорғайтын қорған.
Жоспарды жасау тарихы мен халыққа жария ету:
• ағымдағы жылдың 20 қарашасында Қазақстан Республикасы Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің Сапа
саласындағы жетістіктері үшін сыйлығына лауреаттарды және Алтын
сапа республикалық конкурс-көрме курстықаттарын наградтау
салтанатында Қазақстан экономикасына әлемдік дағдарыстың елеулі әсерін
болдырмауға бағытталған шараларды іске асыру бойынша Үкімет үшін
бірқатар басымдықтарды айқындап берді және осы мақсаттарға жақын арада
Ұлттық қордан қаржы жүйесін тұрақтандыруға, шағын және орта бизнесті
қолдауға, агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға және серпінді жобаларды
іске асыруға қосымша қаражат бөлінетіндігін айтты.
• ағымдағы жылдың 21 қарашасында Ұлттық инвесторлар кеңесінде Мемлекет
басшысы экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру үшін Үкімет алдында
нақты міндеттер белгіледі.
• ағымдағы жылдың 24 қарашасында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі
Кәрім Мәсімов Нұр Отан ҰДП активімен Үкімет, Ұлттық Банк және ҚҚА
әзірлеген Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі іс-
қимыл жоспарын талқылады.
• ағымдағы жылдың 25 қарашасында Үкіметтің отырысында Үкіметтің, Ұлттық
Банктің және ҚҚА-ның бірлескен іс-қимыл жоспары (бұдан әрі – Іс-қимыл
жоспары) бекітілді.
Науқанның басты мақсаты: еліміздің халқын ел экономикасын тұрақтандыру
бойынша үкімет қабылдайтын шаралардың мәні туралы жедел ақпарат беруді
ұйымдастыру.
Жариялаған кезде бірнеше басым тезистерге назар аудару қажет:
1. Әлемдегі экономикалық ахуал өзгерді. Әлемдік шикізат нарықтарындағы
қазан айындағы құлдыраудан кейін әлемдік дағдарыстың ушығуы және
қаржылық дағдарыстың экономикалық дағдарысқа ауысуы байқалуда. Әлемдік
экономика рецессия кезеңіне кірді. (ақпараттық материалдарды қараңыз)
2. 2007 жылдың екінші жартысына дейін жұмыс істеген әлемдік қаржы жүйесі
өзінің тиімсіздігін және теңгерімсіздігін көрсетті. Осыған байланысты
Қазақстан меншікті, ішкі ресурстарды шоғырландыруға, және жұмылдыруға
негізделген жаңа экономикалық саясатты іске асыруға көшуге тиіс.
(ақпараттық материалдарды қараңыз)
3. Әлемдік экономикада қалыптасқан ахуалды ескере отырып, Мемлекет
басшысы Үкімет алдына бірқатар міндеттер қойды және өз кезегінде,
оларды шешу жөніндегі бірқатар баламалы шаралар ұсынды.
Үкіметтік 2008 жылғы 13 қазандағы кеңейтілген отырысында стандартты
емес шешімдер қабылдау үшін Үкіметке зор мүмкіндіктер берді және экономика
мен қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеуді тапсырды
әрі Үкіметте экономиканы осы жағдайдан неғұрлым жетілген және күшті
шығаруға зор мүмкіндік бар. Дағдарысты кезеңнің өзінде де экономика үшін
пайда алуға үйренуіміз қажет. Бұл экономикалық дамудың сапасын арттыруды
болжайды. Сонымен бірге ол Әлемдік дағдарыстың зардабын игеру Қазақстан
үшін – бұл Үкіметтің 2009 – 2010 жылдарға арналған жұмысының негізгі күн
тәртібі деді.
Ағымдағы жылдың 21 қарашасында Ұлттық инвесторлар кеңесінде Мемлекет
басшысы Үкімет алдына бірқатар міндеттер қойды және экономиканы және қаржы
жүйесін тұрақтандыру жөнінде де баламалы шаралар ұсынды. Менің тапсырмам
бойынша үкіметтің төрағасы қазіргі таңда осы жағдайдан шығу жөніндегі
тиісті тұрақтандыру бағдарламасын әзірлеуде. Мемлекеттің жеткілікті
мүмкіндіктері бар және бизнес-қауымдастықпен бірлесіп келісілген жұмыс
барысында біз табысты еңсеруе аламыз және біздің еліміздегі және әлемдегі
экономикалық белсенділіктің дағдарыстан кейінгі толқынына дайындаламыз.
Үкіметтің дағдарысқа қарсы шараларының кешені мемлекеттің белсенді
рөлін болжайды. Іс жүзінде қолайсыз сыртқы экономикалық жағдайда Үкімет
дамудың алдын алатын ішкі ресурстарды жұмылдыру саясатына көшеді.
Қосымша тұрақтандыру шаралары шеңберінде бюджеттік шығыстарға қосымша
Қазақстан экономикасы кемінде 19 млрд. АҚШ долл. Көлемінде мемлекеттік
қолдау алады: Ұлттық қордың қаражаты есебінен (10 млрд. АҚШ долл.), Ұлттық
Банктің шаралары (4 млрд. АҚШ долл.), жаңа Салық кодексінің қолданылу
шеңберінде салық жүктемесін азайту (4 млрд. АҚШ долл.) және Стресті
активтер қорын құру (1 млрд. АҚШ долл.).
Ұлттық қордың қаражаты мыналарға жұмсалатын болады:
1) қаржы секторын тұрақтандыруға (4 млрд. АҚШ долл.);
2) развитие жилищного сектора (3 млрд. АҚШ долл.);
3) шағын және орта бизнесті қолдауға (1 млрд. АҚШ долл.);
4) агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға (1 млрд. АҚШ долл.);
5) серпінді инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды
іске асыруға (1 млрд. АҚШ долл.).
Тұтастай алғанда, бұл шамамен елдің ЖІӨ-сінің 20%-ын құрайды.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚҚА
келесі бес негізгі бағыттарға шоғырланады:
Қаржы секторын тұрақтандыру
Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу
Шағын және орта бизнесті қолдау
Ауыл шаруашылығын дамыту
Серпінді инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық
жобаларды іске асыру
Жоспардың негізгі тармақтарын бағыттар бойынша қысқаша баяндау:
Қаржы секторын тұрақтандыру
Мемлекет басшысы Үкіметтің ағымдағы жылдың қазанындағы кеңейтілген
отырысында сөйлеген сөзінде маңызды міндет – бұл біздің еліміздің қаржы
секторының орнықтылығын қамтамасыз ету деп атап өтті.
Мемлекет басшысы Ұлттық инвесторлар кеңесіндегі өзінің баяндамасында
атап өткендей Біздің еліміздің азаматтары, кәсіпкерлер мен инвесторлар
Қазақстанның банк жүйесі қалыпты жұмыс істейтіндігіне, өз міндеттемелерін
мүмкіндігінше және қажеттілігіне орай орындайтындығына сенімді болуға тиіс.
екінші жағынан банктердің акционерлері өз банктерін нығайтуға ақша салуды
жалғастыруға тиіс. немесе өздерінде бар активтерді сатуды жалғастыратын
немесе басқа жинақтарды пайдаланатын болады, егер қарсы қозғалыс болса ғана
үкімет қолданатын шаралар жұмыс істейтін болады. Бұл ретте ол халық
осының айналасында алыпсатарлық жасамауы қажет, бұл бюджеттің ақшасы, яғни
халықтың ақшасы және олар жағдай тұрақтанған кезде пайдамен мемлекетке
қайтарылатын болады.
Үкімет Қазақстанның банк жүйесін қолдау жөнінде қосымша шаралар
қабылдауға ниет білдірді.
Тек банктер ғана экономикаға қаражат тиімді құю үшін қажетті пәрменді,
ашық және нарықтық тетіктерді қамтамасыз ететін болады.
Мемлекет банктерге қолдау көрсете отырып, оларды басты міндетті –
экономиканың шикізат емес секторына, оның ішінде шағын және орта бизнеске
кредит беруді шешу үшін делдал ретінде пайдаланатындығын атап өткен
маңызды.
Екінші деңгейдегі банктерді Үкіметтің экономиканы тұрақтандыру және
сауықтыру жөніндегі шараларын іске асыратын негізгі арна ретінде пайдалана
отырып, мемлекет құрылыс саласы кредиттік ресурстар есебінен
қаржыландырылатындықтан және осылайша, банктердің қаржылық мүмкіндіктеріне
тікелей байланысты болатындықтан, оны одан әрі дамыту үшін жанама жаңа
қарқын береді.
Сонымен бірге құрылыс секторын дамытудың мультипликативті әсері
болады, себебі құрылыс материалдары индустриясының ілеспе құрылысының
дамуына, ал, ізінше, құрылыс секторының маңына шоғырланған шағын орта
бизнестің дамуына ықпал ететін болады, сол сияқты жаңа жұмыс орындары пайда
болады.
