Отбасындағы қарым-қатынас психологиясы
Кіріспе.
І бөлім. Отбасындағы қарым.қатынас психологиясының ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Отбасы . жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде ... ..
1.2. Отбасы қарым.қатынасының мәні, ерекшеліктері ... ... ...
1.3 Отбасы қарым.қатынасындағы кикілжіңдердің туу себептері..
ІІ бөлім. Отбасындағы қарым.қатынас психологиясын зерттеуіндегі тәжірибелік.эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Отбасы құрылымы тәрбиесінің тәуелділік түрін экспериментальды зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Отбасындағы қарым.қатынас психологиясының зерттеуін ұйымдастырудың диагностикасы ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Отбасындағы қарым.қатынасты түзету ... ... ... ... ...
Тұжырым.
Қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Қосымша
І бөлім. Отбасындағы қарым.қатынас психологиясының ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Отбасы . жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде ... ..
1.2. Отбасы қарым.қатынасының мәні, ерекшеліктері ... ... ...
1.3 Отбасы қарым.қатынасындағы кикілжіңдердің туу себептері..
ІІ бөлім. Отбасындағы қарым.қатынас психологиясын зерттеуіндегі тәжірибелік.эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Отбасы құрылымы тәрбиесінің тәуелділік түрін экспериментальды зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Отбасындағы қарым.қатынас психологиясының зерттеуін ұйымдастырудың диагностикасы ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Отбасындағы қарым.қатынасты түзету ... ... ... ... ...
Тұжырым.
Қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Қосымша
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан – ақ отбасылылық мәселелерге жеке тұлғаны жан-жақты ерекше назар аударылуда[1] Отбасы мәселесі туралы алғашқы психо-педагогикалық түсініктер мен ойлар халық ортасында болған. Біртіндеп психология, педагогика, философия, мәдениеттану ғылымдарының дамуы ірге тасын қалауы барысында отбасына қатысты мәселелер нақты ғылыми – теориялық және әдістемелік мазмұнға ие бола бастады.
Оның ішінде осы күнге дейін ғылыми мәнін жоймай келе жатқан көне қауымдағы отбасы мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан қарастыратын зеттеулермен бірге ( Л. Морган, М. Ковалевский, Г. Кунов, Г. Шнерберг) жекелеген халықтардың отбасы және неке тарихын этнографиялық тұрғыда сипаттайтын монографияларда аз емес.[2] Олардың әрқайсысы өз кезегінде заманның сан алуан құпия сырларын ашып, адам қоғамының көне тарихын ғылыми тұрғыдан жазуға септігін тигізді.
К.Д Ушинский, Л.Н Толстой, П.Ф Лесгафт және тағы басқалары балалар тәрбиесін ұйымдастыруда олардың даралық ерекшеліктерін, бейімділіктерін, дене –күш және психологиялық даму деңгейін ескеру керектігіне ерекше мән берген.[3;4] Н.К Крупская, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский бала тәрбиесінің териясын атап көрсеткен.[5;6;7]
Қазіргі зерттеушілердің еңбектерінде баланың отбасындағы қарым-қатынасындағы қызмет - әрекетін ұйымдастыру, салауатты өмір салтын құру, мектеп пен отбасы ара қатынасы мәселелерін қамтыған.
Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке байланысты емес, жеке адамдардың дамуына, қалыптасуына байланысты. Сондықтан да қоғам некелік отбасылардың өзара қатынастарының нығаюына тікелей ынталы, оған қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата- аналардың жауапкершілігінің нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс. Отбасы негізінен өмір бойы қалыптасқан адам баласының ең жақын топтарының бірлесіп өмір сүретін мекені. Сондықтанда отбасы адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасында ұзаққа қалыптасқан жағымды өнегелердің, мұралардың жиынтығы баланың моральдық негіздерді игеруіне көмектеседі. Адам отбасында азамат ретінде қалыптасады. Отбасылық өмірдің тәрбиедегі үлгі, өнегесінің, баланың өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуына көп әсері бар. Ана мен әкенің дүниеге, болмысқа қатынасы, өзара қарым- қатынас мүдделері, қоғамға әділдігі мен шыншылдығы, жеке басының қамы, өзімшілдігі, т.б. бала тәрбиесіне әсері ұшан теңіз.
Отбасы адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін бір топ. Ондағы әрбір мүшелердің өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол әрбір адамның дамуына шешуші әсер етеді. [2]
Философия мен социология отбасының қоғамдағы алатын орнын, оның әлеуметтік міндеттерінің мәні мен маңызы тұрғысынан қарастырады. Белгілі совет социологы А.Г. Горчев: «Отбасы дегеніміз неке не туыстыққа
Оның ішінде осы күнге дейін ғылыми мәнін жоймай келе жатқан көне қауымдағы отбасы мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан қарастыратын зеттеулермен бірге ( Л. Морган, М. Ковалевский, Г. Кунов, Г. Шнерберг) жекелеген халықтардың отбасы және неке тарихын этнографиялық тұрғыда сипаттайтын монографияларда аз емес.[2] Олардың әрқайсысы өз кезегінде заманның сан алуан құпия сырларын ашып, адам қоғамының көне тарихын ғылыми тұрғыдан жазуға септігін тигізді.
К.Д Ушинский, Л.Н Толстой, П.Ф Лесгафт және тағы басқалары балалар тәрбиесін ұйымдастыруда олардың даралық ерекшеліктерін, бейімділіктерін, дене –күш және психологиялық даму деңгейін ескеру керектігіне ерекше мән берген.[3;4] Н.К Крупская, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский бала тәрбиесінің териясын атап көрсеткен.[5;6;7]
Қазіргі зерттеушілердің еңбектерінде баланың отбасындағы қарым-қатынасындағы қызмет - әрекетін ұйымдастыру, салауатты өмір салтын құру, мектеп пен отбасы ара қатынасы мәселелерін қамтыған.
Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке байланысты емес, жеке адамдардың дамуына, қалыптасуына байланысты. Сондықтан да қоғам некелік отбасылардың өзара қатынастарының нығаюына тікелей ынталы, оған қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата- аналардың жауапкершілігінің нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс. Отбасы негізінен өмір бойы қалыптасқан адам баласының ең жақын топтарының бірлесіп өмір сүретін мекені. Сондықтанда отбасы адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасында ұзаққа қалыптасқан жағымды өнегелердің, мұралардың жиынтығы баланың моральдық негіздерді игеруіне көмектеседі. Адам отбасында азамат ретінде қалыптасады. Отбасылық өмірдің тәрбиедегі үлгі, өнегесінің, баланың өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуына көп әсері бар. Ана мен әкенің дүниеге, болмысқа қатынасы, өзара қарым- қатынас мүдделері, қоғамға әділдігі мен шыншылдығы, жеке басының қамы, өзімшілдігі, т.б. бала тәрбиесіне әсері ұшан теңіз.
Отбасы адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін бір топ. Ондағы әрбір мүшелердің өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол әрбір адамның дамуына шешуші әсер етеді. [2]
Философия мен социология отбасының қоғамдағы алатын орнын, оның әлеуметтік міндеттерінің мәні мен маңызы тұрғысынан қарастырады. Белгілі совет социологы А.Г. Горчев: «Отбасы дегеніміз неке не туыстыққа
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан- 2030». Барлық Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл- ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы- 1998-7бет.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы-1996-290бет.
3. Ушинский К.Д. Избранные педагогические соч. В.2-х томах. М., 1982-670срт.
4. Лесгафт П.Ф. Семейное воспитание ребенка и его значение. Москва, 1991-391стр.
5. Халықтық педагогтардың ата-ана тәрбиесі туралы ой пікірлерін оқу процесінде қолдану // Наурызға шашу. – Талдықорған: Офсет, 1996. –127 б.
6. Сенсорлық тәрбие // Отбасы және балабақша. - 1998. - №7-8. - Б.12-14.
7. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы инновациялық әдіс-тәсілдер //Университеттік білім: сапа, технологиялар, элитарлық: VI ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. – Астана, 2005. - Б. 169-171.
8. Әлеуметтік тұлғаның қалыптасуының теориялық мәселелері //Қазақстандағы және онымен шектес аумақтардағы инновациялық білім беру мен әлеуметтік-мәдени саясат: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Астана, 2005. - Б. 67-69
9. Абай тағылымы – жеке тұлғаны қалыптастыру негізі // Абай мұрасы тілдік өрістің негізі: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2005. - Б. 309-314.
10. Халық педагогикасындағы жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері //Хабаршы ЕНУ. – Астана. - 2005. - №3. - Б. 258-262.
11. Тұлға мәселесі этнопедагогиканың зерттеу нысаны //Қазақстан мен Қырғыстан жас ғалымдарының этнопсихология және этнопедагогика саласындағы ізденістері: мемлекетаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. - Б. 112-114. (Г.Ж.Меңлібековамен авторлық бірлестікте).
12. Тәрбиеші-педагогтардың жеке тұлғасын және оның кәсіби мәдениетін қалыптастыру //ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы: Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 2 том. - Алматы, 2006. -Б. 302-309.
13. Ғұлама – ойшылдар пікіріндегі жеке тұлға тәрбиесі // Білім. – 2006. - №5. - Б. 40- 42.
14. Крупская Н.К. Избр. Сочин. М., 1983.
15. Макаренко А.С. Таңд. шығармалар. А., 1991.
16. Сухомлинский В.А. Ата- ана педагогикасы. Алматы- Мектеп-1983-247бет.
17. Бердібаева С., Лиасова А. Отбасы тәрбиесіндегі қателіктер //Өзіндік таным. №1, 2004, 8-9 беттер.
18. Бейсенбіқызы К. Ерлі- зайыптылардың ажырасуының бала тәрбиесіне әсері. //Отбасы және балабақша. №2, 2002, 6-14 беттер.
19. Маленкова Л.И. Теория и методика воспитания. М., 2002-480 с.
20. Майғаранова Ш. Баланы отбасында рухани дамытудың кейбір қырлары. //Бастауыш мектеп, 2002, №1, 38-39бет.
21. Андақұлова К. Ата- аналармен жұмыс жүргізейік. А. 1999.
22. Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
23. Буянов М.И. Ребенок из неблогополучной семьи. Записки детского психиатра. М., 1988.
24. Шибутани Т. Социальная психология. Пер. С англ. Ростов- на- Дону, 1988.
25. Шмидт Р. Искусство общения. Пер.с нем. М., 1992.
26. Ғабдулин А. Ата- аналарға тәрбие туралы кеңес. А., 1966.
27. Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
28. Мудрик А.В. Социамуация и смутное время. М., 1991.
29. Табылдиев Ә. Семьядағы тәрбие. // Бастауыш мектеп. 28 қараша, 29-31 бет. А., 1986.
30. Буянов М.И. Беседы о детской психиатрии. М., 1992., 255с.
31. Буянов М.И. Ребенку нужна родительская любовь. М., 1984.
32. Славина Л.С. Трудные дети. М., Воронеж, 1998.
33. Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
34. Дьяченко М.И., Кандыболич Л.А. Психологический словарь- справочник. Минск, Харвест, 2004-576 с.
35. Афанасьева Т.М. Семья. М., 1988-285 с.
36. Разумхина Т.П. Мир семьи., М., 1986.
37. Кон И.С. Психология юношевского возраста-М., 1979.
38. Рабочая книга школбного психолога. М., 1991-303 с.
39. Семья в психологической консультаций. // Под ред. А.А. Бодалева, Столина М., 1989.
40. Гаврилова Т.П. Учитель и семья школьника М., 1988.
41. Сералина Г. Ата- аналармен жан- жақта қарым- қатынас. // Снып жетекшісі. №2, 2004. 21 24б.
42. Сиримов И.З. Школа, ученик, семья: грани успешного сотрудничества. // Сынып жетекшісі, №2, 2003, 4-11с.
43. Зимина И. Неуспешное сотрудничество. //Народное оборудование, №9, 2002, 179с.
44. Верщинин В. Робинзоны и пятницы в семье со средним достатком. //Народное образование, №7, 20026 158с7
45. Жазылбекова Г. Психологиялық қарым- қатынас. // Бастауыш білім. 6-9 бет.
46. Ж.Әбиев, С.Бабиев, А.Қударова, «Педагогика» Алматы- 2004жыл.
47. Н.Д.Хмель «Жалпы білім беретін педагогикалық процесс» Алматы-2002.
48. С.В Бабаев, Ж.К Оңалбеков «Жалпы педагогика» Алматы- 2005.
Бастауыш мектеп №16 -2004.
49. Дүйсенбекова Шолпан «Педагогика» Семей- 2004 жыл.
50. Айтмамбетова, Бейсенбаева «Тәрбиенің жалпы әдістері» Алматы- 1991
51. Айғабылова «Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу» Алматы- 2001.
52. Бержанов Қ.С. Мусин «Педагогика тарихы» Алматы- 1984.
53. Иьина Т. «Педагогика» Москва- 1984.
54. Ж.Б Қоянбаев «Педагогика» Алматы- 1992.
55. Г.Ақпанбек «Қазақтың дүниетанымы» Алматы- 1989.
56. Е. Әбдеразақов «Адамгершілік имандылық тәрбиесі» Шымкент -1994.
57. Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев «Педагогика» Астана- 1998.
58. С. Ұзақбаева «Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі» Алматы- 1990.
59. Н. Харламов «Педагогика» Москва- 1990.
52. Азаров Ю.П Семейная педагогика М.,1985
53. Буленкова Н. Семья – это любовь // Воспитание школьников. 2003-и1.
54. Витек К. ПАроблемы суружеского благополучия М., 1988
55. Бала құқығы туралы конвенция. 1989. 20 қараша.
56. Қазақстан Республикасының Конституциясы «Неке және жанұя түрлері» заңы. 17.12.1998.
57. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы. 07.06.1999.
58. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002.
59. Кондратьева О.В., С.В. Кондратьев Социальная психология. М., 2001.
60. Беркімбаев Т. Басшы және коллектив. А., 1985.
61. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. М., 1979.
62.Конаржевский Ю.А. Проблема управления школой в современных условиях // Сов. педагогика.1977.№9. с.8.
63.Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. том 6. М., 1989.
64.Педагогика Дәріс курсы. А., 2003.
65. Захаров М.Г. Организация труда диретора школы. М., 1971.
66. Самоделкин В.К. Рационализация управленческого труда в школе. М., 1999.
67. Воросы внутришкольного управления. Вып.2. 2000.
68. Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива.
69. Кан – Калик В.А. Педагогическая деятельность творческий процесс. М., 1977.
70. Школа полного дня: Вопросы управления. Под. ред. Э.Г. Костяшкина. М., 1982.
71. Соковнин В.М. О природе человеческого общения. Фрунзе, 1974.
72. Майғаранова Ш. Баланы отбасында рухани дамытудың кейбір қырлары. //Бастауыш мектеп, 2002, №1, 38-39 бет.
73. Андақұлова К. Ата – аналармен жұмыс жүргізейік. А., 1999.
74. Диханова Р. Баланың ұстауы ата – ана. // Тәрбие құралы, 2002. №1-2, 21 бет.
75. Жылқыбаева М.Б. Салауатты өмір салтын және қалыптастыру // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар, 2004. №1. 3-8 бет.
76. Макаренко А.С. Ата – аналар кітабы. А., 1959.
77. Сухомлинский В.А. Ата – ана педагогикасы. А., 1983.
78. Бидақамова А. Тәрбие саласындағы сынып жетекшісінің міндеті. // Сынып жетекшісі. 2004, №3, 35-38 беттер.
79. Буянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи. записки детского психиатора. М., 1988.
80. Ұлағат журналы сериялары. 2002 –2005 ж.
81. Қазақстан мектебі журналының сериялары. 1998. №9.
82. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1998.
83. Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
84. Шибутани Т. Социальная психология: Пер. с анг. Ростов на Дону, 1998.
85. Шмидт Р. Искусство общения: Пер. с нем. – М., 1992.
86. Ладанов И.Д. Психология управления рыночными структурами: Преобразующее лидерство. М., 1997.
87. Ғабдуллин А. Ата – аналарға тәрбие туралы кеңес. А., 1966.
88. Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы-1996-290бет.
3. Ушинский К.Д. Избранные педагогические соч. В.2-х томах. М., 1982-670срт.
4. Лесгафт П.Ф. Семейное воспитание ребенка и его значение. Москва, 1991-391стр.
5. Халықтық педагогтардың ата-ана тәрбиесі туралы ой пікірлерін оқу процесінде қолдану // Наурызға шашу. – Талдықорған: Офсет, 1996. –127 б.
6. Сенсорлық тәрбие // Отбасы және балабақша. - 1998. - №7-8. - Б.12-14.
7. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы инновациялық әдіс-тәсілдер //Университеттік білім: сапа, технологиялар, элитарлық: VI ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. – Астана, 2005. - Б. 169-171.
8. Әлеуметтік тұлғаның қалыптасуының теориялық мәселелері //Қазақстандағы және онымен шектес аумақтардағы инновациялық білім беру мен әлеуметтік-мәдени саясат: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Астана, 2005. - Б. 67-69
9. Абай тағылымы – жеке тұлғаны қалыптастыру негізі // Абай мұрасы тілдік өрістің негізі: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2005. - Б. 309-314.
10. Халық педагогикасындағы жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері //Хабаршы ЕНУ. – Астана. - 2005. - №3. - Б. 258-262.
11. Тұлға мәселесі этнопедагогиканың зерттеу нысаны //Қазақстан мен Қырғыстан жас ғалымдарының этнопсихология және этнопедагогика саласындағы ізденістері: мемлекетаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. - Б. 112-114. (Г.Ж.Меңлібековамен авторлық бірлестікте).
12. Тәрбиеші-педагогтардың жеке тұлғасын және оның кәсіби мәдениетін қалыптастыру //ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы: Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 2 том. - Алматы, 2006. -Б. 302-309.
13. Ғұлама – ойшылдар пікіріндегі жеке тұлға тәрбиесі // Білім. – 2006. - №5. - Б. 40- 42.
14. Крупская Н.К. Избр. Сочин. М., 1983.
15. Макаренко А.С. Таңд. шығармалар. А., 1991.
16. Сухомлинский В.А. Ата- ана педагогикасы. Алматы- Мектеп-1983-247бет.
17. Бердібаева С., Лиасова А. Отбасы тәрбиесіндегі қателіктер //Өзіндік таным. №1, 2004, 8-9 беттер.
18. Бейсенбіқызы К. Ерлі- зайыптылардың ажырасуының бала тәрбиесіне әсері. //Отбасы және балабақша. №2, 2002, 6-14 беттер.
19. Маленкова Л.И. Теория и методика воспитания. М., 2002-480 с.
20. Майғаранова Ш. Баланы отбасында рухани дамытудың кейбір қырлары. //Бастауыш мектеп, 2002, №1, 38-39бет.
21. Андақұлова К. Ата- аналармен жұмыс жүргізейік. А. 1999.
22. Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
23. Буянов М.И. Ребенок из неблогополучной семьи. Записки детского психиатра. М., 1988.
24. Шибутани Т. Социальная психология. Пер. С англ. Ростов- на- Дону, 1988.
25. Шмидт Р. Искусство общения. Пер.с нем. М., 1992.
26. Ғабдулин А. Ата- аналарға тәрбие туралы кеңес. А., 1966.
27. Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
28. Мудрик А.В. Социамуация и смутное время. М., 1991.
29. Табылдиев Ә. Семьядағы тәрбие. // Бастауыш мектеп. 28 қараша, 29-31 бет. А., 1986.
30. Буянов М.И. Беседы о детской психиатрии. М., 1992., 255с.
31. Буянов М.И. Ребенку нужна родительская любовь. М., 1984.
32. Славина Л.С. Трудные дети. М., Воронеж, 1998.
33. Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
34. Дьяченко М.И., Кандыболич Л.А. Психологический словарь- справочник. Минск, Харвест, 2004-576 с.
35. Афанасьева Т.М. Семья. М., 1988-285 с.
36. Разумхина Т.П. Мир семьи., М., 1986.
37. Кон И.С. Психология юношевского возраста-М., 1979.
38. Рабочая книга школбного психолога. М., 1991-303 с.
39. Семья в психологической консультаций. // Под ред. А.А. Бодалева, Столина М., 1989.
40. Гаврилова Т.П. Учитель и семья школьника М., 1988.
41. Сералина Г. Ата- аналармен жан- жақта қарым- қатынас. // Снып жетекшісі. №2, 2004. 21 24б.
42. Сиримов И.З. Школа, ученик, семья: грани успешного сотрудничества. // Сынып жетекшісі, №2, 2003, 4-11с.
43. Зимина И. Неуспешное сотрудничество. //Народное оборудование, №9, 2002, 179с.
44. Верщинин В. Робинзоны и пятницы в семье со средним достатком. //Народное образование, №7, 20026 158с7
45. Жазылбекова Г. Психологиялық қарым- қатынас. // Бастауыш білім. 6-9 бет.
46. Ж.Әбиев, С.Бабиев, А.Қударова, «Педагогика» Алматы- 2004жыл.
47. Н.Д.Хмель «Жалпы білім беретін педагогикалық процесс» Алматы-2002.
48. С.В Бабаев, Ж.К Оңалбеков «Жалпы педагогика» Алматы- 2005.
Бастауыш мектеп №16 -2004.
49. Дүйсенбекова Шолпан «Педагогика» Семей- 2004 жыл.
50. Айтмамбетова, Бейсенбаева «Тәрбиенің жалпы әдістері» Алматы- 1991
51. Айғабылова «Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу» Алматы- 2001.
52. Бержанов Қ.С. Мусин «Педагогика тарихы» Алматы- 1984.
53. Иьина Т. «Педагогика» Москва- 1984.
54. Ж.Б Қоянбаев «Педагогика» Алматы- 1992.
55. Г.Ақпанбек «Қазақтың дүниетанымы» Алматы- 1989.
56. Е. Әбдеразақов «Адамгершілік имандылық тәрбиесі» Шымкент -1994.
57. Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев «Педагогика» Астана- 1998.
58. С. Ұзақбаева «Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі» Алматы- 1990.
59. Н. Харламов «Педагогика» Москва- 1990.
52. Азаров Ю.П Семейная педагогика М.,1985
53. Буленкова Н. Семья – это любовь // Воспитание школьников. 2003-и1.
54. Витек К. ПАроблемы суружеского благополучия М., 1988
55. Бала құқығы туралы конвенция. 1989. 20 қараша.
56. Қазақстан Республикасының Конституциясы «Неке және жанұя түрлері» заңы. 17.12.1998.
57. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы. 07.06.1999.
58. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002.
59. Кондратьева О.В., С.В. Кондратьев Социальная психология. М., 2001.
60. Беркімбаев Т. Басшы және коллектив. А., 1985.
61. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. М., 1979.
62.Конаржевский Ю.А. Проблема управления школой в современных условиях // Сов. педагогика.1977.№9. с.8.
63.Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. том 6. М., 1989.
64.Педагогика Дәріс курсы. А., 2003.
65. Захаров М.Г. Организация труда диретора школы. М., 1971.
66. Самоделкин В.К. Рационализация управленческого труда в школе. М., 1999.
67. Воросы внутришкольного управления. Вып.2. 2000.
68. Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива.
69. Кан – Калик В.А. Педагогическая деятельность творческий процесс. М., 1977.
70. Школа полного дня: Вопросы управления. Под. ред. Э.Г. Костяшкина. М., 1982.
71. Соковнин В.М. О природе человеческого общения. Фрунзе, 1974.
72. Майғаранова Ш. Баланы отбасында рухани дамытудың кейбір қырлары. //Бастауыш мектеп, 2002, №1, 38-39 бет.
73. Андақұлова К. Ата – аналармен жұмыс жүргізейік. А., 1999.
74. Диханова Р. Баланың ұстауы ата – ана. // Тәрбие құралы, 2002. №1-2, 21 бет.
75. Жылқыбаева М.Б. Салауатты өмір салтын және қалыптастыру // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар, 2004. №1. 3-8 бет.
76. Макаренко А.С. Ата – аналар кітабы. А., 1959.
77. Сухомлинский В.А. Ата – ана педагогикасы. А., 1983.
78. Бидақамова А. Тәрбие саласындағы сынып жетекшісінің міндеті. // Сынып жетекшісі. 2004, №3, 35-38 беттер.
79. Буянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи. записки детского психиатора. М., 1988.
80. Ұлағат журналы сериялары. 2002 –2005 ж.
81. Қазақстан мектебі журналының сериялары. 1998. №9.
82. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1998.
83. Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
84. Шибутани Т. Социальная психология: Пер. с анг. Ростов на Дону, 1998.
85. Шмидт Р. Искусство общения: Пер. с нем. – М., 1992.
86. Ладанов И.Д. Психология управления рыночными структурами: Преобразующее лидерство. М., 1997.
87. Ғабдуллин А. Ата – аналарға тәрбие туралы кеңес. А., 1966.
88. Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Кіріспе.
І бөлім. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық
негіздері__________________________ ________________
1.1. Отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде______
1.2. Отбасы қарым-қатынасының мәні, ерекшеліктері___________
1.3 Отбасы қарым-қатынасындағы кикілжіңдердің туу себептері__
ІІ бөлім. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясын зерттеуіндегі тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс____________________________
2.1. Отбасы құрылымы тәрбиесінің тәуелділік түрін
экспериментальды зерттеу____________________________ ________
2.2. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының зерттеуін ұйымдастырудың
диагностикасы______________________ _______
2.3. Отбасындағы қарым-қатынасты түзету____________________
Тұжырым.
Қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егемендік алған
алғашқы жылдарынан – ақ отбасылылық мәселелерге жеке тұлғаны жан-жақты
ерекше назар аударылуда[1] Отбасы мәселесі туралы алғашқы психо-
педагогикалық түсініктер мен ойлар халық ортасында болған. Біртіндеп
психология, педагогика, философия, мәдениеттану ғылымдарының дамуы ірге
тасын қалауы барысында отбасына қатысты мәселелер нақты ғылыми – теориялық
және әдістемелік мазмұнға ие бола бастады.
Оның ішінде осы күнге дейін ғылыми мәнін жоймай келе жатқан көне
қауымдағы отбасы мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан қарастыратын
зеттеулермен бірге ( Л. Морган, М. Ковалевский, Г. Кунов, Г. Шнерберг)
жекелеген халықтардың отбасы және неке тарихын этнографиялық тұрғыда
сипаттайтын монографияларда аз емес.[2] Олардың әрқайсысы өз кезегінде
заманның сан алуан құпия сырларын ашып, адам қоғамының көне тарихын ғылыми
тұрғыдан жазуға септігін тигізді.
К.Д Ушинский, Л.Н Толстой, П.Ф Лесгафт және тағы басқалары балалар
тәрбиесін ұйымдастыруда олардың даралық ерекшеліктерін, бейімділіктерін,
дене –күш және психологиялық даму деңгейін ескеру керектігіне ерекше мән
берген.[3;4] Н.К Крупская, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский бала тәрбиесінің
териясын атап көрсеткен.[5;6;7]
Қазіргі зерттеушілердің еңбектерінде баланың отбасындағы қарым-
қатынасындағы қызмет - әрекетін ұйымдастыру, салауатты өмір салтын құру,
мектеп пен отбасы ара қатынасы мәселелерін қамтыған.
Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке байланысты емес,
жеке адамдардың дамуына, қалыптасуына байланысты. Сондықтан да қоғам
некелік отбасылардың өзара қатынастарының нығаюына тікелей ынталы, оған
қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата- аналардың жауапкершілігінің
нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс. Отбасы негізінен өмір бойы қалыптасқан
адам баласының ең жақын топтарының бірлесіп өмір сүретін мекені.
Сондықтанда отбасы адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасында ұзаққа
қалыптасқан жағымды өнегелердің, мұралардың жиынтығы баланың моральдық
негіздерді игеруіне көмектеседі. Адам отбасында азамат ретінде қалыптасады.
Отбасылық өмірдің тәрбиедегі үлгі, өнегесінің, баланың өмірге деген
көзқарасының дұрыс қалыптасуына көп әсері бар. Ана мен әкенің дүниеге,
болмысқа қатынасы, өзара қарым- қатынас мүдделері, қоғамға әділдігі мен
шыншылдығы, жеке басының қамы, өзімшілдігі, т.б. бала тәрбиесіне әсері
ұшан теңіз.
Отбасы адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін бір
топ. Ондағы әрбір мүшелердің өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол
әрбір адамның дамуына шешуші әсер етеді. [2]
Философия мен социология отбасының қоғамдағы алатын орнын, оның
әлеуметтік міндеттерінің мәні мен маңызы тұрғысынан қарастырады. Белгілі
совет социологы А.Г. Горчев: Отбасы дегеніміз неке не туыстыққа
негізделіп, мүшелері бірге тұруға және өзара көмекке мүдделі болатын шағын
әлеуметтік топ деп анықтама берген.
Сонымен отбасы дегеніміз шағын әлеуметтік топ, қоғамның қарапайым
ұясы екен. Ф. Энгельстің айтуы бойынша, Қоғам оның молекуласы тәрізденген
жеке дара отбасылар жиынтығынан құрылады. Ол қоғамның дамуымен бірге оның
ең маңызды ұясы ретінде отбасының да әлеуметтік- экономикалық жағдайлардың
әсерімен төменгі дәрежеден жоғары дәрежеге ауысып отыратындығын айтқан.
[3]
Отбасылар әртүрлі болады, соған сәйкес балалар да әртүрлі болады.
Отбасылық өмір жеке адамның қалыптасуына үлкен із қалдырады.
Психологтар мен педагогтар бір ауыздан отбасылық өмір атмосферасы ұғымына
отбасы мүшелерінің қаым- қатынасы, ақпарат алмастыру, қабылдау және
меңгеру, ата- аналар мен балалардың бірлескен еңбек және эстетикалық іс-
әрекеттің әртүрлі формалары сияқты факторларды енгізеді. Отбасы қарым -
қатынасы сөзінің терең мәні бар. Олардың жеке адамның қалыптасуы туралы
жылылық пен мейірімділік, рухани жақындалық, ақкөңілділік пен
қайырымдылықты көруге болады. Дұрыс қарыми - қатынас жасау жақсы көңіл-
күйдің, психологиялық денсаулықтың, шығармашылық іс әрекеттің негізі болып
табылады.
Отбасы адам баласы дүниеге келгеніне есігін айқар ашып енетін үйі,
өсіп ер жеткен , тәрбие алатын аса қажетті , әрі қасиетті ордасы. Жеке
тұлғаның қалыптасып, жетілуіне отбасының құдіретті күшін басқа еш
нәрсемен салыстыруға болмайды, отбасы болашақ азаматтың әлеметтену
жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адым. [3,4]
Ол балаға моралдық қалпы туралы алғашқы түсніктерді береді, оны еңбекке
баулып, өз - өзіне қызмет ету дағдыларын қалаптастырады.
Отбасы тәрбиесінің, ата- ананың әлеуметтік жауапкершілік қызмет әрекеті
ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ Бас
Ассамблеясы қабылданған бала құқығы туралы конвенцияда балаға дене
жағынан және ақыл – ойының жетілмегенімен, арнайы қорғау мен қамқорлық,
соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі тиісті
құқықтық қорғау керек, - деп жазған.
Баланың өмір сүру тіршілік ету және салауытты даму құқығын жариялай
отырып, конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі . Сондай – ақ баланың ата –
анаға деген құқығы да ескеріледі. Ата- ана баланың мақсат мүддесі үшін
қажетін орындамаған жағдайда ғана өз құқықтананан айырылады.
ҚР Конституциясында бекітілген жанұя тәрбиесінің құқықтық,
принциптері Неке және жанұя түрлері туралы заңда (17.12.1998 ж)
нақтыланған. [3,4,6]
ҚР Білім беру туралы заңда (07.06.1999)елдегі білім беру -тәрбиелік
процесті мемлекеттік құқықтық зерттеудің мәселелеріне айырықша көңіл
бөлінген. Жалпы алғанда , ҚР елдегі білім беру мен тәрбие процесін жүзеге
асыратын дамыған, қызмет етіп тұрған құқықтық негізі бар жанұяның дамуына
кепіл беретін және жанұя өмірінің, жанұя ұжымындағы өзара байланыстың
терең демократияны қамтамасыз ететін құқықтық нормалардың жүйесі жетілген.
Сонымен, ғылыми психологиялық, педагогикалық, философиялық
әдебиеттерге жасалған талдаулар зерттеу мәселесінің осы ғылымдарда күні
бүгінге дейін шешімін таппай отырғандығын айғақтайды.
Демек, қазіргі заман талабына сәйкес жеке тұлғаға деген қоғамның
сұранысы мен оның қазіргі жағдайы арасында; қазіргі отбасындағы балалармен
қарым- қатынас пен қарым- қатынасты шиеленстіретін жағдайлар арасында;
қарым- қатынасты жақсартудың қажеттілігі мен бұл үрдіске ата- аналар мен
балалардың даярлық деңгейінің төменгі арасында қайшылықтардың бар екендігі
анық байқалады. [3,5]
Сондықтан, бүгінгі Отбасындағы қарым - қатынас психологиясында
біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Отбасы әлеуметтік
психологиялық әдістердің негізі деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу объектісі. Отбасы әлеуметтік психологиялық әдістердің негізі
ретінде
Зерттеу пәні. Отбасы баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретінде.
Зерттеу мақсаты. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен
қалыптасуының негізінің психологиялық себептерін анықтау, және жою
жолдарын қарастыру.
Зерттеу болжамы. Егер, жеке тұлғаны әлеуметтендіруде отбасының ролі
анықталса, онда отбасындағы үйлесімді қарым – қатынас та жақсарады, өйткені
ол қазіргі заман талаптарына байланысты.
Зерттеу міндеттері:
1. Отбасын жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде анықтау;
2. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынастың психологиялық ерекшеліктерін ашу;
3. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынас кикілжіңінің туындау себептерін анықтау
және түзету бағдарламасын ұсыну. [5,7]
Зерттеу көздері. Философиялық, әлеуметтік, психолгиялық, педагогикалық
әдебиеттерді теориялық тұрғыда талдау, осы мәселені зерттеп жүрген
ғалымдардың іс тәжірибелерін жинақтап қорыту, бақылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы.
1. Отбасының жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде ролі
анықталды;
2. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынастың психологиялық ерекшеліктері ашылды;
3. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынас кикілжіңдерінің туындау себептері
анықталып, түзету мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәні.
- Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынас кикілжіңдерінің диагностикалық деңгейінің
әдістемесі;
- Отбасындағы қарым – қатынасты түзетуге арналған бағдарламалар
жасалды.
Зерттеу кезеңдері. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша
материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды,
тәжірибелік - эксперимент жұмысына даярлық жүргізілді.
Екінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша отбасы құрылымы тәрбиесінің
тәуелділік түрін экспериментальді зерттеу және
тәжірибелік – эксперимент жұмыстары жүргізілді. Үшінші кезеңде зерттеу
нәтижелері жүйеге келтіріліп, талдау жасалды, әдебиеттер жүйеге келтірілді.
[3,5,8]
Зерттеу нәтижелілігінің дәлділігі мен негізділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен зерттеу пәніне сәйкес әдіс –
тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының зерттеу мақсатына
сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштердің нәтижелерін
қорытындылаумен, оның тиімділігін тексерумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы. Семей қаласындағы № 12 орта мектептің орта буын
оқушылары мен олардың ата – аналары. Экспериментке 67 оқушы қатысты (5,6,7
– сынып оқушылары) 33 –і эксперименттік топта, 34 – і бақылау тобында.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
объектісі, пәні зерттеу міндеттері, ғылыми болжамы, әдістері, негізгі
кезеңдері, практикалық мәні, ғылыми жаңалығы баяндалады. Отбасындағы
қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші
бөлімінде отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде
қарастырылады, отбасы қарым-қатынасының мәні, ерекшеліктері жан – жақты
ашылады, отбасы қарым- қатынасындағы кикілжіңдердің туындау себептері
айқындалады.Отбасындағы қарым-қатынас психологиясын зерттеуіндегі
тәжірибелік-эксперименттік жұмыс атты екінші бөлімінде отбасы құрылымы
тәрбиесінің тәуелділік түрін экспериментальды зерттеу және отбасындағы
қарым-қатынас психологиясының зерттеуін ұйымдастырудың диагностикалау
әдістемелері, оны түзетугае арналған бағдарлама беріледі. [7,10]
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар мен ғылыми әдістемелік ұсыныстар беріледі.
I бөлім. Отбасындағы қарым - қатынас психологиясының ғылыми теориялық
негіздері.
1.1 Отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде
Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі
дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің
сақтаушысы. Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып,
мінез-құлық нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі
болып табылады.
Отбасының басты қызметі баланы тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл жалпы
тәрбиенің ең басты бөлігі. Ата-ана және отбасы мүшелері жас нәіресте
дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын
жоспарлайды және саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайды. Бұған
баланың қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне үйрету,
күн тәртібін дұрыс реттеуге , салауатты өмір сүруге, адал болуға тәрбиелеу,
жақсылықты үйретуге, жамандықтан жиренуге үйрету, бойында жастайынан мәдени
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады.
Баланың дамуының қандай қырын алмай ық, қай жас кезеңінде болмасын
оның тиімді болуында отбасының ролі ерекше.
Қазіргі отбасының басты қызметтері мен міндеттеріне тоқталайық:
• Тәрбиелік;
• Сауықытыру;
• Рухани-адамгершілік;
• Танымдық-білімдік;
• Тұрмыстық;
• Еңбек;
• Мәдени-ағаратушылық;
• Демалыс-шығармашылық;
• Тұлғаның өзіндік тәжірибесін ынталандырушы;
Басты міндеттері:
• Баланы үйлесімді дамыту;
• Бала денсаулығына қамқорлық жасау;
• Оқуына көмек көрсету;
• Еңбек тәрбиесін жүзеге асыру және мамандық та4дауға көмектесу;
• Тұлғаның әлеуметтенуіне көмектесу;
• Ізгі, эмоцианалды-адамгершіліктік қатынас тәжірибесін қалыптастыру;
• Жалпы мәдени және интеллектуалдық дамуына қамқорлық жасау;
• Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзін дамытуға дайындау;
• Жыныстық тәрбие, болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Сонымен қатар отбасының тәрбиесінің мәңгілік басты құрауыштары бар.
Олар:
• Отбасы тәрбиесінің ахуалы(дәстүрі, қатынасы, жайлылығы);
• Отбасы өмірінің күн тәртібі;
• Әрекеттер мазмұны (әкенің, шешенің, әженің, атаның, балалардың).
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзекті мәселелері педагог- ғалымдар С. Қалиев,
М.Смайылова, М.Оразаев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. М. Қоянбаев, Ж.Б.
Қоянбаевтардың еңбектерінде жан-жақты сөз болған. Қазақстандағы
педагогикалық ой-пікірлердің және ағарту ісінің даму тарихын отандық
ғалымдар Қ.Бержанов, Г.Уманов, Қ.Сейталиев, И.Мадин, Қ.Жарықбаев,
Ш.Жұматаева, А.Ильясова, Г.Храпченков, В.Храпченков, Е.Омар, А.Тұрсынова,
Э.Урунбасарова, Ж.Ибраимова, Ш.Беркімбаева, Б.Альмухамбетов, А.Игибаева,
Қ.Ыбыраимжанов, Ж.Баймағамбетова және т.б. зерттеген; оның ішінде қазақ
қыздарының тәрбиесi мен оларға бiлiм беру мәселелерiн тарихи-педагогикалық
тұрғыдан қарастырып зерттеген ғалымдар К.Құнантаева, Ш.Жалғасова,
А.Дайрабаева, Ж.Сарыбекова, Г.Алдамбергенова және т.б. болды. Қазақстанда
халықтық педагогика материалдарын оқу-тәрбие үрдісіне ендіру мәселелерін
қазақстандық ғалымдар Қ.Жарықбаев, А.Бейсенбаева, Б.Айтмамбетова,
К.Қожахметова, А.Қалыбекова, Р.Дүйсембінова, Ұ.Әбдіғаппарова және т.б.
зерделесе; халықтық педагогика материалдарын отбасындағы тәрбиенi
ұйымдастыруда пайдалану мәселелерiн ғалымдар С.Қалиев, С.Ұзақбаева,
Р.Төлеубекова, С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, Л.Ибраимова және т.б. зерттеген;
отбасы тәрбиесiн жетiлдiрудегi мектеппен байланыс жасау жұмыстары
М.Ғабдуллин, Г.Байдельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова,
А.Капенова, А.Шумебаева, Г.Сейдалиева, К.Құмаржанова, Ж.Торыбаеваның және
т.б. зерттеулерінде; отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ
отбасылық өмірге даярлау мәселелерін А.Жұмадiллаева, А.Шарафадин, Д.
Сакенов және т.б. қарастырған. Отбасы тәрбиесi мәселелерiнiң бүгiнгі
қоғамдық талаптарына сай даму ерекшелiктерiнің педагогикалық және
психологиялық тұстарын Ресей ғалымдары Ю.Азаров, И.Гребенников,
В.В.Ивляева, Н.Ф.Девыцина және т.б. жастарды болашақ отбасылық өмірге
даярлау мәселелерін Т.Троцюк, Е. Сычева, М.Певзнер, И.Петренко және т.б.;
мектеп жасына дейiнгi балаларды отбасында тәрбиелеудiң ерекшелiктерiн
А.Пинт, А. Белова және т.б. зерттеген. Ж.Б. Қоянбаев Семья және балалар
мен жеткіншектер тәрбиесі атты еңбегінде отбасының өзіне тән ерекше
қызметтері деп: халықтың өсуін, адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыруын,
қажеттік- шаруашылық функциясын , отбасының тәрбиелік функциясын, отбасы
мүшелерінің өзара және туған- туысқандарымен қарым-қатынас жасау функциясын
есептейді. Аталған еңбекте отбасы тәрбиесінің бір қалыпты жағдайда іске
асырылмайтындығы және отбасы тәрбиесінің сәтсіз болуының басты себебі-
ересек адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан дей келе,
отбасындағы бала тәрбиесіне игі ықпал етуде мәні бар төмендегі белгілерді
атап көрсетеді.
1. Отбасының этикалық құрамы және құрылымы толық емес отбасы:бір балалы,
көпбалалы отбасы бірұлттық , көпұлттық отбасы;
2. тіршілік әрекетінің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы матириалдық әл-
ауқаты, ауылдық және қалалық отбасы;
3. Отбасының мәдени потенциалы:күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті, күн
тәртібі, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білуі, спортпен айналысуы, үйелмендік дәстүрлік
мерекелер.
4. Ішкі отбасылық қатынастар,отбасы микроклиматының сипаттамасы,
отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің
өз міндеттеріне көзқарасы;
5. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
инстуттатарына қатыса;
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы: отбасылық тәрбие, қолданылатын
әдістер, ата-аналарының және басқа мүшелердін педагогикалық мәдени
дәрежесі.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И.Ханбиков: Халықтық эмпирикалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары , іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады,- деп бекер айтпаса керек.
Ал, Г.Н.Филоновтың: Белгілі бір халық белгілі бір жерде қолданылатын
тәрбие тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы болады. Олар бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа беріліп отырады және олар ең алдымен адамдардың тіршілік процесіне
ие болған белгілі бір дағды мен білім ретінде меңгеріледі. Адамзат
баласының пайда болған кезінен өмір сүре отырып, ол өз бойына бала
тәрбиесіне деген ғасырлық ғұрыптары мен талаптарын сіңірген”,- деген
пікірі де әр халықтың бала тәрбиесінде өзіндік ерекшеліктері болуының
заңды құбылыс екенін дәлелдей түседі.
Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы сол халық
отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени құндылықтары қалыптасады.
Мәдени құндылық деген ұғым философиядағы, қоғамтанудағы және
педагогикадағы негізгі құбылыстырдаңы бірі болып табылады. Мәселен,
философияда құндылық қоршаған дүниедегі объектілдердің әлеуметтік
ерекшеліктерін, олардың адам мен қоғам үшін, қоғамдық өмір мен табиғаттағы
құбылыстардың дұрыс немесе бұрыс мәнін көрсету, түсіндіру үшін қолданылады.
Сондай-ақ, мәдени құндылықты қоғамдық сана түрінде сипаттап қана қоймайды,
сонымен бірге оларға баға береді, оларды мақұлдайды немесе айыптайды және
олардың жүзеге асуын талап етеді, немесе кемшілікті жоюдың есебі деп
санайды. Мәдени құндылықтардың арасында философтар, прогресшіл ойшылдар мен
педагогтар әрқашан бірінші орынға адамның құқығын, оның бостандығы және
оған сәйкес келетін тәрбие мен білімді бөліп қарастырған. Кез-келген
халықтың өмірінде мәдени құндылықтардың орнығуы қоғамның тарихи дамуының
заңды нәтижелері болып табылады. Адам құқығының адамгершілік мүмкіндігі
басқа мәдени құндылықтар сияқты мыңдаған жылдар бойы жинақталады және жаңа
үлгінің негізі адамның мінез-құлқын реттеуші ретінде қызмет етеді. Мамандар
дәлелдегендей, оқушылардың рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастыру ісі
оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық-тарихи тәжірибесін игерту
және тұтастай алғанда әлеуметтік-этикалық нормалар мен жалпыадамзаттық
ізгіліктерді қатар игеруге болатынын дәлелдеп берді. Бұл өлшемдер халықтық
дәстүрлерде, адамгершілік уағыздарда, діни мәдениетте жазылып қойған және
әлеуметтік ойдың тәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері, адамгершілік
үлгілері шоғырландырылған күйде әдептіліктің қоғамда қабылданған үлгісі
ретінде көрінеді.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері оның халықтық
педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Көне заманнан-
ақ қазақ халқында жазбаша педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса да білгір
педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған. Олар өз көзқарастары мен
әрекеттерінде белгілі бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың
мұраттары мен арман тілектеріне сүйеніп отырған.
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында
аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат
тәрбиелеу болды.Отбасындағы дене тәрбиесінің мақсаты бала денесін дамыту,
денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру және күн тәртібін дұрыс
ұйымдастыруға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу болды.
Қазақ халқы еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күретамыры деп қарастырды.
Еңбекке асыл мұрат деңгейінде қарады. Еңбек тәрбиесі деп баланы еңбекке
сүйіспеншілікпен, еңбек адамдарына құрметпен қарауға, халық
шаруашылығының салаларындағы еңбек түрлеріне баулу, еңбек іс - әрекетінің
барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру, болашаққа мамандық
таңдауға дайындауды түсінді. Отбасында еңбекке тәрбиелеу, баулу мен
кәсіптік бағдар беру баланың қоғамға пайдалы , өнімді еңбекке тікелей
қатысуы оқуға деген сапалы көзқарасты тәрбиелеудің, жеке адамды
адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып
табылады.
Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру,
олардың тәртіп және мінез құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына,
еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу арқылы
адамгершілікке тәрбиелей білді.
Сондай-ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл-ой тәрбиесі
деп есептелінді. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты
болатын білім қорымен қаруландыру, негізі ойлау операцияларын меңгерту,
зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешілді.
Тәрбиенің басқа да салаларымен тығыз байланысты тәрбиенің түрі
экономикалық тәрбиеге де қазақ халқы ерекше мән берген. Қазақ халқы бала
тәрбиелеуде экономикалық тәрбие деген ұғ,ымды пайдалабағанымен, тәрбиенің
бұл түрі отбасында мақал, өсиет айту, өнеге көрсету арқылы жүзеге асқан.
Мысалы, Еңбегі қаттының ембегі тәтті, Еңбек- өмірдің тұтқасы,
тіршіліктің көзі, Еңбек – түбі береке, Үнемшілдік-сараңдық емес,
Ескі киімді баптағаның, жаңа киімді сақтағаның, Сараң дүниенің малын
жыйса да тоймайды деген мақалдары дәлел бола алады. Бұл ата-бабамыздың
экономикалық тәрбиенің негіздері еңбек тәрбиесінде екенін жақсы
түсінгенін байқатады. Қазақ отбасында экономикалық тәрбие арқылы айырбас,
бөлісу және табыс табу сияқты негізгі экономикалық қатынастарды тәжірибеде
меңгеру жүзеге асты.
Қазақ халқы ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін бөліп қараған.
Ұлды мал бағуға, отын шабуға, қолөнер шеберлігіне, мал табуға, отбасын
асырауға, ал қыз баланы ас пісіруге, кесте тігуге, өрмек тоқу сияқты үй
ішінің ішкі жұмыстарына үйрету арқылы экономикалық тәрбиенің көзі болып
табылатын үнемшілдікке, тәуекелшілдікке үндеп, сараңдыққа салынып кетуден
жирендіріп отырған.
Қазақ халқының күнделікті кәсібінде, тұрмыс- тіршілігінде төрт-түлік
мал бағу, аң аулап кәсіп етуді ұйымдастыруында да экономикалық тәрбиенің
нышандары айқын аңғарылады.. Мәселен, Мал өсірсең - қой өсір, өнімі оның
көл-көсір деп қой малының пайдасының зор екенін ұғындырса, ешкінің
өсімталдығыҚмен оның да пайдасы көп екендігін: Есің кетсе ешкі жи, ешкі
жи да, есіңді жи деп нақты ұғымды кеңестер береді.
Тіпті, қазақ отбасы балаға ертегі арқылы да экономикалық тәрбие бере
білген. Оған: Мақта қыз бен мысық”, Ақылды қыз бен тазша, т.с.с.
ертегілер мен халық арасында кең тараған Қожанасыр туралы әзіл әңгімелерден
де экономикалық құбылыстар мен оларды шешудің тиімді жолдарын аңғарамыз.
Жеті Жарғы заңының бір бабы құн төлеуге арналуы және судың да
сұрауы бар деген ата-бабаларымызды кім экономикадан хабарсыз болды дер
екен.
Сол кезеңдегі қазақ теңгелерінің дүниеге келуі оның тек қана сауда
айналымы үшін ғана емес, өзінің экономикасын жүргізу жолдарын ерте
меңгергендігін де дәлелдейді.
Қазақ халқы экономиканың жана –табыс табу мәнін балаға түсіндіре отырып,
оның таза жолмен келгені дұрыс екендігін де ескертіп отырған. Табысқа
қабілеттілер, еңбекқорлар ғана жететінін, табыс табу, пайда табудан да
үлкен өнер екенін жақсы түсінген. Мәселен, Артық олжа- басқа еңбек, Оңай
олжа –тұрмас қолға, Шығын шықпай , кіріс кірмейді, -дейді халық.
Қорыта келгенде, қазақ отбасында экономикалық тәрбие берудің мәні баланы
жасынан еңбекті бағалауға, уақытты, ұтымды пайдалануға, үнемшілікке,
сараңдыққа салынбауға, ұқыптылыққа, ақша, қаражатқа дұрыс көзқарас
қалыптастыру, олардың қалай келетінін немесе табысты да таза еңбекпен
жасауға үйрету, тәрбиелеу деуге толық негіз бар.
Ал, ата-бабаларымыздың қоршаған ортаны аялауы мен оған деген,ізгі,
мейірбан қарым-қатынасын мақтанышпен айтуға тұрады. Себебі олар көшпенді
өмір сүргендіктен әркез өздерін табиғаттың бір бөлігіміз деп есептеген. Жер
Анаға деген құрмет пен ізет олардың санасында ғасырлар бойы қалыптасқан.
Сондықтан, экологиалық нормалардың, ережелердің қажеттілігін жастардың
мінез-құлқында тәрбиелеу және экологиялық мәдениет дағдысын қалыптастыру
әрекеттері қазақ отбасында бала аяғы шығып, апыл- тапыл жүре бастаған
кезден-ақ қолға алынған. Мысалы, баланың тұсауын көк шөппен кесудің терең
тәрбиелік мәнімен бірге тірі табиғатқа деген көзқарасын білдірген. Қазақ
отбасындағы тәрбие құралдарының бірі болып есептелетін тыйым сөздердің
мазмұны ата-бабаларымыздың экологиялық тәрбиеге зор мән бергенінің дәлелі
болып табылады. Мәселен суға дәрет сындырма, көк шөпті жұлма, отқа
түкірме және т.с.с.
Қазақ халқы адамның сұлулық сезімдерінің тұлға өмірінде зор рөл
атқаратынын жете түсінген.Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани
өмірін байытады және өнер деп білген.Қазақ отбасындағы сұлулық тәрбиесінің
мақсаты баланы көркемдік пен сұлулықты тануға, оған баға беруге, күнделікті
өмірдегі адамның жеке басының, қатынас, үй-жағдай және киім-кешек
мәдениетін,сыртқы мәдениеті мен ішкі дүниесінің ұштасуының қалыптастыру
және талғампаздыққа тәрбиелеуді көздеді.
Қазақ отбасы тәрбиесінің құралдары дегенде халық ауыз әдебиетін, ұлттық
ойындар, айтыс, және шешендік сөздерді, ойын-сауықтарды т.б. айтамыз.
Қазақ отбасында жоғарыда аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудағы
ежелден қолданып келе жатқан өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар: балаларға
қайрымды, ізгі қатынас жасау, сыйлау адамгершілік сезімдеріне әсер ету,
жанама ықпал жасау, құлықтық қолдау, өзіне деген сенімін нығайту, сенім
арту, реңіш, наразылық білдіру, тыю, айыптау, бұйыру, еркелікте кінәсін
мойындату, түсіндіру, мысал келтіру, үлгі-өнеге, ғибрат айтуды есептейміз.
Қазақ отбасында баланың ерте есеюіне көп көңіл бөлген . Оны жүзеге
асыруда олар үлгі-өнеге көрсету, жауапкершілікке арту әдістерін шебер
пайдаланған. Баланы ерте жастан-ақ жауапты іс-әрекетке тартып отырған.
Мысалы, бес жасында атқа мінгізіп, бәйгеге қосу, қозы баққызу, үлкендердің
арасындағы дауды шешу, келіссөз жүргізу т.с.с. істерге бірге ертіп жүрген.
Қазақ отбасы тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктер қатарына жататын әдіс-
тәсілдердің бірі бұл-тұспалдап айту арқылы шешендікке баулу.Сонымен қатар
тұспалдап сөйлеуді –сыйластықтың керемет бір үлгісі деуге болады, өйткені
ол белгілі біреуге қадап, айыбын бетіне басып айтылмайды .
Бала алғаш өзіне еркелетіп, тұспалдап айтылған мазақтамалар арқылы
зеректікке, тапқырлыққа жаттықса, өсе келе өзіндік шығармашылық танытатын
болған. Ол үшін қазақ отбасында даярлық ерте жастан жүргізілген.
Мәселен, үйге қонақ келгенде алдымен қонаққа арнап балаларға өлең,
тақпақ, жұмбақ, жаңылтпаш айтқызатын болған.
Сондай-ақ қазақ отбасы тәрбиесінде ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелерінің қатынасының маңызы
зор.Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі өзіне тән жарасымдылықтын бір ұшы
олардың жасы кішісінің үлкеніне сен деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі,
үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз
сөйлемеуінде деп есептемейміз.
Және қазақ отбасындағы бала тәрбиесін ұл тәрбиесі, қыз тәрбиесі деп жеке-
жеке мән беріп қарастыруда оның өзіндік ерекшеліктерінің ішіндегі
маңыздысының бірі.
Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір-бірінің тәрбиесіне
жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған.
Қазақ отбасындағы арнайы жазылып бекітілмеген заңдары әке мен ұлдың,
шеше мен қыз баланың, әке мен қыздың , қыз бен жеңгенің, келін мен ененің,
келін мен атаның, нағашы мен жиеннің, бажа, жезде, бөлелердің арасындағы
өзара қарым- қатынастары әрқайсысын әдептілікке тәрбиелеудің ерекше қымбат
үлгісі іспетті.
Сол сияқты, жас келіннің үлкен - кішіге ат қоюының өзінде үлкен
философиялық мән бар. Одан жас келіннің отбасы тәрбиесінің деңгейі, ақыл-
ой дәрежесі, тапқырлығын аңғаруға болады. Халқымыздың мінез - құлқының
елеулі ерекшелігі болып саналатын, адамдардың бір-біріне көмектесу, әсіресе
қуаныш пен қайғыда сүйеу болу, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету де
өнегелі дәстүрге айналған. Және қазақ халқында ерекше құрметтелетін
адамшылдық қасиеттің бірі-ар болып есептеледі. Ары бар адамда намыста,
әділдікте, адамгершілік пен имандылықта болары сөзсіз.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ ,
ағайын туысты, нағашы жұртын, ата тегін, руын , ел жұртын білдіруге ерекше
көңіл бөлген.”Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің
шығу тарихан білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білген ұл,
жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз содан қалса керек. Баланың өзі
шыққан тегін білуі оның азаматтық, елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін
қалыптастырады деп есептеген. Отбасы мүшелері балаға тек жеті атасына
дейінгі бабаларының атын жаттатып қанақоймаған. Олардың қандай адам
болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі сол арқылы отбасы шежіресін
жалғастыруға баулуды мақсат еткен.
Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани
мәдени құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болады.
Халықтық педагогиканың негізгі міндеті- тәрбиелеу. Осы орайда біздің
мектебімізде жас ұрпақтың бойында ата-бабамыдың салт дстүрін дәріптеуге,
құрметтеуге негізделген ұлттық орталықтар жұмыс жасайды.
Психологияда жеке адам мәселесі үш тұрғыдан қарастырылады: биологиялық,
әлеуметтік, биоәлеуметтік. Биологиялық бағыт жеке адамның бойындағы барлық
өзгерістер негізін туа пайда болатын қажеттіліктермен, желігу және
инстинктермен байланыстырады (З. Фрейд, Адлер т.б.). Әлеуметтану бағытын
жақтаушылар адам биологиялық тіршілік иесі болып туғанымен, белгілі ортада
жетіліп, сол ортаның заңдылықтарына байланысты әлеуметтенеді дейді. Адам
неғұрлым ортамен қарым- қатынас жасаған салтын соғұрлым оның биологиялық
негізінің кей жақтары өзгеріске ұшырайды. Адамның ұлт өкілдері болу
көрсеткіштері де соған байланысты болмақ. Ал, биоәлеуметтік бағыттағылар
адамның психологиялық процестері (түйсіну, қабылдау, ойлау, т.б)
биологиялық негізде қалыптасатын болса, оның бағыттылығы, қызығушылығы,
қабілеті, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасатындығын түсіндіреді.
Жеке адамның қалыптасуына әсер ететін факторлар дегенімі адамның
әлеуметтану процесіне себепші болатын жағдайлар. [5,9]
Психолог А.В. Мудрик оны негізгі үш топқа бөледі:
- макрофакторлар (космос, планета, дүние, мемлекет) қоғам- жер шарының
қандай бөлігінде болмасын адамдарға әсер ететін факторлар;
- мезофакторлар (меза- орташа, аралық)- ұлттық белгілерге байланысты әсер
ететін факторлар (аймақ, ауыл, қала, кино, теледидар, радио, ойындар,
т.б.);
- микрофакторлар - адамға тікелей әсер ететін факторлар (отбасы, құрбы-
құрдас, микроәлеуметтік орта, оқу орны, жұмыс орны, т.б.).
Микрофакторлар белгілі әлеуметтік агенттер арқылы әсер етеді.
Мәселен, отбасында- әке- шеше, оқу орнында- мұғалімдер, жұмыс орныныда- цех
бастығы т.б. Бұл факторлар жақсы ұйымдасқан, арнаулы әсер ету құралдары
нақтыланған болуы шарт. Оларға қойылатын негізгі талаптар: дұрыс
атмосфераның болуы, өзара сенім, қауіпсіздік, жеке тұлғаның қалыптасуына,
жетілуіне кедергі жасамау.
Отбасы қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік- қоғамдық дамуда маңызды
роль атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-
қатынастар ерекше міндеттерге негізделеді.
Адам баласы қасиетті борыштарын үлкендерге құрмет, кішілерге мейірім,
сондай- ақ адамгершілік және отан сүйгіштік сезімдерін отбасында үйренеді.
Отбасы- сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың бастау бұлағы. Еркек пен әйел-
отбасаның іргетасы. Адам баласы мұқтаж болған рахатты, шын сүйіспеншілікті,
мейірбандылық сезімдерін ананың құшағында, әкенің қара шаңырағында табады.
Олай болса, отбасының мәні өте зор. Оның қос діңгегі саналатын ерлі-
зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп, дұрыс әрекет етсе
отбасында бақыт пен шаттық орнайды. [6,7]
Атақты социолог А.Г Харчевтің айтуы бойынша, отбасы – жұбайлар, ата –
аналар мен балалар арасындағы қарым – қатынастың тарихи нақты жүйесі.
Отбасы- бұл адамдардың әлеуметтік- педагогикалық тәрбие тобы әрбір мүшенің
өзін- өзі сақтау ұрпақты жалғастыру және өзін- өзі сыйлау қажеттілігінен
туындайды. Отбасында адамның жеке басының қасиеті қалыптасады. Отбасы
белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралардың сақтаушысы.
Отбасылық тәрбие- күрделі жүйе, ол әртүрлі факторға байланысты
(тұқымқуалаушылық, табиғи және материалдық- экономикалық әлеуметтік ұлттық
дәстүрлерге, отбасының мүшелері тағы басқа)
Отбасы- адамзат қоғамының ең шағын бейнесі. Қоғамда отбасы екі
қызмет атқарады, оның бірі- дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі- дүниеге келген
сәбиді тәндік жағынан дамытуды қамтамасыз етіп өмір бойы рухани жағынан
жетілдіріп, оны тұлға ретінде қалыптастыру. [5,8]
Отбасы тәрбиесі қоғамдағы өзгерістермен тығыз байланысты,
сондықтан ол қоғам мүддесіне қызмет етуі тиіс. Отбасы ең алғашқы тұлғаны
дамытатын әлеуметтік орта. Отбасында баланың тұлғалық қасиетіне ықпал
ететін көптеген жағдайлар болады.
Отбасындағы жас ұрпақтың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына ата-
ананың, отбасы мүшелерінің қарым- қатынасындағы мейірімділік пен махаббат
қажет. Толық мәнді отбасы болу үшін ата- ананың және басқа отбасы
мүшелерінің береке- бірлікті, түсінікті сақтауы, сонымен қатар әр отбасы
мүшесінің құқығы қорғалуы тиіс. Тек осындай ізгілік мұраттар отбасында орын
алғанда ғана, отанын, елін- жерін сүйетін, өз ұлтының салт- дәстүрін,
сонымен бірге жалпыадамзаттың мәдени құндылықтарды бойына сіңіріп, өзінің
кісілік келбетін сақтай алатын тұлға тәрбиелеуге болады. Бала отбасынан
жақсыны да жаманды да бойына сіңіреді. Сондықтан да халқамыз Бала ұяда не
көрсе, ұшқанда соны іледі деп текке айтпаған. Баланың отбасындағы
тұлғалық қасиетін жетілдіретін жағдайдың бірі-отбасы ішілік және отбасынан
тысқары атқарылатын еңбек. Отбасындағы күнделікті тұрмыс қажеттігін
қамтамасыз етуден туындайтын еңбек баланы әлеуметтік қатынасқа түсіріп, оны
ересек өмірге тәрбиелейді. Сондай еңбектің барысында баланың жауапкершілігі
артып, еңбек ету қажеттігін түсінетін болады. Отбасы тәрбиесі кешенді
педагогикалық мақсаттылық арқылы іске асады. Отбасындағы жас ұрпақтың
тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына ата-ананың, отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасындағы мейірімділік пен махаббат қажет. Толық мәнді отбасы болу үшін
ата-ананың және басқа отбасы мүшелерінің береке –бірлікті, түсіністікті
сақтауды, сонымен қатар әр отбасы мүшесінің құқы қозғалуы тиіс. Отбасы
тәрбиесі ата-аналар ықыласымен жүзеге асырылғанмен қоғамдық тәрбиемен
сабақтасып отырады. Отбасындағы адамдар белгілі бір дәрежедегі дербес
қандас туыстар тобы болғанымен өзі өмір суріп отырған қоғаммен, ондағы
бүкіл қоғамдық қатынастр жүйесімен тығыз байланысты. Отбасы өмірі
материалдық және рухани үрдіспен сипатталады. Отбасындағы үлкендер
қамқорындағы басқалар үшін қоғам алдында жауап береді. Адамды азаматтық
тұғырға көтерер ең маңызды ұлағатты адамгершілікті, мәдениетті қарым-
қатынас осы отбасынан басталады. Үйдегі жасы кішілер ата-анаға қарап әдеп
және тұрмыстағы мінез-құлық ережелерінен өнег алады. Бала отбасында алғаш
рет еңбек дағдыларына қатысып, үлкендерге көмектеседі, іні-қарындастарына
қамқоршы болып, олардың өтініштерімен тілектерін орындауға тырысады, ата-
анаың туысқандарының және басқа адамдардың еңбегін құрметтеуге және
бағалай білуге үиренеді, белгілі бір мамандықты игеруге құштарланады. Ата
аналар өз тәжірибелері арқылы баланы жасынан үнемі отбасы қаражатын
жоспарлауға қатыстырып, оны тиімді етіп жұмсауға үйретіп отыруының маңызы
зор. Мұндай жағдайда балалар материалдық қаржыны ұқыпты және жұмсалатын
адам күшін дұрыс пайдалана білуге үйренеді, әрі олардың көзқарасы
қалыптасады, ой- өрісі кеңиді, өскенде отбасы алдындағы жауапкершілігі
артады, анаға, әкеге басқа да туыстарына көмектесуді негізгі борышым деп
санайды. Әрине, мұның барлығы ата- ананың отбасындағы беделіне, жағымды
өнегесіне, еңбектегі нәтижелі іс- әрекетіне, отбасы мүшелерінің бір- біріне
сенімділігіне, өзара жылы қарым- қатынасына, жұбайлардың сүйіспеншілігі мен
түсінушілігіне де байланысты,
Баланың отбасындағы тұлғалық қасиетін жетілдіретін жағдайдың бірі-
отбасы ішілік және отбасынан тысқары атқарылатын еңбек баланы әлеуметтік
қатынасқа түсіріп оны ересек өмірге тәрбиелейді. Сондай еңбектің барысында
баланың жауапкершілігі артып, еңбек ету қажеттілігін түсінетін болады.
Отбасы тәрбиесі кешенді педагогикалық мақсаттылық арқылы іске асады.
Отбасында орныққан қарым- қатынас түрі мен қалыптарына сәйкес баланың
тұлғалық қасиеттері қаланады. Бала әрқашан да ата- анадан жүрек жылуын,
мейірімділікті қажет етеді. Ол ата- ананы өмірдің тірегі санайды. Бала үшін
ата- ана игілік жасаушы, үлгі- өнеге көрсетуші және ақыл- кеңес айтушы
болып танылады. Қазіргі отбасы тәрбиесіндегі басты нысаны баламен рухани
үндестік пен үйлесімділікке ұмтылу, ата- баба мұрасын сақтауға көңіл бөлу,
халықтың тәлімдік мұрасын бүгінгі күнмен сабақтастыру болып табылады.
Осымен орай отбасында еңбексүйгіштікке, баланың жасына қарай еңбек
түрлеріне және қоғамдық пайдалы еңбекке баулуды іске асыру қажет. Ата- ана
және әлеуметтік орта болашақ азаматтың денсаулығын жастайынан сақтау үшін
оның тәнінің дұрыс түзеліп қалыптасуына, салауатты өмір салтын нығайтуға
ерекше мән бергені бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі болып саналады.
[10,14]
Отбасында баланы еңбекке тәрбиелей отырып біздің қоғамымыздың
мұратына сай келетін қасиеттерді, жағымды мінез- құлық дағдыларын
қалыптастыру (өзіне- өзі қызмет ету, табиғаттағы еңбек, қол еңбегі)
үлкендер еңбегін құметтеу және өзімен кішілерге көмектесу, өз іс- әрекетіне
жауапкершілікпен қарау, тапсырмаларды орындауға ынталы болуға баулыған жөн.
Қазақ халқының жас ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі тәжірибесі сонау көне
ғасырдан басталады. Жалпы, қай халықта болмасын, отбасы құрыла сала,
сонымен бір кезеңде бала тәрбиесі басталады деген ұғым дұрыс. Тарихи
әлеуметтік тұрғыдан алғанда осындай түйін жасағанымыз орынды.
Зерттеуші ғалымдар А.Қасылжанов пен Ж.Алтаевтың: Біз тарихқа XІY
ғасырдың басынан бастап қазақ деген атпен енсек те, мың мәдениеті,
философиясы, әдебиеті, тарихы бар халықпыз деген ғылыми тұжырым жасауы
тегіннен тегін емес. Қазақ халқының қабілеті, күші мен ақыл- парасаттың
өзара үндес кемелденуі мен сол ортадағы тіршілік өмір салттың әбден реттеле
орнығуы бір- бірімен тығыз байланысты. [12,14]
Аса көрнекті педагог В.А Сухамлинский: Адамгершілік, мейірмандық,
қайырымдылықты тәрбиелейтін шын мектеп- отбасы,- деген өйткені отбасы
нақты тұрмыстық жағдай жасап отырып, балаға этникалық- мәдени орта
тудырады, баланың тұтастығын дүниетанымдылығының негізін лингвистикалық,
тарихи, діни, географиялық, көркем- эстетикалық, құқықтық санасын оятып
тәрбиелейді. Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу- деңгегі- бала.
Сондықтан халқымыз бесіксіз үйде береке жоқ,- деп түйеді.Қазақ халқының:
Бір баласы бардың шығар- шықпас жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған
шамы бар. Балалы үй базар, баласыз үй- қу мазар. Бала- адамның бауыр
еті,- деуі баланы бақыт санағандық.
Қазақ халқының әдет- ғұрпында ұл баланың дүниеге келуін Ұл туғанда
күн туған,- деп ерекше бақыт санаған, себебі, ұрпақтың жалғасы, шаңырақтың
иесі ұл бала болып есептелген. Қыз бала келсе, Гүл өссе жердің көркі, қыз
өссе елдің көркі, Теңі келсе, тегін бер,- деп қуантады.
Жаңа туған балаға арнап шілдехана жасау, оны өлең жырмен ашу
халықтың ежелгі дәстүрі болған. Осында й салттан туған өлеңнің бірі- бесік
жыры. Балаға аналық тиекті бесік жыры арқылы білдіру, оның отбасы, ел
намысын қорғауын тілеу, өнерлі еңбек сүйгіш болуын қалау қырғыз,
қарақалпақ, орыс, украин, бурат, якут халықтарында да бар. Бір- бірінен
алшақ жатқан халықтар жырларының мазмұн жағынан өзара үндесуі, халықтың ой-
арман, тілектерінің бірлігі деп түсінеміз. [3,12]
Отбасындағы бала тәрбиесі туған, өскен ортаға, ата- анаға,
үлкендерге, олардың үлгісіне байланысты. Мәселен Жібекті түте алмаған, жүн
етеді, баланы күте алмаған құл етеді. Бала айналасына қарап өседі,-
дейді халқымыз. Асырау мен тәрбие беру екі түрлі мәселе: жігіттің тентек
болмағы- биінен, баланың тентек болмағы- үйінен, Өнеге күші өлшеусіз,
Ұяда нені көрсең ұшқанда соны ілерсің,- дейді бала тәрбиесінің өскен
ортаға байланыстығы екенін көрсетеді. Адамға негізінен үш алуан адамнан
мінез жұғады, біріншісі- ата- анадан, екіншісі- ұстазынан, үшіншісі-
құрбысынан,- деп ойшыл Абай да өте дұрыс айтқан. Отбасындағы бала тәрбиесі-
халықтың әлемдік тарихы бар тәрбие. Отбасы тәрбиесінде көбірек тоқталуымыз-
отбасы тәрбиенің қайнар көзі, негізгі ұясы ғой, бірақ осы тәрбие мен
мектептен басталатын оқу орындарындағы тәрбиенің арасында көп жылдар
байланыс болмай, ұлттық тәрбие шетқақтай болып қалғаны мәлім. Көтеріліп
отырған мәселені қазіргі білім- тәрбие саласында жарық көріп, мектеп
тәжірибесіне еніп жатқан оқу әдістемелік комплектілердің маңызы болары
сөзсіз. Себебі оның мазмұнында да этникалық мәдениеттің негіздері бар
айтылған отбасы тәрбиесімен байланыстырып жүргізуге мүмкіндік береді. Тегі
осы байланысты қалыптастырып, жетілдіру негізгі бір мақсат болу керек.
Отбасының құрамы деп- оның мүшелерінің жиынтығын айтамыз. Оған туыстық
қатынастың басқа, рухани азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады.
Отбасының туыстық құрылымы, біріншіден- балалар, жұбайлар, екіншіден-
балалы жұбайлар және әйелдің немесе күйеуінің бірге тұратын туыстары,
балалы болған балалардан тұрады. [10,14]
Отбасының негізгі міндеттері:
- баланың өсіп дамуына толық жағдайлар жасау;
- балаға әлеуметтік- экономикалық және психологиялық қозғаушы болу;
- өз халқының этно- мәдениетінің тәжірибесін тасымалдау;
- баланың адами қасиеттерін дамытуға мүмкіндік жасау.
Отбасылық қарым- қатынастағы ұстанымдар (принциптер):
- өсіп келе жатқан адамға қайырымдылық және мейірімділік көрсету;
- балаларды отбасы өміріне қатыстыру, ақылшы ретінде қпрау;
- балармен ашық және сенімділік қарым- қатынас жүргізу;
- талап қоюға жүйелілік;
- өзінің баласына шамасына қарай көмек жасау, сұрақтарға жауап беруге
дайын болу.
Одан басқа да жеке принциптерді маңызды деп санауға болады: ұрып
соғуға, кемсітуге, жазалауға, тілдеуге болмайды.
Отбасы тәрбиесі қоғамдағы өзгерістермен тығыз байланысты. Сондықтан
ол, қоғам мүддесіне қызмет етуі тиіс. Отбасы ең алғашқы тұлғаны дамытатын
әлеуметтік орта. Отбасында баланың тұлғалық қасиетіне ықпал ететін
көптеген жағдайлар болады.
Отбасы бала үшін әрі тіршілік ету ортасы, әрі тәрбиелік ортасы
болып есептеледі. Отбасының тәрбиелік рөлі:
- бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықралдарға қарағанда ең
басым болып есептеледі; [11,15]
- өркениетті, зайырлы құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы
негізгі буыны болуы;
- отбасы- болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты тірек арқауы;
- отбасы- жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
болашық жаса азаматтың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами
дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани
байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
[11,18]
- отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихында ғасырлар санынан
мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;
- отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші азамат
тәрбиелеу;
- отбасы баланың мамандықты еркін және саналы таңдауына ықпал жасаушы;
- отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылы өмірге дайындаушы.
Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз мемлекеттің
мұрагерлері, жан- жақты жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей
байланысты.
Отбасы- ұрпақ тәрбиелеудегі негізгі институттардың бірі. Оның сапасы
бірнеше деңгейлер, салалар арқылы анықталады.
Әлеуметтік мәдени деңгейі ата- аналардың мәдени деңгейі мен қоғамдық
өмірге қатысуына;
Әлеуметтік- экономикалық деңгейі тұрмыстық жағдайда, ата- аналардың
жұмыс бастылығына;
Техникалық гигиеналық деңгейі, үйінің жабдықталуына;
Демократиялық деңгейі отбасы құрамына байланысты;
Бала дамуының қай бағытын, қай кезеңін алсақ та, ең басты ролтьді
отбасы атқаратыны анық. Отбасы тәрбиесінің негізгі міндеттері:
- бала денсаулығына қамқорлық; [15,14]
- оқуына көмек, жетекшілік;
- еңбек тәрбиесі, мамандық таңдауға көмек;
- адамгершілікке тәрбиелеу;
- жеке тұлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
- ақыл- ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
- өзін өзі тәрбиелеуге, болашақтағы отбасылық өмірге дайындау.
Сонымен, отбасылық тәрбиенің мәңгі ажырамас бөліктері:
- отбасылық тәрбие ахуалы өзіндік дәстүр, қарым- қптынас;
- отбасы өмірінің тәрбібі;
- іс- әрекеттің мазмұны; [13,17]
Қазіргі отбасылар әрі сапалы, жаңа, әрі қарама- қайшы қоғамдық
жағдайда дамып келеді. Бір жағынан, қоғамның отбасынан келелі мәселелері
мен қажеттіліктеріне бетбұрыс байқалады, бала тәрбиесінде отбасы
маңыздылығын бекіту мен жоғарылату бағытында жаңа кешенді бағдарламалар
жүзеге асырылып жатыр. Екінші жағынан, қоғамда отбасындағы келеңсіз
жағдайлардың күшеюіне әкеліп соқтыратын құбылыстар да байқалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І бөлім. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық
негіздері__________________________ ________________
1.1. Отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде______
1.2. Отбасы қарым-қатынасының мәні, ерекшеліктері___________
1.3 Отбасы қарым-қатынасындағы кикілжіңдердің туу себептері__
ІІ бөлім. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясын зерттеуіндегі тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс____________________________
2.1. Отбасы құрылымы тәрбиесінің тәуелділік түрін
экспериментальды зерттеу____________________________ ________
2.2. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының зерттеуін ұйымдастырудың
диагностикасы______________________ _______
2.3. Отбасындағы қарым-қатынасты түзету____________________
Тұжырым.
Қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егемендік алған
алғашқы жылдарынан – ақ отбасылылық мәселелерге жеке тұлғаны жан-жақты
ерекше назар аударылуда[1] Отбасы мәселесі туралы алғашқы психо-
педагогикалық түсініктер мен ойлар халық ортасында болған. Біртіндеп
психология, педагогика, философия, мәдениеттану ғылымдарының дамуы ірге
тасын қалауы барысында отбасына қатысты мәселелер нақты ғылыми – теориялық
және әдістемелік мазмұнға ие бола бастады.
Оның ішінде осы күнге дейін ғылыми мәнін жоймай келе жатқан көне
қауымдағы отбасы мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан қарастыратын
зеттеулермен бірге ( Л. Морган, М. Ковалевский, Г. Кунов, Г. Шнерберг)
жекелеген халықтардың отбасы және неке тарихын этнографиялық тұрғыда
сипаттайтын монографияларда аз емес.[2] Олардың әрқайсысы өз кезегінде
заманның сан алуан құпия сырларын ашып, адам қоғамының көне тарихын ғылыми
тұрғыдан жазуға септігін тигізді.
К.Д Ушинский, Л.Н Толстой, П.Ф Лесгафт және тағы басқалары балалар
тәрбиесін ұйымдастыруда олардың даралық ерекшеліктерін, бейімділіктерін,
дене –күш және психологиялық даму деңгейін ескеру керектігіне ерекше мән
берген.[3;4] Н.К Крупская, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский бала тәрбиесінің
териясын атап көрсеткен.[5;6;7]
Қазіргі зерттеушілердің еңбектерінде баланың отбасындағы қарым-
қатынасындағы қызмет - әрекетін ұйымдастыру, салауатты өмір салтын құру,
мектеп пен отбасы ара қатынасы мәселелерін қамтыған.
Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке байланысты емес,
жеке адамдардың дамуына, қалыптасуына байланысты. Сондықтан да қоғам
некелік отбасылардың өзара қатынастарының нығаюына тікелей ынталы, оған
қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата- аналардың жауапкершілігінің
нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс. Отбасы негізінен өмір бойы қалыптасқан
адам баласының ең жақын топтарының бірлесіп өмір сүретін мекені.
Сондықтанда отбасы адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасында ұзаққа
қалыптасқан жағымды өнегелердің, мұралардың жиынтығы баланың моральдық
негіздерді игеруіне көмектеседі. Адам отбасында азамат ретінде қалыптасады.
Отбасылық өмірдің тәрбиедегі үлгі, өнегесінің, баланың өмірге деген
көзқарасының дұрыс қалыптасуына көп әсері бар. Ана мен әкенің дүниеге,
болмысқа қатынасы, өзара қарым- қатынас мүдделері, қоғамға әділдігі мен
шыншылдығы, жеке басының қамы, өзімшілдігі, т.б. бала тәрбиесіне әсері
ұшан теңіз.
Отбасы адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін бір
топ. Ондағы әрбір мүшелердің өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол
әрбір адамның дамуына шешуші әсер етеді. [2]
Философия мен социология отбасының қоғамдағы алатын орнын, оның
әлеуметтік міндеттерінің мәні мен маңызы тұрғысынан қарастырады. Белгілі
совет социологы А.Г. Горчев: Отбасы дегеніміз неке не туыстыққа
негізделіп, мүшелері бірге тұруға және өзара көмекке мүдделі болатын шағын
әлеуметтік топ деп анықтама берген.
Сонымен отбасы дегеніміз шағын әлеуметтік топ, қоғамның қарапайым
ұясы екен. Ф. Энгельстің айтуы бойынша, Қоғам оның молекуласы тәрізденген
жеке дара отбасылар жиынтығынан құрылады. Ол қоғамның дамуымен бірге оның
ең маңызды ұясы ретінде отбасының да әлеуметтік- экономикалық жағдайлардың
әсерімен төменгі дәрежеден жоғары дәрежеге ауысып отыратындығын айтқан.
[3]
Отбасылар әртүрлі болады, соған сәйкес балалар да әртүрлі болады.
Отбасылық өмір жеке адамның қалыптасуына үлкен із қалдырады.
Психологтар мен педагогтар бір ауыздан отбасылық өмір атмосферасы ұғымына
отбасы мүшелерінің қаым- қатынасы, ақпарат алмастыру, қабылдау және
меңгеру, ата- аналар мен балалардың бірлескен еңбек және эстетикалық іс-
әрекеттің әртүрлі формалары сияқты факторларды енгізеді. Отбасы қарым -
қатынасы сөзінің терең мәні бар. Олардың жеке адамның қалыптасуы туралы
жылылық пен мейірімділік, рухани жақындалық, ақкөңілділік пен
қайырымдылықты көруге болады. Дұрыс қарыми - қатынас жасау жақсы көңіл-
күйдің, психологиялық денсаулықтың, шығармашылық іс әрекеттің негізі болып
табылады.
Отбасы адам баласы дүниеге келгеніне есігін айқар ашып енетін үйі,
өсіп ер жеткен , тәрбие алатын аса қажетті , әрі қасиетті ордасы. Жеке
тұлғаның қалыптасып, жетілуіне отбасының құдіретті күшін басқа еш
нәрсемен салыстыруға болмайды, отбасы болашақ азаматтың әлеметтену
жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адым. [3,4]
Ол балаға моралдық қалпы туралы алғашқы түсніктерді береді, оны еңбекке
баулып, өз - өзіне қызмет ету дағдыларын қалаптастырады.
Отбасы тәрбиесінің, ата- ананың әлеуметтік жауапкершілік қызмет әрекеті
ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ Бас
Ассамблеясы қабылданған бала құқығы туралы конвенцияда балаға дене
жағынан және ақыл – ойының жетілмегенімен, арнайы қорғау мен қамқорлық,
соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі тиісті
құқықтық қорғау керек, - деп жазған.
Баланың өмір сүру тіршілік ету және салауытты даму құқығын жариялай
отырып, конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі . Сондай – ақ баланың ата –
анаға деген құқығы да ескеріледі. Ата- ана баланың мақсат мүддесі үшін
қажетін орындамаған жағдайда ғана өз құқықтананан айырылады.
ҚР Конституциясында бекітілген жанұя тәрбиесінің құқықтық,
принциптері Неке және жанұя түрлері туралы заңда (17.12.1998 ж)
нақтыланған. [3,4,6]
ҚР Білім беру туралы заңда (07.06.1999)елдегі білім беру -тәрбиелік
процесті мемлекеттік құқықтық зерттеудің мәселелеріне айырықша көңіл
бөлінген. Жалпы алғанда , ҚР елдегі білім беру мен тәрбие процесін жүзеге
асыратын дамыған, қызмет етіп тұрған құқықтық негізі бар жанұяның дамуына
кепіл беретін және жанұя өмірінің, жанұя ұжымындағы өзара байланыстың
терең демократияны қамтамасыз ететін құқықтық нормалардың жүйесі жетілген.
Сонымен, ғылыми психологиялық, педагогикалық, философиялық
әдебиеттерге жасалған талдаулар зерттеу мәселесінің осы ғылымдарда күні
бүгінге дейін шешімін таппай отырғандығын айғақтайды.
Демек, қазіргі заман талабына сәйкес жеке тұлғаға деген қоғамның
сұранысы мен оның қазіргі жағдайы арасында; қазіргі отбасындағы балалармен
қарым- қатынас пен қарым- қатынасты шиеленстіретін жағдайлар арасында;
қарым- қатынасты жақсартудың қажеттілігі мен бұл үрдіске ата- аналар мен
балалардың даярлық деңгейінің төменгі арасында қайшылықтардың бар екендігі
анық байқалады. [3,5]
Сондықтан, бүгінгі Отбасындағы қарым - қатынас психологиясында
біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Отбасы әлеуметтік
психологиялық әдістердің негізі деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу объектісі. Отбасы әлеуметтік психологиялық әдістердің негізі
ретінде
Зерттеу пәні. Отбасы баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретінде.
Зерттеу мақсаты. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен
қалыптасуының негізінің психологиялық себептерін анықтау, және жою
жолдарын қарастыру.
Зерттеу болжамы. Егер, жеке тұлғаны әлеуметтендіруде отбасының ролі
анықталса, онда отбасындағы үйлесімді қарым – қатынас та жақсарады, өйткені
ол қазіргі заман талаптарына байланысты.
Зерттеу міндеттері:
1. Отбасын жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде анықтау;
2. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынастың психологиялық ерекшеліктерін ашу;
3. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынас кикілжіңінің туындау себептерін анықтау
және түзету бағдарламасын ұсыну. [5,7]
Зерттеу көздері. Философиялық, әлеуметтік, психолгиялық, педагогикалық
әдебиеттерді теориялық тұрғыда талдау, осы мәселені зерттеп жүрген
ғалымдардың іс тәжірибелерін жинақтап қорыту, бақылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы.
1. Отбасының жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде ролі
анықталды;
2. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынастың психологиялық ерекшеліктері ашылды;
3. Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынас кикілжіңдерінің туындау себептері
анықталып, түзету мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәні.
- Отбасы жүйесі баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі
ретіндегі қарым – қатынас кикілжіңдерінің диагностикалық деңгейінің
әдістемесі;
- Отбасындағы қарым – қатынасты түзетуге арналған бағдарламалар
жасалды.
Зерттеу кезеңдері. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша
материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды,
тәжірибелік - эксперимент жұмысына даярлық жүргізілді.
Екінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша отбасы құрылымы тәрбиесінің
тәуелділік түрін экспериментальді зерттеу және
тәжірибелік – эксперимент жұмыстары жүргізілді. Үшінші кезеңде зерттеу
нәтижелері жүйеге келтіріліп, талдау жасалды, әдебиеттер жүйеге келтірілді.
[3,5,8]
Зерттеу нәтижелілігінің дәлділігі мен негізділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен зерттеу пәніне сәйкес әдіс –
тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының зерттеу мақсатына
сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштердің нәтижелерін
қорытындылаумен, оның тиімділігін тексерумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы. Семей қаласындағы № 12 орта мектептің орта буын
оқушылары мен олардың ата – аналары. Экспериментке 67 оқушы қатысты (5,6,7
– сынып оқушылары) 33 –і эксперименттік топта, 34 – і бақылау тобында.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
объектісі, пәні зерттеу міндеттері, ғылыми болжамы, әдістері, негізгі
кезеңдері, практикалық мәні, ғылыми жаңалығы баяндалады. Отбасындағы
қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші
бөлімінде отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде
қарастырылады, отбасы қарым-қатынасының мәні, ерекшеліктері жан – жақты
ашылады, отбасы қарым- қатынасындағы кикілжіңдердің туындау себептері
айқындалады.Отбасындағы қарым-қатынас психологиясын зерттеуіндегі
тәжірибелік-эксперименттік жұмыс атты екінші бөлімінде отбасы құрылымы
тәрбиесінің тәуелділік түрін экспериментальды зерттеу және отбасындағы
қарым-қатынас психологиясының зерттеуін ұйымдастырудың диагностикалау
әдістемелері, оны түзетугае арналған бағдарлама беріледі. [7,10]
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар мен ғылыми әдістемелік ұсыныстар беріледі.
I бөлім. Отбасындағы қарым - қатынас психологиясының ғылыми теориялық
негіздері.
1.1 Отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторы ретінде
Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі
дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің
сақтаушысы. Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып,
мінез-құлық нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі
болып табылады.
Отбасының басты қызметі баланы тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл жалпы
тәрбиенің ең басты бөлігі. Ата-ана және отбасы мүшелері жас нәіресте
дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын
жоспарлайды және саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайды. Бұған
баланың қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне үйрету,
күн тәртібін дұрыс реттеуге , салауатты өмір сүруге, адал болуға тәрбиелеу,
жақсылықты үйретуге, жамандықтан жиренуге үйрету, бойында жастайынан мәдени
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады.
Баланың дамуының қандай қырын алмай ық, қай жас кезеңінде болмасын
оның тиімді болуында отбасының ролі ерекше.
Қазіргі отбасының басты қызметтері мен міндеттеріне тоқталайық:
• Тәрбиелік;
• Сауықытыру;
• Рухани-адамгершілік;
• Танымдық-білімдік;
• Тұрмыстық;
• Еңбек;
• Мәдени-ағаратушылық;
• Демалыс-шығармашылық;
• Тұлғаның өзіндік тәжірибесін ынталандырушы;
Басты міндеттері:
• Баланы үйлесімді дамыту;
• Бала денсаулығына қамқорлық жасау;
• Оқуына көмек көрсету;
• Еңбек тәрбиесін жүзеге асыру және мамандық та4дауға көмектесу;
• Тұлғаның әлеуметтенуіне көмектесу;
• Ізгі, эмоцианалды-адамгершіліктік қатынас тәжірибесін қалыптастыру;
• Жалпы мәдени және интеллектуалдық дамуына қамқорлық жасау;
• Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзін дамытуға дайындау;
• Жыныстық тәрбие, болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Сонымен қатар отбасының тәрбиесінің мәңгілік басты құрауыштары бар.
Олар:
• Отбасы тәрбиесінің ахуалы(дәстүрі, қатынасы, жайлылығы);
• Отбасы өмірінің күн тәртібі;
• Әрекеттер мазмұны (әкенің, шешенің, әженің, атаның, балалардың).
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзекті мәселелері педагог- ғалымдар С. Қалиев,
М.Смайылова, М.Оразаев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. М. Қоянбаев, Ж.Б.
Қоянбаевтардың еңбектерінде жан-жақты сөз болған. Қазақстандағы
педагогикалық ой-пікірлердің және ағарту ісінің даму тарихын отандық
ғалымдар Қ.Бержанов, Г.Уманов, Қ.Сейталиев, И.Мадин, Қ.Жарықбаев,
Ш.Жұматаева, А.Ильясова, Г.Храпченков, В.Храпченков, Е.Омар, А.Тұрсынова,
Э.Урунбасарова, Ж.Ибраимова, Ш.Беркімбаева, Б.Альмухамбетов, А.Игибаева,
Қ.Ыбыраимжанов, Ж.Баймағамбетова және т.б. зерттеген; оның ішінде қазақ
қыздарының тәрбиесi мен оларға бiлiм беру мәселелерiн тарихи-педагогикалық
тұрғыдан қарастырып зерттеген ғалымдар К.Құнантаева, Ш.Жалғасова,
А.Дайрабаева, Ж.Сарыбекова, Г.Алдамбергенова және т.б. болды. Қазақстанда
халықтық педагогика материалдарын оқу-тәрбие үрдісіне ендіру мәселелерін
қазақстандық ғалымдар Қ.Жарықбаев, А.Бейсенбаева, Б.Айтмамбетова,
К.Қожахметова, А.Қалыбекова, Р.Дүйсембінова, Ұ.Әбдіғаппарова және т.б.
зерделесе; халықтық педагогика материалдарын отбасындағы тәрбиенi
ұйымдастыруда пайдалану мәселелерiн ғалымдар С.Қалиев, С.Ұзақбаева,
Р.Төлеубекова, С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, Л.Ибраимова және т.б. зерттеген;
отбасы тәрбиесiн жетiлдiрудегi мектеппен байланыс жасау жұмыстары
М.Ғабдуллин, Г.Байдельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова,
А.Капенова, А.Шумебаева, Г.Сейдалиева, К.Құмаржанова, Ж.Торыбаеваның және
т.б. зерттеулерінде; отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ
отбасылық өмірге даярлау мәселелерін А.Жұмадiллаева, А.Шарафадин, Д.
Сакенов және т.б. қарастырған. Отбасы тәрбиесi мәселелерiнiң бүгiнгі
қоғамдық талаптарына сай даму ерекшелiктерiнің педагогикалық және
психологиялық тұстарын Ресей ғалымдары Ю.Азаров, И.Гребенников,
В.В.Ивляева, Н.Ф.Девыцина және т.б. жастарды болашақ отбасылық өмірге
даярлау мәселелерін Т.Троцюк, Е. Сычева, М.Певзнер, И.Петренко және т.б.;
мектеп жасына дейiнгi балаларды отбасында тәрбиелеудiң ерекшелiктерiн
А.Пинт, А. Белова және т.б. зерттеген. Ж.Б. Қоянбаев Семья және балалар
мен жеткіншектер тәрбиесі атты еңбегінде отбасының өзіне тән ерекше
қызметтері деп: халықтың өсуін, адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыруын,
қажеттік- шаруашылық функциясын , отбасының тәрбиелік функциясын, отбасы
мүшелерінің өзара және туған- туысқандарымен қарым-қатынас жасау функциясын
есептейді. Аталған еңбекте отбасы тәрбиесінің бір қалыпты жағдайда іске
асырылмайтындығы және отбасы тәрбиесінің сәтсіз болуының басты себебі-
ересек адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан дей келе,
отбасындағы бала тәрбиесіне игі ықпал етуде мәні бар төмендегі белгілерді
атап көрсетеді.
1. Отбасының этикалық құрамы және құрылымы толық емес отбасы:бір балалы,
көпбалалы отбасы бірұлттық , көпұлттық отбасы;
2. тіршілік әрекетінің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы матириалдық әл-
ауқаты, ауылдық және қалалық отбасы;
3. Отбасының мәдени потенциалы:күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті, күн
тәртібі, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білуі, спортпен айналысуы, үйелмендік дәстүрлік
мерекелер.
4. Ішкі отбасылық қатынастар,отбасы микроклиматының сипаттамасы,
отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің
өз міндеттеріне көзқарасы;
5. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
инстуттатарына қатыса;
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы: отбасылық тәрбие, қолданылатын
әдістер, ата-аналарының және басқа мүшелердін педагогикалық мәдени
дәрежесі.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И.Ханбиков: Халықтық эмпирикалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары , іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады,- деп бекер айтпаса керек.
Ал, Г.Н.Филоновтың: Белгілі бір халық белгілі бір жерде қолданылатын
тәрбие тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы болады. Олар бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа беріліп отырады және олар ең алдымен адамдардың тіршілік процесіне
ие болған белгілі бір дағды мен білім ретінде меңгеріледі. Адамзат
баласының пайда болған кезінен өмір сүре отырып, ол өз бойына бала
тәрбиесіне деген ғасырлық ғұрыптары мен талаптарын сіңірген”,- деген
пікірі де әр халықтың бала тәрбиесінде өзіндік ерекшеліктері болуының
заңды құбылыс екенін дәлелдей түседі.
Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы сол халық
отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени құндылықтары қалыптасады.
Мәдени құндылық деген ұғым философиядағы, қоғамтанудағы және
педагогикадағы негізгі құбылыстырдаңы бірі болып табылады. Мәселен,
философияда құндылық қоршаған дүниедегі объектілдердің әлеуметтік
ерекшеліктерін, олардың адам мен қоғам үшін, қоғамдық өмір мен табиғаттағы
құбылыстардың дұрыс немесе бұрыс мәнін көрсету, түсіндіру үшін қолданылады.
Сондай-ақ, мәдени құндылықты қоғамдық сана түрінде сипаттап қана қоймайды,
сонымен бірге оларға баға береді, оларды мақұлдайды немесе айыптайды және
олардың жүзеге асуын талап етеді, немесе кемшілікті жоюдың есебі деп
санайды. Мәдени құндылықтардың арасында философтар, прогресшіл ойшылдар мен
педагогтар әрқашан бірінші орынға адамның құқығын, оның бостандығы және
оған сәйкес келетін тәрбие мен білімді бөліп қарастырған. Кез-келген
халықтың өмірінде мәдени құндылықтардың орнығуы қоғамның тарихи дамуының
заңды нәтижелері болып табылады. Адам құқығының адамгершілік мүмкіндігі
басқа мәдени құндылықтар сияқты мыңдаған жылдар бойы жинақталады және жаңа
үлгінің негізі адамның мінез-құлқын реттеуші ретінде қызмет етеді. Мамандар
дәлелдегендей, оқушылардың рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастыру ісі
оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық-тарихи тәжірибесін игерту
және тұтастай алғанда әлеуметтік-этикалық нормалар мен жалпыадамзаттық
ізгіліктерді қатар игеруге болатынын дәлелдеп берді. Бұл өлшемдер халықтық
дәстүрлерде, адамгершілік уағыздарда, діни мәдениетте жазылып қойған және
әлеуметтік ойдың тәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері, адамгершілік
үлгілері шоғырландырылған күйде әдептіліктің қоғамда қабылданған үлгісі
ретінде көрінеді.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері оның халықтық
педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Көне заманнан-
ақ қазақ халқында жазбаша педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса да білгір
педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған. Олар өз көзқарастары мен
әрекеттерінде белгілі бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың
мұраттары мен арман тілектеріне сүйеніп отырған.
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық,
экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында
аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат
тәрбиелеу болды.Отбасындағы дене тәрбиесінің мақсаты бала денесін дамыту,
денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру және күн тәртібін дұрыс
ұйымдастыруға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу болды.
Қазақ халқы еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күретамыры деп қарастырды.
Еңбекке асыл мұрат деңгейінде қарады. Еңбек тәрбиесі деп баланы еңбекке
сүйіспеншілікпен, еңбек адамдарына құрметпен қарауға, халық
шаруашылығының салаларындағы еңбек түрлеріне баулу, еңбек іс - әрекетінің
барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру, болашаққа мамандық
таңдауға дайындауды түсінді. Отбасында еңбекке тәрбиелеу, баулу мен
кәсіптік бағдар беру баланың қоғамға пайдалы , өнімді еңбекке тікелей
қатысуы оқуға деген сапалы көзқарасты тәрбиелеудің, жеке адамды
адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып
табылады.
Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру,
олардың тәртіп және мінез құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына,
еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу арқылы
адамгершілікке тәрбиелей білді.
Сондай-ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл-ой тәрбиесі
деп есептелінді. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты
болатын білім қорымен қаруландыру, негізі ойлау операцияларын меңгерту,
зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешілді.
Тәрбиенің басқа да салаларымен тығыз байланысты тәрбиенің түрі
экономикалық тәрбиеге де қазақ халқы ерекше мән берген. Қазақ халқы бала
тәрбиелеуде экономикалық тәрбие деген ұғ,ымды пайдалабағанымен, тәрбиенің
бұл түрі отбасында мақал, өсиет айту, өнеге көрсету арқылы жүзеге асқан.
Мысалы, Еңбегі қаттының ембегі тәтті, Еңбек- өмірдің тұтқасы,
тіршіліктің көзі, Еңбек – түбі береке, Үнемшілдік-сараңдық емес,
Ескі киімді баптағаның, жаңа киімді сақтағаның, Сараң дүниенің малын
жыйса да тоймайды деген мақалдары дәлел бола алады. Бұл ата-бабамыздың
экономикалық тәрбиенің негіздері еңбек тәрбиесінде екенін жақсы
түсінгенін байқатады. Қазақ отбасында экономикалық тәрбие арқылы айырбас,
бөлісу және табыс табу сияқты негізгі экономикалық қатынастарды тәжірибеде
меңгеру жүзеге асты.
Қазақ халқы ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін бөліп қараған.
Ұлды мал бағуға, отын шабуға, қолөнер шеберлігіне, мал табуға, отбасын
асырауға, ал қыз баланы ас пісіруге, кесте тігуге, өрмек тоқу сияқты үй
ішінің ішкі жұмыстарына үйрету арқылы экономикалық тәрбиенің көзі болып
табылатын үнемшілдікке, тәуекелшілдікке үндеп, сараңдыққа салынып кетуден
жирендіріп отырған.
Қазақ халқының күнделікті кәсібінде, тұрмыс- тіршілігінде төрт-түлік
мал бағу, аң аулап кәсіп етуді ұйымдастыруында да экономикалық тәрбиенің
нышандары айқын аңғарылады.. Мәселен, Мал өсірсең - қой өсір, өнімі оның
көл-көсір деп қой малының пайдасының зор екенін ұғындырса, ешкінің
өсімталдығыҚмен оның да пайдасы көп екендігін: Есің кетсе ешкі жи, ешкі
жи да, есіңді жи деп нақты ұғымды кеңестер береді.
Тіпті, қазақ отбасы балаға ертегі арқылы да экономикалық тәрбие бере
білген. Оған: Мақта қыз бен мысық”, Ақылды қыз бен тазша, т.с.с.
ертегілер мен халық арасында кең тараған Қожанасыр туралы әзіл әңгімелерден
де экономикалық құбылыстар мен оларды шешудің тиімді жолдарын аңғарамыз.
Жеті Жарғы заңының бір бабы құн төлеуге арналуы және судың да
сұрауы бар деген ата-бабаларымызды кім экономикадан хабарсыз болды дер
екен.
Сол кезеңдегі қазақ теңгелерінің дүниеге келуі оның тек қана сауда
айналымы үшін ғана емес, өзінің экономикасын жүргізу жолдарын ерте
меңгергендігін де дәлелдейді.
Қазақ халқы экономиканың жана –табыс табу мәнін балаға түсіндіре отырып,
оның таза жолмен келгені дұрыс екендігін де ескертіп отырған. Табысқа
қабілеттілер, еңбекқорлар ғана жететінін, табыс табу, пайда табудан да
үлкен өнер екенін жақсы түсінген. Мәселен, Артық олжа- басқа еңбек, Оңай
олжа –тұрмас қолға, Шығын шықпай , кіріс кірмейді, -дейді халық.
Қорыта келгенде, қазақ отбасында экономикалық тәрбие берудің мәні баланы
жасынан еңбекті бағалауға, уақытты, ұтымды пайдалануға, үнемшілікке,
сараңдыққа салынбауға, ұқыптылыққа, ақша, қаражатқа дұрыс көзқарас
қалыптастыру, олардың қалай келетінін немесе табысты да таза еңбекпен
жасауға үйрету, тәрбиелеу деуге толық негіз бар.
Ал, ата-бабаларымыздың қоршаған ортаны аялауы мен оған деген,ізгі,
мейірбан қарым-қатынасын мақтанышпен айтуға тұрады. Себебі олар көшпенді
өмір сүргендіктен әркез өздерін табиғаттың бір бөлігіміз деп есептеген. Жер
Анаға деген құрмет пен ізет олардың санасында ғасырлар бойы қалыптасқан.
Сондықтан, экологиалық нормалардың, ережелердің қажеттілігін жастардың
мінез-құлқында тәрбиелеу және экологиялық мәдениет дағдысын қалыптастыру
әрекеттері қазақ отбасында бала аяғы шығып, апыл- тапыл жүре бастаған
кезден-ақ қолға алынған. Мысалы, баланың тұсауын көк шөппен кесудің терең
тәрбиелік мәнімен бірге тірі табиғатқа деген көзқарасын білдірген. Қазақ
отбасындағы тәрбие құралдарының бірі болып есептелетін тыйым сөздердің
мазмұны ата-бабаларымыздың экологиялық тәрбиеге зор мән бергенінің дәлелі
болып табылады. Мәселен суға дәрет сындырма, көк шөпті жұлма, отқа
түкірме және т.с.с.
Қазақ халқы адамның сұлулық сезімдерінің тұлға өмірінде зор рөл
атқаратынын жете түсінген.Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани
өмірін байытады және өнер деп білген.Қазақ отбасындағы сұлулық тәрбиесінің
мақсаты баланы көркемдік пен сұлулықты тануға, оған баға беруге, күнделікті
өмірдегі адамның жеке басының, қатынас, үй-жағдай және киім-кешек
мәдениетін,сыртқы мәдениеті мен ішкі дүниесінің ұштасуының қалыптастыру
және талғампаздыққа тәрбиелеуді көздеді.
Қазақ отбасы тәрбиесінің құралдары дегенде халық ауыз әдебиетін, ұлттық
ойындар, айтыс, және шешендік сөздерді, ойын-сауықтарды т.б. айтамыз.
Қазақ отбасында жоғарыда аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудағы
ежелден қолданып келе жатқан өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар: балаларға
қайрымды, ізгі қатынас жасау, сыйлау адамгершілік сезімдеріне әсер ету,
жанама ықпал жасау, құлықтық қолдау, өзіне деген сенімін нығайту, сенім
арту, реңіш, наразылық білдіру, тыю, айыптау, бұйыру, еркелікте кінәсін
мойындату, түсіндіру, мысал келтіру, үлгі-өнеге, ғибрат айтуды есептейміз.
Қазақ отбасында баланың ерте есеюіне көп көңіл бөлген . Оны жүзеге
асыруда олар үлгі-өнеге көрсету, жауапкершілікке арту әдістерін шебер
пайдаланған. Баланы ерте жастан-ақ жауапты іс-әрекетке тартып отырған.
Мысалы, бес жасында атқа мінгізіп, бәйгеге қосу, қозы баққызу, үлкендердің
арасындағы дауды шешу, келіссөз жүргізу т.с.с. істерге бірге ертіп жүрген.
Қазақ отбасы тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктер қатарына жататын әдіс-
тәсілдердің бірі бұл-тұспалдап айту арқылы шешендікке баулу.Сонымен қатар
тұспалдап сөйлеуді –сыйластықтың керемет бір үлгісі деуге болады, өйткені
ол белгілі біреуге қадап, айыбын бетіне басып айтылмайды .
Бала алғаш өзіне еркелетіп, тұспалдап айтылған мазақтамалар арқылы
зеректікке, тапқырлыққа жаттықса, өсе келе өзіндік шығармашылық танытатын
болған. Ол үшін қазақ отбасында даярлық ерте жастан жүргізілген.
Мәселен, үйге қонақ келгенде алдымен қонаққа арнап балаларға өлең,
тақпақ, жұмбақ, жаңылтпаш айтқызатын болған.
Сондай-ақ қазақ отбасы тәрбиесінде ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелерінің қатынасының маңызы
зор.Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі өзіне тән жарасымдылықтын бір ұшы
олардың жасы кішісінің үлкеніне сен деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі,
үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз
сөйлемеуінде деп есептемейміз.
Және қазақ отбасындағы бала тәрбиесін ұл тәрбиесі, қыз тәрбиесі деп жеке-
жеке мән беріп қарастыруда оның өзіндік ерекшеліктерінің ішіндегі
маңыздысының бірі.
Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір-бірінің тәрбиесіне
жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған.
Қазақ отбасындағы арнайы жазылып бекітілмеген заңдары әке мен ұлдың,
шеше мен қыз баланың, әке мен қыздың , қыз бен жеңгенің, келін мен ененің,
келін мен атаның, нағашы мен жиеннің, бажа, жезде, бөлелердің арасындағы
өзара қарым- қатынастары әрқайсысын әдептілікке тәрбиелеудің ерекше қымбат
үлгісі іспетті.
Сол сияқты, жас келіннің үлкен - кішіге ат қоюының өзінде үлкен
философиялық мән бар. Одан жас келіннің отбасы тәрбиесінің деңгейі, ақыл-
ой дәрежесі, тапқырлығын аңғаруға болады. Халқымыздың мінез - құлқының
елеулі ерекшелігі болып саналатын, адамдардың бір-біріне көмектесу, әсіресе
қуаныш пен қайғыда сүйеу болу, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету де
өнегелі дәстүрге айналған. Және қазақ халқында ерекше құрметтелетін
адамшылдық қасиеттің бірі-ар болып есептеледі. Ары бар адамда намыста,
әділдікте, адамгершілік пен имандылықта болары сөзсіз.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ ,
ағайын туысты, нағашы жұртын, ата тегін, руын , ел жұртын білдіруге ерекше
көңіл бөлген.”Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің
шығу тарихан білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білген ұл,
жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз содан қалса керек. Баланың өзі
шыққан тегін білуі оның азаматтық, елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін
қалыптастырады деп есептеген. Отбасы мүшелері балаға тек жеті атасына
дейінгі бабаларының атын жаттатып қанақоймаған. Олардың қандай адам
болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі сол арқылы отбасы шежіресін
жалғастыруға баулуды мақсат еткен.
Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани
мәдени құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болады.
Халықтық педагогиканың негізгі міндеті- тәрбиелеу. Осы орайда біздің
мектебімізде жас ұрпақтың бойында ата-бабамыдың салт дстүрін дәріптеуге,
құрметтеуге негізделген ұлттық орталықтар жұмыс жасайды.
Психологияда жеке адам мәселесі үш тұрғыдан қарастырылады: биологиялық,
әлеуметтік, биоәлеуметтік. Биологиялық бағыт жеке адамның бойындағы барлық
өзгерістер негізін туа пайда болатын қажеттіліктермен, желігу және
инстинктермен байланыстырады (З. Фрейд, Адлер т.б.). Әлеуметтану бағытын
жақтаушылар адам биологиялық тіршілік иесі болып туғанымен, белгілі ортада
жетіліп, сол ортаның заңдылықтарына байланысты әлеуметтенеді дейді. Адам
неғұрлым ортамен қарым- қатынас жасаған салтын соғұрлым оның биологиялық
негізінің кей жақтары өзгеріске ұшырайды. Адамның ұлт өкілдері болу
көрсеткіштері де соған байланысты болмақ. Ал, биоәлеуметтік бағыттағылар
адамның психологиялық процестері (түйсіну, қабылдау, ойлау, т.б)
биологиялық негізде қалыптасатын болса, оның бағыттылығы, қызығушылығы,
қабілеті, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасатындығын түсіндіреді.
Жеке адамның қалыптасуына әсер ететін факторлар дегенімі адамның
әлеуметтану процесіне себепші болатын жағдайлар. [5,9]
Психолог А.В. Мудрик оны негізгі үш топқа бөледі:
- макрофакторлар (космос, планета, дүние, мемлекет) қоғам- жер шарының
қандай бөлігінде болмасын адамдарға әсер ететін факторлар;
- мезофакторлар (меза- орташа, аралық)- ұлттық белгілерге байланысты әсер
ететін факторлар (аймақ, ауыл, қала, кино, теледидар, радио, ойындар,
т.б.);
- микрофакторлар - адамға тікелей әсер ететін факторлар (отбасы, құрбы-
құрдас, микроәлеуметтік орта, оқу орны, жұмыс орны, т.б.).
Микрофакторлар белгілі әлеуметтік агенттер арқылы әсер етеді.
Мәселен, отбасында- әке- шеше, оқу орнында- мұғалімдер, жұмыс орныныда- цех
бастығы т.б. Бұл факторлар жақсы ұйымдасқан, арнаулы әсер ету құралдары
нақтыланған болуы шарт. Оларға қойылатын негізгі талаптар: дұрыс
атмосфераның болуы, өзара сенім, қауіпсіздік, жеке тұлғаның қалыптасуына,
жетілуіне кедергі жасамау.
Отбасы қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік- қоғамдық дамуда маңызды
роль атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-
қатынастар ерекше міндеттерге негізделеді.
Адам баласы қасиетті борыштарын үлкендерге құрмет, кішілерге мейірім,
сондай- ақ адамгершілік және отан сүйгіштік сезімдерін отбасында үйренеді.
Отбасы- сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың бастау бұлағы. Еркек пен әйел-
отбасаның іргетасы. Адам баласы мұқтаж болған рахатты, шын сүйіспеншілікті,
мейірбандылық сезімдерін ананың құшағында, әкенің қара шаңырағында табады.
Олай болса, отбасының мәні өте зор. Оның қос діңгегі саналатын ерлі-
зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп, дұрыс әрекет етсе
отбасында бақыт пен шаттық орнайды. [6,7]
Атақты социолог А.Г Харчевтің айтуы бойынша, отбасы – жұбайлар, ата –
аналар мен балалар арасындағы қарым – қатынастың тарихи нақты жүйесі.
Отбасы- бұл адамдардың әлеуметтік- педагогикалық тәрбие тобы әрбір мүшенің
өзін- өзі сақтау ұрпақты жалғастыру және өзін- өзі сыйлау қажеттілігінен
туындайды. Отбасында адамның жеке басының қасиеті қалыптасады. Отбасы
белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралардың сақтаушысы.
Отбасылық тәрбие- күрделі жүйе, ол әртүрлі факторға байланысты
(тұқымқуалаушылық, табиғи және материалдық- экономикалық әлеуметтік ұлттық
дәстүрлерге, отбасының мүшелері тағы басқа)
Отбасы- адамзат қоғамының ең шағын бейнесі. Қоғамда отбасы екі
қызмет атқарады, оның бірі- дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі- дүниеге келген
сәбиді тәндік жағынан дамытуды қамтамасыз етіп өмір бойы рухани жағынан
жетілдіріп, оны тұлға ретінде қалыптастыру. [5,8]
Отбасы тәрбиесі қоғамдағы өзгерістермен тығыз байланысты,
сондықтан ол қоғам мүддесіне қызмет етуі тиіс. Отбасы ең алғашқы тұлғаны
дамытатын әлеуметтік орта. Отбасында баланың тұлғалық қасиетіне ықпал
ететін көптеген жағдайлар болады.
Отбасындағы жас ұрпақтың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына ата-
ананың, отбасы мүшелерінің қарым- қатынасындағы мейірімділік пен махаббат
қажет. Толық мәнді отбасы болу үшін ата- ананың және басқа отбасы
мүшелерінің береке- бірлікті, түсінікті сақтауы, сонымен қатар әр отбасы
мүшесінің құқығы қорғалуы тиіс. Тек осындай ізгілік мұраттар отбасында орын
алғанда ғана, отанын, елін- жерін сүйетін, өз ұлтының салт- дәстүрін,
сонымен бірге жалпыадамзаттың мәдени құндылықтарды бойына сіңіріп, өзінің
кісілік келбетін сақтай алатын тұлға тәрбиелеуге болады. Бала отбасынан
жақсыны да жаманды да бойына сіңіреді. Сондықтан да халқамыз Бала ұяда не
көрсе, ұшқанда соны іледі деп текке айтпаған. Баланың отбасындағы
тұлғалық қасиетін жетілдіретін жағдайдың бірі-отбасы ішілік және отбасынан
тысқары атқарылатын еңбек. Отбасындағы күнделікті тұрмыс қажеттігін
қамтамасыз етуден туындайтын еңбек баланы әлеуметтік қатынасқа түсіріп, оны
ересек өмірге тәрбиелейді. Сондай еңбектің барысында баланың жауапкершілігі
артып, еңбек ету қажеттігін түсінетін болады. Отбасы тәрбиесі кешенді
педагогикалық мақсаттылық арқылы іске асады. Отбасындағы жас ұрпақтың
тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына ата-ананың, отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасындағы мейірімділік пен махаббат қажет. Толық мәнді отбасы болу үшін
ата-ананың және басқа отбасы мүшелерінің береке –бірлікті, түсіністікті
сақтауды, сонымен қатар әр отбасы мүшесінің құқы қозғалуы тиіс. Отбасы
тәрбиесі ата-аналар ықыласымен жүзеге асырылғанмен қоғамдық тәрбиемен
сабақтасып отырады. Отбасындағы адамдар белгілі бір дәрежедегі дербес
қандас туыстар тобы болғанымен өзі өмір суріп отырған қоғаммен, ондағы
бүкіл қоғамдық қатынастр жүйесімен тығыз байланысты. Отбасы өмірі
материалдық және рухани үрдіспен сипатталады. Отбасындағы үлкендер
қамқорындағы басқалар үшін қоғам алдында жауап береді. Адамды азаматтық
тұғырға көтерер ең маңызды ұлағатты адамгершілікті, мәдениетті қарым-
қатынас осы отбасынан басталады. Үйдегі жасы кішілер ата-анаға қарап әдеп
және тұрмыстағы мінез-құлық ережелерінен өнег алады. Бала отбасында алғаш
рет еңбек дағдыларына қатысып, үлкендерге көмектеседі, іні-қарындастарына
қамқоршы болып, олардың өтініштерімен тілектерін орындауға тырысады, ата-
анаың туысқандарының және басқа адамдардың еңбегін құрметтеуге және
бағалай білуге үиренеді, белгілі бір мамандықты игеруге құштарланады. Ата
аналар өз тәжірибелері арқылы баланы жасынан үнемі отбасы қаражатын
жоспарлауға қатыстырып, оны тиімді етіп жұмсауға үйретіп отыруының маңызы
зор. Мұндай жағдайда балалар материалдық қаржыны ұқыпты және жұмсалатын
адам күшін дұрыс пайдалана білуге үйренеді, әрі олардың көзқарасы
қалыптасады, ой- өрісі кеңиді, өскенде отбасы алдындағы жауапкершілігі
артады, анаға, әкеге басқа да туыстарына көмектесуді негізгі борышым деп
санайды. Әрине, мұның барлығы ата- ананың отбасындағы беделіне, жағымды
өнегесіне, еңбектегі нәтижелі іс- әрекетіне, отбасы мүшелерінің бір- біріне
сенімділігіне, өзара жылы қарым- қатынасына, жұбайлардың сүйіспеншілігі мен
түсінушілігіне де байланысты,
Баланың отбасындағы тұлғалық қасиетін жетілдіретін жағдайдың бірі-
отбасы ішілік және отбасынан тысқары атқарылатын еңбек баланы әлеуметтік
қатынасқа түсіріп оны ересек өмірге тәрбиелейді. Сондай еңбектің барысында
баланың жауапкершілігі артып, еңбек ету қажеттілігін түсінетін болады.
Отбасы тәрбиесі кешенді педагогикалық мақсаттылық арқылы іске асады.
Отбасында орныққан қарым- қатынас түрі мен қалыптарына сәйкес баланың
тұлғалық қасиеттері қаланады. Бала әрқашан да ата- анадан жүрек жылуын,
мейірімділікті қажет етеді. Ол ата- ананы өмірдің тірегі санайды. Бала үшін
ата- ана игілік жасаушы, үлгі- өнеге көрсетуші және ақыл- кеңес айтушы
болып танылады. Қазіргі отбасы тәрбиесіндегі басты нысаны баламен рухани
үндестік пен үйлесімділікке ұмтылу, ата- баба мұрасын сақтауға көңіл бөлу,
халықтың тәлімдік мұрасын бүгінгі күнмен сабақтастыру болып табылады.
Осымен орай отбасында еңбексүйгіштікке, баланың жасына қарай еңбек
түрлеріне және қоғамдық пайдалы еңбекке баулуды іске асыру қажет. Ата- ана
және әлеуметтік орта болашақ азаматтың денсаулығын жастайынан сақтау үшін
оның тәнінің дұрыс түзеліп қалыптасуына, салауатты өмір салтын нығайтуға
ерекше мән бергені бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі болып саналады.
[10,14]
Отбасында баланы еңбекке тәрбиелей отырып біздің қоғамымыздың
мұратына сай келетін қасиеттерді, жағымды мінез- құлық дағдыларын
қалыптастыру (өзіне- өзі қызмет ету, табиғаттағы еңбек, қол еңбегі)
үлкендер еңбегін құметтеу және өзімен кішілерге көмектесу, өз іс- әрекетіне
жауапкершілікпен қарау, тапсырмаларды орындауға ынталы болуға баулыған жөн.
Қазақ халқының жас ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі тәжірибесі сонау көне
ғасырдан басталады. Жалпы, қай халықта болмасын, отбасы құрыла сала,
сонымен бір кезеңде бала тәрбиесі басталады деген ұғым дұрыс. Тарихи
әлеуметтік тұрғыдан алғанда осындай түйін жасағанымыз орынды.
Зерттеуші ғалымдар А.Қасылжанов пен Ж.Алтаевтың: Біз тарихқа XІY
ғасырдың басынан бастап қазақ деген атпен енсек те, мың мәдениеті,
философиясы, әдебиеті, тарихы бар халықпыз деген ғылыми тұжырым жасауы
тегіннен тегін емес. Қазақ халқының қабілеті, күші мен ақыл- парасаттың
өзара үндес кемелденуі мен сол ортадағы тіршілік өмір салттың әбден реттеле
орнығуы бір- бірімен тығыз байланысты. [12,14]
Аса көрнекті педагог В.А Сухамлинский: Адамгершілік, мейірмандық,
қайырымдылықты тәрбиелейтін шын мектеп- отбасы,- деген өйткені отбасы
нақты тұрмыстық жағдай жасап отырып, балаға этникалық- мәдени орта
тудырады, баланың тұтастығын дүниетанымдылығының негізін лингвистикалық,
тарихи, діни, географиялық, көркем- эстетикалық, құқықтық санасын оятып
тәрбиелейді. Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу- деңгегі- бала.
Сондықтан халқымыз бесіксіз үйде береке жоқ,- деп түйеді.Қазақ халқының:
Бір баласы бардың шығар- шықпас жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған
шамы бар. Балалы үй базар, баласыз үй- қу мазар. Бала- адамның бауыр
еті,- деуі баланы бақыт санағандық.
Қазақ халқының әдет- ғұрпында ұл баланың дүниеге келуін Ұл туғанда
күн туған,- деп ерекше бақыт санаған, себебі, ұрпақтың жалғасы, шаңырақтың
иесі ұл бала болып есептелген. Қыз бала келсе, Гүл өссе жердің көркі, қыз
өссе елдің көркі, Теңі келсе, тегін бер,- деп қуантады.
Жаңа туған балаға арнап шілдехана жасау, оны өлең жырмен ашу
халықтың ежелгі дәстүрі болған. Осында й салттан туған өлеңнің бірі- бесік
жыры. Балаға аналық тиекті бесік жыры арқылы білдіру, оның отбасы, ел
намысын қорғауын тілеу, өнерлі еңбек сүйгіш болуын қалау қырғыз,
қарақалпақ, орыс, украин, бурат, якут халықтарында да бар. Бір- бірінен
алшақ жатқан халықтар жырларының мазмұн жағынан өзара үндесуі, халықтың ой-
арман, тілектерінің бірлігі деп түсінеміз. [3,12]
Отбасындағы бала тәрбиесі туған, өскен ортаға, ата- анаға,
үлкендерге, олардың үлгісіне байланысты. Мәселен Жібекті түте алмаған, жүн
етеді, баланы күте алмаған құл етеді. Бала айналасына қарап өседі,-
дейді халқымыз. Асырау мен тәрбие беру екі түрлі мәселе: жігіттің тентек
болмағы- биінен, баланың тентек болмағы- үйінен, Өнеге күші өлшеусіз,
Ұяда нені көрсең ұшқанда соны ілерсің,- дейді бала тәрбиесінің өскен
ортаға байланыстығы екенін көрсетеді. Адамға негізінен үш алуан адамнан
мінез жұғады, біріншісі- ата- анадан, екіншісі- ұстазынан, үшіншісі-
құрбысынан,- деп ойшыл Абай да өте дұрыс айтқан. Отбасындағы бала тәрбиесі-
халықтың әлемдік тарихы бар тәрбие. Отбасы тәрбиесінде көбірек тоқталуымыз-
отбасы тәрбиенің қайнар көзі, негізгі ұясы ғой, бірақ осы тәрбие мен
мектептен басталатын оқу орындарындағы тәрбиенің арасында көп жылдар
байланыс болмай, ұлттық тәрбие шетқақтай болып қалғаны мәлім. Көтеріліп
отырған мәселені қазіргі білім- тәрбие саласында жарық көріп, мектеп
тәжірибесіне еніп жатқан оқу әдістемелік комплектілердің маңызы болары
сөзсіз. Себебі оның мазмұнында да этникалық мәдениеттің негіздері бар
айтылған отбасы тәрбиесімен байланыстырып жүргізуге мүмкіндік береді. Тегі
осы байланысты қалыптастырып, жетілдіру негізгі бір мақсат болу керек.
Отбасының құрамы деп- оның мүшелерінің жиынтығын айтамыз. Оған туыстық
қатынастың басқа, рухани азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады.
Отбасының туыстық құрылымы, біріншіден- балалар, жұбайлар, екіншіден-
балалы жұбайлар және әйелдің немесе күйеуінің бірге тұратын туыстары,
балалы болған балалардан тұрады. [10,14]
Отбасының негізгі міндеттері:
- баланың өсіп дамуына толық жағдайлар жасау;
- балаға әлеуметтік- экономикалық және психологиялық қозғаушы болу;
- өз халқының этно- мәдениетінің тәжірибесін тасымалдау;
- баланың адами қасиеттерін дамытуға мүмкіндік жасау.
Отбасылық қарым- қатынастағы ұстанымдар (принциптер):
- өсіп келе жатқан адамға қайырымдылық және мейірімділік көрсету;
- балаларды отбасы өміріне қатыстыру, ақылшы ретінде қпрау;
- балармен ашық және сенімділік қарым- қатынас жүргізу;
- талап қоюға жүйелілік;
- өзінің баласына шамасына қарай көмек жасау, сұрақтарға жауап беруге
дайын болу.
Одан басқа да жеке принциптерді маңызды деп санауға болады: ұрып
соғуға, кемсітуге, жазалауға, тілдеуге болмайды.
Отбасы тәрбиесі қоғамдағы өзгерістермен тығыз байланысты. Сондықтан
ол, қоғам мүддесіне қызмет етуі тиіс. Отбасы ең алғашқы тұлғаны дамытатын
әлеуметтік орта. Отбасында баланың тұлғалық қасиетіне ықпал ететін
көптеген жағдайлар болады.
Отбасы бала үшін әрі тіршілік ету ортасы, әрі тәрбиелік ортасы
болып есептеледі. Отбасының тәрбиелік рөлі:
- бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықралдарға қарағанда ең
басым болып есептеледі; [11,15]
- өркениетті, зайырлы құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы
негізгі буыны болуы;
- отбасы- болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты тірек арқауы;
- отбасы- жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
болашық жаса азаматтың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами
дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани
байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
[11,18]
- отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихында ғасырлар санынан
мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;
- отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші азамат
тәрбиелеу;
- отбасы баланың мамандықты еркін және саналы таңдауына ықпал жасаушы;
- отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылы өмірге дайындаушы.
Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз мемлекеттің
мұрагерлері, жан- жақты жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей
байланысты.
Отбасы- ұрпақ тәрбиелеудегі негізгі институттардың бірі. Оның сапасы
бірнеше деңгейлер, салалар арқылы анықталады.
Әлеуметтік мәдени деңгейі ата- аналардың мәдени деңгейі мен қоғамдық
өмірге қатысуына;
Әлеуметтік- экономикалық деңгейі тұрмыстық жағдайда, ата- аналардың
жұмыс бастылығына;
Техникалық гигиеналық деңгейі, үйінің жабдықталуына;
Демократиялық деңгейі отбасы құрамына байланысты;
Бала дамуының қай бағытын, қай кезеңін алсақ та, ең басты ролтьді
отбасы атқаратыны анық. Отбасы тәрбиесінің негізгі міндеттері:
- бала денсаулығына қамқорлық; [15,14]
- оқуына көмек, жетекшілік;
- еңбек тәрбиесі, мамандық таңдауға көмек;
- адамгершілікке тәрбиелеу;
- жеке тұлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
- ақыл- ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
- өзін өзі тәрбиелеуге, болашақтағы отбасылық өмірге дайындау.
Сонымен, отбасылық тәрбиенің мәңгі ажырамас бөліктері:
- отбасылық тәрбие ахуалы өзіндік дәстүр, қарым- қптынас;
- отбасы өмірінің тәрбібі;
- іс- әрекеттің мазмұны; [13,17]
Қазіргі отбасылар әрі сапалы, жаңа, әрі қарама- қайшы қоғамдық
жағдайда дамып келеді. Бір жағынан, қоғамның отбасынан келелі мәселелері
мен қажеттіліктеріне бетбұрыс байқалады, бала тәрбиесінде отбасы
маңыздылығын бекіту мен жоғарылату бағытында жаңа кешенді бағдарламалар
жүзеге асырылып жатыр. Екінші жағынан, қоғамда отбасындағы келеңсіз
жағдайлардың күшеюіне әкеліп соқтыратын құбылыстар да байқалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz