Жүгеріні өсіру технологиясы
Кіріспе
Әдебиетке шолу
1. Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері
1. 1 Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
1.2. Жүгерінің биологиясы
2. Шаруашылықтың топырақ, ауа.райы жағдайлары
3. Нақты топырақ.климаттық жағдайында өнімді бағдарлау
3.1. ФБР кірісі бойынша бағдарламаланған өнімді анықтау
3.2. Жүгерінің жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау
4. Нақты топырақ.климаттық жағдайында жүгері өсіру технологиясы
4.1. Жүгерінің ауыспалы егістегі орны
4.2. Тыңайтқыштар қолдану жүйелері
4.3. Топырақ өңдеу жүйесі
4.4. Тұқымды себуге әзірлеу
4.5. Тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері
4.6. Егістікті күту және баптау
4.7. Өнімді жинау
4.8. Дақылды өсірудің технологиялық кескіні
5 Қоршаған ортаны қорғау және техника қауіпсіздігі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі
Әдебиетке шолу
1. Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері
1. 1 Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
1.2. Жүгерінің биологиясы
2. Шаруашылықтың топырақ, ауа.райы жағдайлары
3. Нақты топырақ.климаттық жағдайында өнімді бағдарлау
3.1. ФБР кірісі бойынша бағдарламаланған өнімді анықтау
3.2. Жүгерінің жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау
4. Нақты топырақ.климаттық жағдайында жүгері өсіру технологиясы
4.1. Жүгерінің ауыспалы егістегі орны
4.2. Тыңайтқыштар қолдану жүйелері
4.3. Топырақ өңдеу жүйесі
4.4. Тұқымды себуге әзірлеу
4.5. Тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері
4.6. Егістікті күту және баптау
4.7. Өнімді жинау
4.8. Дақылды өсірудің технологиялық кескіні
5 Қоршаған ортаны қорғау және техника қауіпсіздігі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі
Елімізде, оның ішінде Қазақстанда азық-түлік программасын орындауда жүгерінің адамға да, малға да азықтық қасиеті орынды бағаланып отыр. Сондай-ақ өнеркәсіпте бағалы шикізат есебінде әр түрлі мақсаттарға пайдаланылуы біздің республикамызда жүгеріні кең көлемде өсіру қажеттігі мен мүмкіншіліктерін айқындады.
Республикамызда тың және тыңайған жерлердің игерілуі қуатты егіншілігі мен мал шаруашылығы дамыған ірі шаруашылықтар құруға негіз болды. Ауыл шаруашылығының интенсивті дамуы мал шаруашылығы үшін қажетті құнарлы да мол мал азығын дайындауды қажет етті. Осындай бірден-бір дақыл жүгері болып табылады.
Қазіргі уақытта жыл сайын республиканың барлық аймақтарында ол - сүрлем үшін 2,8 миллион гектарға, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында - дәндік жүгері есебінде 140 мың гектарға өсіріліп келеді.
Оңтүстікте дәндік, сүрлемдік жүгеріден тұрақты мол өнім алынып жүр. Ал, солтүстік аудандарда жылы кезең қысқа болатындықтан, жүгерінің бапталу, өсу мерзімі 95-100 күннен аспайды. Сондықтан, мұнда жүгерінің ерте пісетін бұдаң және сортты тұқымдары сүрлем үшін егіледі.
Ол гектарына 150—300 центнерге дейін сүрлемдік көк балауса береді. Солтүстік аудандардағы азықтық сапасы жөнінен жоғары мұндай өнімді басқа дақылдардың бір де біреуі бере алмайды.
Елімізде пайдаланылатын егістік жерлердің көлемі жылдан жылға тұрақталып келеді. Осыған байланысты астық дақылдарының өнімін молайту, оның сапасын жақсартудың басты шарты - әр түрлі тыңайтқыштарды тиімді қолдану болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінде жүгері негізінен суармалы жерлерде өсіріледі. Өнімділігі жағынан барлық далалық алқаптарда егілетін дақылдардан дәнге өсірген жағдайда да, көк балауса өсіру мақсатында да ең жоғары сапалы мал азықтық өлшем бірлігінің жиынтығын алуға болады. Ғылыми негізделген өсіру технологиясын өз дәрежесінде уақытылы, сапалы жүргізген жағдайда дәндік жүгеріден 100-120 ц/га, ал сүрлемдік жүгеріден 800-1000 ц/га көк балауса жинауға болатынын тәжірибе арқауы және озық өндірістік технологияның үлгісі дәлелдеп отыр.
Кез келген дақылдан мол өнім қалыптастыру үшін міндетті түрде нақты топырақ климаттық жағдайларға бейімделген ауыспалы егістік ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сонымен қатар өсімдіктің биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жасалынған өсіру технологиясын жасап оны міндетті түрде уақтылы қолдану барысында ғана жоғары сапалы мол өнім алуға септігін тигізеді. Мұндағы басты назарда үстайтын негізгі жағдайлар өсіру технологиясының элементтерін толық негізде ұстап отыру болып табылады. Яғни, дақылдың ауыспалы егістегі орны, тыңайтқыштар қолдану жүйелері, топырақ өңдеу жүйесі, тұқымды себуге әзірлеу, тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері,
Республикамызда тың және тыңайған жерлердің игерілуі қуатты егіншілігі мен мал шаруашылығы дамыған ірі шаруашылықтар құруға негіз болды. Ауыл шаруашылығының интенсивті дамуы мал шаруашылығы үшін қажетті құнарлы да мол мал азығын дайындауды қажет етті. Осындай бірден-бір дақыл жүгері болып табылады.
Қазіргі уақытта жыл сайын республиканың барлық аймақтарында ол - сүрлем үшін 2,8 миллион гектарға, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында - дәндік жүгері есебінде 140 мың гектарға өсіріліп келеді.
Оңтүстікте дәндік, сүрлемдік жүгеріден тұрақты мол өнім алынып жүр. Ал, солтүстік аудандарда жылы кезең қысқа болатындықтан, жүгерінің бапталу, өсу мерзімі 95-100 күннен аспайды. Сондықтан, мұнда жүгерінің ерте пісетін бұдаң және сортты тұқымдары сүрлем үшін егіледі.
Ол гектарына 150—300 центнерге дейін сүрлемдік көк балауса береді. Солтүстік аудандардағы азықтық сапасы жөнінен жоғары мұндай өнімді басқа дақылдардың бір де біреуі бере алмайды.
Елімізде пайдаланылатын егістік жерлердің көлемі жылдан жылға тұрақталып келеді. Осыған байланысты астық дақылдарының өнімін молайту, оның сапасын жақсартудың басты шарты - әр түрлі тыңайтқыштарды тиімді қолдану болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінде жүгері негізінен суармалы жерлерде өсіріледі. Өнімділігі жағынан барлық далалық алқаптарда егілетін дақылдардан дәнге өсірген жағдайда да, көк балауса өсіру мақсатында да ең жоғары сапалы мал азықтық өлшем бірлігінің жиынтығын алуға болады. Ғылыми негізделген өсіру технологиясын өз дәрежесінде уақытылы, сапалы жүргізген жағдайда дәндік жүгеріден 100-120 ц/га, ал сүрлемдік жүгеріден 800-1000 ц/га көк балауса жинауға болатынын тәжірибе арқауы және озық өндірістік технологияның үлгісі дәлелдеп отыр.
Кез келген дақылдан мол өнім қалыптастыру үшін міндетті түрде нақты топырақ климаттық жағдайларға бейімделген ауыспалы егістік ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сонымен қатар өсімдіктің биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жасалынған өсіру технологиясын жасап оны міндетті түрде уақтылы қолдану барысында ғана жоғары сапалы мол өнім алуға септігін тигізеді. Мұндағы басты назарда үстайтын негізгі жағдайлар өсіру технологиясының элементтерін толық негізде ұстап отыру болып табылады. Яғни, дақылдың ауыспалы егістегі орны, тыңайтқыштар қолдану жүйелері, топырақ өңдеу жүйесі, тұқымды себуге әзірлеу, тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері,
1. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений.-М.: колос, 1996г.
2. Афендулов К.П., Лантухова Л.И., Удобрения под планнируемый урожай. М.: « Колос», 1987.
3. Можаев Н.И., Ысқақов М.Ә., Солтүстік Қазақстандағы жем-шөп дақылдарының агротехникасы. Алматы, «Қайнар», 1981.
4. Аллен Х.П. Прямой посев и минимальная обработка почвы . Пер. с английского М. Пушкарева . М.: Агропромиздат . 1985.
5. Тұрарбеков А.Т., Иванников А.В. Солтүстік Қазақстан егіншілігі.- Алматы, Қайнар, 1990.
6. Бараев А.И ., Сүлейменов М.К. т.б. Топырақты қорғау егіншілік жүйесі. –Алматы, 1985.
7. Можаев Н ., Әрінов Қ.К. т.б. Өсімдік шаруашылығы.- Ақмола, 1996.
8. Ж. Земледелие . Агропромиздат . 1998-2006гг.
9. Степанов Н.С., Костецкий И.И. Практикум по основам агрономии.- М.: Колос, 1981-240 с, ил.
10. Оңтүстік Қазақстан облыстары бойынша ауыл шауашылығын жүргізуге арналған ұсыныс. Алматы. «Қайнар», 2005.
11. Елешсв Р., Бекмағанбетов Л Научные основы и рекомендации по иримснению удобрений в Казахстане, 1982.
12. Елешев Р., Елюбаев С. Система примепения удобрений,1994.
13. Рахымбеков., Макаров В.М. Қазақстанның Оңтүстігіндегі суармалы егіс жағдайында қонақ жүгері өсіру.- Алматы 1996.
14. Сейтов I., Өрісбаев Қ. Суармалы егіншілік өнімін арттыру.- Алматы, 1984.
15. Жанабаев К.Ш., Саудабаев Т. т.б. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.-Алматы, 1994.
2. Афендулов К.П., Лантухова Л.И., Удобрения под планнируемый урожай. М.: « Колос», 1987.
3. Можаев Н.И., Ысқақов М.Ә., Солтүстік Қазақстандағы жем-шөп дақылдарының агротехникасы. Алматы, «Қайнар», 1981.
4. Аллен Х.П. Прямой посев и минимальная обработка почвы . Пер. с английского М. Пушкарева . М.: Агропромиздат . 1985.
5. Тұрарбеков А.Т., Иванников А.В. Солтүстік Қазақстан егіншілігі.- Алматы, Қайнар, 1990.
6. Бараев А.И ., Сүлейменов М.К. т.б. Топырақты қорғау егіншілік жүйесі. –Алматы, 1985.
7. Можаев Н ., Әрінов Қ.К. т.б. Өсімдік шаруашылығы.- Ақмола, 1996.
8. Ж. Земледелие . Агропромиздат . 1998-2006гг.
9. Степанов Н.С., Костецкий И.И. Практикум по основам агрономии.- М.: Колос, 1981-240 с, ил.
10. Оңтүстік Қазақстан облыстары бойынша ауыл шауашылығын жүргізуге арналған ұсыныс. Алматы. «Қайнар», 2005.
11. Елешсв Р., Бекмағанбетов Л Научные основы и рекомендации по иримснению удобрений в Казахстане, 1982.
12. Елешев Р., Елюбаев С. Система примепения удобрений,1994.
13. Рахымбеков., Макаров В.М. Қазақстанның Оңтүстігіндегі суармалы егіс жағдайында қонақ жүгері өсіру.- Алматы 1996.
14. Сейтов I., Өрісбаев Қ. Суармалы егіншілік өнімін арттыру.- Алматы, 1984.