Банктер мемлекет пен экономика арасындағы делдал рөлін орындай отырып,
мемлекет беретін қаражатты пайдалана отырып, кредиттер беруден түсетін
меншікті кірісті алу есебінен зор қолдау алады.
Қаржы секторын тұрақтандыру үшін мынадай шаралар қабылданатын болады:
• біріншіден, қарапайым және артықшылықты акциялар сатып алу, сондай-ақ
бағынысты қарыздар беру арқылы төрт жүйе құрайтын банктерді қосымша
капиталдандыру.
Үкімет (Самұрық-Қазына ҰӘҚ арқылы) банктердің капиталындағы бақылау
пакетін сатып алуды жоспарламайды. Самұрық-Қазына ҰӘҚ-ның меншігіне
банктердің 25%-ға дейінгі дауыс беруші акциялары түседі. Корпоративтік
басқару қағидаттарына сәйкес мемлекет өзі капиталға кіретін банктерді жедел
басқарумен айналыспайды және акционер ретінде басқа акционерлермен қатар
бірдей құқыққа ие болады.
Самұрық-Қазына ҰӘҚ осы банктердің ұзақ мерзімді қатысушысы болып қала
беруді жоспарламайды. Әлемдік қаржы дағдарысының әлсіреу және капиталдың
халықаралық нарықтарына қолжетімділіктің ашылу шамасына орай Самұрық-
Қазына ҰӘҚ нарықтық қағидаттарда банкке қатысушылар құрамынан шығатын
болады. Банктердің акционерлері 5 жылдың ішінде акциялардың мемлекеттік
пакетін кері сатып алу құқығын алады.
ЕДБ акциялардың қосымша эмиссияларын және бағынысты облигацияларды
сатып алу арқылы қолдау туралы шешімді мемлекет қайтарымды инвестициялар
ретінде қарайды: облигациялар белгілі бір мерзімге және инвестор (мемлекет)
тарапынан шартпен және эмитент (банк) айқындайтын пайызбен шығарылатын
болады. Айналым мерзімі аяқталғаннан кейін банктер бағынысты облигацияларды
өтеуге міндетті болады, яғни мемлекет мемлекет атынан Самұрық-Қазына ҰӘҚ
негізгі борыш сомасы ретінде, облигациялар бойынша пайыздар ретінде де
алады.
ЕДБ акцияларының мемлекеттік пакетін сату туралы шешім нарықты қалпына
келтіру кезеңінде қабылданатын болады және, әрине, мемлекеттің бұл бағалы
қағаздарды әлемдік экономиканың қаржы дағдарысы кезеңінде сатып алғаннан
гөрі қымбатқа сатады.
Осылайша, ЕДБ қолдауға жіберілетін барлық инвестициялар қайтарымды,
жинақталған кіріспен бюджетке қайтарылады. Яғни мемлекет қайтарымдылық,
ақылылық және мерзімділік қағидаттарында банктерге қолдау көрсетуді жүзеге
асырады. Бұл банк секторын ұлттандыру жоқ екендігін білдіреді.
Үкімет, Ұлттық Банк пен ҚҚА банк секторындағы ахуалдың мониторингін
жалғастырады қажет болған кезде қосымша шаралар қабылдайтын болады.
• екіншіден, Стресті активтер қоры құрылады.
САҚ азаматтардың ипотекалық борыштарына рақымшылық жасау үшін құрылған
жоқ. Бұл әлеуметтік жоба емес. САҚ қызметі қазақстандық банктердің
кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға бағытталатын болады. Осы
мақсатты іске асырудың негізгі тетігі банктердің күмәнді активтерін (атап
айтқанда, ипотекалық кредиттерді) сатып алу және кейіннен оларды басқару
болады.
Банктерден қарыздар сатып алу олардың қаржысын сауықтыруға және
жылжымайтын мүлік нарығындағы ахуалды жандандыруға мүмкіндік береді.
Активтерді сатып алу бастапқы құнымен емес, неғұрлым сындарлы,
белгіленген дисконтпен жүзеге асырылатын болады.
• үшіншіден, банктердің міндеттемелеріне уақтылы қызмет көрсетуді
қамтамасыз ету мақсатында өтімділіктің қосымша көздері ұсынылатын болады.
Атап айтқанда, Ұлттық Банк ең төменгі резервтік талаптарды төмендететін
болады, репо операциялары бойынша қамтамасыз ету ретінде қабылданатын
құралдардың тізбесі кеңейтіледі.
Ресурстық базаны тұрақтандыру мақсатында ұлттық компаниялардың,
акционерлік қоғамдардың, мемлекеттік кәсіпорындардың және жарғылық
капиталына мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz