Дақылдарды өсіру технологиясы

Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Аналитикалық бөлім
2.Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Дақылдарды өсіру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Топырақ.климаттық жағдайы
2.4 Дақылды өсірудің технологиялық кескіні ( тех карта)
3 Қоршаған ортаны қорғау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде биотехнология ғылыми – техникалық үрдістердің негізгі басым бағыттарының бірі болып табылады. Биология және техника ғылымдары, генетикалық және ұлпалық инженерия салаларының жетістіктері негізінде адамзат өмірінің деңгейін айтарлықтай жоғарылатуда тірі ағзалардың барлық мүмкіншіліктерін пайдалануға болады. Биотехнологиялық өнімдерді өндіру арқылы өндірістік – технологиялық, экологиялық және әлеуметтік – экономикалық өзекті мәселелерді жақын аралықтарда және стратегиялық жоспарлар құру арқылы шешіледі.
Әрбір елдер, оның ішінде Қазақстан Республикасы үшінде ұлт саулығын, экономиканың тұрақтылығын және қорғаныс қабілеттілігін арттыру өте маңызды, әрі күрделі мәселе болып отыр. Бұл мәселені шешуде биотехнологияға басты назар аударылуы тиіс. Әсіресе, биотехнология ауыл шаруашылығы өндірісіне кеңінен қолдануға бағытталу қажет. Өйткені, біздің еліміздің стратегиялық мақсаттарында халық шаруашылығы осы салаға көп көңіл бөледі [1].
Тұқым шаруашылығында биотехнология жетістіктерін пайдалану арқылы дақыл сорттарын сауықтыру және олардың сыртқы орта ықпалдарына төзімді (ыстыққа , суыққа, топырақ ортасына және тағы басқа) жаңа сорттарын алу Қазақстан Республикасында 1995 жылдардан бері қолға алынып келеді. Өйткені, тұқым шаруашылығында биотехнологияны қолданып, дақыл өнімділігін 15-30 пайызға дейін жоғарылатуға болады [2].
Оңтүстік Қазақстан жалпы бақша дақылының өсіп-дамуы үшін қолайлы болып табылады. Механикалық құрамы орташа саздақты болатын сұр топырақтар, түйнек түзу кезеңіндегі тым жоғары температура және ылғалдың жетіспеушілігі бақша өнімділігінің мол болуын қамтамасыз етеді [3].
Жұмыстың міндеті:Бақша дақылдарының сапасы мен өнімділігін көтеру үшін әртүрлі табиғи ортаға тиісті агротехникалық шаралар жүйесін оңтайлы жүргізгенде ғана нақты жетістіктерге жетуге болады. Бұл шаралар жүйесінің бірі нақты табиғи ортаға бейімделген негізгі аурулуаға және зиянкестерге төзімді, жоғары сапалы және өнімділігі мол сорттарды пайдалану, сонымен қатар отырғызу үшін жоғары сапалы сау тұқымдық материалдарды қолдану керек.
Сондықтан Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында бақша шаруашылығын дамытудағы алғашқы міндеттердің бірі оның тұқым шаруашылығын дұрыс ұйымдастыру болып табылады.
Аталған өзекті мәселені шешу үшін биотехнологиялық тәсілдерді қолдана отырып бақша дақылдарының, оның ішінде асқабақтың өнімділігін жоғарылатуға себепші бола алатын биотехнологияның соңғы жетістіктерін қолдану қажет болып отыр. Бұл тәсіл арқылы асқабақтың селекциялық базисін кеңейтіп алынатын сорттардың биологиялық ерекшеліктерін жасушалық және ұлпалық деңгейде зеттеулер жүргізуге қол жеткізіліп, нәтижесінде дақылдың

1. Есмахан Н.Ш.Абишова Г.С. «Бақша шаруашылығы» пәнінен
курстық жұмысын орындауға арналған әдістемелік нұсқау Шымкент 2012ж
2.М.Жанзақов «Өсімдік шаруашылығы» Қызылорда: 2007ж 246-258 бет
3.Н.Г.Щепетков,М.Ә.Ысқақов «Жеміс-көкөніс шаруашылығы» Алматы,2011ж 519-529бет
4.Қ.К.Әрінов, Н.И., Можаев Н.А. Шестакова.,М.Ә. Ысқақов, Н.А.Серикбаев
«Өсімдік шаруашылығы практикумы (оқу құралы) Астана,2004ж 280 бет
5.Сейітов И., СаудабаевТ., Әбдірашев Ш. Агрономия негіздері.-А. Ана тілі,1991.
6.Жаңабаев К.Ш., Саудабаев Т.С., Сейітов И.С. Өсімдік «шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» Оқулық.*Алматы: Кайнар, 1994,-352б.
7.Жаңабаев К.Ш. және баскалар. Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер және олармен күрес.- Алматы,1994.
8. Қазақ тіліне аударған – Орналиева Қ.Б. «Қарбыздың «Сапалы» сортын өндіріске енгізу ұсыныстары» Атакент кенті, 2011ж 99 бет:
9. Қазақ тіліне аударған – Орналиева Қ.Б. «Қауынның «Береке» сортын өндіріске енгізу ұсыныстары» Атакент кенті,125 бет
10. Ахметова Ф. С. «Бақша шаруашылығы» Алматы 2001ж
11.Қ.К.Әрінов,Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев,Н.А.Серекпаев Н.А.Шестакова С.С:Арыстанқұлов «Өсімдік шаруашылығы» Алматы:2011ж 581-595 бет
12. Габдуалиева Р.С. Производство овощей в Казахстане должно быть конкуртноспособным. Ж. Картофель и Овощи №2, 2005, с.6.
13.Матвеева В.П., Рубцов М.И. Овощеводство. М.: Колос.- 1978.
17. 14. Potato diseases: Diseases, Pest and Defects. Edited by Dv.O.E. van der 975.С.48- 65.

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Биологиялық активті заттар, Асқабақ, апикальды меристема, in vitro, in
vivo, Мурасига және Скуга қоректік ортасы, органогенез, морфогенез,
каллус, пробиркалы өсімдік.
Бұл курстық жұмыста in vitro жағдайында асқабақтың этилендірілген
тұқымының апикальді меристемасынан өсімдік регенерант алудың технологиясы
қарастырылды.

Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында бақша шаруашылығын дамытуда оның
сорттарын жетілдіру үшін биотехнологиялық тәсілдерді қолдана отырып
өсімдіктің селекциялық базисін кеңейту үшін жасуша мен ұлпалар деңгейінде
өсу жолдарының нәтижелері қарастырылды.
Асқабақтың тұқымынан алынған өскіндердегі меристемалық жасушаларынан
каллус жасушаларын алу, оларды органогенезге бағыттау үшін морфогенез
процесін оптимальді индукциялау жолдары зерттелді.
Бет Кесте Сурет
Әдеб.

Мазмұны

Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Аналитикалық бөлім
2.Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.1 Дақылдарды өсіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Топырақ-климаттық жағдайы
2.4 Дақылды өсірудің технологиялық кескіні ( тех карта)
3 Қоршаған ортаны қорғау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...

Нормативтік сілтемелер

Бұл курстық жұмыста келесі қолданылған нормативті құжаттардың
сілтемелері келтірілген.
МТСБ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МТСБ 2. 104-68 ЕСКД негізгі жазулар.
МТСБ 2. 201-80 ЕСКД құрастырушы құжаттардын белгілері.
МТСБ 2. 301-68 ЕСКД форматтар.
МТСБ 2. 601-95 ЕСКД эксплуатациялық құжаттар.
ФС ОҚМУ 4,6-002-2004 СМЖ ОҚУ құжаттарды толтырудың жалпы талабы.
МКҚР 04-09 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
класификациясы”

Анықтамалар

Асептикалық жағдай – толық залалсыздандырылған жағдай.
Апикальдық меристеманы өсіру – өсу конусының жоғарғы ұшынан бір немесе
екі жапырағы бар оқшауланған бөлігін зарарсызданған жағдайда қоректік
ортада өсіру.
In vitro – шыныда, жасанды жағдайда өсіру.
In vivo – тіршілік иесінде, оның құрамында организмнен бөлінбеген күйде
өсіру.
Иммуноферментативтік талдау – антидене-антиген комплексінің ферменттік
активтілігін анықтауға негізделген иммунодиогностикалық әдіс; сезімталдығы
өте жоғары.
Каллус – ұлпа, өсімдік клеткаларының ретсіз бөлінуінің нәтижесінде пайда
болады.
Ризогенез іn vitro – жасанды қоректік ортада ұлпалардан тамырдың пайда
болуы.
Сериологиялық әдістер – иммунодиагностикалық әдістер, организмнен тыс
антигендер мен антиденелердің әрекеттесуі негізінде жүретін реакциялар,
анықтау сезімталдығы иммуноферментативтік әдіске қарағанда орташа.
Цитокининдер – фитогормондар, химиялық табиғаты жағынан пурин
туындылары, табиғи түрі зеатин, аналогтары: кинетин 6-фурфуриламинпурин,
БАП 6-бензиламинопурин.
Эксплант – мүшенің немесе ұлпаның бір бөлігі, оны жеке өсіруге немесе
одан бастапқы каллус алуға болады.

Белгілер мен қысқартылған мәндер

г- грамм
кг- килограмм
л-литр
МС-Мурасиге-Скуга
м-метр
мин-минут
мг-миллиграмм
мм-миллиметр
мл-миллилитр
см-сантиметр
ц-центнер
°С- Градус Цельсий
%- пайыз
кДж- кило Джоуль

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде биотехнология ғылыми – техникалық
үрдістердің негізгі басым бағыттарының бірі болып табылады. Биология және
техника ғылымдары, генетикалық және ұлпалық инженерия салаларының
жетістіктері негізінде адамзат өмірінің деңгейін айтарлықтай жоғарылатуда
тірі ағзалардың барлық мүмкіншіліктерін пайдалануға болады.
Биотехнологиялық өнімдерді өндіру арқылы өндірістік – технологиялық,
экологиялық және әлеуметтік – экономикалық өзекті мәселелерді жақын
аралықтарда және стратегиялық жоспарлар құру арқылы шешіледі.
Әрбір елдер, оның ішінде Қазақстан Республикасы үшінде ұлт саулығын,
экономиканың тұрақтылығын және қорғаныс қабілеттілігін арттыру өте маңызды,
әрі күрделі мәселе болып отыр. Бұл мәселені шешуде биотехнологияға басты
назар аударылуы тиіс. Әсіресе, биотехнология ауыл шаруашылығы өндірісіне
кеңінен қолдануға бағытталу қажет. Өйткені, біздің еліміздің стратегиялық
мақсаттарында халық шаруашылығы осы салаға көп көңіл бөледі [1].
Тұқым шаруашылығында биотехнология жетістіктерін пайдалану арқылы дақыл
сорттарын сауықтыру және олардың сыртқы орта ықпалдарына төзімді (ыстыққа ,
суыққа, топырақ ортасына және тағы басқа) жаңа сорттарын алу Қазақстан
Республикасында 1995 жылдардан бері қолға алынып келеді. Өйткені, тұқым
шаруашылығында биотехнологияны қолданып, дақыл өнімділігін 15-30 пайызға
дейін жоғарылатуға болады [2].
Оңтүстік Қазақстан жалпы бақша дақылының өсіп-дамуы үшін қолайлы болып
табылады. Механикалық құрамы орташа саздақты болатын сұр топырақтар, түйнек
түзу кезеңіндегі тым жоғары температура және ылғалдың жетіспеушілігі бақша
өнімділігінің мол болуын қамтамасыз етеді [3].
Жұмыстың міндеті:Бақша дақылдарының сапасы мен өнімділігін көтеру үшін
әртүрлі табиғи ортаға тиісті агротехникалық шаралар жүйесін оңтайлы
жүргізгенде ғана нақты жетістіктерге жетуге болады. Бұл шаралар жүйесінің
бірі нақты табиғи ортаға бейімделген негізгі аурулуаға және зиянкестерге
төзімді, жоғары сапалы және өнімділігі мол сорттарды пайдалану, сонымен
қатар отырғызу үшін жоғары сапалы сау тұқымдық материалдарды қолдану керек.
Сондықтан Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында бақша шаруашылығын
дамытудағы алғашқы міндеттердің бірі оның тұқым шаруашылығын дұрыс
ұйымдастыру болып табылады.
Аталған өзекті мәселені шешу үшін биотехнологиялық тәсілдерді қолдана
отырып бақша дақылдарының, оның ішінде асқабақтың өнімділігін жоғарылатуға
себепші бола алатын биотехнологияның соңғы жетістіктерін қолдану қажет
болып отыр. Бұл тәсіл арқылы асқабақтың селекциялық базисін кеңейтіп
алынатын сорттардың биологиялық ерекшеліктерін жасушалық және ұлпалық
деңгейде зеттеулер жүргізуге қол жеткізіліп, нәтижесінде дақылдың
өнімділігі мен сапасын дүние жүзілік стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз
етуге болады [4].
Оңтүстік Қазақстанның ыстық климаттық жағдайларын ескере отырып,
асқабақты жасуша мен ұлпалар деңгейінде биотехнологиялық тәсілдерді қолдана
отырып зерттеп, жасушаларды және ұлпаларды өсіруде қолданылатын қоректік
ортаның міндетті компоненттерінің бірі болып табылатын өсімдіктердің өсуін
реттеуіштерін оңтайландыру қажет.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік Қазақстан жағдайында биотехнологиялық
жетістіктерді қолдана отырып асқабақтың бастапқы материалын алуда алғаш рет
отандық табиғи негізде алынған биологиялық белсенді заттар қоректік орта
компоненттері ретінде зерттелді.

1 Аналитикалық бөлім

1.1 Асқабақтың халық шаруашылығындағы маңызы

Асқабақтың үш түрі белгілі: қатты қабықты (асханалық) жұпарлы
(мускатты), ірі жемісті және оның түр тармағы - шалма тәрізді.
Асқабақтың ірі жемісті түрі кең тараған: өнімі мол және басқа бақша
өсімдіктеріне қарағанда жылуға талабы азырақ.
Асқабақтың отаны – Оңтүстік жәке Орталық Америка. Асқабақтың тіркемелес
сабағының ұзындығы 5-10 м жетеді. Жапырақты ірі, түссіз. Жекелсген
өсімдіктердің жапырақ тақтасының беті 20 м2 болады. Тамыр жүйесі өте
қуатты. Асқабақ – бір үйлі, гүлдері дара жынысты өсімдік. Жәндіктермен
тозанданады. Гүлдердің пайда болуы және жапырақтарының көбейюі күзгі суыққа
дейін жалғасады.
Асқабақтың жемісі ірі келеді: ірі жемісті сорттарының диаметрі 1м-ге
дейін болады және массасы 20 кг асады.
Асқабақты пісірілген, бұқтырылған, қоламтаға көміп пісірілген күйінде
пайдалануға, қоймалжың (повидло), пюре дайындауға болады. Бұл жас балаларға
және қарттарға диетикалық тағам ретінде ұсынылады, әсіресе бауыр мен бұйрек
қызметі бүлінгенде.
Асқабақ – жылу сүйгіш өсімдік. Өскіндері жылылық 14°С төмен болмағанда
пайда бола бастайды. Өсуі үшін оңтайлы температура 25-28°С. Сонымен бірге
шамалы уақыт дымқылды және салқын ауа райына шыдайды, ал тамыр жүйесі,
қарбыз бен қауынға қарағанда, біршама төмен температурада дами алады.
Асқабақ қарбызға қарағанда жарыққа талабы кемірек, сәл көлеңкеде өсе
алады. Сондықтан оны жүгеріге тығыздагыш өсімдік ретінде өсіреді. Бақша
дақылдарының ішінде ең ылғал сүйгіші. Ылғал сыйымдылығы жоғары, жақсы
қызатын топырақтарда ол жоғары өнім береді.
Асқабақтың агротехникасы. Асқабаққа күннің көзі түсетін, желден
қорғалған, топырағы кұнарлы, әрі терең құрылымды үлескіні бөледі. Ол
көкөністі ауыспалы егісте көң енгізілген қырыққабаттан ксйін жемісті жақсы
байлайды.
Топырақты дайындау басқа бақша дақылдарынікінс ұқсас. Сүдігер көтергенде
бір гектарға 20-25 т шірінді, 3-4 ц суперфосфат және 1 ц хлорлы калий
енгізу ұсынылады. Көктемде топырақ қопсыту 2-3 ц аммиак сслитрасы
енгізіледі.
Себуге ірі, жақсы толған тұқым алынады. Тұқымды себуге дайындау
қарбыздікіне, қиярдікіне ұқсас.
Асқабақты СКГН-6 немесе СҚГГІ-4 тұқым сешкіштерімеы сортына қарай
1,4x1,4 немесе 2,1x1,4 м төсімімен, гектарына 2-3 кг тұқым себеді.
Асқабақтың ең оңтайлы себу мерзімі мамырдың 15-20 жұлдызы.
Асқабакты биік сабақты – жүгері, күнбағыс, сорго дақылдарының
ықтырмасында себу жақсы нәтиже береді. Асқабақты күтіп-баптау, қарбыздікінс
ұқсас. Өнімділігін көтеру үшін гүлдерін жасанды тозақдандырады, әсіресе
салқын ауа райында. Тозаңдандыруды таңертен, алғашқы аналық гүлдері
ашылысымен, арасына 1-2 тәулік салып жүргізеді.
Асқабақ жемісінін пісуін жеделдету үшін күзгі бозқырауға шамамен бір ай
қалғанда, жемістен жоғары 6-7 жапырағын қалдырып, сабақ өркендерін шырпиды.
Вегетация кезеңінде гектарына 500-600 м3 су беріп 6-7 рет суарады.
Жемістерін бозқырау түсер алдында жаппай, шіруден сақтау үшін, жеміс
сағағымен жинайды.
Жемістерін тауарлы және мал азықтық деп сұрыптайды. Тауарлысына ірісі,
өсуі аяқталған, піскендері жатады. Ұсақ, жасылдары малға беріледі. Асқабақ
жылы, желдетілетін сайда жақсы пісіп жетіледі. Жемісті құрғақ жайда 5-10°С-
та бір-қатармен сөреде сақтайды.

1.2 Асқабақтың химиялық құрамы және қоректік бағалылығы

Асқабақ жемісінің құрамында қант, крахмал (16%–дейін), дәрумендер бар,
әсіресе каротинге бай. Тұқымында 58%-ке дейін май, оның құрамында 140-355
мг% Е дәрумені болады.
Асқабақта орташа мөлшерде 76,3% су және 23,7% құрғақ зат, соның ішінде
7,5% крахмал, 2,5% қант, 2-3% ақуыз, 2,4% минералды тұздар болады.
Максимальды мөлшерде құрғақ зат 26,8%, крахмал 19,4%, ақуыз 5,7% , С, В1,
В2, В6, PР, К және каротиноидтар болады. Асқабақтың химиялық құрамы өсіру
шарттарына (климаттық, ауа райы, топырақ түрі, қолданылатын тыңайтқыштар)
сортына, пісіп жетілуіне, сақтау мерзіміне, шарттарына байланысты [13].
Асқабақта орташа мөлшерде су 76%, азотты заттар 2,4% , кант 2,5% , май
0,3% , титрленетін қышқылдар 0,5% , табиғи фенолды заттар 0,6%, өзге
органикалық заттар (нуклеин қышқылы, гликоалколоидтар, гемицеллюлозалар)
0,8% , минералды заттар 1,1% . Асқабақ сорттарының құрамында құрғақ
заттардың жоғары болуына байланысты (25%-тен) көп, орташа (22-25%), және
төмен (22%-тен кем емес) бөледі. Каратиноид құрғақ заттың 70-80%-ін
құрайды, ол жасушада мөлшері 1-ден 100мкм, бірақ көбіне 20-42 мкм мөлшерде
қабатты крахмал дәндері түрінде кездеседі. Құрамындағы каратиноид мөлшері
сорттың тез пісуіне байланысты; кеш пісетіндерге қарағанда жоғары сақтау
процесінде түйнектегі крахмал мөлшері төмендейді. Ол каратиноидтың қантқа
дейінгі ыдырау мөлшерінің нәтижесі. Көп мөлшерде каратиноидтың азаюы
төменгі температурада болады (1-2 С0). Асқабақта қанттар глюкоза (жалпы
қанттың 65%), фруктоза (5%), және сахароза (30%) түрінде көрсетіледі, аз
мөлшерде мальтоза, әдетте картоптың өсуі кезінде кездеседі. Асқабақта еркін
қантпен бірге қанттың фосфорлы эфирі кездеседі. Піскен асқабақта қант аз
мөлшерде (0,5-1,5%), бірақ (60%-ке дейін) жиналады және ұзақ сақтағанда
жоғалып кетеді [14]. Бұл кезде негізгі фактор температура болып табылады.
Сахарозаның биологиялық өзгерісі біруақытта жүретін 3 түрлі көмірсу алмасу
алмасу арқылы жүреді: крахмалдың қанттануы; қанттан крахмалдың синтезі;
тыныс алу кезіндегі қанттың тотығып ыдырауы. 10 С- температурадф 1кг
түйнекте 35,8 мг қант түзіледі, төменгі температурада (0-10 С0) соншалықты
ыдырайтыны, қант одан да көп бөлінеді. Осылайша қанттың жиналуын
температура реттей алады. Асқабақта қанттың мөлшері сортына байланысты.
Қанттың 1,5-2% -тен жоғары болуы асқабақ сапасына кері әсер етеді
(қайнатқан кезінде меланоидтардың түзілуі есебінен қарaйып, тәтті дәмге ие
болады). Жасунық түйнекте гемицеллюлоз секілді 1%-ке жуық жиналады. Жасунық
пен пентозалар перидермада көп мөлшерде, қабықта айтарлықтай аз мөлшерде,
одан да аз мөлшерде өзекшелерде болады. Пектинді заттар үлкен молекулалы
полимерлі қосылыстар болып табылады. Олар глюкозаны тотықтыратын өнім болып
табылатын галактур қышқылының қылдығынан құралады. Асқабақтағы пектинді
заттардың орташа мөлшері 0,7%-ті құрайды [15]. Бұл заттар біртекті емес
және олар протопектин, пектин, пекто қышқылы ретінде кездеседі.
Протопектин суда ерімейді және өсімдік ұлпаларындағы клеткааралық қабатты
түзе отырып байланысқан күйде блады. Ол клетка үшін цементтеуші болып,
ұлпаның қаттылығын қамтамасыз етеді. Протопектин пектин қышқылының
молекулаларынан құралып, өзара кальций, магний, фосфор қышқылды
көпіршелерден құралған тізбектен тұрады, осылайша протопектин
целлюлозамен және гемицеллюлозамен комплекс түзе алады. Фермент әсерімен,
суда қайнатқанда қышқылдар мен сілтілер қыздырғанда протопектиннің
гидролизі жүреді, нәтижесінде пектин суда ериді, жасуша шырынында
кездеседі. Пектинді заттар үлкен гидролизділікке ие, ісінуге қабілетті және
ерітінділердің каллоидты сипаттамасында өсімдіктегі су алмасуын ретінде
маңызға ие, ал өнімдерде олардың құрылымдарын пішіндейді. Азотты заттар
асқабақта 1,5-2, %, олардың ішіндегі айтарлықтай бөлігі - ақуыз. Ақуыздық
азот ақуыздық емеске қарағанда 1,5-2,5 есе көп. Ақуыздық емес заттар
арасында елеулі мөлшерде бос амин қышқылдары және амидтер кездеседі.
Азоттың аз бөлігі нуклеин қышқылдары, кей гликозидтер, В дәрумені топтары ,
аммиак және нитраттар түрінде кездеседі. Асқабақтың негізгі ақуызы туберин
- глобулин болып табылады ( барлық ақуыздың 55-77%-ін); глутаминнің мөлшері
20-40% [16]. Асқабақтың ақуыздарының биологиялық бағалылығы жөнінен
көптеген дәнді дақылдардан артық және аз мөлшерде ет пен жұмыртқаға жол
береді. Ақуыздың толықтығы аминқышқылдарының құрамымен аяқталады және
көбіне ауыстырылмайтын амин қышқылының қатынасымен анықталады. Асқабақ
ақуызында және бос аминқышқылында өсімдікте кездесетін барлық амин қышқылы
кездеседі, соның ішінде ауыстырылмайтын лизин, метионин, треонин,
триптофан, валин, аспарагин және глутамин; азотты гликозидтін ішінде -
соланин, чаконин және скополетин кездеседі. Азотты заттар біртегіс
орналасқан: сосудты пучкаларда аз, түйнектің беткі жағы мен ішіне қарай
көптап орналасады. Ферменттер органикалық катализаторлар, асқабақ
түйіндерінде шексіз мөлшерде түзілетін гидролаза - амилаза (α және β),
сахароза (инвертаза), оксиредуктаза, эстераза-фосфорилаза және т.б маңызы
зор. Амилаза крахмал гидролизін мальтоза мен декстриндер мен инвертазаға
дейін жүргізеді, сахарозаны глюкоза және фруктозаға дейін ыдыратады.
Полифенолоксидаза фенолды қосылыстарды тотықтырады, ал пероксидаза және
ароматты аминдер каталаза периоксидті сутегіні су мен оттегіне ажыратады.
Асқабақ өнімдерін өндірудегі басты тапсырма ферменттерді инактивтеу болып
табылады. Өндірістік өңдеуде асқабақтың сыртқы қабаты бұзылады. Өзара оңай
тотығытын заттар үшін оттегімен тотықтырғыш ферменттер (пероксидаза және
т.б) катализденуіне қолайлы жағдай туады. Нәтижесінде қара түсті зат –
сыртқы түр және өзге де қасиетін нашарлататын зат меланин түзіледі.
Сондықтан ферменттердің ингибиторлары ретінде аскорбин қышқылы, лимон
қышқылы және т.б қолданылады. Витаминдер асқабақтың тағамдық бағалылығын
арттырады. Асқабақта орташа мөлшерде (100 г-ға мг) : С-12, РР-0,57, В-0,11,
В2-0,66, В6-0,22; пантотен қышқылы 0,32; картоп іздері инозит-29 [17].
Айтарлықтай емес мөлшерде биотин (Н витамині) және Е, К және Т.б.
Органикалық қышқылдар асқабақтың шырынының қышқылдығын туғызады. Асқабақ
үшін рН 5,6-6,2 екені анықталған. Асқабақта лимон, алма, щавель, изолимон,
сүт, пирожүзім, сыра, хлороген және т.б органикалық қышқылдар бар.
Асқабақта лимон қышқылы бай түрде кездеседі. Минералды қышқылдардан
түйнекте фосфор қышқылы кездеседі. Майлар мен липидтер картопта орташа
мөлшерде 0,10-0,15% болады. Майлардан пальмитин, миристин, линол және
линолен қышқылы бар. Асқабақта минералды заттардың көзі ретінде маңызға ие.
Асқабақта олар негізінен калий мен фосфор тұздары ретінде болады, сондай-
ақ Са, Mg, Fe, S, Cl және микроэлементтер Zn, Br, Sr, Cu, D, Mn, I, Co және
т.б. Түйнектің күлділігі 1%, соның ішінде (мг%) : К2О-600-ге жуық, Р-62-0,
Mg-23, Са-10 [18]. Олар қабықта көп мөлшерде, өзегінде аз мөлшерде
кездеседі. Минералды заттар түйнекте оңай сіңетін формада болады, олар
сілтілі тұздар түрінде болады және ағзаға түскен кезде қанттың тұрақтылығын
қамтамасыз ете алады. Қабықта сондай-ақ флавондар, флавонондар және
антоциандар ( цианидин, дельфинидин) табылған.
Адамның қалыпты тәуліктік рационында тағам құнарлағы 3000 ккал (12552
кДж) құрауы керек. 100 ккал (418,4 кДж) алу үшін ағза тағаммен бірге 107-
120 г асқабақ немесе 300 г сәбіз, 500 г капуста, 650 г қызан, 1000г қияр
жеу қажет. 1 кг асқабақ 940 ккал (3933 кДж) бере алады. 300 г асқабақты
тұтыну ағзаға энергияның 10%-ін, толық мөлшерде С дәруменін, калийдің 50%-
ін, фосфордың 10%-ін, темірдің 15%-ін, кальцийдің 3%-ін береді [19].

1.3.Өсімдіктерді биотехнологиялық жолдармен көбейтудің артықшылықтары

Стерильдік жағдайда қоректік ортаға отырғызылған әртүрлі маманданған
ұлпалардың тірі жасушалары көбейуге қабілетті және қолайлы жағдай жасалса
өзінің тотипотенттілігін толық жүзеге асырып, жаңа өсімдікке бастама бола
алады. Жеке жасушалардың бастапқы өсімдіктердін барлық белгілері бар, тұтас
ағза жасауға қабілетті клондық көбейтуде табысты түрде пайдаланылуда [36].
Клондық микрокөбейту жағдайда пайда болған өсімдіктер генетикалық
жағынан бастапқы өсімдікпен бірдей болып келеді. Өсімдіктерді клон аркылы
микрокобейтудің жетістіктері Н.В. Катаева мен Р.Г.Бутенконың еңбектерінде
толық берілген [38]. Туындыгерлер өсімдіктерді көбейтудің дағдылы
вегетативтік әдістерімен салыстырғанда клондық микрокобейтудің артықшылығын
келтіріп, бұл тәсіл арқылы өсімдіктер өнімділігін 35-50 пайызға дейін
жоғарылатуға болатындығын атап көрсетеді.
Өсімдіктердің жартысында өркенінің жоғарғы ұшында немесе апикальдық
меристемаларында вирус табылмаған. Вегетативтік жолмен көбейетін дақылдарды
вирустық аурулардан сауықтыру үшін, апикальдық меристемаларды өсіру әдісін
колдану 1952 жылы М.Морель мен Д.Мартин жұмыстары арқасында басталды .
Меристемаларда вирустардың жоқ болуы, кейбір зерттеушілердің пікірі
бойынша, өсімдіктің жоғарғы ұшының меристемасында өткізгіш жүйенің жоқ
болуынан, ал гоазмодесмалар көлемі өте кіші немесе тіпті жоқтың қасы,
сондықтан вирустардың жасушадан жасушаға ауысуы тежеледі [16]. Басқа
ғалымдар [38] бұл фактіні вирус нуклеопротеинінің синтезін жүргізбейтін
меристемалық жасушалардың ерекше метаболизмінен деп түсіндіреді. Жылумен
өңдеу арқасында 34-40°С өсіп келе жатқан өркеннің ұшында вирустардың
көбеюінің тежелу жағдайы меристема дифференциланғанда вирустардан таза
жасушалардан пайда болады. Вирустардың таза өркеннің өсіп шығуы үшін,
донорлық өсімдіктерді (апикальдық меристема алынатын өсімдіктер) өңдеуде
табысқа қол жеткізу үшін, жоғары өсуіне жақсы жағдай жасап, 34-40°С
температурада неғұрлым ұзақ ұстау керек. Термо өңдеумен қатар картоп
түйнектерін химиялық өңдеумен ұштастыруды қолдану нәтижесінде болашақ
тұқымдық материалдың вируссыз болуына көп септігін тигізетіндігін (Ресей)
Краснодар ауылшаруашылығы ҒЗИ ғалымдары өз тәжірибелерімен дәлелдеген.
Зернов В.Н., Петухов С.Н., Мусин С.М. және тағы басқалардың
пайымдауынша, картоптың тек бір түріне ғана емес сонымен бірге сорттарына
да байланысты, керек десе жеке ұлпалардың өзіне тән нақты морфогенетикалық
реакциясын ескеріп, оны клондық микрокөбейту кезінде пайдалануға болады
[15]. Әдіс өсімдіктердегі болатын табиғи мутациялардан асып кетпейтіндей
генетикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуі керек.
Лебедева В.А., Гаджиев Н.М. мәлімдеуі бойынша картоптың апикальді
меристемаларында вирус ауруларының концентрациясы тым төмен болғандықтан
олар тестілеу кезінде байқалмайды [8]. Апикальді меристемаларды бөліп алу
алдында түйнектерге термо және химиотерапия қолданғанымен вироидты вирустар
жинақталуы өте төмен шекке жетеді. Одан ары алынатын меристемалық
клондардың барлығында да вирус ауруларының белгілері білінетіндіктен
ОБАШҒЗИ (Россия) ғалымдары вирус ауруларымен ең тиімді күрес оларға қарсы
тұра алатын сорттарды шығару және пайдалану деп есептейді. Тура сол сияқты
Молявко А.А. мәліметтері бойынша апикальдық меристема тәсілімен
сауықтырылған түйнектерде 14,2-ден 72,8 пайызға дейін жасырын түрде вирус
аурулары болатындықтан вирусқа төзімді картоп сорттарын пайдалануды
ұсынады.
Struik H.C. және Wievsema S.G. ғылыми жұмыстары бойынша вирустардан
тазартылған картоп өндіру технологиясы картоп түйнегінің термотерапиясынан
басталады [7]. Вирустардың тиюіне байланысты жылумен 7 апта бойына жүруі
тиіс. Термотерапия процесін оңтайландыру барысынды НПО Нива Татарстана
компаниясы картоп түйнектерін 15-20 күн ғана өңдеуді ұсынады. Түйнектер
сондай-ақ вирустарға қарсы ингибиторларымен және түйнектердің өсуі үшін
стимуляторлармен өңделеді.
Алынған меристемалардың ұсақ бөлшектерін алу үшін Гареев Р.Г. және тағы
басқалардың пайымдауынша, ұзындығы 3-5мм болатын түссіз немесе сәл ғана
жасыл өркендерді пайдалана зарарсыздандырылған бокстың ішінде сырттай
зарарсызданылған және жуылған негізгі өркендерді бірнеше бөлшектерге бөлуді
ұсынады [9]. Мөлшері 50-100 мкм меристемалауды оқшаулау тәжірибе жүзінде
мүмкін емес, сондықтан меристемалармен бірге бүршіктегі бастапқы жапырақта
оқшауланады, сондықтан оның мөлшері үлкейіп 500 мкл жетеді, одан да үлкен
болады. Осы мөлшерінің үлкен болуынан вирустардан таза экспланттар алу
мүмкіндігі төмендейді, бірақ меристемалардың дифференциялану дәрежесі
артады.
Асқабақ өсімдігін апикалдық меристемаларын клондық микрокөбейту жолымен
өсіргенде олардың өсу коэффиценті Р.А. Диксонның мәліметтері бойынша 3,4
есеге жоғарылатуға дейін бола алады екен.

1.4. Жасушаларды және ұлпаларды өсіруге қажетті қоректік орталардың
көптүрлілігі

Асқабақ жасушаларының дифференциялануын қозғайтын және олардың
гистогенезге өтуін, одан кейін мүшелер түзетін құрылымдардың
түзілуінің негізгі себептерінің бірі, фотогормондардың әсері деуге болады.
Дегенмен морфогенездің қандай да бір типін анықтайтын негізгі факторлардың
бірі ол қоректік ортадағы ауксиндер мен цитокининдердің ара қатынасы. Бұл
заңдылықты алғаш рет Скуг пен Миллер 1957 жылы ашқан, одан кейінгі жылдары
көптеген тәжірибелер арқылы дәлелденген.
Ауксин мен цитокининнің ара қатынасы орташа болғанда асқабақ өсімдігінің
каллус ұлпасында морфогенез процесі байқалмайтындығын, бірақ жасушалардың
бөліну арқылы көбеюі (пролиферациясы) жүретіндігін Янчевская Т. Я. өз
ғылыми жұмысында дәлелдеді. Ол ортада ауксиннің цитокининге ара қатынасы
жоғары болса, тамыр түзілуін (ризогенезді) қоздыратындығын, ал ортада
ауксиннің цитокининге ара қатысы төмен болған жағдайда бүршіктердің пайда
болуын (геммогенез) ынталандыратындығын көрсетті. Сонымен бір каллустың
өзінде әр түрлі морфогендік құрылымдар түзіле алады. Бұл жағдайлар
каллустық ұлпаларда фитогормондардың концентрациялық градиенті
(концентрацияның үздіксіз өзгеруі) түзілетіндігінің дәлелі бола алады.
Былайша айтқанда, каллустың әр түрлі бөліктеріндегі фитогормондар мөлшері
әр шамада болғандықтан, ол морфогенездің қандай да бір типінің басталуына
себеп болады
Көкөніс және каптоп шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының
мәліметтері бойынша жыл сайын бірінші реттік тұқым шаруашылығы үшін
дақылдардың апикальдық меристемалық тәсілімен 40-45 мың дана өсірілетін
(пробиркалық) өсімдік алынады [ ]. Микроклональды көбейту тәсілінің
тиімділігі негізінен қоректік ортаға тікелей байланысты болып келеді.
Оңтайлы қоректік ортаны қалыптастыру арқылы, яғни қоректік ортаның құрамын
биостимуляторлармен толықтыру нәтижесінде картоптың Огенек сортының
пробиркалық өсімдігінің көбею коэффицентін 4,2 есеге дейін жоғарылатуға
болатындығын Татар ауылшаруашылығы ҒЗИ ғалымдары тәжірибе жүзінде дәлелдеді
[ ]. Олар биостимулятор есебінде Аконт өсіргішін пайдаланып, пробиркалық
өсімдіктің өсу жылдамдығын арттырып ғана қоймай сонымен бірге алынатын
өсімдіктін тіршілікке қабілеттілігін де жоғарылатуға қол жеткізді.
Асқабақтың меристемалық ұлпаларынан алынған жасушалардың
дедиференциялануы және каллусогенезі жүру үшін әр түрлі қоректік орталарды
талап етеді, әсіресе ондай талап гормондардың мөлшері мен ара қатынасына
қойылады. Пекна Ханкаланың Финляндия жағдайында жүргізілген ғылыми-зерттеу
жұмыстары нәтижесі бойынша табиғи өсімдіктерден алынған өсуді реттегіш FGR-
08 пробиркалық өсімдікті өсіруде қолданылатын қоректік ортаға 0,8мгл
мөлшерімен қосылғанда дақылдың көбею коэффиценті 4,4 дейін артқан [10].
Отандық және шет елдік экологиялық таза қоректік ортаға қосатын
биологиялық белсенді заттардың жаңадан пайда болуына байланысты оларды
зерттеу кеңінен жүргізіледі [5]. Қазіргі таңда Көкөніс және каптоп
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғалымдары Бабаев С.А. және
Токбергенова Ж.А. жетекшілігімен табиғи жолмен алынған өсімдік өсуін
реттегіштер ТАБС, АГ-10, СА-13, АЕС зерттелу үстінде. Зерттеу үшін алынған
биостимуляторлар Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде және
А.Б.Бектуров атындағы химия институтында жасап шығарылған.
Қоректік ортаға цитокининдерді енгізу пробиркалық өсімдіктің жаңаруына
әсер етеді және сан жағынан өте көп қолтық өркендерінің дамуын
ынталандырады. Қолтық бүршіктерді отырғызуға дайындайтын өсімдіктерге 10000
лк болатын жарық түсіреді, яғни ондай өсімдіктердің көпшілігіне ең қолайлы
температура шамамен 25°С тең болады [19].
Семенова Л.Н. жасап шығарған синтетикалық Циклон биостимуляторын
қоректік ортаға 0,8-1,0 мгл мөлшерімен қосқанда және қолайлы жағдайлар
толық жасалғаннан кейін, пайда болған каллус белсенді түрде бөліне бастайды
да, бүршікке немесе эмбриондарға бастама береді [20]. Түзілген каллус дамып
жетілгеннен кейін пайда болған пробиркалық өсімдікті микроқалемшелеу
жұмыстары жүргізілсе, онда ол көбейту коэффициентін айтарлықтай арттырады.
Өркендерді тамырландыру, ол тұтас өсімдік өсіріп алудың басты шарты.
Тоқбергенова Ж.А. ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, отандық
жасалынған препараттарды өсіретін меристемалық өсімдіктерге қолданылатын
қоректік ортаға 1,0мгл мөлшерімен қосқанда микроөсімдіктің өсуді реттегіш
белсенділігі айтарлықтай жоғарылайтындығын дәлелдеді.
Шығыс Қазақстан облысы жағдайында жүргізілген тәжірибе жұмыстарына
сүйене отырып, Суховецкая В.А. және Рерих Н.Н. пробиркалық өсімдікті
өсіруде қолданылатын қоректік ортадағы кинетиннің орнына кешенді
биостимуляторлар қоспасын қосуды ұсынады [26]. Аталған туындыгерлердің
пайымдауынша пробиркалық өсімдіктің өсуі 2-3 күнге жылдамдап алынатын
көшеттің сапасы айтарлықтай жақсара түседі.
Ташкент мемлекеттік аграрлық унивеситетінің Биотехнологиялық ғылыми-
зерттеу орталығының қызметкерлерінің пікірінше меристемалық өсімдікті
өсіруде қоректік ортаның құрамындағы биостимуляторды өзгертумен қатар
көміртегінің мөлшері мен фотопериодты арттыру барысында қалемшелеу
мерзімінің айналымын 18-20 күннен 15-16 күнге қысқартуға болады екен. Мұнда
пробиркалық өсімдіктің сапасы әдеттегі бақылау нұсқасымен салыстырғанда 1,5
коэффициентке артық болған [ ].
Л.Н.Трофимец қызметкерлерімен бірге анықтауы бойынша, қолайлы жағдай
жасалса сортты сауықтыру үшін орташа шамамен 40 апекстің меристемалары
жеткілікті және 7-8 ай ішінде іn vitro жағдайында 30-40 мың түйнек алынады
деп есептейді. Сауықтыру тиімділігі көбінесе сорттық ерекшелікке,
вирустармен бастапқы зақымдануына, жыл мерзіміне т.б. жағдайларға тәуелді
[44].
Асқабақты клондық микрокөбейту әдісі өте тиімді және үнемді екендігін
А.С. Иванов өз еңбегінде сипаттай отырып [36], іn vitro жағдайында кішірек
лаборатория көлемінде бірнеше мыңдаған өсімдік өсіруге болатындығын
келтіреді. Тек, Новосибир АШҒЗИ жағдайында жыл сайын асқабақты клондық
микрокөбейту әдісі бойынша жыл сайын 155,5 мың дана пробиркалық өсімдік
алынады. Бұл алынған пробиркалық өсімдіктер алғашқы реттік тұқым
шаруашылығын жүргізу үшін 3га жерге отырғызылады.
Картоптың пробиркалық өсімдігінің дамуы бірнеше кезеңдерден тұратын, өте
күрделі процесс, кезеңдердің әрқайсысында гормондарға, жарыққа,
температураға қойылатын талаптар да өзгеріп отырады.
Смирнов К.П. пайымдауы бойынша каллус түзу кезінде қоректік ортадағы
кинетиннің концентрациясы 1,0 мгл шамасында болуы қажет, ал меристемалық
өсімдіктерді пробиркада өсіру кезінде кинетин концентрациясын 25-30 пайызға
көтеру арқылы пробиркалық өсімдіктердің көбею коэффицентін 1,5 есеге
көтеруге болады [19].
Stace-Smith және Mellor жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері
бойынша меристемалық өсімдіктерді пробиркада өсіргенде қоректік ортаға
биологиялық белсенді зат ретінде FERTD қосу арқылы жапырақ саны мен
буынаралықтардың санын 1,5-1,8 есеге арттырып, сәйкесінше өсімдіктердің
көбею жылдамдығын 25 пайызға дейін арттыруға қол жеткізілген.
Т.Мурасигеннің пікірі бойынша, өсімдіктердің жасанды ортада өсуіне әсер
ететін басқа да заттарды ескеру қажет, ол заттарды ортаға жасушалар мен
ұлпалардың өздері бөледі, олар улы болғандықтан, морфогенезді тежеуі
мүмкін.
Апикальді меристема ұлпасынан каллус түзу кезінде қоректік ортада
органикалық зат мезоинозиттің концентрациясын Мурасиге-Скуга қоректік
ортасының қарағанда 25 пайызға дейін арттырғанда каллус түзілу жылдамдығы 2
есеге дейін арттыруға Шнайдер В. қол жеткізді.
Мурасиге-Скуга қоректік ортасындағы макроэлемент сулы кальций хлоридінің
мөлшерін 5-10 % ауытқуының өзі меристемалық өсімдіктерді пробиркада
өсіргенде өсімдіктің өсуі мен дамуын тежей отырып, кейде мүлде өсімдіктің
опат болуына алып келеді. Сол сияқты асқабақтың апикальді меристемасын
өсіруге арналған Мурасиге-Скуга қоректік ортасында Пантотенат Са
концентрациясының ауытқуын болдырмауды Sifert.R ұсынады. Аталған
препараттың тек 3-5 пайызға ауытқуының өзі каллус түзуді 65-80 пайызға
дейін тежейді. Ал концентрацияның ауытқуы белгісіз себептермен 10 пайыздан
асса каллус түзілу мүлде болмауы да мүмкін.

2 Тәжірибелік бөлім

2.1 Зерттеуді жүргізудің әдістемесі

Зерттеудің зерзаты ретінде асқабақтың Оңтүстік Қазақстан облысында
аудандастырылған Богатырь сорты алынды.
Алдымызға қойылған мақсаттарды түгелдей дерлік орындап шығу үшін
биологиялық белсенді заттардың әр түрлі мөлшері негізінде тәжірибе қойылды.
Бастапқы эксплантты этиолирленген өскіндерінен бөліп алдық. Бастапқы
эксплантты жасыл өскіндерден түзілуі техникалық процесс, онда олар жақсы
ажыратылады және түзілуі кезінде зақымдануға төзімдірек болады. Бірақ
этиолирленген түйінді қолданғанда сауықтыру жұмыстарының тиімділігі жоғары
болады, себебі мұндай өскіндердегі вирустар концентрациясы айтарлықтай
төмен, сондай-ақ вирусы жоқ ұштық меристема аумағы жарықта өсірілген
өскіндердікінен әлдеқайда көп болады. Түйіндер 2 см немесе одан үлкен болып
өскеннен кейін оны бөліп аладық.
Жасыл өскіндерді өсіру жұмыстары сынапты-кварцті немесе БУВ типті
бактериоцидті шамның көмегімен залалсыздандырылған микробиологиялық боксте
жүргізілді. Жұмысты бастар алдын жұмыс орнын (столды, бинокулярлы лупаны)
және пробиркалары бар штативті спиртпен сүртілді. Өскіндермен жұмыс жасауға
арналған құралдарды (пинцеттерді, скальпельдерді, инелерді) әрдайым
қолданар алдында спиртке салып, содан соң от жалынына қару арқылы
залалсыздандырылды.
Залалсыздандыру жұмысы сапалы болуы үшін КПГ-І типті ламинар-боксті
немесе изотоптармен жұмыс жасау үшін арнайы жабдықталған плексиглазды бокс-
камераларды қолданылды.
Өскіндерді бөліп алар алдын 0,1% диацид ерітіндісінде залалсыздандырылды
(этанолмеркурхлорид пен ацетил пиридиний хлоридінің қоспасы). Диацид
ерітіндісі бидистильденген суда даярланды. Өскіндерді химиялық стаканға
салып, диацид ерітіндісін құйылды да 3-5 минут залалсыздандырылды, содан
соң үш рет залалсыздандырылған сумен шайылды. Дезинфекцияланған өскіндерді
залалсыздандырылған Петри табақшаларына салып, солып қалмас үшін бірнеше
тамшы автоклавталған су тамызылды.
Кескінді кесіп алар алдын өскіннің ұшындағы ұштық жабын жапырақшасын
алып тасталынды. Бұл операция масштабты торы бар 24 есе үлкейтілген
бинокулярлы микроскоптың астында дисцизионды медициналық иненің көмегімен
жасалынды. Беттік жабындық қабаты жоқ, өлшемі 100-250 мк ұлпа кесіндісінен
тұратын меристеманы цангалы ұстағышта қысылған кәдімгі жіңішке инемен бөліп
алынды. Беткі қабықшаны сылып алу мен меристеманы бөліп алу операцияларының
әрқайсысын жеке-жеке залалсыздандырылған құралдармен жасалынды. Кесіп
алынған жасыл өскіндерді иненің ұшымен пробиркадағы қоректік ортаның бетіне
егілді. Сосын пробирканы жалынның үстінде тығынмен жауып, қайта штативке
қойылды. Барлығына егіп болғаннан соң штативті целлофан дорбамен ортаның
кеуіп кетпеуі үшін жауып қойылды.
Қоректік ортаға егілген меристемасы бар пробирканы күнделікті жарық пен
ылғал, температуралық режимі бар арнайы камераға ауыстырылды. Бөлме
температурасы РТ-2 және үш БК-1500 кондиционерінің көмегімен автоматты
түрде реттеліп отыратын болса, онда көлемі 5×6м бөлмеде бір мезгілде 6000
дана өсімдік өсіруге болады.
Камераның температурасы 24-250С, жарықталуы 6±2 мың лк., фотопериоды -
16 сағ., ылғалдылығы - 70 %-ға жуық болды. Өсімдік толық өсіп шыққанға
дейін өсіп шыққан өскіндерді дәл сол ортаның жаңасына не құрамы басқа
ортаға ауыстырып отырғызылады.
Алынған 5-6 жапырақты өсімдікті бөліп, әр жапырақшаны өсімдік өсіп шығуы
үшін қоректік ортасы бар пробиркаларға отырғызылды. Сонымен, бір уақытта
регенерант-өсімдіктерге электронды-микроскопиялық бақылау жүргізілді.
Қоректік ортаның негізгі (ингредиенттері) қоспалары ретінде макро және
микротұздар, дәрумендер, органикалық заттар, өсуді реттегіштер қолданылды.
Асқабақ эксплантының оптималды өсуіне қажетті рН мөлшері 5,7 тұрақтады.
Асқабақтың қышқылдық ортасының мөлшері ауытқыған жағдайда 0,1н КОН немесе
0,1н HCL қосу арқылы қажетті мөлшерге келтірілді. Орта аздап буферлі болуы
керек, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.