15. Жанабаев К.Ш., Саудабаев Т. т.б. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.-Алматы, 1994.
Бекенова Зубаира Рахымқызы
ОҚО, Сайрам ауданы, Көмешбұлақ ауылы жағдайында дәндік жүгері
дақылынан жоғарғы өнім алудың технологиясын жасау
Аннотация
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың тақырыбы Оңтүстік Қазақстан облысы,
Сайрам ауданы Көмешбұлақ ауылы жағдайында дәндік жүгері дақылынан жоғары
өнім алудың технологиясын жасау. Аймақтың табиғи-климаттық жағдайларын
негізге ала отырып, жүгеріні өсіріп-баптауда, өндіруде экономикалық жағынан
тиімді жақтарды ұсыну.
Курстық жұмыс аналитикалық бөлім, шаруашылықтың топырақ, ауа-райы
жағдайларын сипаттау бөлімі, нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді
бағдарлау бөлімі, нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылды өсіру
технологиясы, қоршаған ортаны қорғау немесе техника қауіпсіздігі бөлімі
және қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде жүгерінің морфологиялық сипаттамасы мен биологиялық
ерекшеліктері, сорттары, климат жағдайы, агротехникасы келтірілген.
Аймақтың ауа-райы жағдайларын сипаттау бөлімінде ауа-райы жағдайлары мен
топырақтың сипаттамасы келтірілген.
Нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылдың ерекшеліктерін ескере отырып
өнімді бағдарлау барысында дақылдан алынатын өнім денгейі мен оған қажетті
тыңайтқыш мөлшері есептелді.
Төртінші бөлімде шаруашылықта жүгері дақылын өсіру технологиясы,
топырақты өңдеу тәсілдері жайлы мәліметтер берілген.
Жүгері дақылын өсіретін шаруашылықтың топырақ климаттық жағдайларын
ескере отырып өсіру технологиясын жасалды, мұнда ауыспалы егістік жүйесі,
алғы дақыл түрі, ауыспалы егістіктегі топырақ өңдеу жүйесі, дақылдардың
аймақтық жүйесі, тыңайтқыштар жүйесі, өсімдіктерді аурулардан және
зиянкестерден қорғау жүйесі, дақыл тұқымдарын себу жұмыстары, топырақтың
ылғал режимін реттеу жұмыстары және тағы басқалар ескерілді.
Жұмыста ___ кесте , ___ сурет бар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі ___ .
Түйін сөздер: Астық дақылдары, дәндік жүгері, өсіру технологиясы,
шаруашылық, топырақ-климаттық жағдайы, өсімдіктің биологиясы, ауыспалы
егістік, топырақ өңдеу жүйесі.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жұмыста қазіргі ауыл шаруашылығы ғылымында қолданылатын
мынадай мемлекетаралық және мемлекеттік стандарттарға сілтеме жасалған:
1.Мемлекетаралық стандарт ГОСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстары
туралы есеп;
2.Мемлекеттік стандарт ГОСТ 7.1-2003. Рәсімдеу құрамлымы және ережелері.
Библиографиялық жазба. Құжатты библиографиялық талдау. Құжат дайындаудың
жалпы талаптары және ережелері;
3.Мемлекеттік ресми стандарт 16265-70-1978 "Ауыл шаруашылығы саласындағы
терминдер және анықтамалар".
Анықтамалар
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Ауыспалы егіс – екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Егістіктің ылғалмен қамтылуы – танаптағы екпе дақылдардың топырақ
ылғалына талабын қамтамасыз ету.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Сорт – белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен
сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және
морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас
өсімдіктерінің тобы.
Технология – нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы
өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі
бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы
АШҒЗИ - Ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты
ҒЗИ -ғылыми-зерттеу институты
NРК -азот, фосфор, калий
ӨК - өндірістік кооператив
ТЫС - төменгі ылғал сиымдылық
ж.б -және басқалар
т.б - тағы басқалар
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м -метр
ц -центнер
гсм3 -1куб сантиметрдегі грамм есебі
кгга -1 гектарда килограмм есебі
т.с.с. -тағы сол сияқты
°С - температура
лга - литргектарына
Мазмұны
бет
Кіріспе
Әдебиетке шолу
1. Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері
1. 1 Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
1.2. Жүгерінің биологиясы
2. Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары
3. Нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді бағдарлау
3.1. ФБР кірісі бойынша бағдарламаланған өнімді анықтау
3.2. Жүгерінің жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін
анықтау
4. Нақты топырақ-климаттық жағдайында жүгері өсіру технологиясы
4.1. Жүгерінің ауыспалы егістегі орны
4.2. Тыңайтқыштар қолдану жүйелері
4.3. Топырақ өңдеу жүйесі
4.4. Тұқымды себуге әзірлеу
4.5. Тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері
4.6. Егістікті күту және баптау
4.7. Өнімді жинау
4.8. Дақылды өсірудің технологиялық кескіні
Қоршаған ортаны қорғау және техника қауіпсіздігі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі
Кіріспе
Елімізде, оның ішінде Қазақстанда азық-түлік программасын орындауда
жүгерінің адамға да, малға да азықтық қасиеті орынды бағаланып отыр. Сондай-
ақ өнеркәсіпте бағалы шикізат есебінде әр түрлі мақсаттарға пайдаланылуы
біздің республикамызда жүгеріні кең көлемде өсіру қажеттігі мен
мүмкіншіліктерін айқындады.
Республикамызда тың және тыңайған жерлердің игерілуі қуатты егіншілігі
мен мал шаруашылығы дамыған ірі шаруашылықтар құруға негіз болды. Ауыл
шаруашылығының интенсивті дамуы мал шаруашылығы үшін қажетті құнарлы да мол
мал азығын дайындауды қажет етті. Осындай бірден-бір дақыл жүгері болып
табылады.
Қазіргі уақытта жыл сайын республиканың барлық аймақтарында ол - сүрлем
үшін 2,8 миллион гектарға, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында -
дәндік жүгері есебінде 140 мың гектарға өсіріліп келеді.
Оңтүстікте дәндік, сүрлемдік жүгеріден тұрақты мол өнім алынып жүр. Ал,
солтүстік аудандарда жылы кезең қысқа болатындықтан, жүгерінің бапталу, өсу
мерзімі 95-100 күннен аспайды. Сондықтан, мұнда жүгерінің ерте пісетін
бұдаң және сортты тұқымдары сүрлем үшін егіледі.
Ол гектарына 150—300 центнерге дейін сүрлемдік көк балауса береді.
Солтүстік аудандардағы азықтық сапасы жөнінен жоғары мұндай өнімді басқа
дақылдардың бір де біреуі бере алмайды.
Елімізде пайдаланылатын егістік жерлердің көлемі жылдан жылға тұрақталып
келеді. Осыған байланысты астық дақылдарының өнімін молайту, оның сапасын
жақсартудың басты шарты - әр түрлі тыңайтқыштарды тиімді қолдану болып
табылады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінде жүгері негізінен суармалы
жерлерде өсіріледі. Өнімділігі жағынан барлық далалық алқаптарда егілетін
дақылдардан дәнге өсірген жағдайда да, көк балауса өсіру мақсатында да ең
жоғары сапалы мал азықтық өлшем бірлігінің жиынтығын алуға болады. Ғылыми
негізделген өсіру технологиясын өз дәрежесінде уақытылы, сапалы жүргізген
жағдайда дәндік жүгеріден 100-120 цга, ал сүрлемдік жүгеріден 800-1000
цга көк балауса жинауға болатынын тәжірибе арқауы және озық өндірістік
технологияның үлгісі дәлелдеп отыр.
Кез келген дақылдан мол өнім қалыптастыру үшін міндетті түрде нақты
топырақ климаттық жағдайларға бейімделген ауыспалы егістік ерекшеліктері
ескерілуі тиіс. Сонымен қатар өсімдіктің биологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып жасалынған өсіру технологиясын жасап оны міндетті түрде уақтылы
қолдану барысында ғана жоғары сапалы мол өнім алуға септігін тигізеді.
Мұндағы басты назарда үстайтын негізгі жағдайлар өсіру технологиясының
элементтерін толық негізде ұстап отыру болып табылады. Яғни, дақылдың
ауыспалы егістегі орны, тыңайтқыштар қолдану жүйелері, топырақ өңдеу
жүйесі, тұқымды себуге әзірлеу, тұқымды себу мерзімі, мөлшері және
әдістері, егістікті күту және баптау және өнімді жинау ерекшеліктері нақты
топырақ – климаттық жағдайларға бейім болуы шарт.
Курстық жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
Көмешбұлақ ауылы жағдайында дәндік жүгері дақылынан жоғарғы өнім алудың
технолгиясын жасау.
Бұл мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер шешілді;
- Жүгері өсімдігінің биологиялық қасиеттерін анықтау;
- Дақыл өсіретін шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайларына сараптама
жасау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылдың ерекшеліктерін ескере
отырып өнімді бағдарлау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайы ерекшеліктері бойынша дәндік жүгері
өсіру технологиясын жасау
Практикалық бағалылығы. Жүгері дақылын өсіретін шаруашылықтың топырақ
климаттық жағдайларын ескере отырып өсіру технологиясын жасалды, мұнда
ауыспалы егістік жүйесі, алғы дақыл түрі, ауыспалы егістіктегі топырақ
өңдеу жүйесі, дақылдардың аймақтық жүйесі, тыңайтқыштар жүйесі,
өсімдіктерді аурулардан және зиянкестерден қорғау жүйесі, дақыл тұқымдарын
себу жұмыстары, топырақтың ылғал режимін реттеу жұмыстары және тағы
басқалар ескерілді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс төрт бөлімнен тұрады:
әдебиетке шолу бөлімі, тәжірибелік бөлім, негізгі бөлім және тіршілік
кауіпсіздігі бөлімі. Жұмыста ___ кесте , ___ сурет бар.
Жұмысқа қолданылған әдебиеттер тізімі ___ .
1. Аналитикалық шолу
1. Жүгерінің шығу тегі, халық шаруашылығындағы маңызы
Жүгерінің Отаны — Америка. Оның Мексика және Гватемала тропикалық-
субтропикалық аймақтары. Жүгері дәнінің алғашқы үлгілері ХV-ғасырдың
аяғында Европаға әкелінді. Алғашында сирек кездесетін сәнді өсімдік
ретінде, содан соң астық және мал азығы ретінде бағаланды. Жоғары
өнімділігі, өсіру технологиясының қарапайымдылығы, оның бағасын арттырады.
Лезде жер шарының барлық түпкірлеріне, оның ішінде мал шаруашылығы дамыған
елдерге тарады. Жүгері бұл күндері алпыстан астам мемлекетте өсіріледі.
Америка ғалымы Мак-Милен жүгеріні кез-келген қазба байлықтан алынатын
шикізаттардан артық деп бағалаған. Қазба байлықтар үнемі пайдаланғанда
қорын сарқады, өсімдіктер, оның ішінде жүгері өзінің қорын кемітпейді.
Қазіргі кезде жүгері егістігінің көлемін ұлғайту — оны әртүрлі мақсаттарға
пайдалануға мүмкіншілік туғызды.
Дүние жүзі бойынша шетелге шығарылатын жалпы дәнді дақылдардың ішінде
дәндік жүгерінің үлес салмағы 26 процентке жетті (бидай 52, күріш — 7, арпа
— 7 процент). Жүгері дәнін шетелге шығарушы негізгі ел — Америка, бұл жерде
оның үлес салмағы — 52 процент. 1965—1967 жылдары Америкада жүгері дәнінің
шығымдылығы гектарына 45 центнерден келсе, басқа дәнді да-қылдардың
шығымдылығы гектарына 20,8 центнер болды. Яғни, жүгерінің әр гектардан
алынатын өнімділік мөлшеріне ешқандай дәнді дақыл теңдесе алмайды.
Америкада мал азығына берілетің жемнің 73 проценті — жүгері дәні.
Қазіргі кезде Америка Құрама Штаттары жер жүзіндегі өндірілетін жүгерінің
44 процентін береді.
Сүрлем үшін өсірілетін жүгерінің аумағы барлық егіс көлемінің 8
процентіне тең, оның әр гектарынан 200—230 центнерден өнім алынады.
Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстарында егілетін
дәндік, сүрлемдік жүгері егістігінің басым көпшілігі жылдық жауын-шашын
жиынтығы 200— 250 мм болатын аймақтарда орналасқан. Әрі мұндай топырақ
қоректік органикалық заттарға кедей. Сондықтан, біздің республикамыз жер
жүзі мен Одақ көлемінде климат — топырақ аймағы анағұрлым өзгеше және қатаң
болуымен ерекшеленеді.
Жер жүзінде дәндік жүгері азық-түлік ретінде (20— 25%), мал азығына
(55—60%) және түрлі техникалық мақсаттарда (15—20%) өнеркәсіпте шикізат
есебінде пайдаланылады. Жүгеріден өнеркәсіпте 150-ге жуық әр түрлі азық-
түлік, техникалық заттар, майлар, сыра, крахмалдар, т. б. алынады. Бұл
заттарға қосымша кондитер, консерві өнеркәсібіне бояулар, әртүрлі
ерітінділер, ацетон, фурфурол, желім, спирт, қағаз, жасанды тығын,
пластмассалар, дәрі-дәрмектер алынады.
Басқа дақылдарға қарағанда жүгері құрамында белок аз. Қазір оны белогі
көп дақылдармен (соя) араластырып егіп, аса құнарлы сүрлем дайындау жүзеге
асырылып жүр.
Қоректілігі жағынан алғанда жүгері дәні басқа дәнді дақылдардан артық.
Мысалы, 1 кг жүгері дәнінде 1,34 мал азықтық өлшем болса, ал сұлыда — 1,
арпада — 2,26, қара бидайда — 1,18-азықтық өлшем бар. Жүгері басқа
дақылдарға қарағанда құрамындағы құрғақ заттың бір өлшемін құруға суды аз
жұмсайды. Сонымен қатар жаздың екінші жартысындағы жауынды, топырақ-тың
төменгі қабатындағы ылғалды, қоректі заттарды жақсы пайдаланады.
Жүгері — өте жақсы алғы дақыл. Аңыздық егістіктерде желден қорғау және
қар тоқтатуда ықтырмалы өсімдіктер ретіндегі жүгерінің маңызы ерекше.
Жүгері егістігі басқа дәнді дақылдар секілді оттегі қорын молайтып,
қоршаған ортаның ауасын жақсартады.
Жүгері егістігі алғы дақылдарды онша көп таңдамайды. Басқа дәнді
дақылдардан ерекшелігі сол, ол отамалы дақыл ретінде топырақтардың бірнеше
рет өңделуіне байланысты, әртүрлі тыңайтқыштар, гербицид жеткілікті
беріліп, агротехникалық шаралар мен суару дер кезінде жүргізілген жағдайда
ауыспалы егісте және бір орынға қатарынан бірнеше жыл егілген жүгері
егістігінің өнімдері жоғары және бірдей болады.
Жүгері егістігін молайту басқа дақылдарға қарағанда зкономикалық жағынан
тиімді. Жүгерінің әр гектарынаң 30—35 центнер құрғақ дән және 210 центнер
қосымша сабан алынады. Мұны мал азықтық өлшемге шаққанда 6750 болады екен.
Жүгері дәнінде 60—70% углевод, 9—12% белок, 4— 7% май, минералды тұздар
мен витаминдер бар. Сондықтан жүгері дәні барлық мал түлігі және құстар
үшін өте бағалы жем болып табылады.
Жүгерінің көк балаусасы да қоректік заттарға өте бай, одан малға
жұғымды, жоғары сапалы сүрлем дайындалады. Бұл үшін ең тиімді кезең —
жүгері дәні сүттеніп, қамырланған кез. Осы кезде дайындалған жүгері
сүрлемінде құрғақ заттар — қорытылатын протеин көп болады. Ғылыми
мекемелердің мәліметтері бойынша 5 кг жүгері сүрлемінен 1 килограмм сүт
алынады.
Гүлдену кезінде де жүгері көк шөп ретінде малға беріледі. Бұл уақытта
жүгері балаусасы жақсы жапырақтанып өседі оның құрамындағы протеин мөлшері
артады. Дәнге орып жинағаннан кейін де жүгері сабаны, құрғақ жапырақтары
мен сабақтары, басқа дақылдар сабағына қарағанда қоректік заттарға бай,
жемшөптік сапасы жоғары болады.
Жүгері сабағы салмағының бестен бір бөлігі собық өзегіне тиеді, онда
қоректік заттар көп. Сондықтан собық өзегін майдалап турап, ұнтақтап,
дәнмен араластырып малға жем ретінде береді.
Жүгерінің агротехникалық маңызы да үлкен. Оның қатараралығын
культивациялау кезінде арамшөптер жойылып, жүгерінің және одан кейін
егілетін басқа дақылдардың өсуіне жағдай жасалады. Жүгері биік өсіп, қалың
жапырағымен жер бетін көлеңкелеп, микробиологиялық процестерді жақсартады.
Жүгерінің басқа дақылдармен салыстырғанда жақсы алғы дақыл болып
саналуының себебі де осында. Республиканың оңтүстік-шығысындағы суармалы
аймақта, жүгеріні аңыздық дақылдардан кейін себе беруге болады.
Жүгері егістігінен жылына екі рет өнім алуға болады. Республикамызда мал
азығын дайындау мен егіншіліктегі маңызды агротехникалық шаралардың негізі
ретінде де жүгерінің пайдасы орасан зор. Қайталап егу кезінде жер
органикалық заттарға байып, осының нәтижесінде топырақтың физикалық
қасиеттері жақсарып, зиянды арамшөптерге қарсы күресуде басты роль атқа-
рады.
Бұл міндетті орындауда оңтүстіктегі суармалы егіншілігі бар аудандардың
маңызы өте зор. Себебі, бұл аудандарда көптеген ауыл шаруашылық
дақылдарының өнімі ерте жиналады. Және дәл сол жерде екінші өнім алуға
керекті жағдайлар толығымен пайда болады. Суармалы жерлерде егілген жүгері
егістігі суарылмайтын жерлердегі егілген жүгері егістігіне қарағанда қоршал-
ған ортаныц микроклиматына игі әсер етеді. Басқаша айтсақ, 30 градустан
асқан күндер санын — 2 есе, құрғақшылықты— 10 есе азайтып, ауаның
абсолюттік температурасын — 15 градусқа дейін төмендетеді.
Аңыздық дақылдарға егілген жүгері егістігі ауыл шаруашылығының жалпы
өнімін көбейтетіні мәлім. Ол сонымен қатар, суармалы жерді, ылғалды, күн
қуатын, жылылықты, жұмыс күшін, техниканы және қаржыны мейлінше тиімді де
толық пайдалануға мүмкіндік береді.
Мұндай ауқымды міндеттерді орындау үшін осы уақытқа дейін пайдаланылмай
келе жатқан табиғи резервтерді іске қосудың маңызы зор. Республикамызда,
әсіресе, оның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы суармалы аймақтарда, осы
уақытқа дейін жөнді пайдаланылмай
келе жатқан табиғи резервтердің бірі — аңыздық егіс. Осы аймақтарда
кептеген дақылдар — жаздық және күздік бидай, күздік қара бидай, арпа,
сұлы, бір жылдық шөптер, сүрлемдік жүгері — жаз ортасында-ақ пісіп
үлгереді. Оларды жинап алғаннан кейін 70—100 күндей
ауа райы егін үшін қолайлы болып тұрады. Осындай жағдайда, дайын егістік
жерлердегі күннің жылуы да, жауын-шашын да пайдаланылмай босқа кетеді.
Кезінде К. А. Тимирязев: жылына бір рет өнім алуға негізделген егіншілікке
жаздың бірінші жартысы ғана пайдаланылады, ал оның егіс үшін өте қолайлы
да, жеткілікті екінші жартысы мүлде пайдаға аспайды, бұл үшін болашақ
ұрпақтар алдында ұяттымыз деген пікір айтқан болатын. Ұлы ғалымның осы ойы
өз мәнін жойған жоқ.
1.2. Жүгерінің ботаникалық сипаттамасы
Өсіп-өну және даму. Жүгері дәнді дақылдар тобына жатады. Тамыр жүйесі
шашақты, ұзын, торкөзді, 3 метр терендікке дейін, ал жан-жағына 1 метрге
дейін жайылып өседі. Тамыр системасының 60 проценті топырақтың айдалатын
қабатында болады. Жүгері тамыры топырақтың үлкен аумағынан қоректік заттар
мен ылғал әкеліп жатады. Нәтижеде жүгері топырақтағы қоректік элементтерді
басқа дәнді дақылдардан гөрі жақсырақ пайдаланады. Басқа дақылдардан
айырмашылығы жүгері өсімдігінің төрт түрлі тамыры болады. Олар: ұрық
тамыры, алғашқы буын тамыр, негізгі тамыр және тіреуіш тамыр. Кейінгі
қосымша тіреуіш топырақтан жер бетіне шығып тұрады. Жүгерінің алғашқы даму
кезінде тамыр жүйесі өте тез өседі. Е. Амантаев., Н. Нечипоренко
мәліметтері бойынша көгеріп шыққаннан кейін 7—8 күнде жүгері тамыры 25
сантиметр тереңдікке дейін барады.
Әйтсе де алғашқы егілген күндері жүгерінің өніп, өсуі өте баяу болады.
Бірақ, өсуіне қолайлы жағдайларда әсіресе, шашақтану кезінде бір тәулікте
10—12 сантиметрге дейін өседі. Ал гүлденгеннен кейін есуі тоқтайды.
ІІІашақтану кезінде, он күннен кейінгі гүлдену дәуірінде жүгері өзінің
жалпы органикалық массасының 75 процентін жинақтайды.
Жүгерінің тамыр жүйесі көлемінің тәуліктік ұлғаюы 7, 12, 13 жапырақтарды
шығару сатыларына жеткенде ерекше байқалады. Өсіп-өну сатыларындағы
жүгерінің ең қажетті кезеңдері сабағының қалыптасуына әсер ететін 2—3
жапырақты шығару сатысы, сондай-ақ собығының қалыптасуына әсер ететін 6—7
жапырақтар шығарған кезі болып саналады (Н. М. Третьяков, 1979).
Сурет 1. Жүгері дақылының сыртқы құрылысы
Жүгері 5 жапырақты болғанда оның тамыры жан-жаққа 11—13 -сантиметрге
дейін тарамданып өседі. Жүгерінің басқа дәнді дақылдардан ерекшелігі сол
сабағы біреу болады да, сорт өзгешеліктеріне қарай биіктігі 0,6—6 метрге
жетеді.
Жүгері — бір ұялы және қос жынысты өсімдік. Аталығы түбірінің жоғары
жағында шашағында орналасқан, аналық жынысы собығында, жапырақтар қабығымен
қоршалған. Шыққан сабағы жуан, цилиндр тәрізді, қалыңдығы 2—7 см, жақсы
жапырақтанады, жапырақтарының саны 13 пен 28 арасында болады. Жүгері жер
шарының солтүстік ендігінің 58 градусынан оңтүстік ендіктің 40 градусына
дейінгі аралықта — ойпаттарда, қыратта да, тіпті тау бөктерлерінде де
өсіріледі. Мұның өзі жүгерінің топырақ - климат жағдайлары әр түрлі жерге
өсуге бейімділігін, өміршеңдігін көрсетеді. Әйтсе де, бұл дақылдың
бейімділігіне қарамастан, әр түрлі өсіп-өну, даму сатыларында оған қоршаған
ортаның әсерін білу жүгерінің биологиясын жетік меңгеруімізге, тиімді
агротехникалық шараларды жүзеге асыруымызға мүмкіндік береді.
1.3. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
Ылғалға талабы. Топырақ құрамында ылғал неғұрлым көп болса, июнь-август
айларыңда жаңбыр неғұрлым көп жауса, өсімдік солғұрлым ылғалды тиімді
пайдаланады және жедел өседі. Қуаңшылық жылдары, жаңбыр аз жауғанда жүгері
өсімдігі бір өлшемдік құрғақ затын құрау үшін көп су жұмсайды.
Павлодар облыстық тәжірибе станциясында 1972— 1974 жылдары жүргізілген
бақылаулар бойынша орта есеппен жүгері 1 центнер құрғақ затын түзеуге 8,2
миллиметр ылғал жүмсады. Ал танапқа 20 тонна көң шашқанда —6,92 миллиметр
және әр жүйекке Р20 тыңайтқышын енгізіп, 20 тонна көң шашқанда —6,65
миллиметр ылғал жұмсады. Демек, тыңайтқыштарды пайдалану нәтижесінде ылғал
үнемді жұмсалады.
Академик И. В. Якушиннің пікірі бойынша, жүгері егістігі топырақтын
.ылғалдылығы оның толық су сыйымдылығының 65—75 процентіне тең болса,
өсімдіктің дамуына қолайлы жағдай туады. Егер осы көрсеткішті 30 процентке
күрт азайтып жіберсе, дақыл ылғал тапшылығын сезініп, өсуін баяулатады.
Өзінің вегетациялық дамуы кезінде жүгері ылғалды бірқалыпты
пайдаланбайды. Алғашқы өсу дәуірінде жүгеріге ылғал онша қажет емес.
Өйткені, бұл кезде ол өте баяу жетіледі. Осынау биологиялық ерекшеліктеріне
қарай кеш және орта мерзімде пісетін жүгері сорттары мен будандары
құрғақшылыққа төзімді келеді. Әйтсе де бұл кездегі топырақ ылғалының аздығы
дақылдың алғашқы дамуына, күш жинауына, қалыптасуына, сайып келгенде, мол
өнім беруіне айтарлықтай кері әсер етуі мүмкін.
Вегетациялық дамуының екінші кезеңінде жүгері ылғалды көп қажет етеді.
Әсіресе, күлтеленуіне 10 күн қалғанда су өте көп қажет бола бастайды. Бұл
қажеттілік дақыл шашақтанып болғаннан кейінгі 20 күн ішінде өсе түседі. Осы
кезеңде дақылдың органикалық заттарының 70—80 проценті кұрылады. Егер дәл
осы мерзімде қажетті ылғал жетіспесе өнім азаяды. Кез-келген өсімдік өзінің
даму кезеңдері әр басқа, топырақ ылғалдылығы әртүрлі болуына байланысты
қоректік заттарды әртүрлі пайдаланады. Сондықтан, дәндік жүгеріге әртүрлі
тыңайтқыштарды қолданғанда олардың мерзімін, тәсілдерін білудің маңызы зор.
Тыңайтқыштардың дәндік жүгерінің өнімі мен сапасына әсері тек қана
топырақ құнарлығы, тыңайтқыштардың мөлшері, мерзімі, егу тәсілдері ғана
емес, суару жуйесіне де байланысты болады.
Г. М. Титев, Э. Н. Гарме, С. Ерімбетовтың (1966) зерттеу жұмыстарының
қорытындылары минералдық тыңайтқыштар тиімділігі әр түрлі суару режиміне
байланысты екенін көрсетті
Агротехникалық шараларға сай қажетті мөлшерінде қолданылған тыңайтқыштар
мен суару жүйесі жүгері егістігінің жақсы өсуіне едәуір әсер етті. Ең көп
өсу — жүгерінің дән салған кезінде байқалды. Ал, піскен кезде шамалы
азайды. Сондықтан, кең көлемде егілген жүгері егістігіне тыңайтқыштарды
жеткілікті мөлшерде қолданып, суару жүйесін дұрыс жүргізгенде ғана олар-дың
өнімін жоғарылатуға болады.
Республикада жүргізілген екі жылдық зерттеу жұмыстарының қорытындылары
бойынша суарылмаған алқапта жүгерінің әр гектарынан орта есеппен 15,4
центнер өнім алынды. Ал суарылмаған алқапты тыңайту арқылы әр гектардан
алынған қосымша өнім тыңайтылмаған алқаппен салыстырғанда 4,9 центнерге
артты. Өсімдіктердің суару жүйесін жақсарту жалпы тыңай-тылмаған және
тыңайтылған алқаптардан мол өнім алуға мүмкіндік береді.
Жүгері егістігінің суарылмаған әрі тыңайтылмаған алқабының әр гектарынан
алынған өнім 15,4 ц, үш рет суарғандағы өнім 56,6 ц және жеті рет
суарғандағы алынған өнім 70,7 центнер болды. Жүгері егістігін суаруды
жақсартып, минералды тыңайтқыштар қолданғанда, әр гектардан алынған өнім
106,5 центнерге жетті. Яғни тыңайтылмаған және суарылмаған варианттар-
дағыдан өнім 15,4 центнер артық алынды. Мұның өзі минералды тыңайтқыштар
қосып, суару жүйесінің жүгері өнімін молайтатындығын тағы да айқын
көрсетті.
Сонымен, су өсімдік бойындағы барлық процестерге қатысады, ол
жапырақтарға және басқа да органдарға қоректік және пластикалық заттар
тасымалдайды. Мұның өзі органикалық заттардың синтезделу процесі тез
жүруіне жағдайлар жасайды.
Топыраққа талабы ерешелігі. Жүгері егістігінен алынатын жоғары өнімдер
топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерімен қатар топырақтың
органикалық және қоректі заттарға бай болуына байланысты. Қышқылды ортасы
5,5—7 аралығында болса жақсы өнім алынады. Егер қышқылды ортасы рН—5-тен
төмен болса, ондай топырақтарда жүгері өспейді. Жүгері дәні топыраққа
түскеннен бастап, оттегін көп керек етеді. Жақсы өнім алу үшін топырақ
құрамында 18—20 процент оттегі болуға тиісті, егер ол 10 процентке түсіп
кетсе жүгерінің тамыры есуін баяулатады, 5 процентке төмендесе тіпті
өспейді. Топырақ тығыздығы 1,1—1,3 гсм аспау керек. Мұның бәрі сөзсіз
жүзеге асырылуға тиісті агротехникалық шаралар қатарына жатады.
Жылуды қажет етуі. Ауыл шаруашылығының көптеген басқа дақылдарына
қарағанда жүгері жылылықты сүйеді. Өніп, өскеннен кейінгі ауа
температурасының күрт төмендеуі жүгеріге өте зиянды.
Жүгері тұқымының өнуі үшін топырақ жылылығы 8—10 градус болса
жеткілікті. Кейбір суыққа төзімді сорттар сынап бағанасы 6 градусты, тіпті
одан да төмен температураны көрсеткеннің өзінде өне береді.
Ауаның температурасы төмен болған сайын тұқым баяу әрі сирек өнеді.
Соның салдарынан өсімдік ауруға шалдығады немесе топырақты жарып шыға
алмай, өледі. Демек, жүгерінің өніп шығуы үшін топырақтың температурасы
тұқымның өнуіне қажетті жылылықтан 2—3 градус жоғары болуға тиіс.
Жүгері өсірілетін аудандардың пайдалы температурасының жиынтығы
1700°—3120°С аралығында болады.
Кесте 1
Жүгерінің өсетін орта жағдайларыны қоятын талаптары
Реттік Көрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Жүгері
катары
1 Топыраққа қоятын талаптары орташа
1.1 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН)ең қолайлысы (еңРН-6,0-7,5
жоғарғы және төменгі көрсеткіштер)
2 Жарыққа талабы Орташа
2.1 Күнннің ұзақтығына талабы (фотоперидизм) Қысқа
3 Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Жоғары
3.1 Тұқымның өнуі
ең төменгі жылулық 3-5
ең қолайлы жылулық 8-10
3.2 Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең 5-6
төменгі жылулық
Егін көгінің пайда болуы 4-5
Генеративтік органдардың түзілу кезеңі 14-16
3.3 Дақылдың даму сатысындагы ең қолайлы жылулық 18-25
Егін көгінің пайда болуы 12-14
Генеративтік органдардың түзілу кезеңі 20-25
Жалпы өсіп- даму кезеңдерінде 18-25
3.4 Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі жылулық1700-3120°С
қосындысы
4 Ылғалдылыққа қойылатын талаптар төзімді
4.1 Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы (толық су 65-75
сиымдылығынан % есебімен)
4.2 Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды даму сатысы жапырақтану
және сүттене
пісу
4.3 Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 230-370
5 Қоректік заттарға қойылатын талаптар орташа
5.1 1 ц негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті 5,85
Азот 2,65
Фосфор 0,60
Калий 2,2
Жүгерінің өсу органдарының өсіп-жетілуіне қажетті ең төменгі температура
10—12, қолайлы температура — 16—20, ал репродуктивті органдарының пайда
болуы мен гүлденуі кезінде тиісінше—12—15 және—20—24 градус болып саналады.
Сондай-ақ тәуліктік орта температура 15 градустан төмен немесе 25 градустан
жоғары болса, жүгерінің өсіп-жетілуі баяулайды, ал 45—47 градустан асса,
дамуын мүлде тоқтатады.
Н. Н. Володарский (1975) зерттеулерінің қорытындылары бойынша ауаның
тәуліктік орташа температурасы неғұрлым жоғары болса, жүгері көктегеннен
бастап шашақтанғанға дейінгі даму сатысы да қысқа болады.
Негізгі органдар пайда болған шақта жүгері температураға өте сезімтал
келеді. Егер бұл кезде күн ыстық болып, ауаның ылғалдылығы
қанағаттандырмаса, ұрықтану процесі ойдағыдай өтпейді. Шашақтардағы аталық,
собықтардағы аналық ұрықтардың тозаңдануы арасында алшақтық туады, жүгері
бас тартпай қалады.
Жүгеріге ауаның ғана емес, топырақтың да температурасы елеулі әсер
етеді. Температура төмендеген сайын өсімдіктің дамуы баяулап, фосфор мен
азот тұздарын қабылдау қабілеті әлсірей береді.
Жүгері күзгі суықты тез сезінеді —3 градус суықтық кезінде ол барлық
даму процесін тоқтатып, жапырақтары солып қалады. Сөйтіп, өзінің сүрлемдік
сапасын төмендетеді.
Жарықты қажет етуі. Жүгері жылу мен жарықты сүйетін дақыл болып
саналады. Жүгерінің өз дамуы барысында жарық пен, оның қуатын қаншалықты
көлемде пайдаланатыны, жарық пен қысқа толқынды сәуле жүгері дамуына
игі әсер ететіні анықталды. Ал кешкіліктегі көгілдір түсті жарық жүгерінің
оңтүстікке бейімделген сорттарының дамуына кедергі келтіреді. Ал
Славгородская 270, Воронежская 76 және басқа да солтүстік аудандарға
бейімделген сорттарға жарығы аз, қысқа күн онша әсер етпейді. Жарықтың аз
түсуі себепті, жүгерінің өсіп-өнуі мен шашақтануы арасындағы кезең
оңтүстіктегі аудандарға қарағанда солтүстікте ұзақтау болады.
Академик Н. Н. Кулешов және басқалары солтүстік аудандармен Омск,
Ташкентті салыстырды. Бірақ күннің ұзақтығы жүгерінің өсіп-өнуі мен
шашақтануы арасындағы мерзімге елеулі әсер етпейді екен. Жалпы, жүгеріге
бұл мерзімде көбінесе температуралық жағдай ғана әсер ететіні анықталды.
Нағыз жарық керек уақыт күндізгі 12—14 сағат аралығы болады. Жарық
мерзімін ұзартса — вегетатив өсу мерзімі ұзарады, қысқартса — пісу мерзімі
қысқарады. Жүгері күнді жақсы көргендіктен егіс алқаптарын арамшөптерден
таза ұстап, әр түп жүгеріге жарықтың мол түсуі үшін егу тәсілінің ең
ыңғайлысын қолдану қажет. Бірдей жиілікпен егілгенде, әсіресе пунктирлі
тәсілмен егілгенде дақыл жарықпен молырақ қамтамасыз етіледі. Днепровский
56 буданы жиілігі әр тектарға 20 мыңнан 5 жыл егіліп зерттелді. Ол осындай
алқапқа жиілігі 80 мыңнан -егілген жүгеріден 5 күн бұрын ша-шақтанады.
Дақыл жиі егілген плантациялардың кейінгі даму сатылары баяу жүріп,
собықтары нашар дамыған. Жүгері егістігі өзінің өсіп-өну сатыларында
жоғарыда біз атап өткен факторлардың ықпалында болған. Бірін-бірі өзара
алмастыра да алмады. Сондықтан өсімдік тіршілігіне қажетті осы факторларды
реттеу үшін атмосфералық, топырақ ортасын қалыпқа келтіру, қоректік
заттармен, ылғалмен қамтамасыз етілуін арттыру, биологиялық процестерді
жеделдету сияқты бірқатар агрошараларды жүзеге асыруға тура келеді. Сонда
ғана жүгері егістігінен сапалы өнім алуға болады.
1.4. Өсімдіктің әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларда өсіп-даму
ерекшеліктері
Жүгерінің вегетациялық өніп-өсуі кезінде жинақтаған органикалық заттары,
қоректік заттарды пайдалануы, өсімдіктердің өніп-есуі кезіндегі тіршілік
ететін ортасы әр жерде түрліше ерекшеліктерге ие болады. Өсімдіктерді құрап
тұрған организмдер жапырақ, сабақ, тамыр да біркелкі болмайды. Сондықтан
заттардың өзара алмасуы, өсіп-өнуі және дамуы әр, түрлі өтеді.
Жер бетіндегі басқа да тірі организмдер секілді өсімдіктерде де өте
күрделі процесс — қоршаған ортамен зат алмасуы жүріп жатады. Демек,
өсімдіктер өзіне қажетті қоректік затты қоршаған ортадан сіңіріп,
денесіндегі заттардың құрамын толықтыра түседі. Сонымен бірге денеге сіңген
сыртқы ортадан енген күрделі заттар өте қарапайым заттарға ауысады. Зат
алмасу өсімдік үшін де, қоршаған орта үшін де тығыз байланыста жүзеге
асады. Өсімдіктердің қалыпты тіршілік етуі үшін қоршаған ортада қоректік
зат мол болуы қажет, сондай-ақ өсімдіктер тіршілік әрекетінің өнімдерін
бөліп шығару арқылы қоршаған ортаға айтарлықтай ықпал жасайды. Айталық,
өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігінің құрап, жапырақтарының түсуінен
топырақтың құнарлылығы арта түседі, немесе, өсімдіктер өте көп өскенде
тамыры арқылы өз бойына топырақ құрамындағы әр түрлі қоректік заттарды мол
сіңіріп, оны құнарсыздандырады. Демек, қоршаған орта мен өсімдіктер бір-
бірінің әсеріне тәуелді деген сөз. Мысалы, өсімдіктің тамыры топыраққа
тереңірек бойлаған сайын оған жік түсіріп бұзумен бірге, тарамдалған
тамырларымен шырмап топырақ түйіршіктерін нығыздап, өзара байланыстырады.
Ғылыми зерттеулер жүгері өсімдігіне әр түрлі мерзімде қолданған
тыңайтқыштардың әсері әртүрлі болатынын көрсетіп отыр. Жерді жыртар
алдында, жүгерінің 3—4 және 7—8 жапырақ шығару сатыларында тыңайтқыштар
бергенде дәндік жүгерінің массасы айтарлықтай өскен, ал 11—12 жапырақ
фазасында берілген тыңайтқыштардан дәннің массасы 45,9 грамға дейін
төмендеген, яғни, екі есе кеміген. Осы зерттеулерден мынадай қорытынды
шығады, жүгерінің Стерлинг сорты 11—12 жапырақ шығар кезеңіне қарағанда жас
кезіндегі өніп-өсу сатысында тыңайтқыштардың әсеріне жақсы бейімделеді.
Сөйтіп, жүгері өсімдігі мен тыңайтқыштар арасында қолайлы белсенділік пайда
болады. Демек жүгері егістігін жас кезінде тыңайтуға әбден болады.
Жүгерінің биологиялық табиғатының өзі ылғалды көп қажет етеді.
Сондықтан оны өсірудің ғылыми технологиясын жасаған кезде бағалы дақылдың
осы ерекшелігін ескерген абзал. Топырақтағы қоректік заттар жер құнарлығын
арттыруға қатысты проблемалардың барлығын бірдей шеше алмайды.
Топырақтағы су онда өтетін барлық процестерге — өсімдіктердің
қоректік заттарды пайдалануына, органикалык ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҚО, Сайрам ауданы, Көмешбұлақ ауылы жағдайында дәндік жүгері
дақылынан жоғарғы өнім алудың технологиясын жасау
Аннотация
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың тақырыбы Оңтүстік Қазақстан облысы,
Сайрам ауданы Көмешбұлақ ауылы жағдайында дәндік жүгері дақылынан жоғары
өнім алудың технологиясын жасау. Аймақтың табиғи-климаттық жағдайларын
негізге ала отырып, жүгеріні өсіріп-баптауда, өндіруде экономикалық жағынан
тиімді жақтарды ұсыну.
Курстық жұмыс аналитикалық бөлім, шаруашылықтың топырақ, ауа-райы
жағдайларын сипаттау бөлімі, нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді
бағдарлау бөлімі, нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылды өсіру
технологиясы, қоршаған ортаны қорғау немесе техника қауіпсіздігі бөлімі
және қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде жүгерінің морфологиялық сипаттамасы мен биологиялық
ерекшеліктері, сорттары, климат жағдайы, агротехникасы келтірілген.
Аймақтың ауа-райы жағдайларын сипаттау бөлімінде ауа-райы жағдайлары мен
топырақтың сипаттамасы келтірілген.
Нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылдың ерекшеліктерін ескере отырып
өнімді бағдарлау барысында дақылдан алынатын өнім денгейі мен оған қажетті
тыңайтқыш мөлшері есептелді.
Төртінші бөлімде шаруашылықта жүгері дақылын өсіру технологиясы,
топырақты өңдеу тәсілдері жайлы мәліметтер берілген.
Жүгері дақылын өсіретін шаруашылықтың топырақ климаттық жағдайларын
ескере отырып өсіру технологиясын жасалды, мұнда ауыспалы егістік жүйесі,
алғы дақыл түрі, ауыспалы егістіктегі топырақ өңдеу жүйесі, дақылдардың
аймақтық жүйесі, тыңайтқыштар жүйесі, өсімдіктерді аурулардан және
зиянкестерден қорғау жүйесі, дақыл тұқымдарын себу жұмыстары, топырақтың
ылғал режимін реттеу жұмыстары және тағы басқалар ескерілді.
Жұмыста ___ кесте , ___ сурет бар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі ___ .
Түйін сөздер: Астық дақылдары, дәндік жүгері, өсіру технологиясы,
шаруашылық, топырақ-климаттық жағдайы, өсімдіктің биологиясы, ауыспалы
егістік, топырақ өңдеу жүйесі.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жұмыста қазіргі ауыл шаруашылығы ғылымында қолданылатын
мынадай мемлекетаралық және мемлекеттік стандарттарға сілтеме жасалған:
1.Мемлекетаралық стандарт ГОСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстары
туралы есеп;
2.Мемлекеттік стандарт ГОСТ 7.1-2003. Рәсімдеу құрамлымы және ережелері.
Библиографиялық жазба. Құжатты библиографиялық талдау. Құжат дайындаудың
жалпы талаптары және ережелері;
3.Мемлекеттік ресми стандарт 16265-70-1978 "Ауыл шаруашылығы саласындағы
терминдер және анықтамалар".
Анықтамалар
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Ауыспалы егіс – екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Егістіктің ылғалмен қамтылуы – танаптағы екпе дақылдардың топырақ
ылғалына талабын қамтамасыз ету.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Сорт – белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен
сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және
морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас
өсімдіктерінің тобы.
Технология – нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы
өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі
бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы
АШҒЗИ - Ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты
ҒЗИ -ғылыми-зерттеу институты
NРК -азот, фосфор, калий
ӨК - өндірістік кооператив
ТЫС - төменгі ылғал сиымдылық
ж.б -және басқалар
т.б - тағы басқалар
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м -метр
ц -центнер
гсм3 -1куб сантиметрдегі грамм есебі
кгга -1 гектарда килограмм есебі
т.с.с. -тағы сол сияқты
°С - температура
лга - литргектарына
Мазмұны
бет
Кіріспе
Әдебиетке шолу
1. Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері
1. 1 Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
1.2. Жүгерінің биологиясы
2. Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары
3. Нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді бағдарлау
3.1. ФБР кірісі бойынша бағдарламаланған өнімді анықтау
3.2. Жүгерінің жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін
анықтау
4. Нақты топырақ-климаттық жағдайында жүгері өсіру технологиясы
4.1. Жүгерінің ауыспалы егістегі орны
4.2. Тыңайтқыштар қолдану жүйелері
4.3. Топырақ өңдеу жүйесі
4.4. Тұқымды себуге әзірлеу
4.5. Тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері
4.6. Егістікті күту және баптау
4.7. Өнімді жинау
4.8. Дақылды өсірудің технологиялық кескіні
Қоршаған ортаны қорғау және техника қауіпсіздігі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі
Кіріспе
Елімізде, оның ішінде Қазақстанда азық-түлік программасын орындауда
жүгерінің адамға да, малға да азықтық қасиеті орынды бағаланып отыр. Сондай-
ақ өнеркәсіпте бағалы шикізат есебінде әр түрлі мақсаттарға пайдаланылуы
біздің республикамызда жүгеріні кең көлемде өсіру қажеттігі мен
мүмкіншіліктерін айқындады.
Республикамызда тың және тыңайған жерлердің игерілуі қуатты егіншілігі
мен мал шаруашылығы дамыған ірі шаруашылықтар құруға негіз болды. Ауыл
шаруашылығының интенсивті дамуы мал шаруашылығы үшін қажетті құнарлы да мол
мал азығын дайындауды қажет етті. Осындай бірден-бір дақыл жүгері болып
табылады.
Қазіргі уақытта жыл сайын республиканың барлық аймақтарында ол - сүрлем
үшін 2,8 миллион гектарға, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында -
дәндік жүгері есебінде 140 мың гектарға өсіріліп келеді.
Оңтүстікте дәндік, сүрлемдік жүгеріден тұрақты мол өнім алынып жүр. Ал,
солтүстік аудандарда жылы кезең қысқа болатындықтан, жүгерінің бапталу, өсу
мерзімі 95-100 күннен аспайды. Сондықтан, мұнда жүгерінің ерте пісетін
бұдаң және сортты тұқымдары сүрлем үшін егіледі.
Ол гектарына 150—300 центнерге дейін сүрлемдік көк балауса береді.
Солтүстік аудандардағы азықтық сапасы жөнінен жоғары мұндай өнімді басқа
дақылдардың бір де біреуі бере алмайды.
Елімізде пайдаланылатын егістік жерлердің көлемі жылдан жылға тұрақталып
келеді. Осыған байланысты астық дақылдарының өнімін молайту, оның сапасын
жақсартудың басты шарты - әр түрлі тыңайтқыштарды тиімді қолдану болып
табылады.
Оңтүстік Қазақстан өңірінде жүгері негізінен суармалы
жерлерде өсіріледі. Өнімділігі жағынан барлық далалық алқаптарда егілетін
дақылдардан дәнге өсірген жағдайда да, көк балауса өсіру мақсатында да ең
жоғары сапалы мал азықтық өлшем бірлігінің жиынтығын алуға болады. Ғылыми
негізделген өсіру технологиясын өз дәрежесінде уақытылы, сапалы жүргізген
жағдайда дәндік жүгеріден 100-120 цга, ал сүрлемдік жүгеріден 800-1000
цга көк балауса жинауға болатынын тәжірибе арқауы және озық өндірістік
технологияның үлгісі дәлелдеп отыр.
Кез келген дақылдан мол өнім қалыптастыру үшін міндетті түрде нақты
топырақ климаттық жағдайларға бейімделген ауыспалы егістік ерекшеліктері
ескерілуі тиіс. Сонымен қатар өсімдіктің биологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып жасалынған өсіру технологиясын жасап оны міндетті түрде уақтылы
қолдану барысында ғана жоғары сапалы мол өнім алуға септігін тигізеді.
Мұндағы басты назарда үстайтын негізгі жағдайлар өсіру технологиясының
элементтерін толық негізде ұстап отыру болып табылады. Яғни, дақылдың
ауыспалы егістегі орны, тыңайтқыштар қолдану жүйелері, топырақ өңдеу
жүйесі, тұқымды себуге әзірлеу, тұқымды себу мерзімі, мөлшері және
әдістері, егістікті күту және баптау және өнімді жинау ерекшеліктері нақты
топырақ – климаттық жағдайларға бейім болуы шарт.
Курстық жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
Көмешбұлақ ауылы жағдайында дәндік жүгері дақылынан жоғарғы өнім алудың
технолгиясын жасау.
Бұл мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер шешілді;
- Жүгері өсімдігінің биологиялық қасиеттерін анықтау;
- Дақыл өсіретін шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайларына сараптама
жасау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылдың ерекшеліктерін ескере
отырып өнімді бағдарлау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайы ерекшеліктері бойынша дәндік жүгері
өсіру технологиясын жасау
Практикалық бағалылығы. Жүгері дақылын өсіретін шаруашылықтың топырақ
климаттық жағдайларын ескере отырып өсіру технологиясын жасалды, мұнда
ауыспалы егістік жүйесі, алғы дақыл түрі, ауыспалы егістіктегі топырақ
өңдеу жүйесі, дақылдардың аймақтық жүйесі, тыңайтқыштар жүйесі,
өсімдіктерді аурулардан және зиянкестерден қорғау жүйесі, дақыл тұқымдарын
себу жұмыстары, топырақтың ылғал режимін реттеу жұмыстары және тағы
басқалар ескерілді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс төрт бөлімнен тұрады:
әдебиетке шолу бөлімі, тәжірибелік бөлім, негізгі бөлім және тіршілік
кауіпсіздігі бөлімі. Жұмыста ___ кесте , ___ сурет бар.
Жұмысқа қолданылған әдебиеттер тізімі ___ .
1. Аналитикалық шолу
1. Жүгерінің шығу тегі, халық шаруашылығындағы маңызы
Жүгерінің Отаны — Америка. Оның Мексика және Гватемала тропикалық-
субтропикалық аймақтары. Жүгері дәнінің алғашқы үлгілері ХV-ғасырдың
аяғында Европаға әкелінді. Алғашында сирек кездесетін сәнді өсімдік
ретінде, содан соң астық және мал азығы ретінде бағаланды. Жоғары
өнімділігі, өсіру технологиясының қарапайымдылығы, оның бағасын арттырады.
Лезде жер шарының барлық түпкірлеріне, оның ішінде мал шаруашылығы дамыған
елдерге тарады. Жүгері бұл күндері алпыстан астам мемлекетте өсіріледі.
Америка ғалымы Мак-Милен жүгеріні кез-келген қазба байлықтан алынатын
шикізаттардан артық деп бағалаған. Қазба байлықтар үнемі пайдаланғанда
қорын сарқады, өсімдіктер, оның ішінде жүгері өзінің қорын кемітпейді.
Қазіргі кезде жүгері егістігінің көлемін ұлғайту — оны әртүрлі мақсаттарға
пайдалануға мүмкіншілік туғызды.
Дүние жүзі бойынша шетелге шығарылатын жалпы дәнді дақылдардың ішінде
дәндік жүгерінің үлес салмағы 26 процентке жетті (бидай 52, күріш — 7, арпа
— 7 процент). Жүгері дәнін шетелге шығарушы негізгі ел — Америка, бұл жерде
оның үлес салмағы — 52 процент. 1965—1967 жылдары Америкада жүгері дәнінің
шығымдылығы гектарына 45 центнерден келсе, басқа дәнді да-қылдардың
шығымдылығы гектарына 20,8 центнер болды. Яғни, жүгерінің әр гектардан
алынатын өнімділік мөлшеріне ешқандай дәнді дақыл теңдесе алмайды.
Америкада мал азығына берілетің жемнің 73 проценті — жүгері дәні.
Қазіргі кезде Америка Құрама Штаттары жер жүзіндегі өндірілетін жүгерінің
44 процентін береді.
Сүрлем үшін өсірілетін жүгерінің аумағы барлық егіс көлемінің 8
процентіне тең, оның әр гектарынан 200—230 центнерден өнім алынады.
Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстарында егілетін
дәндік, сүрлемдік жүгері егістігінің басым көпшілігі жылдық жауын-шашын
жиынтығы 200— 250 мм болатын аймақтарда орналасқан. Әрі мұндай топырақ
қоректік органикалық заттарға кедей. Сондықтан, біздің республикамыз жер
жүзі мен Одақ көлемінде климат — топырақ аймағы анағұрлым өзгеше және қатаң
болуымен ерекшеленеді.
Жер жүзінде дәндік жүгері азық-түлік ретінде (20— 25%), мал азығына
(55—60%) және түрлі техникалық мақсаттарда (15—20%) өнеркәсіпте шикізат
есебінде пайдаланылады. Жүгеріден өнеркәсіпте 150-ге жуық әр түрлі азық-
түлік, техникалық заттар, майлар, сыра, крахмалдар, т. б. алынады. Бұл
заттарға қосымша кондитер, консерві өнеркәсібіне бояулар, әртүрлі
ерітінділер, ацетон, фурфурол, желім, спирт, қағаз, жасанды тығын,
пластмассалар, дәрі-дәрмектер алынады.
Басқа дақылдарға қарағанда жүгері құрамында белок аз. Қазір оны белогі
көп дақылдармен (соя) араластырып егіп, аса құнарлы сүрлем дайындау жүзеге
асырылып жүр.
Қоректілігі жағынан алғанда жүгері дәні басқа дәнді дақылдардан артық.
Мысалы, 1 кг жүгері дәнінде 1,34 мал азықтық өлшем болса, ал сұлыда — 1,
арпада — 2,26, қара бидайда — 1,18-азықтық өлшем бар. Жүгері басқа
дақылдарға қарағанда құрамындағы құрғақ заттың бір өлшемін құруға суды аз
жұмсайды. Сонымен қатар жаздың екінші жартысындағы жауынды, топырақ-тың
төменгі қабатындағы ылғалды, қоректі заттарды жақсы пайдаланады.
Жүгері — өте жақсы алғы дақыл. Аңыздық егістіктерде желден қорғау және
қар тоқтатуда ықтырмалы өсімдіктер ретіндегі жүгерінің маңызы ерекше.
Жүгері егістігі басқа дәнді дақылдар секілді оттегі қорын молайтып,
қоршаған ортаның ауасын жақсартады.
Жүгері егістігі алғы дақылдарды онша көп таңдамайды. Басқа дәнді
дақылдардан ерекшелігі сол, ол отамалы дақыл ретінде топырақтардың бірнеше
рет өңделуіне байланысты, әртүрлі тыңайтқыштар, гербицид жеткілікті
беріліп, агротехникалық шаралар мен суару дер кезінде жүргізілген жағдайда
ауыспалы егісте және бір орынға қатарынан бірнеше жыл егілген жүгері
егістігінің өнімдері жоғары және бірдей болады.
Жүгері егістігін молайту басқа дақылдарға қарағанда зкономикалық жағынан
тиімді. Жүгерінің әр гектарынаң 30—35 центнер құрғақ дән және 210 центнер
қосымша сабан алынады. Мұны мал азықтық өлшемге шаққанда 6750 болады екен.
Жүгері дәнінде 60—70% углевод, 9—12% белок, 4— 7% май, минералды тұздар
мен витаминдер бар. Сондықтан жүгері дәні барлық мал түлігі және құстар
үшін өте бағалы жем болып табылады.
Жүгерінің көк балаусасы да қоректік заттарға өте бай, одан малға
жұғымды, жоғары сапалы сүрлем дайындалады. Бұл үшін ең тиімді кезең —
жүгері дәні сүттеніп, қамырланған кез. Осы кезде дайындалған жүгері
сүрлемінде құрғақ заттар — қорытылатын протеин көп болады. Ғылыми
мекемелердің мәліметтері бойынша 5 кг жүгері сүрлемінен 1 килограмм сүт
алынады.
Гүлдену кезінде де жүгері көк шөп ретінде малға беріледі. Бұл уақытта
жүгері балаусасы жақсы жапырақтанып өседі оның құрамындағы протеин мөлшері
артады. Дәнге орып жинағаннан кейін де жүгері сабаны, құрғақ жапырақтары
мен сабақтары, басқа дақылдар сабағына қарағанда қоректік заттарға бай,
жемшөптік сапасы жоғары болады.
Жүгері сабағы салмағының бестен бір бөлігі собық өзегіне тиеді, онда
қоректік заттар көп. Сондықтан собық өзегін майдалап турап, ұнтақтап,
дәнмен араластырып малға жем ретінде береді.
Жүгерінің агротехникалық маңызы да үлкен. Оның қатараралығын
культивациялау кезінде арамшөптер жойылып, жүгерінің және одан кейін
егілетін басқа дақылдардың өсуіне жағдай жасалады. Жүгері биік өсіп, қалың
жапырағымен жер бетін көлеңкелеп, микробиологиялық процестерді жақсартады.
Жүгерінің басқа дақылдармен салыстырғанда жақсы алғы дақыл болып
саналуының себебі де осында. Республиканың оңтүстік-шығысындағы суармалы
аймақта, жүгеріні аңыздық дақылдардан кейін себе беруге болады.
Жүгері егістігінен жылына екі рет өнім алуға болады. Республикамызда мал
азығын дайындау мен егіншіліктегі маңызды агротехникалық шаралардың негізі
ретінде де жүгерінің пайдасы орасан зор. Қайталап егу кезінде жер
органикалық заттарға байып, осының нәтижесінде топырақтың физикалық
қасиеттері жақсарып, зиянды арамшөптерге қарсы күресуде басты роль атқа-
рады.
Бұл міндетті орындауда оңтүстіктегі суармалы егіншілігі бар аудандардың
маңызы өте зор. Себебі, бұл аудандарда көптеген ауыл шаруашылық
дақылдарының өнімі ерте жиналады. Және дәл сол жерде екінші өнім алуға
керекті жағдайлар толығымен пайда болады. Суармалы жерлерде егілген жүгері
егістігі суарылмайтын жерлердегі егілген жүгері егістігіне қарағанда қоршал-
ған ортаныц микроклиматына игі әсер етеді. Басқаша айтсақ, 30 градустан
асқан күндер санын — 2 есе, құрғақшылықты— 10 есе азайтып, ауаның
абсолюттік температурасын — 15 градусқа дейін төмендетеді.
Аңыздық дақылдарға егілген жүгері егістігі ауыл шаруашылығының жалпы
өнімін көбейтетіні мәлім. Ол сонымен қатар, суармалы жерді, ылғалды, күн
қуатын, жылылықты, жұмыс күшін, техниканы және қаржыны мейлінше тиімді де
толық пайдалануға мүмкіндік береді.
Мұндай ауқымды міндеттерді орындау үшін осы уақытқа дейін пайдаланылмай
келе жатқан табиғи резервтерді іске қосудың маңызы зор. Республикамызда,
әсіресе, оның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы суармалы аймақтарда, осы
уақытқа дейін жөнді пайдаланылмай
келе жатқан табиғи резервтердің бірі — аңыздық егіс. Осы аймақтарда
кептеген дақылдар — жаздық және күздік бидай, күздік қара бидай, арпа,
сұлы, бір жылдық шөптер, сүрлемдік жүгері — жаз ортасында-ақ пісіп
үлгереді. Оларды жинап алғаннан кейін 70—100 күндей
ауа райы егін үшін қолайлы болып тұрады. Осындай жағдайда, дайын егістік
жерлердегі күннің жылуы да, жауын-шашын да пайдаланылмай босқа кетеді.
Кезінде К. А. Тимирязев: жылына бір рет өнім алуға негізделген егіншілікке
жаздың бірінші жартысы ғана пайдаланылады, ал оның егіс үшін өте қолайлы
да, жеткілікті екінші жартысы мүлде пайдаға аспайды, бұл үшін болашақ
ұрпақтар алдында ұяттымыз деген пікір айтқан болатын. Ұлы ғалымның осы ойы
өз мәнін жойған жоқ.
1.2. Жүгерінің ботаникалық сипаттамасы
Өсіп-өну және даму. Жүгері дәнді дақылдар тобына жатады. Тамыр жүйесі
шашақты, ұзын, торкөзді, 3 метр терендікке дейін, ал жан-жағына 1 метрге
дейін жайылып өседі. Тамыр системасының 60 проценті топырақтың айдалатын
қабатында болады. Жүгері тамыры топырақтың үлкен аумағынан қоректік заттар
мен ылғал әкеліп жатады. Нәтижеде жүгері топырақтағы қоректік элементтерді
басқа дәнді дақылдардан гөрі жақсырақ пайдаланады. Басқа дақылдардан
айырмашылығы жүгері өсімдігінің төрт түрлі тамыры болады. Олар: ұрық
тамыры, алғашқы буын тамыр, негізгі тамыр және тіреуіш тамыр. Кейінгі
қосымша тіреуіш топырақтан жер бетіне шығып тұрады. Жүгерінің алғашқы даму
кезінде тамыр жүйесі өте тез өседі. Е. Амантаев., Н. Нечипоренко
мәліметтері бойынша көгеріп шыққаннан кейін 7—8 күнде жүгері тамыры 25
сантиметр тереңдікке дейін барады.
Әйтсе де алғашқы егілген күндері жүгерінің өніп, өсуі өте баяу болады.
Бірақ, өсуіне қолайлы жағдайларда әсіресе, шашақтану кезінде бір тәулікте
10—12 сантиметрге дейін өседі. Ал гүлденгеннен кейін есуі тоқтайды.
ІІІашақтану кезінде, он күннен кейінгі гүлдену дәуірінде жүгері өзінің
жалпы органикалық массасының 75 процентін жинақтайды.
Жүгерінің тамыр жүйесі көлемінің тәуліктік ұлғаюы 7, 12, 13 жапырақтарды
шығару сатыларына жеткенде ерекше байқалады. Өсіп-өну сатыларындағы
жүгерінің ең қажетті кезеңдері сабағының қалыптасуына әсер ететін 2—3
жапырақты шығару сатысы, сондай-ақ собығының қалыптасуына әсер ететін 6—7
жапырақтар шығарған кезі болып саналады (Н. М. Третьяков, 1979).
Сурет 1. Жүгері дақылының сыртқы құрылысы
Жүгері 5 жапырақты болғанда оның тамыры жан-жаққа 11—13 -сантиметрге
дейін тарамданып өседі. Жүгерінің басқа дәнді дақылдардан ерекшелігі сол
сабағы біреу болады да, сорт өзгешеліктеріне қарай биіктігі 0,6—6 метрге
жетеді.
Жүгері — бір ұялы және қос жынысты өсімдік. Аталығы түбірінің жоғары
жағында шашағында орналасқан, аналық жынысы собығында, жапырақтар қабығымен
қоршалған. Шыққан сабағы жуан, цилиндр тәрізді, қалыңдығы 2—7 см, жақсы
жапырақтанады, жапырақтарының саны 13 пен 28 арасында болады. Жүгері жер
шарының солтүстік ендігінің 58 градусынан оңтүстік ендіктің 40 градусына
дейінгі аралықта — ойпаттарда, қыратта да, тіпті тау бөктерлерінде де
өсіріледі. Мұның өзі жүгерінің топырақ - климат жағдайлары әр түрлі жерге
өсуге бейімділігін, өміршеңдігін көрсетеді. Әйтсе де, бұл дақылдың
бейімділігіне қарамастан, әр түрлі өсіп-өну, даму сатыларында оған қоршаған
ортаның әсерін білу жүгерінің биологиясын жетік меңгеруімізге, тиімді
агротехникалық шараларды жүзеге асыруымызға мүмкіндік береді.
1.3. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
Ылғалға талабы. Топырақ құрамында ылғал неғұрлым көп болса, июнь-август
айларыңда жаңбыр неғұрлым көп жауса, өсімдік солғұрлым ылғалды тиімді
пайдаланады және жедел өседі. Қуаңшылық жылдары, жаңбыр аз жауғанда жүгері
өсімдігі бір өлшемдік құрғақ затын құрау үшін көп су жұмсайды.
Павлодар облыстық тәжірибе станциясында 1972— 1974 жылдары жүргізілген
бақылаулар бойынша орта есеппен жүгері 1 центнер құрғақ затын түзеуге 8,2
миллиметр ылғал жүмсады. Ал танапқа 20 тонна көң шашқанда —6,92 миллиметр
және әр жүйекке Р20 тыңайтқышын енгізіп, 20 тонна көң шашқанда —6,65
миллиметр ылғал жұмсады. Демек, тыңайтқыштарды пайдалану нәтижесінде ылғал
үнемді жұмсалады.
Академик И. В. Якушиннің пікірі бойынша, жүгері егістігі топырақтын
.ылғалдылығы оның толық су сыйымдылығының 65—75 процентіне тең болса,
өсімдіктің дамуына қолайлы жағдай туады. Егер осы көрсеткішті 30 процентке
күрт азайтып жіберсе, дақыл ылғал тапшылығын сезініп, өсуін баяулатады.
Өзінің вегетациялық дамуы кезінде жүгері ылғалды бірқалыпты
пайдаланбайды. Алғашқы өсу дәуірінде жүгеріге ылғал онша қажет емес.
Өйткені, бұл кезде ол өте баяу жетіледі. Осынау биологиялық ерекшеліктеріне
қарай кеш және орта мерзімде пісетін жүгері сорттары мен будандары
құрғақшылыққа төзімді келеді. Әйтсе де бұл кездегі топырақ ылғалының аздығы
дақылдың алғашқы дамуына, күш жинауына, қалыптасуына, сайып келгенде, мол
өнім беруіне айтарлықтай кері әсер етуі мүмкін.
Вегетациялық дамуының екінші кезеңінде жүгері ылғалды көп қажет етеді.
Әсіресе, күлтеленуіне 10 күн қалғанда су өте көп қажет бола бастайды. Бұл
қажеттілік дақыл шашақтанып болғаннан кейінгі 20 күн ішінде өсе түседі. Осы
кезеңде дақылдың органикалық заттарының 70—80 проценті кұрылады. Егер дәл
осы мерзімде қажетті ылғал жетіспесе өнім азаяды. Кез-келген өсімдік өзінің
даму кезеңдері әр басқа, топырақ ылғалдылығы әртүрлі болуына байланысты
қоректік заттарды әртүрлі пайдаланады. Сондықтан, дәндік жүгеріге әртүрлі
тыңайтқыштарды қолданғанда олардың мерзімін, тәсілдерін білудің маңызы зор.
Тыңайтқыштардың дәндік жүгерінің өнімі мен сапасына әсері тек қана
топырақ құнарлығы, тыңайтқыштардың мөлшері, мерзімі, егу тәсілдері ғана
емес, суару жуйесіне де байланысты болады.
Г. М. Титев, Э. Н. Гарме, С. Ерімбетовтың (1966) зерттеу жұмыстарының
қорытындылары минералдық тыңайтқыштар тиімділігі әр түрлі суару режиміне
байланысты екенін көрсетті
Агротехникалық шараларға сай қажетті мөлшерінде қолданылған тыңайтқыштар
мен суару жүйесі жүгері егістігінің жақсы өсуіне едәуір әсер етті. Ең көп
өсу — жүгерінің дән салған кезінде байқалды. Ал, піскен кезде шамалы
азайды. Сондықтан, кең көлемде егілген жүгері егістігіне тыңайтқыштарды
жеткілікті мөлшерде қолданып, суару жүйесін дұрыс жүргізгенде ғана олар-дың
өнімін жоғарылатуға болады.
Республикада жүргізілген екі жылдық зерттеу жұмыстарының қорытындылары
бойынша суарылмаған алқапта жүгерінің әр гектарынан орта есеппен 15,4
центнер өнім алынды. Ал суарылмаған алқапты тыңайту арқылы әр гектардан
алынған қосымша өнім тыңайтылмаған алқаппен салыстырғанда 4,9 центнерге
артты. Өсімдіктердің суару жүйесін жақсарту жалпы тыңай-тылмаған және
тыңайтылған алқаптардан мол өнім алуға мүмкіндік береді.
Жүгері егістігінің суарылмаған әрі тыңайтылмаған алқабының әр гектарынан
алынған өнім 15,4 ц, үш рет суарғандағы өнім 56,6 ц және жеті рет
суарғандағы алынған өнім 70,7 центнер болды. Жүгері егістігін суаруды
жақсартып, минералды тыңайтқыштар қолданғанда, әр гектардан алынған өнім
106,5 центнерге жетті. Яғни тыңайтылмаған және суарылмаған варианттар-
дағыдан өнім 15,4 центнер артық алынды. Мұның өзі минералды тыңайтқыштар
қосып, суару жүйесінің жүгері өнімін молайтатындығын тағы да айқын
көрсетті.
Сонымен, су өсімдік бойындағы барлық процестерге қатысады, ол
жапырақтарға және басқа да органдарға қоректік және пластикалық заттар
тасымалдайды. Мұның өзі органикалық заттардың синтезделу процесі тез
жүруіне жағдайлар жасайды.
Топыраққа талабы ерешелігі. Жүгері егістігінен алынатын жоғары өнімдер
топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерімен қатар топырақтың
органикалық және қоректі заттарға бай болуына байланысты. Қышқылды ортасы
5,5—7 аралығында болса жақсы өнім алынады. Егер қышқылды ортасы рН—5-тен
төмен болса, ондай топырақтарда жүгері өспейді. Жүгері дәні топыраққа
түскеннен бастап, оттегін көп керек етеді. Жақсы өнім алу үшін топырақ
құрамында 18—20 процент оттегі болуға тиісті, егер ол 10 процентке түсіп
кетсе жүгерінің тамыры есуін баяулатады, 5 процентке төмендесе тіпті
өспейді. Топырақ тығыздығы 1,1—1,3 гсм аспау керек. Мұның бәрі сөзсіз
жүзеге асырылуға тиісті агротехникалық шаралар қатарына жатады.
Жылуды қажет етуі. Ауыл шаруашылығының көптеген басқа дақылдарына
қарағанда жүгері жылылықты сүйеді. Өніп, өскеннен кейінгі ауа
температурасының күрт төмендеуі жүгеріге өте зиянды.
Жүгері тұқымының өнуі үшін топырақ жылылығы 8—10 градус болса
жеткілікті. Кейбір суыққа төзімді сорттар сынап бағанасы 6 градусты, тіпті
одан да төмен температураны көрсеткеннің өзінде өне береді.
Ауаның температурасы төмен болған сайын тұқым баяу әрі сирек өнеді.
Соның салдарынан өсімдік ауруға шалдығады немесе топырақты жарып шыға
алмай, өледі. Демек, жүгерінің өніп шығуы үшін топырақтың температурасы
тұқымның өнуіне қажетті жылылықтан 2—3 градус жоғары болуға тиіс.
Жүгері өсірілетін аудандардың пайдалы температурасының жиынтығы
1700°—3120°С аралығында болады.
Кесте 1
Жүгерінің өсетін орта жағдайларыны қоятын талаптары
Реттік Көрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Жүгері
катары
1 Топыраққа қоятын талаптары орташа
1.1 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН)ең қолайлысы (еңРН-6,0-7,5
жоғарғы және төменгі көрсеткіштер)
2 Жарыққа талабы Орташа
2.1 Күнннің ұзақтығына талабы (фотоперидизм) Қысқа
3 Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Жоғары
3.1 Тұқымның өнуі
ең төменгі жылулық 3-5
ең қолайлы жылулық 8-10
3.2 Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең 5-6
төменгі жылулық
Егін көгінің пайда болуы 4-5
Генеративтік органдардың түзілу кезеңі 14-16
3.3 Дақылдың даму сатысындагы ең қолайлы жылулық 18-25
Егін көгінің пайда болуы 12-14
Генеративтік органдардың түзілу кезеңі 20-25
Жалпы өсіп- даму кезеңдерінде 18-25
3.4 Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі жылулық1700-3120°С
қосындысы
4 Ылғалдылыққа қойылатын талаптар төзімді
4.1 Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы (толық су 65-75
сиымдылығынан % есебімен)
4.2 Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды даму сатысы жапырақтану
және сүттене
пісу
4.3 Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 230-370
5 Қоректік заттарға қойылатын талаптар орташа
5.1 1 ц негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті 5,85
Азот 2,65
Фосфор 0,60
Калий 2,2
Жүгерінің өсу органдарының өсіп-жетілуіне қажетті ең төменгі температура
10—12, қолайлы температура — 16—20, ал репродуктивті органдарының пайда
болуы мен гүлденуі кезінде тиісінше—12—15 және—20—24 градус болып саналады.
Сондай-ақ тәуліктік орта температура 15 градустан төмен немесе 25 градустан
жоғары болса, жүгерінің өсіп-жетілуі баяулайды, ал 45—47 градустан асса,
дамуын мүлде тоқтатады.
Н. Н. Володарский (1975) зерттеулерінің қорытындылары бойынша ауаның
тәуліктік орташа температурасы неғұрлым жоғары болса, жүгері көктегеннен
бастап шашақтанғанға дейінгі даму сатысы да қысқа болады.
Негізгі органдар пайда болған шақта жүгері температураға өте сезімтал
келеді. Егер бұл кезде күн ыстық болып, ауаның ылғалдылығы
қанағаттандырмаса, ұрықтану процесі ойдағыдай өтпейді. Шашақтардағы аталық,
собықтардағы аналық ұрықтардың тозаңдануы арасында алшақтық туады, жүгері
бас тартпай қалады.
Жүгеріге ауаның ғана емес, топырақтың да температурасы елеулі әсер
етеді. Температура төмендеген сайын өсімдіктің дамуы баяулап, фосфор мен
азот тұздарын қабылдау қабілеті әлсірей береді.
Жүгері күзгі суықты тез сезінеді —3 градус суықтық кезінде ол барлық
даму процесін тоқтатып, жапырақтары солып қалады. Сөйтіп, өзінің сүрлемдік
сапасын төмендетеді.
Жарықты қажет етуі. Жүгері жылу мен жарықты сүйетін дақыл болып
саналады. Жүгерінің өз дамуы барысында жарық пен, оның қуатын қаншалықты
көлемде пайдаланатыны, жарық пен қысқа толқынды сәуле жүгері дамуына
игі әсер ететіні анықталды. Ал кешкіліктегі көгілдір түсті жарық жүгерінің
оңтүстікке бейімделген сорттарының дамуына кедергі келтіреді. Ал
Славгородская 270, Воронежская 76 және басқа да солтүстік аудандарға
бейімделген сорттарға жарығы аз, қысқа күн онша әсер етпейді. Жарықтың аз
түсуі себепті, жүгерінің өсіп-өнуі мен шашақтануы арасындағы кезең
оңтүстіктегі аудандарға қарағанда солтүстікте ұзақтау болады.
Академик Н. Н. Кулешов және басқалары солтүстік аудандармен Омск,
Ташкентті салыстырды. Бірақ күннің ұзақтығы жүгерінің өсіп-өнуі мен
шашақтануы арасындағы мерзімге елеулі әсер етпейді екен. Жалпы, жүгеріге
бұл мерзімде көбінесе температуралық жағдай ғана әсер ететіні анықталды.
Нағыз жарық керек уақыт күндізгі 12—14 сағат аралығы болады. Жарық
мерзімін ұзартса — вегетатив өсу мерзімі ұзарады, қысқартса — пісу мерзімі
қысқарады. Жүгері күнді жақсы көргендіктен егіс алқаптарын арамшөптерден
таза ұстап, әр түп жүгеріге жарықтың мол түсуі үшін егу тәсілінің ең
ыңғайлысын қолдану қажет. Бірдей жиілікпен егілгенде, әсіресе пунктирлі
тәсілмен егілгенде дақыл жарықпен молырақ қамтамасыз етіледі. Днепровский
56 буданы жиілігі әр тектарға 20 мыңнан 5 жыл егіліп зерттелді. Ол осындай
алқапқа жиілігі 80 мыңнан -егілген жүгеріден 5 күн бұрын ша-шақтанады.
Дақыл жиі егілген плантациялардың кейінгі даму сатылары баяу жүріп,
собықтары нашар дамыған. Жүгері егістігі өзінің өсіп-өну сатыларында
жоғарыда біз атап өткен факторлардың ықпалында болған. Бірін-бірі өзара
алмастыра да алмады. Сондықтан өсімдік тіршілігіне қажетті осы факторларды
реттеу үшін атмосфералық, топырақ ортасын қалыпқа келтіру, қоректік
заттармен, ылғалмен қамтамасыз етілуін арттыру, биологиялық процестерді
жеделдету сияқты бірқатар агрошараларды жүзеге асыруға тура келеді. Сонда
ғана жүгері егістігінен сапалы өнім алуға болады.
1.4. Өсімдіктің әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларда өсіп-даму
ерекшеліктері
Жүгерінің вегетациялық өніп-өсуі кезінде жинақтаған органикалық заттары,
қоректік заттарды пайдалануы, өсімдіктердің өніп-есуі кезіндегі тіршілік
ететін ортасы әр жерде түрліше ерекшеліктерге ие болады. Өсімдіктерді құрап
тұрған организмдер жапырақ, сабақ, тамыр да біркелкі болмайды. Сондықтан
заттардың өзара алмасуы, өсіп-өнуі және дамуы әр, түрлі өтеді.
Жер бетіндегі басқа да тірі организмдер секілді өсімдіктерде де өте
күрделі процесс — қоршаған ортамен зат алмасуы жүріп жатады. Демек,
өсімдіктер өзіне қажетті қоректік затты қоршаған ортадан сіңіріп,
денесіндегі заттардың құрамын толықтыра түседі. Сонымен бірге денеге сіңген
сыртқы ортадан енген күрделі заттар өте қарапайым заттарға ауысады. Зат
алмасу өсімдік үшін де, қоршаған орта үшін де тығыз байланыста жүзеге
асады. Өсімдіктердің қалыпты тіршілік етуі үшін қоршаған ортада қоректік
зат мол болуы қажет, сондай-ақ өсімдіктер тіршілік әрекетінің өнімдерін
бөліп шығару арқылы қоршаған ортаға айтарлықтай ықпал жасайды. Айталық,
өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігінің құрап, жапырақтарының түсуінен
топырақтың құнарлылығы арта түседі, немесе, өсімдіктер өте көп өскенде
тамыры арқылы өз бойына топырақ құрамындағы әр түрлі қоректік заттарды мол
сіңіріп, оны құнарсыздандырады. Демек, қоршаған орта мен өсімдіктер бір-
бірінің әсеріне тәуелді деген сөз. Мысалы, өсімдіктің тамыры топыраққа
тереңірек бойлаған сайын оған жік түсіріп бұзумен бірге, тарамдалған
тамырларымен шырмап топырақ түйіршіктерін нығыздап, өзара байланыстырады.
Ғылыми зерттеулер жүгері өсімдігіне әр түрлі мерзімде қолданған
тыңайтқыштардың әсері әртүрлі болатынын көрсетіп отыр. Жерді жыртар
алдында, жүгерінің 3—4 және 7—8 жапырақ шығару сатыларында тыңайтқыштар
бергенде дәндік жүгерінің массасы айтарлықтай өскен, ал 11—12 жапырақ
фазасында берілген тыңайтқыштардан дәннің массасы 45,9 грамға дейін
төмендеген, яғни, екі есе кеміген. Осы зерттеулерден мынадай қорытынды
шығады, жүгерінің Стерлинг сорты 11—12 жапырақ шығар кезеңіне қарағанда жас
кезіндегі өніп-өсу сатысында тыңайтқыштардың әсеріне жақсы бейімделеді.
Сөйтіп, жүгері өсімдігі мен тыңайтқыштар арасында қолайлы белсенділік пайда
болады. Демек жүгері егістігін жас кезінде тыңайтуға әбден болады.
Жүгерінің биологиялық табиғатының өзі ылғалды көп қажет етеді.
Сондықтан оны өсірудің ғылыми технологиясын жасаған кезде бағалы дақылдың
осы ерекшелігін ескерген абзал. Топырақтағы қоректік заттар жер құнарлығын
арттыруға қатысты проблемалардың барлығын бірдей шеше алмайды.
Топырақтағы су онда өтетін барлық процестерге — өсімдіктердің
қоректік заттарды пайдалануына, органикалык ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz