Егістік тәжірибелер жүргізу
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аналитикалықбөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Егіс тәжірибелеріне қойылатын методикалық талаптар ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Егіс тәжірибесіне учаске таңдау әрі оны дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Дақылдар түсімінің сапасы мен мөлшерін анықтауда қолданатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Егістік тәжірибелерді жүргізуде әдіс.тәсілдерін жетілдіру жолдары ... .
1.5 Тәжірибе қайталауларына варианттарды әр түрлі тәсілдермен
орналастырудың тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Суармалы егіншіліктегі тәжірибелерді жүргізудегі ерекшеліктер ... ... ...
1.7 Көкөніс дақылдарымен тәжірибе жүргізудің ерекшеліктері ... ... ... ... ...
1.8 Бірнеше peт жиналатын көкөніс дақылдарын есепке алу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.9 Көкөніс өнімін біржола жинап.терудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Дисперсиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аналитикалықбөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Егіс тәжірибелеріне қойылатын методикалық талаптар ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Егіс тәжірибесіне учаске таңдау әрі оны дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Дақылдар түсімінің сапасы мен мөлшерін анықтауда қолданатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Егістік тәжірибелерді жүргізуде әдіс.тәсілдерін жетілдіру жолдары ... .
1.5 Тәжірибе қайталауларына варианттарды әр түрлі тәсілдермен
орналастырудың тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Суармалы егіншіліктегі тәжірибелерді жүргізудегі ерекшеліктер ... ... ...
1.7 Көкөніс дақылдарымен тәжірибе жүргізудің ерекшеліктері ... ... ... ... ...
1.8 Бірнеше peт жиналатын көкөніс дақылдарын есепке алу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.9 Көкөніс өнімін біржола жинап.терудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Дисперсиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тақырыптың өзектілігі.Ауыл шаруашылығында ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі мақсаты егіншіліктің жоғары мәдениетіне жеткізіп, механикаландыру, химияландыру, әрбір дақылдың өнімділігін арттырып, тиімді түрлерін көбейту, өсімдіктер дүниесін жақсарту болып саналады.
Республикамыздың ауыл шаруашылығында қызмет ететін ғылыми мекемелердің бірі – тәжірибе станциялары да маңызды орын алады. Ауылшаруашылық тәжірибе станциялары, әр аймақтың ерекшелігіне сай ауыспалы егіс жүйесін енгізудің негіздерін анықтап, топырақ эрозиясына қарсы күрес жүргізіп, тыңайтқыштарды, өсімдікті қорғайтын химиялық құралдарды игеру арқылы басқа да салалардың интенсивті әдістерін қолдану шараларын анықтайды. Тәжірибе арқылы анықталатыны: бітік егін өсіріп, мол өнім алу болса, ол өнімнің сапасы төмен болуы, белогы аз дәндегі уызы нашар немесе көкөністар мен жидектерде құрғақ заттардың проценті өте төмен, қажетті витаминдердің және микроэлементтердің кем болуы мүмкін. Мысалы Алматы облысының «Луч Востока» колхозында суармалы танапта күздік бидайдың «Безострая 1» сортының әр гектарынан 82 центнерден өнім алынған. Бірақ дәннің аз және уызының сапасы төмен, себебі егіннің өсіп даму кезеңінде топырақ қабатында азот жетіспеген.
Құбылыстың даму заңдарын ашып, оны түсіндіруді ғылыми зерттеу дейміз. Ауыл шаруашылығында, оның ішінде агрономия ғылымы арқылы құбылыстың сан алуандарын зерттеу өте күрделі, оның теориялық шешімдерін беру қиын, кейде мүмкін де болмайды.
Жұмыстың мақсаты:Зерттеу теориясының негізінде ғылыми бақылау мен тәжірибені жатқызады. Сол тәжірибелер мәліметтерін талдап, тексеріп қорытқаннан кейін оның теориясын дамытуға болады. Ғылым үздіксіз дамиды және оның үдемелі қозғалыс процесінде әрқилы болжамдар туып отырады. Олардың кейбірі практикамен, тәжірибемен тексеріліп дәлелденгеннен кейін теорияға айналады, ғылым мен өндірістің жетістігі болады. Зерттеу теориясы мен тәжірибелердің қолданатын негізгі тәсілі ол диалектикалық материализм тәсілі. Диалектикалық материализм тәсілі ғылыми агрономияда да кеңінен қолданылады. Мәдени дақылдардың өнімділігін арттыру теориясын дамытуда, агротехникалық амал-тәсілдердің тиімділері өндіріске ұсыныларда ғылыми бақылау мен тәжірибені кеңінен пайдаланады.
Республикамыздың ауыл шаруашылығында қызмет ететін ғылыми мекемелердің бірі – тәжірибе станциялары да маңызды орын алады. Ауылшаруашылық тәжірибе станциялары, әр аймақтың ерекшелігіне сай ауыспалы егіс жүйесін енгізудің негіздерін анықтап, топырақ эрозиясына қарсы күрес жүргізіп, тыңайтқыштарды, өсімдікті қорғайтын химиялық құралдарды игеру арқылы басқа да салалардың интенсивті әдістерін қолдану шараларын анықтайды. Тәжірибе арқылы анықталатыны: бітік егін өсіріп, мол өнім алу болса, ол өнімнің сапасы төмен болуы, белогы аз дәндегі уызы нашар немесе көкөністар мен жидектерде құрғақ заттардың проценті өте төмен, қажетті витаминдердің және микроэлементтердің кем болуы мүмкін. Мысалы Алматы облысының «Луч Востока» колхозында суармалы танапта күздік бидайдың «Безострая 1» сортының әр гектарынан 82 центнерден өнім алынған. Бірақ дәннің аз және уызының сапасы төмен, себебі егіннің өсіп даму кезеңінде топырақ қабатында азот жетіспеген.
Құбылыстың даму заңдарын ашып, оны түсіндіруді ғылыми зерттеу дейміз. Ауыл шаруашылығында, оның ішінде агрономия ғылымы арқылы құбылыстың сан алуандарын зерттеу өте күрделі, оның теориялық шешімдерін беру қиын, кейде мүмкін де болмайды.
Жұмыстың мақсаты:Зерттеу теориясының негізінде ғылыми бақылау мен тәжірибені жатқызады. Сол тәжірибелер мәліметтерін талдап, тексеріп қорытқаннан кейін оның теориясын дамытуға болады. Ғылым үздіксіз дамиды және оның үдемелі қозғалыс процесінде әрқилы болжамдар туып отырады. Олардың кейбірі практикамен, тәжірибемен тексеріліп дәлелденгеннен кейін теорияға айналады, ғылым мен өндірістің жетістігі болады. Зерттеу теориясы мен тәжірибелердің қолданатын негізгі тәсілі ол диалектикалық материализм тәсілі. Диалектикалық материализм тәсілі ғылыми агрономияда да кеңінен қолданылады. Мәдени дақылдардың өнімділігін арттыру теориясын дамытуда, агротехникалық амал-тәсілдердің тиімділері өндіріске ұсыныларда ғылыми бақылау мен тәжірибені кеңінен пайдаланады.
1.Бараев А. И., Зайцева А. А., Шиятый Е. И., Хмоленко М. И., Лавровекий
А. Б., Бородин Б. Ф., Самойлов Г. Н., Бабич А. И., Конойлов В. А.,Шленчик Н. Т. Рекомендация (методические указания) по проведению крупно-масштабных эрозионных обследовании и разработке противоэрозионных меро¬приятий при составлении проектов внутрихозяйственного землеустройства в совхозах и колхозах Северного Казахстана, Кокчетава, 1971, 23 с
2.Бараев А. И. Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі. Қайнар; Алматы —
1977.
3.Воробьев С. А., Егоров В. Е., Киселев А. Н., Долгов С. И., Доспехов Б. А.
Практикум по земледелию. М., Колос, 1971.
4.Грянский М. М. Методика полевых опытов на орошаемых землях. Киев. Урожай, 1970. v.
5.Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. М., Колос. 1979.
6.Ермаков А. И. и др. Методы биохимического исследования растений. М., Колос. 1972.
7.Журбицкий 3. И. Теория и практика вегетационного метода. М,>, 1968.
8.Константинов П. Н. Основы сельскохозяйственного опытного дела. Избр. соч. М., Изд-во с.-х. литературы, 1963.
9.Методика изучения особенностей роста и агротехники возделывание сель¬скохозяйственных культур на полях, защищенных лесными полосами. Волго¬град, 1970. 37 с.
10.Методика опытов на сенокосах и пастбищах. Ч. 1.—2. М., Изд. Всесоюз¬ного НИИ кормов, 1971, 404с.
11.Методика полевых и вегетационных опытов с удобрениями и гербицидами. М., Наука, 1967. 180 с.
12.Методические рекомендации по проведению опытов с көкөнісными культу¬рами в сооружениях защищенного грунта. М., тип. "ВАСХНИЛ, 1976, 107 с.
13.Методические указания по закладке, проведению и учету производствен¬ных опытов по изучению противоэрозионной технологии возделывания основ¬ных полевых культур в степных районах Европейской части СССР. Москва. Колос, 1971.
14.Методические указания по проведению научных исследований по земледе¬лию, растениеводству и агрохимии. М., Изд. НИИСХ центральных районов Не¬черноземной зоны, 1976.
15.Опытное дело в полеводстве. М., Россельхозиздат, 1982.
16.Полевой опыт/Сб. работ ред. Найдина П. Г./. М., Колос, 1973.
17.Правила документации научной работы. Дотнува, Изд. Литовского НИИ земледелия, 1972.
18.Рекомендации по методике проведения наблюдений и исследовании в по¬левом опыте. Саратов, Приволжское книж. изд-во, 1973.
19.Юдин Ф. А. Методика агрохимических исследований. М., Колос, 1971.
А. Б., Бородин Б. Ф., Самойлов Г. Н., Бабич А. И., Конойлов В. А.,Шленчик Н. Т. Рекомендация (методические указания) по проведению крупно-масштабных эрозионных обследовании и разработке противоэрозионных меро¬приятий при составлении проектов внутрихозяйственного землеустройства в совхозах и колхозах Северного Казахстана, Кокчетава, 1971, 23 с
2.Бараев А. И. Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі. Қайнар; Алматы —
1977.
3.Воробьев С. А., Егоров В. Е., Киселев А. Н., Долгов С. И., Доспехов Б. А.
Практикум по земледелию. М., Колос, 1971.
4.Грянский М. М. Методика полевых опытов на орошаемых землях. Киев. Урожай, 1970. v.
5.Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. М., Колос. 1979.
6.Ермаков А. И. и др. Методы биохимического исследования растений. М., Колос. 1972.
7.Журбицкий 3. И. Теория и практика вегетационного метода. М,>, 1968.
8.Константинов П. Н. Основы сельскохозяйственного опытного дела. Избр. соч. М., Изд-во с.-х. литературы, 1963.
9.Методика изучения особенностей роста и агротехники возделывание сель¬скохозяйственных культур на полях, защищенных лесными полосами. Волго¬град, 1970. 37 с.
10.Методика опытов на сенокосах и пастбищах. Ч. 1.—2. М., Изд. Всесоюз¬ного НИИ кормов, 1971, 404с.
11.Методика полевых и вегетационных опытов с удобрениями и гербицидами. М., Наука, 1967. 180 с.
12.Методические рекомендации по проведению опытов с көкөнісными культу¬рами в сооружениях защищенного грунта. М., тип. "ВАСХНИЛ, 1976, 107 с.
13.Методические указания по закладке, проведению и учету производствен¬ных опытов по изучению противоэрозионной технологии возделывания основ¬ных полевых культур в степных районах Европейской части СССР. Москва. Колос, 1971.
14.Методические указания по проведению научных исследований по земледе¬лию, растениеводству и агрохимии. М., Изд. НИИСХ центральных районов Не¬черноземной зоны, 1976.
15.Опытное дело в полеводстве. М., Россельхозиздат, 1982.
16.Полевой опыт/Сб. работ ред. Найдина П. Г./. М., Колос, 1973.
17.Правила документации научной работы. Дотнува, Изд. Литовского НИИ земледелия, 1972.
18.Рекомендации по методике проведения наблюдений и исследовании в по¬левом опыте. Саратов, Приволжское книж. изд-во, 1973.
19.Юдин Ф. А. Методика агрохимических исследований. М., Колос, 1971.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Ауыл шаруашылығында ғылыми-зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты егіншіліктің жоғары мәдениетіне жеткізіп, механикаландыру,
химияландыру, әрбір дақылдың өнімділігін арттырып, тиімді түрлерін көбейту,
өсімдіктер дүниесін жақсарту болып саналады.
Республикамыздың ауыл шаруашылығында қызмет ететін ғылыми мекемелердің
бірі – тәжірибе станциялары да маңызды орын алады. Ауылшаруашылық тәжірибе
станциялары, әр аймақтың ерекшелігіне сай ауыспалы егіс жүйесін енгізудің
негіздерін анықтап, топырақ эрозиясына қарсы күрес жүргізіп,
тыңайтқыштарды, өсімдікті қорғайтын химиялық құралдарды игеру арқылы басқа
да салалардың интенсивті әдістерін қолдану шараларын анықтайды. Тәжірибе
арқылы анықталатыны: бітік егін өсіріп, мол өнім алу болса, ол өнімнің
сапасы төмен болуы, белогы аз дәндегі уызы нашар немесе көкөністар мен
жидектерде құрғақ заттардың проценті өте төмен, қажетті витаминдердің және
микроэлементтердің кем болуы мүмкін. Мысалы Алматы облысының Луч Востока
колхозында суармалы танапта күздік бидайдың Безострая 1 сортының әр
гектарынан 82 центнерден өнім алынған. Бірақ дәннің аз және уызының сапасы
төмен, себебі егіннің өсіп даму кезеңінде топырақ қабатында азот
жетіспеген.
Құбылыстың даму заңдарын ашып, оны түсіндіруді ғылыми зерттеу дейміз.
Ауыл шаруашылығында, оның ішінде агрономия ғылымы арқылы құбылыстың сан
алуандарын зерттеу өте күрделі, оның теориялық шешімдерін беру қиын, кейде
мүмкін де болмайды.
Жұмыстың мақсаты:Зерттеу теориясының негізінде ғылыми бақылау мен
тәжірибені жатқызады. Сол тәжірибелер мәліметтерін талдап, тексеріп
қорытқаннан кейін оның теориясын дамытуға болады. Ғылым үздіксіз дамиды
және оның үдемелі қозғалыс процесінде әрқилы болжамдар туып отырады.
Олардың кейбірі практикамен, тәжірибемен тексеріліп дәлелденгеннен кейін
теорияға айналады, ғылым мен өндірістің жетістігі болады. Зерттеу теориясы
мен тәжірибелердің қолданатын негізгі тәсілі ол диалектикалық материализм
тәсілі. Диалектикалық материализм тәсілі ғылыми агрономияда да кеңінен
қолданылады. Мәдени дақылдардың өнімділігін арттыру теориясын дамытуда,
агротехникалық амал-тәсілдердің тиімділері өндіріске ұсыныларда ғылыми
бақылау мен тәжірибені кеңінен пайдаланады.
1 Аналитикалық бөлім
Құбылыстың дамуы туралы зерттеуші оның саны немесе сапасын өлшеу арқылы,
ал оның қасиетін, жағдайларының белгілерін зерттеу арқылы анықтау- ғылыми
бақылау болып саналады. Күздік дақылдардың түптену кезеңінде анағұрлым тез,
яғни егін көктегеннен 8-10 тәулік соң көшуі ылғалмен қамтамасыздығы, ауаның
жылылығы 130С-дан жоғары болғандығы тек бақылау арқылы ғана байқалады. Егер
егінші күздік бидай танабына әр гектарына 10 тонна көң енгізе алса, онда
дақылымыз 10 килограмм азот, 10 килограмм фосфор және 45 килограмм калий
тыңайтқыштарын алатындығын тек бақылау арқылы байқаған, дегенмен оның мәнін
толық аша алмады. Кейбір жағдайларда құбылыс белгілерінің аралығындағы
байланыстарды анықтап, оны болжап, ретіне қарай оларға әсер етуге де
болады. Бақылауды жеке бір зерттеу тәсілі деуге болмайды, ол тек зертттеу
методикасын толықтырады. Құбылыстың, заттың мәндерін, себептіліктері мен
өзара байланыстарын нақтылы анықтауда зерттеушінің құбылысты немесе
жағдайды жасанды күйге келтіруі тәжірибе болып саналады. Ол ғылыми зерттеу
методикасының негізі, сондықтан да оған бақылау өзара байланыстылық
жағдайлардың өзгеруін оның нәтижелігін дәлме-дәл есепке алуы жатады. Ғылыми
тәжірибенің ерекшелігі оны қайтадан қайталап сол түрде жүргізуге
болатындығы[1] .
Тәжірибе мен бақылаудың бір-бірінен айырмашылықтары бар. Егер бақылау
арқылы табиғаттың сыртқы құбылысы сана-сезімге еніп ақиқатты тізетін болса,
тәжірибе біздің санамыз, ой-пікіріміз арқылы болжау нақтылығын, дұрыстығын
іс арқылы тексеруді талап етеді. Сондықтан да жаратылыс ғылымдарын
зерттеуде тәжірибе методикасы ең басты құрал болып саналады. Мысалы,
зерттеуші табиғаттан керекті құбылыстың тууын күтпей, керекті құбылысты өзі
қайтадан жинақтайды. Зерттеуші құбылысты неғұрлым терең зерттегісі келсе
соғұрлым жанама жағдайларын молырақ туғызуға тырысуы керек, сонда ғана
олардың нәтижелілігін және себептерін толығынан түсінеді[2].
Өзара байланыстылық пен бақылаудан тәжірибенің ерекшелігі оның алдын ала
зерттеу туралы ой-пікірдің тууы, оған тиісті жағдай жасауға кірісуі болып
саналады. Тәжірибе жұмысында ең қиыны, ол алдын-ала жоспар құруы болып
табылады. Зерттеуші тәжірибе жұмысының басынан аяғына дейін ойға салып
көзге елестетпейінше қандай амал-тәсілдер арқылы да мәселені анықтай
алмайды. Зерттеушінің бар назары, сабырлылығы, табандылығы тәжірибе
жұмысына кедергі болады-ау деген мәселелерді жекелеп жоюға болатын жолын
іздейді.
Тәжірибе жұмысында ескішілікке негізделген көзқарас болуы мүмкін емес,
себебі шешілген мәселе болашақта қолданылады және тәжірибеші салақтықтан,
еріншектіктен аулақ болады. Тәжірибеші жұмысының қандай да болмасын
мәселесіне орынды тапқырлық сұрақтар қою арқылы араласып, нәтижелерін
анықтар жағдайлар сақтылық пен салмақтылық, әдептілік пен шындық қасиеттері
басым болады[3].
Тәжірибешіге керекті қасиеттердің бірі ол зерттейтін істі қандай болса
да күрделі, маңызды деген ұғыммен араласады. Зерттеушіде ғылыми қазыналарын
жасауда құлшыныс пен табанды белсенділік мол, бұл орайда енжарлық,
сылбырлық, сүйкей салушылық болмайды.
Зерттеушінің қасиеттері: еңбекқор, қабілетті, ынталы, табанды болады.
237 тәуліктік экспедиция кезінде атқарылған геофизикалық, медициналық-
биологиялық, астрофизикалық, биотехникалық және техникалық 500 тәжірибе
орындалуы, яғни тәжірибешіге керекті қасиеттердің көрсеткіштерінің
шоғырланған түрлерінің бар екендігін анықтайды.
Әрбір жүргізілген тәжірибелер варианттарға бөлінеді: сапалы вариантқа,
мысалы сорттар, дақылдар, себу тәсілі, топырақ өңдеу,, алғы дақылдар т.б.
жатады.
Санды варианттарда суару нормасы, тыңайтқыш нормасы, топырақ өңдеуде
оның қабатының тереңдігі т.б.жатады.
Егіс тәжірибесінде бір немесе бірнеше варианттар өлшемдерін тәжірибе
варианттарымен салыстыру жолын стандарт немесе бақылау варианты дейді.
Стандарт варианты немесе бақылау варианты деп тәжірибе жүргізгенге дейін
зерттелген немесе егіншілер жұмысында көп жылға арналған мәліметтерін
пайдалануын айтады. Тәжірибе мен бақылау варианттарының жиынтығы
эксперименттің схемасы болып саналады.
Агронмиялық зерттеу жұмысында кеңінен қолданылатын салыстырмалы
эксперименттері мынадай:
Лабораториялық методы. Өсімдік- тірі организм, ол өсіп жетілуі
жағдайларына икемделуі керек. Өсімдік тіршілігіне қажетті факторлардың бірі
жетпес өнімділігін кемітеді. Сондықтан арнайы дайындалған лабораторияда
өсімдіктің өсуіне факторлардың әсерін талдауда лабораториялық тәжірибесі
химиялық, физикалық, химиялы-физикалық, микробиологиялық, цитологиялық және
басқа әдістерге бөлінеді. Өсімдіктер тіршілігінің факторлары ылғал,
қоректік зат, жылу, жарық, ауаның әсерлерін анықтауды кәдімгі ыңғайлы
дайындалған бөлмелерде, жасанды жағдайларда тәжірибе жүргізу арқылы
орындалады. Мысалы, мәдени дақылдар тұқымдарын тексеретін лабораторияда
тұқымның көктеуіне қолайлы жылу, жарық, ылғал, ауа беру жолдары кеңінен
пайдаланады.
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының
лабораториясында жаздық бидай мен арпаның жаңа сорттары пісіп жетілу
мерзімдерін реттеу жұмыстары жүргізілуде. Сол сияқты селекционер-ғалмдар да
үй (теплица) жағдайында өсірілетін дәнді дақылдардың мол түсімін беретін
сорттарын алу жолын тәжірибе арқылы іздеуде.
Лабораториялық методты қолдануда басты объектілердің (топырақ, өсімдік)
болуы қажет емес, тәжірибешінің мақсатына қарай мысалылаборатория
жағдайында топырақ қабаттарындағы құбылыстарды зерттеу үшін қосымша
аппараттар, приборлар т.б.қолданылады. [2]
Зерттеу жұмысының мақсаты мен маңыздылығына қарай жалпы зерттеулер
жұмысында лабораториялық методтың үлес салмағы әртүрлі болады.
Вегативтік методы- арнаулы вегативті үйде әр түрлі агрохимиялық немесе
физиологиялық мәселелерді шешу үшін өсімдіктерді арнаулы ыдыстарда егіп
өсіру, бірақта дайындалған жағдайында агрономиялық талаптарға сай
жүргізіледі. Өсімдіктерді жасанды ортада өсіру методын тұңғыш рет француз
ғалымы Ж.Б.Буссенго (1802-1887) қолданды.[5]
Өткен ғасырдың 70-жылдарында өсімдіктерді жасанды ортада өсіру методын
неміс физиологтары Кноп пен Ю.Сакс жасап шығарған. Бұл методтың мәні
мынада: тәжірибе жүргізілетін өсімдіктер ыдыстарда өсіріледі, оның
вегативті ыдыстар деп атайды. Ыдыстың ішіне топырақ немесе таза жуылып әрі
қыздырылған құм салынады немесе су құйылады. Оған қажетті қоректік
заттардың ерітінділерін құйып, өсімдікті отырғызады.
Вегативтік методы арқылы өсімдікке қажетті қоректі заттардың, сыртқы
орта факторларының жылу, ылғал, ауа, жарық, химиялық заттардың әсері және
өсімдікке қажетті судың мөлшері зерттеледі. Белгілі бір факторлардың
өсімдік тіршілігіне тигізетін әсерін анықтау үшін ыдыстарға топырақ орнына
таза құм немесе тазартылған су толтырып, оған қажетті химиялық заттар
қосылады. Белгілі бір фактордың өсімдікке тигізетін әсерін өсімдіктің
өнімін есептеу, анатомиялық өзгерісін, биохимиялық динамикасын зерттеу
арқылы анықтайды.
Өсімдіктің табиғи жағдайындағы өсуіне қарағанда, вегативтік
эксперименттің біраз ерекшелігі бар. Мұнда ыдыстардағы топырақ аз
болғандықтан, өсімдіктің тамыры еркін жайылып өсе алмайды. Ыдыстағы
өсімдіктер кейбір химиялық элементтердің жетіспеуінен суды бойына біркелкі
таратпайды. Сонымен қабат вегативтік методтың тағы бір ерекшелігі ыдысқа
топырақты салар кезде топырақтың құрылысы бұзылады. Сондықтан бұл метод
арқылы алынған мәліметтерді пайдаланып, белгілі бір ғылыми тәжірибелік
қорытындыға келу үшін тәжірибені табиғи жағдайда жүргізу арқылы сыннан
өткізеді.
Өсімдікке қандай минералдық элементтердің қажеттілігін білу үшін
дақылдарды суда өсіру методы қолданылады. Өсімдіктер минералды тұздың әлсіз
ерітіндісінде өсіріледі. Ерітіндіде элементтердің бірде біреуін,
екіншісінде басқа бір элементін болдырмау арқылы олардың өсімдікке
қажеттілігі мен маңызын анықтайды. Суда дақылдарды өсіру методын тұңғыш рет
өткен ғасырдың екінші жартысында Германияда Кноп зерттеген. Оны Россияда
тұңғыш рет Нижний-Новгородтағы (қазіргі Горький қаласы) Бүкілросссиялық
көрмеде 1896 жылы К.А.Тимирязев көрсетті.[6]
Дақылдарды суда өсіру арнаулы вегатациялық шағын үйлерде орындалды, онда
өсімдіктер айналасы мен төбесі әйнектелген астындағы жылжымалы
вагонеткаларда өсіріледі. Ауа райы жақсы болғанда оларды күндіз рельспен
жылжытып, шағын үйден сыртқа шығарады. Вегативтік шағын үйлерде топырақта
өсетін дақылдарды топырақ толтырылған ыдыстарға немесе құм толтырылған
ыдыстарға да отырғызады. Бұдан басқа қиыршық құмға немесе гидрокультура
(гидропоника-гректің хидор-су және ponos-жұмыс деген сөз) ретінде өсіруге
де болады. Ыдыстың немесе жәшіктің үстіндегі қиыршықтармен, керамзитпен
немесе верминулитпен толтырылып, ал астыңғы жағынан қоректік ерітінді
жіберіледі. Керамзит- бұл құрылыс материалдары. Ол саздан күйдірілген ұсақ
қуыстары бар түйіршіктерден тұрады.
Вегативтік экспериментті техникалық процестердің дамуының арқасында
қазіргі уақытта күрделі инженерлік құрылыстары- фитотрондардың пайда
болуына себепкер болды. Фитотронда лаборатория корпусы оранжереясы, климаты
және мұздату камералары орналасқан. Осылардың барлығы жыл бойы өсімдікке
керекті жағдай туғызады. Өте-мөте жаңа сорт шығару және басқа да маңызды
проблемелер, мысалы физиологияда, селекцияда, генетикада, өсімдікті
қоректендіру туралы проблемелердың маңызды теориясын анықтауға мүмкіндік
береді. Дәнді дақылдардың жаңа сорттарын жеделдете шығаруда вегативтік
методы республикамызда кеңінен пайдаланылуда.
Ауылшаруашылық лизиметрлік эксперименті деп табиғи жағдайда ылғал мен
қоректік заттардың жылжуы мен балансын, тепе-теңдігін есептеуге мүмкіндік
беретін өсімдіктің өмірі мен топырақ процесіндегі өзгеріс динамикасын
арнайы лизиметрлік тәжірибенің айырмашылығы өсімдік, топырақ қасиеттері
тікелей егіс танабында зерттеледі. Лизиметр танапта белгілі бір көлемі,
ені, көлденеңі және тереңдігі, түбі арнайы қоршалады. Лизиметрдің құрылысын
құрастырғандағы негізгі шарты арнайы шүмегінің болуы, шүмек арқала
топырақтың жоғарға қабатынан төменгі қабатына судың сіңуі, ал ол суда
қоректі тұздардың еріген мөлшерін зерттеуге мүмкіндік береді. Лизиметрдің
ішіндегітопырақ қабатының қалыңдығы әртүрлі, топырақтың беткей қабатынан 1-
2 метрден тереңдікке дейін болады.
Лизиметрлік тәжірибелері егіншілікте, мелиорацияда, топырақтану
ғылымында, агрометеоролгияда, физиологияда, агрохимияда және селекцияда,
дақылдардың су қорын, тепе-теңдікті, жауын суын немесе суармалы су арқылы
қоректік заттардың жылжуын, шайылуын және табиғи жағдайда транспирация
коэффициентін анықтауға кеңінен пайдаланады.
Лизиметрлерді дайындаудың екі тәсілі бар, бірі лизиметрді тікелей табиғи
топыраққа орналастырса, екіншісі лизиметрге топырақ толтырады. Лизиметрдің
қабырға құрылыстары бетоннан немесе кірпіштен жасалып, көлемі 1-2 шаршы
метрге дейін болады. [7]
Топырақ қабатындағы және өсімдіктегі ылғал мен қоректі заттарды
есептеуге лизиметр өте қолайлы. Дегенмен де лизиметрдегі топырақтың төменгі
қабаты негізгі топырақ қабатынан бөлінгендіктен ылғал мен ауа және
қоректену режимі кәдімгі егіс жағдайынан, әрине, басқаша болады.
Егіс жағдайында өсімдік зерттеуде лизиметрлік эксперименті егіс
тәжірибесінен кейін, вегативтік тәжірибесінен жоғары бағаланады.
Егістікке тәжірибе жүргізудің вегативтік методы егістік танабында түбі
жоқ жәшікте топырақты 20 немесе 50 сантиметрдей тереңдікке орналастырып,
зерттеледі. Егіншіліктегі әртүрлі факторлардың- тыңайтқыштардың топырақ
қабатында құнарлығының тиімділігін бағалауда егіс тәжірибе жүргізудің
вегативтік әдістерін пайдаланады. Бұл тәжірибелердің маңыздысы тек арнаулы
учаскеде ғана емес дақылдардың биологиялық ерекшелігіне байланысты өз
аумақтарының егісінд де жүргізіледі. Вегативтік және лизиметрлік әдістерге
қарағанда егістікте тәжірибе жүргізудің вегативтік эксперименттерінің
өзгешелігі, арнайы қосымша жабдықтарды қажет етпейді.
Соңғы жылдары егісте тәжірибе жүргізудің вегативтің методы
агрометиорологияда, егіншілікте, өсімдіктер селекциясында қолданылуда.
Бұл метод арқылы зерттеушіге қолайлы мүмкіндік туғызады, яғни егіншілік
жағдайында мейлінше жақындатпау, мысалы өнімді арттыруда үлес қосатын
факторларды анықтауда ең алдымен ауа райының элементтерін ажыратады да ,
соның ішінде қандай бөлігі бұл аймақта зерттеудегі өсімдікке
жетіспейтіндігін анықтайды.
Егіс тәжірибесі-арнаулы учаскеде егіс жағдайында орындалатын зерттеу
жұмысы. Егіс тәжірибесінің негізгі мақсаты зерттеудегі варианттардың
айырмашылығын анықтау, өсімдіктің өніміне және оның сапасына немесе өсіп-
өну тәсілдеріне факторлардың әсерін бағалауға көмектеседі.
Егіс тәжірибесі агрономиялық ғылыми-зерттеудегі ең бір басты
эксперименті болып саналады. Ол ауылшаруашылық дақылдардың сорттарын және
өнімділігін, жаңа агротехникалық тәсілдерді және олардың комплекстерін
ғылыми зерттеп анықтауда кеңінен пайдаланылады. Егіс тәжірибесінің
ерекшелігі ол мәдени өсімдіктерді топырағы мен ауа райы және агротехникалық
жағдайлары мүмкіндігінше ауылшаруашылық өндірісіне жақын немесе
шаруашылықтың өзінде тікелей зерттелетіндігі.
Егіншіліктің түрлі мәселелерін зерттеуде негізгі қолданылатыны егіс
тәжірибесі. Осы эксперимент арқылы зерттеледі де, әлі де зерттелуде.
Мәселен, ауыспалы егістер, топырақты өңдеу тәсілдері тыңайтқыштарды
қолдану, басқа да агротехникалық тәсілдерді, сорттарды, ауылшаруашылық
машиналарды сыннан өткізу де осы методқа жүктеледі.[9]
Егіс тәжірибесінің негізгі мақсаты экспериментті ұқыпты қойып,
нәтижесінде дұрыс баға беру. Керекті құбылыс көбіне мыңдаған кездейсоққа
араласып, байқалмай қалып, ал кейбір тиімсіз амал-тәсілдері жоғары
бағалануы. Мысалы, таза пардың түрлеріне назар аударсақ, қар және ерте
жыртылатын парлардың аймағының жағдайларын есепке алмайынша өзара
теңестіруге болмайды. Ерте жыртылатын пар Қазақстанның оңтүстік
аудандарында ерте көктемде өңделетін болса, қара пар танабын дайындауда
негізгі дақыл орылғаннан кейін кіріседі. Әрине бұл екі түрлі парлардың бір
жерде, бір тәжірибе схемасында зерттеуге, сонымен қатар тек қана таза парды
бір жақты бағалауға болмайды. Мысалы пар топырақ құнарлығын арттырады
ылғалды жинап және оны сақтайды, арамшөптер мен зиянкестерді құртады, ол
таза пардың барлығына да қатысы бар, ал мәселе тек парды өңдеу, күту
мерзімдерін анықтауда, баптау тәсілін, қолданатын топырақ өңдейтін құралдар
түрлерін дұрыс пайдалануын бұлжытпай орындауын қажет етеді.
Шымкент, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарындағы тәлімі жердегі
егіншілік тау етегіндегі жазықтық және тау бөліктерінде жүргізіледі. Сол
жерлердегі екпе парлар зерттелген. Жауын-шашын тапшы жерлерде екпе парлар
өзін-өзі ақтамайды деген пікірлер болды. Бірақ ғылыми-зерттеу мекемелерінің
көптеген ғалымдары, сол сияқты колхоздар мен совхоздардың озат тәжірибесі
мынаны көрсетті: екпе пардың артықшылығы мол аймақтарда ғана емес, ылғалы
тапшы аудандарда да байқалады. Қаскелең астық совхозында жүргізілген,
мысалы, В.Р.Вильямс атындағы Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтының
тәжірибесінде, парға егілген күздік бидай егісінің арамшөптермен ластануы
болғаны анықталған. Сол сияқты 1966-1981 жылдары жүргізілген тәжірибелерде
институттың зерттеу жұмыстарымен қатар ғылыми мекемелердің облыстық
ауылшаруашылық химияландыруды жобалап –іздестіру станциясының мәліметтері
тұжырымдалды. Тәжірибе нәтижесі: республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-
шығыс облыстарының тәлімі жерлерінде жауын-шашын мен ауаның температурасы
әр түрлі болады. Осыған орай азот тыңайтқыштарын тәлімі жерде егілген
масақты дәнді дақылдарға алдын ала метериологиялық дұрыс болжам жасаудың
(жауын-шашын болатынын немесе болмайтынын белгілеу) маңызы зор. 10..15
килограмм фосфорлы тыңайтқыштарды парда егілген күздік бидайға қатарлап
бергенде тыңайтқыш тыңайтылмаған алқаппен салыстырғанда қара қоңыр
топырақта -3,2 центнер, ашық қара қоңыр топырақта – 1,5 центнер, боз
топырақта -1,7 центнер қосымша өнім алынды. Сөйтіп, тыңайтқышқа жұмсалған
бір тенге шығыннан 3...4,8 тенгедей таза пайда алынды.
1.1 Егіс тәжірибелеріне қойылатын методикалық талаптар
Егіншілікте көптеген шешілмеген түйінді мәселелерді тек егіс тәжірибесі
арқылы анықтауға болады, мәселен ауыспалы егіс жүйесі, топырақ өңдеу
жүйесі, мәдени дақылдарды күтіп-баптау, тыңайтқыштар мен гербициттерді
ауыспалы егіс жүйесінде қолдануын механикаландыру, басқа да агротехникалық
тәсілдерді пайдалануды қажет етеді. Егіс тәжірибенің басқа ауылшаруашылық
зерттеулер әдістерінен ерекшелігі зерттелетін агротехникалық тәсілдерді
ауылшаруашылық өндіріске жақын, немесе сол өндіріс жағдайында тікелей
зерттейтіндігі. Көбіне егіс тәжірибесі арқылы эксперименттің тәсілдеріне
экономикалық баға беруді талап етеді.
Егіс тәжірибесінің нәтижелігі белгілі әдістердің қойған талаптарының
орындалуына байланысты. Ол талаптар:
1. Тәжірибенің типтестігі;
2. Тәжірибе негізінің жалғыз ғана өзгешелігін сақтау;
3. Тәжірибені арнайы учаскеде жүргізу;
4. Тәжірибе дақылының өнімін есепке алу және тәжірибе мәнінің дәлдігі.
Тәжірибенің типтестігі- егіс жүргізудегі жағдайы сол ауданның ауа-райы,
топырақ-климаты мен агротехникалық жағдайлары сәйкес болуын білдіреді. Егіс
тәжірибенің типтестігі маңызды сапалық көрсеткіш. Аймақтық топырақ-
климаттарының типтес талабы орындалмайынша егіс тәжірибесін жүргізуге
болмайды. Топырақтың құнарлығын арттыру тәсілін құмақты аймақта егіс
тәжірибе арқылы зерттелсе, оның нәтижесін сазды-балшықты ауданға ұсынуға
болмайды, себебі олар типтес емес. Агротехникасы мен аймағы, ауданы
(типтес) бірыңғай ұқсас, сәйкес болу талабы ол егіс тәжірибесін жүргізгенде
өзінше әр түрлі орындалады. Бұл талапты ескермейтін жағдайлар да болады,
мысалы жаңа сорттардың тұқымдары, жаңа гербициттердің, тыңайтқыштардың
аумағы тапшы болғанда аудан типтестігі сақталмайды. Типтес құсастық талабы
сорттарды аудандастыруда, дақылдарды орналастыруда ұқыпты түрде
орындалады.[8]
Егіс тәжірибесінде орындалатын агротехникалық тәсілдері жоғары дәрежеде
немесе озат шаруашылықтармен қатар болуы типтес талабын орындады деп
саналады. Егіс тәжірибесі арқылы тыңайтқыштарды қолдануы зерттелетін болса,
ол танаптың топырағының өңделетін қабатында ең тиімді құрылыстан қамтамасыз
ететіндей өңдеуді талап етеді. Топырақ құнарлығы төмендеген, дақылдар
алмасуының негізгі іске асырылмаған егіс алқаптарында тыңайтқыш қолдану
тәжірибесінің нәтижелігі төмен болады. Сондықтан да егістікте тәжірибе
жүргізуден бұрын сол учаскенің топырағы, құнарлығы, агротехникалық
тәсілдері жоғары дәрежеде жүргізілсе зерттелген тәсілдің әсері де анағұрлым
жоғары болады, ондай қорытындыны егіншілікке енгізуге мүмкіндік береді.
Тәжірибе негізінің өзгешелігін сақтау методиканың негізгі талабы. Жалпы,
егіс тәжірибелеріне қойылатын талабы ол тәжірибе негізінің жалғыз ғана
өзгешелігін сақтау немесе зерттеуден басқа барлық жағдайлары тепе-тең
болуы. Тәжірибе жұмысында аталған талапты бұлжытпай орындау керек. Бұл
талап негізінен тәжірибе схемасында бекітілген варианттарға өз бетімен
басқа тәсілдерді енгізуге болмайды. Тәжірибе варианттарын әр түрлі мөлшерде
қолдану, немесе дақылдардың әр түрлі мерзімінде себілуі қойған талапты
орындауға мүмкіншілік жасамайды да егіс тәжірибесінің сапасын кемітеді.
Пар түрлерін бағалағанда жағдайлары тепе-теңдігін сақтау талабын күздік
бидай тұқымын себу мерзіміне де қолданған. Кеш өңделген екпе пар мен
дайындалған қара, ерте парларға қолайлы мерзімнен көп кеш себілген.
Ақырында, ерте пар мен қара пардың күздік бидай өнімін арттыру әсерлерін
бағалауы бұрмаланған.
Егіс тәжірибесі арқылы зерттеуден басқа жағдайлардың тепе-теңдігін
сақтауға мүмкін емес, өсімдіктер мен топырақтың тығыз байланыстығы әрі
өзара тәуелділігінің күштілігі және оларға агротехникалық тәсілдердің
әсерлері себеп болды. Мысалы, топырақтың тереңдігін өзгерту арқылы
өңдегенде оның қабаттарында ылғалы, жылуы, ауасы мен қоректік режимдері мен
биологиялық процестері өзгеретіні белгілі. Бұл жағдайда егіс тәжірибесі
негізінен жалғыз ғана логикалық өзгешелігін сақтау, яғни топырақтың әр
тереңдігінде өңдеулері дұрыс бола ма? Әрине болмайды.
Тәжірибе арқылы зерттеудегі фактордың әсерінен өзгерісті қабылдағанға
дейін басқа жағдайларының тепе-теңдігінің қажеттігі жоқ, ондай тепе-теңдік
тек тәжірибеге дейін сақталуы керек.
Ғылыми-зерттеу жұмысының мызғымас шарты – тәжірибе негізінің жалғыз ғана
өзгешелігін сақтау. Жалғыз ғана өзгешелігін абстракті түсінуге болмайды,
тәжірибе негізін сақтаудың ең бастысы – ол зерттеудегі өзгешеліктерді
ұғынуда болып саналады. Мысалы, егіс тәжірибесінде жаздық бидайдың екі
сортының себу нормасы зерттелсе олардың биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты тұқым себу нормасы бірдей болып көрінуі. Бірақ бұл сорттардың
биологиялық ерекшеліктеріне қарай түптену қабілеттеріне байланысты тұқым
себу нормалары бірдей болмайды. Сондықтан сорттардың өнімдерін салыстыру
үшін әр сорт үйлесімді тұқым себу нормасымен себілуі керек. [11]
Арнайы бөлінген жерде жүргізілетін егіс-тәжірибеге қойылатын талап. Бұл
қойылған талап егіс-тәжірибе негізінің жалғыз ғана өзгешелігін сақтау
талабының логикалық салдары болып саналады. Егіс тәжірибелерін жүргізуге
алдын ала арнайы учаске дайындалады. Егер арнайы жер дайындалып бөлінбесе,
оның мәліметтері жиналмаса, онда егіс тәжірибеден алынатын нәтижелерге
түсінуге де, оны пайдаалануға болмайды. Кейбір егіншілік өндірістерде
учаскені ертерек арнайы дайындамайды. Егіс-тәжірибені ауыспалы егістің бір
танабында жүргізеді.
Тәжірибе типтестігі белгілі бір аймақта оның топырақ-климаттық
жағдайлары мен бедері арқылы анықталады. Учаскенің типтестігі тәжірибе
жүргізу үшін өте маңызды. Тәжірибе жүргізетін жердің мүмкіншілігінше
топырағының сәйкестігі, белгіленген аймақтың жер көлемі көбірек болғаны
жөн, себебі жүргізілген егіс тәжірибе нәтижелері сол типтес топырағы бір
аймаққа ұсынылады. Мәселен, аймақ топырағы қара қоңыр болатын болса, егіс-
тәжірибе жұмысы да тек сол қара қоңыр топырақта жүргізілуі қажет.
Қазақстанның солтүстік облыстарының топырақ қыртысының ерекшелігі,
климатының ерекше қуаңшылығы, соққан желдің қаттылығы ғылыми мекемелердің
алдыны топырақты жел эрозиясынан қорғау және қуаңшылықтың апатты әсерінжою
міндетін шешу Қазақстанның тың жерлер игерген аудандарының орталығында
орналасқан Еңбек Қызыл Ту ордені Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институтына жүктелді. Қысқа мерзім ішінде топырақ қорғау егіншілігі
26,7 миллион гектардан астам жер ауыл шаруашыыыыыыылық өндірісіне
енгізілсе, қазір еліміздің 50 миллион гектардан астам егістік алқабы осы
институт ғалымдарының ұсыныстары бойынша өңделеді.егістік алқаптары сәйкес
болғандықтан институттың ұсынысы егістік жерді жаңа өңдегіш құралдармен
өңдеудің жүйесі танапты тек жел эрозиясынан қорғап қана қоймай, астық
түсімін арттыруға да көмектеседі. Учаскенің тарихын білу өте қажет, яғни
бұл ауыспалы егістікте ме, немесе дара дақыл көптен себілген танапта да,
тыңайтқыш енгізілген бе, әлде енгізілмеген бе, арамшөппен ластанған ба,
әлде жайылым болған ба, немесе учаскенің үстінен ертеде жол өткен бе? Міне,
осы мәліметтер учаскенің тарихын құрастырады, толықтырады. [10]
Егіс тәжірибесіндегі егін өнімін есептеу мен мәнділігінің дұрыстығына
қойылатын талаптар. Егіс тәжірибесіне негізінде қойылатын талабы оның
сапалылығы. Зерттеудегі факторлар немесе агротехникалық тәсілдердің
нәтижелерінің тиімділігін сан көрсеткіш арқылы бағалауды әділ көрсеткіш
дейді. Көптеген агротехникалық тәсілдер мен факторлардың әсерлері өнімдерін
асырып қоймай, олардың сапаларын да көтереді, мысалы дақылдар дәндерінің
белогын, картоп түйнегіндегі крахмалын, қант қызылшасының қанттылығын
арттырады. Егіс тәжірибедегі зерттелетін тәсілдер мен факторларды
сипаттауда басты көрсеткіштердің бірі егін өнімі мен оның сапасы. Егін
өнімінің мәліметтері мен сапаларының бағасы зерттеудегі агротехникалық
тәсілдер немесе факторларды әділетті бейнелегені, егер тәжірибенің
мәнділігі дұрыс болса, зерттеудегі тәсілдер немесе факторлардың әсерлерінің
ақиқатты нәтиже дәрежесі егіс-тәжірибеден алынған нәтижесімен сәйкес болса
тәжірибе жұмысының дәлдігін анықтағаны.
Егіс тәжірибесінен алынған нәтижелері мен ақиқатты нәтижелердің
арасындағы айырмашылықтары неғұрлым аз болса соғұрлым тәжірибе дәлдігі
жоғары болғаны.
Егіс-тәжірибеден алынған көрсеткіштері дәлділік мәліметтерінен
айырмашылық болса қателік жіберілгені. Ондай жағдай кез-келген тәжірибе
жұмысында кездеседі.
Тәжірибе жұмысында үш түрлі қателіктер кездеседі. Кездейсоқ қателігі,
жүйелі қателік және өрескел қателік.
Тәжірибе жұмысында іріктеп бақылау арқылы алынған нәтиженің нақтылы
өлшем мөлшерінің аралығындағы айырмашылығы қателік болып саналады.
Тәжірибе жүргізгенде қателік жібермеу үшін оның пайда болатын жолдарын
білу керек. [13]
Зерттеудегі факторлардың әсерлерінің көптігі олардың көрсеткіштерін де
көбейткендіктен кездейсоқ қателіктің пайда болуына себепкер болады.
Дегенмен, тәжірибе мәліметтерінің түрленуінің салдарынан кездейсоқ
қателіктерді туғызады, сондықтан да оны тәжірибе көрсеткіштерінің тұрақты
серігі дейді. Тәжірибе жұмысы қанша ұқыпты орындалса да нәтижелерін дәлме-
дәл абсолюттік түрде алуға болмайды. Бірақ математикалық статистика
кездейсоқ қателікті анықтауға арнайы әдіс ұсынды. Егер бақылау мәліметтері
көп болса қалыпты бөлу заңына, ал бақылау саны шамалы болғанда Стьюденттің
бөлісу заңына бағынады. Мысалы варианттардың өнімдерінің кездейсоқ
қателіктер болу заңдары бойынша орташа көрсеткіштердің аралығындағы
айырмашылығының елеулі шамасын анықтайды. Көптеген көрсеткіштерге
қарағанда, кездейсоқ қателіктің ерекшелігінің өзгешелігісондай, олардың
қаншамасы оң, соншамасы теріс мағыналығы жиірек кездеседі.
Бақылау санын өсіргеннен, зерттеу мәліметтерін жинақтағаннан
қателіктердің орташа көрсеткіштерінің кемуі кездейсоқ қателіктер мағыналығы
әр түрлі (оңды, теріс солды), мөлшерлері тең болғандықтан өзара жойылады.
Тәжірибе жұмысында кездесетін жағдай белгілі бір тұрақты әсердің
бұрамалауынан өлшеу (санау) мәліметі біріңғай өсіруі немесе біріңғай
кемітуін жүйелі қателік дейді. Егіс тәжірибесінде зерттелмейтін
факторлардың заңды түрленуінен, мысалы топырақ құнарлығы, оның әсерінің
нәтижесі тек қана дұрыс дайындалған әдісі арқылы жойылады. Бұл қателіктің
кездейсоқ қателіктен ерекшелігі бұрмалауы тек бір бағытта, яғни тәжірибе
мәліметтерін бірдей өсіреді немесе біріңғай кемітеді. Тағы бір айырмашылығы
мұнда өзара жоятын бағыты жоқ, сондықтан жекелеп бақылау көрсеткішіне де,
орташа көрсеткіштеріне де енеді. [14]
Өрескел қателік егіс дала тәжірибесіне қойған талаптарды дұрыс
орындамаушылықтан, жұмыстарын олақ орындаудан немесе шала көзқарас,
салақтықтың салдарынан болады. Мысалы, экспериментшінің ұқыпсыздығынан бір
мөлдекке қатарынан бірнеше реттыңайтқыш енгізуі, өнімін өлшегенде
варианттардың мөлдегін ауыстырып алуы, әрі оның салмағын күнделік дәптерге
дұрыс көрсетпеуі себеп болады. Мұндай қателікті ешбір жағдайлар арқылы
өзара жоюға, орнын толтыруға болмайды, тек қана қайталауларды,
мөлдектерді немесе тәжірибені толығымен жарамсызға шығаруды қажет етеді.
Егіс дала тәжірибенің тек дәлелденген қорытындысы мен математикалық өңдеуге
арналған мәліметтердің ішінен тек қана жүйелі және өрескел қателіктері жоқ
мәліметтерін пайдаланады.
Тәжірибе жұмысында көрінген есепке сенуге болмайды, агротехника арқылы
мақұлданған мәліметтер қателіктерден аулақ болуға мүмкіндік туғызады.
1.2 Егіс тәжірибесіне учаске таңдау әрі оны дайындау
Егіс-тәжірибе жүргізетін жерін дайындауда негізінен екі талап қойылады,
атап айтқанда, болашақта тәжірибе нәтижесін пайдаланатын шаруашылықтың
топырағы және топырақ жабындысы біртектес болады. Егіс-тәжірибе
жүргізілетін жердің құрамы арқылы топырақ құнарлығының ала-құлалығын
анықтайды.
Учаскенің сәйкестігі табиғижағдайлардың сәйкестігімен анықталмайды, оған
топырақтың құнарлығы, жыртылатын топырақ қабатының тереңдігі,
қоректеріндегі сіңімді заттарының қоры, топырақ ерітіндісінің реакциясы,
яғни зерттеуге дейінгі мәліметтер арқылы анықталады.
Учаскенің топырақ жағдайының типтестігі қойылған тәжірибе талаптарын
қанағаттандыра ала ма, әлде жоқ па, соны анықтайды. Топырақ құнарлығы
туралы мәлімет болмаса, оның бағасы төмендейді, себебі тәжірибе нәтижелерін
салыстыратын көрсеткіштері болмайды. Өте-мөте топырақ пен агротехникалық
жэағдайлары туралы мәліметтері тәжірибеге дейін белгісіз болған жағдайда
тәжірибеге дейін таңдап алынған учаскенің топырағының кем дегенде соңғы үш
жылдағы мәліметі болуы керек. [12]
Топырақ жабындысының біртектестігі – егіс-тәжірибеге арнайы бөлінген
учаскесі біртектестігін сақтау үшін мына талаптарды қанағаттандырады.
Топырақтың табиғи қасиеттері. Тәжірибе учаскесінің топырағын тексерерде
алдына екі міндет қояды. Біріншісі-учаскедегі топыраққа толығымен сипаттама
беру, ондағысы тәжірибеден алынған нәтижелеріне тек сәйкес топырақты
шаруашылықтарға ұсынады.
Бұл қойылған талапты бұлжытпай орындау керек деп қарауға болмайды,
әрине тәжірибенің мақсатына, аймағына қарай өзгеріп отырады. Учаскені дұрыс
қадағалап таңдап, мүмкіншілігінше барлық жағдайлардың теңелуіне әрекет
жасайды. Егіс тәжірибесіне учаскенің жері біртектес болуы көбіне қиынға
соғады. Сондықтан әдістің негізгі талаптарын орындауда учаскені дұрыс
іріктеп болу үшін оның тарихымен ұқыпты танысу, топырағын тексеріп, жер
бедерін, арамшөппен ластануын біліп және кейбір кездейсоқ факторлардың
әсері есепке алынады.
Топырақ түрін картаға түсірмей-ақ тек оның әр түрлілігі мен учаскедегі
топырақтың ала-құлалығының көлемін тексерсе жеткілікті. Мұндай тексеру егіс-
тәжірибе учаскесінде ғана емес, егіншілік егіс тәжірибесінде де
жүргізіледі.
Екінші міндеті – егіс тәжірибесін ең дұрысы учаске топырағының бір
түрлілігіне орнластыру. Топырақты толық тексеріп, шекарасын анық көрсету
үшін топырақ түрін картаға 1:5000 масштабпен түсіреді.
Егіс тәжірибесіне учаскені дайындардан бұрын топырақтың ала-құлалығымен,
оның тарихымен танысады. Учаскенің тарихмен танысу үшін танап тарихы туралы
кітабымен, ауыспалы егістер жоспарлары және басқа құжаттармен танысады.
Кейбір агротехникалық тәсілдердің топырақ құнарлығына әсері ұзақ уақытқа
созылады. Оларғ жататындар:
-топыраққа әк енгізу;
Тыңайтқышты топыраққа енгізу;
Топырақтың жыртылатын қабатын толықтыру;
Ауыспалы егісте көп жылдық шөптерді себу.
Сондықтан да тәжірибе учаскесінде аталған агротехникалық тәсілдердің
қандайы қолданылса алдын ала бұл танаптың өнімін бөлшектеп есептеп
топырақтың ала-құлалығын анықтамайынша, ол учаскеде егіс тәжірибесін
жүргізуге болмайды. Өсімдікке жүргізілетін тәжірибелер, олардан алынатын
қорытындылар жер бедеріне байланысты болады.
Учаскенің біртектілігін сақтау. Учаскенің тарихи жағдайын білген
жағдайда тосын кездейсоқ әсерлерден аулақ болады. Мысалы, учаскеде қазылған
ор, жыра, арықтар, объектілер құрылысының орны, малдың тұрып жатқан
орындары болуға тиісті емес. Олардың егіс-тәжірибе нәтижелеріне әсерінің
салдарынан тәжірибе жұмысының орындалу дәлділігі төмендейді. Егіс-тәжірибе
учаскесінің үстінен өткен жолдың ізі 5-тен 10 жылға дейін жойылмайды,
мұндай алқапты тәжірибе учаскесіне бөлуге болмайды.
1.3 Дақылдар түсімінің сапасы мен мөлшерін анықтауда қолданатын әдістер
Дақылдар өнімінің сапасы мен көлемі тек қана агротехникалық дәрежесіне
ғана емес, егінді жинау техникасы мен мерзіміне де байланысты болады.
Тәжірибе жұмысы қанша ұқыпты жоғары дәрежеде жүргізілсе де егінді
мерзімінде жинамаса оның өнімі де, сапасы да кемиді.
Егістік тәжірибесіндегі нәтиже егінді учаскенің орналасқан жеріне,
топырақ қабатының өзгешелігіне, дакылына, сортына және тексерудегі
агротехникалық амал-тәсіліне байланысты. Егінді жинау және оны есепке алуда
назар аударатын жағдай өте ұқыпты болу, салақтық пен асығыстықтан аулақ
болу қажет, өйтпейінше көптеген қателікке соқтырады да тәжірибенің
бағалылығы төмендейді. Варианттар егіні бір мезгілде пісетін болса, онда
мөлдектерден немесе бірнеше қайталаулардан бір тәулікте жинайды.[15]
Егістік тәжірибедегі егін өнімін есепке алардан бұрын, мөлдектердің
қорғаныш алқабындағы дакылдарды жинайды. Мөлдектегі егінді жинардан бірнеше
тәулік бұрын тәжірибе учаскесін дайындайды, егер мөлдектердің ішінде бракқа
ілінген мөлдектің алқабы болса, мысалы жауын-бұршақтан жығылған егін, мал
тұяғымен егіннің тапталуынан мөлдектің көлемінің ысырабы 50 проценттен
артық болса есепке алынбайды. Қорғаныш алқаптары жаппай егілген болса
тікелей орады, ал отамалы дақылдардың қорғаныш алқабына өсімдіктер
қатарларының санын есепке алып жинап алады.
Көп жылдық тұрақты егістік тәжірибенің алып тасталатын алқабы ерте
мерзімде жүргізілсе, ол мөлдекке себу керек, себебі алқап пармен бірдей
бағаланады. Отамалы дақылдардан алып тасталатын алқаптың көлемін анықтауға
өсімдік қатарының, немесе бірнеше қатарларының ұзындығың өлшеп, оларды бір-
біріне қосады және аралық қатардың еніне кебейтеді де алып тасталатын
алқаптың көлемін анықтайды. Мөлдектегі тамыржемістердің (сәбіз, қызылша,
тарна жәнс басқалар), пияздардың бұршақтардың өсімдік қатарында 50...70
сантиметрдей зақымдалса, алып тасталатын алқаптың көлемін анықтайды. Ірі
өсімдіктердің (капуста, помидор, күнбағыс, жүгері) алып тасталатын
алқабының көлемін анықтарда олардың қоректік көлемі алып тасталатын
өсімдіктің санына көбейтіледі. Егер егіннің сиректігінің себебі анықталмаса
тексерудегі тәсілдің әсерінен болатын болса, онда алып тасталатын алқапты
бөлмейді, ол мөлдекті басқа қайталаулармен салыстырып бақылайды. Егер
сиректігі мөлдектердің барлығында да байқалса онда себептілігі кездсйсоқты
болмаған деп саналады.[17]
Сонымен алып тасталатын алқапты немесе мөлдекті бракқа шығаруға тек қана
сенімді, аныктамалар болады. Егістік тәжірибе мөлдектеріндегі егінді
егіншілер ұсынылған тәсілдей; мерзімінде саналы бірқалыпты орындайды.
Егіншілік тәжірибе варианттарын бір тәулікте орындайтын техңикасы мен
тәсілдері бірдей болады. Егістік техникаымен қамтамасыз ете алмайтын болса,
онда бір тәулікте қайталауды толық жинайды. Варианттар дақыл жиып-теруге
дайын болса, онда сол тәулікте немесе кейбір қайталауларын ғана жиып-теру.
Бір мерзімде жиып-теруден бірнеше тәулік бұрын тәжірибедегі мөлдектерді
аралап байқайды, егістік-есепке алуға келмейтін учаскелер болса бракқа
шығарылады. Табиғатта. болып тұратын жағымсыз құбылыстан зақымдануы, өнімді
бүлдіру, тәжірибе жүргізудегі жіберілген қателіктер және т.б. мәліметтер
анықталға болса ондай учаскедегі дақыл өнімі есептелетін алқаптардан
шығарылып тасталады. Есеп тең шығарылатын алқаптар формасы тік .бұрышты
болғаны дұрыс. Мөлдектің тең жартысынан квадртын шығаііі^яатьін^злқаіі.
болатын болса, онда мөлдекті туі;елшен бракқа шығарады. Мөлдекті бракқа
шығаруда субъектівтік шешім болмайды. Есепке айтын алқап пен бракқа
шығарылған учаскелердің жиып-теру жұмысы негізгі жиып-теруден бұрын немесе
қорғаныш алқаптарын жинағанда орындалады. Тәжірибе жұмысында өнімді
есептеуде бірнеше әдістерді қолданады. Ең тиімдісі әрі қолайлысы -
мөлдекті жаинай есептеу, онда өнімді барлық массасын есепке бөлінген
алқаптан жинайды. Егінді қолмен немесе машина арқылы да жинап-тереді.
Мөлдектердің көлемі үлкен болғанда комбайн қолданады, тек есте болатын
жағдай, егінді орғанда сабағын бірдей биіктікте, бірдей жылдамдықта
орындалады. Мөлдектің әрқайсы егінді орып танаптың жиенне шыққан комбайн 5
минуттай жұмыс күйінде тұрады, ондағысы комбайн молотилкасында
қалғанастықты толығымен буякерге қаптап түсіріп алу. Бастырылған астықты
қаптайды, қаптың ішіне этикетка салып таразыға тартады, мәліметін егістік
күнделігіне жазады. Әрбір мөлдектен жинап алынған астықтан 2-3 килограмдай
үлгілер алып, олардан дән массасы, астықтың ылғалдылығы, ластығы және
сапасын анықтауға дорбаға салады да этикетканы байлайды. Егер мөлдектің
көлемі кішкентай болса онда егінді орып жинау қолмен орындалады. Қол
орақпен орған егіннен бау байланады да ішінде және сыртына этикетка
тағылады, ал этикеткаға мөлдектің номері, баудың саны, егінді орған күні
көрсетіледі. Көпжылдық-шөптерді сүрлеуге арналған дақылдар картоп және
тамыр жемістері жиып-тергеннен кейін әр мөлдектеп бөлек өнімін таразыға
тартады. Тәжірибе варианттары мен бақылау (стандарт) варианттарында жиып-
теруге қолданылатын машиналар бірдей болуы.[16]
Содан кейін бау үлгілерін бөлек өлшейді баулардың жолшыбай бітілген дәні
жоғалмас үшін қапқа масақты жағын төмен қаратып салады,
әйтпесе варианттың өнімінің толық мәліметі алынбайды. Қапшықтың ішіне
фанера немесе картон қағаздан этикетка салады,
этикеткаға тәжірибе тақырыбын мөлдектің нөмірін, бау үлгінің
салмағын, егінді жинаған күнін жазады.
Мөлдектің астық өнімін формула арқылы есептейді:
(1)
Мұнда- X — мөлдектен анықталатын астық өнімі, килограмм;
А — мөлдектегі жалпы өнім массасы, килограмм;
Б —үлгі баудың дымқыл массасы, килограмм;
В —үлгі баудың кептірілген дәндерінің массасы,
килограмм;
Үлгі алынған алқаптар арқылы дакылдар өнімін есепке алғанда нәтижесі өте
дәлдікті талап ететін жірпбелерде қолдануға болмайды. Ең дұрысы егістік
тәжірибе жұмыстарын ұйымдастырғанда және жоспарлауда жиын-теру мен өнімді
есепке алудың жаппай әдісі арқылы орындайды. Ал баулар немесе үлгі
алқаптар әдістері амалсыз жағдайларда ғана қолданылады. Кез келген
үлгілер, қандай ұкыптылықпен сұрыпталса да әрқашан да жиынтық туралы толық
сипаттама бере алмайды, көбіне үлкен қателіктер жіберіледі.
Егістік тәжірибе мөлдектерінде дақылдарды жинап-теру өте тиімді екендігі
анықталды. Дәнді дақылдар өнімін ллшарда өте қолайлысы мөлдектің екі жағы
ұзын болып, ал ені 4—8 метрдей болса, өте қолайлы болып табылады. Қорғаныш
алқаптарды және қайталаулар аралығына сол комбайнды қолданады Қомбайн
арқылы жиып-теру жұмысын мөлдектің көлемі ең кем дегенде 100 немесе 200 м2
дейін орындауға болады. Егер дәнді дақылдардың өнімі өте аз, мысалы 15
килограмдай болса онда мөлдектің көлемін еседке алмай комбайнды
қолданбайды, себебі мұндай күрделі әрі үлкен машинада дәндердің салмағының
кездейсоқ ауытқуының проценті өсуінен тәжірибенің нәтиже дәлдігі кемиді.
Дәнді дақылдардың шығымдылығын есепке аларда міндетті түрде дәннің
дымқылдығын 14 проценттік стандартқа қайта есеппен келтіріп, дәндердің
дымқылдығын анықтайды.
Мөлдектегі дақылдарды жиып-тергенде алюминийден жасалған бкжске толтыра
дәндерді салады да кақпағын нығыздап жабады, таразыға тартқаннан кейін 4
немесе 6 сағатқа 100 немесе 105 градус кептіргішке кептіреді. Мәліметін
мына формула арқылы есептейді:
(2)
Мұндағы:
Дәннің ылғалдығы %
В- буға айналған судың м.ассасы, г
Н - алыңғаіі үлгінін, ылғайдығы, .г
Дәндердің ластануын анықтау үшін орташа үлгілерді әр мөлдектен 1
килограмдай дәннен қоқымын, топанын, арамшөптерді іріктеп алады да
ластанған процентін анықтайды. Жоңышқа, беде, сиыржоңышқа, шөптер
қоспаларының, шабыңдық-шөптердің және т. б өнімдері жаппай әдісі арқылы
және үлгі баулар әдісі арқылы есепке алынады. Шөптің дымқылдығын қайта
есептеу арқылы 16 проценттік стандартына келтіреді.
Отамалы-дақылдар өнімдерін жаппай әдіс арқылы есепке алады, әр мөлдек
өнімін тікелей соның басында жиып-тергеннен кейін таразыға тартады.
Түйнектері мен тамырларына топырақ жабысқан болса үлгінің массасы 20
килограмдай алынады. Түйнектер мен тамырларын сұрыптағаннан кейін кептіріп
таразыға тартады. Бұл үлгілерден кейінірек өнімнің сапасын анықтайды.[3]
Сиреген егінді жинау әдістер. Тәжірибе мөлдегінде егіннің өсу кезеңінде
кейбір өнімдіктердің түсіп қалуынан сол бос-жердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі.Ауыл шаруашылығында ғылыми-зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты егіншіліктің жоғары мәдениетіне жеткізіп, механикаландыру,
химияландыру, әрбір дақылдың өнімділігін арттырып, тиімді түрлерін көбейту,
өсімдіктер дүниесін жақсарту болып саналады.
Республикамыздың ауыл шаруашылығында қызмет ететін ғылыми мекемелердің
бірі – тәжірибе станциялары да маңызды орын алады. Ауылшаруашылық тәжірибе
станциялары, әр аймақтың ерекшелігіне сай ауыспалы егіс жүйесін енгізудің
негіздерін анықтап, топырақ эрозиясына қарсы күрес жүргізіп,
тыңайтқыштарды, өсімдікті қорғайтын химиялық құралдарды игеру арқылы басқа
да салалардың интенсивті әдістерін қолдану шараларын анықтайды. Тәжірибе
арқылы анықталатыны: бітік егін өсіріп, мол өнім алу болса, ол өнімнің
сапасы төмен болуы, белогы аз дәндегі уызы нашар немесе көкөністар мен
жидектерде құрғақ заттардың проценті өте төмен, қажетті витаминдердің және
микроэлементтердің кем болуы мүмкін. Мысалы Алматы облысының Луч Востока
колхозында суармалы танапта күздік бидайдың Безострая 1 сортының әр
гектарынан 82 центнерден өнім алынған. Бірақ дәннің аз және уызының сапасы
төмен, себебі егіннің өсіп даму кезеңінде топырақ қабатында азот
жетіспеген.
Құбылыстың даму заңдарын ашып, оны түсіндіруді ғылыми зерттеу дейміз.
Ауыл шаруашылығында, оның ішінде агрономия ғылымы арқылы құбылыстың сан
алуандарын зерттеу өте күрделі, оның теориялық шешімдерін беру қиын, кейде
мүмкін де болмайды.
Жұмыстың мақсаты:Зерттеу теориясының негізінде ғылыми бақылау мен
тәжірибені жатқызады. Сол тәжірибелер мәліметтерін талдап, тексеріп
қорытқаннан кейін оның теориясын дамытуға болады. Ғылым үздіксіз дамиды
және оның үдемелі қозғалыс процесінде әрқилы болжамдар туып отырады.
Олардың кейбірі практикамен, тәжірибемен тексеріліп дәлелденгеннен кейін
теорияға айналады, ғылым мен өндірістің жетістігі болады. Зерттеу теориясы
мен тәжірибелердің қолданатын негізгі тәсілі ол диалектикалық материализм
тәсілі. Диалектикалық материализм тәсілі ғылыми агрономияда да кеңінен
қолданылады. Мәдени дақылдардың өнімділігін арттыру теориясын дамытуда,
агротехникалық амал-тәсілдердің тиімділері өндіріске ұсыныларда ғылыми
бақылау мен тәжірибені кеңінен пайдаланады.
1 Аналитикалық бөлім
Құбылыстың дамуы туралы зерттеуші оның саны немесе сапасын өлшеу арқылы,
ал оның қасиетін, жағдайларының белгілерін зерттеу арқылы анықтау- ғылыми
бақылау болып саналады. Күздік дақылдардың түптену кезеңінде анағұрлым тез,
яғни егін көктегеннен 8-10 тәулік соң көшуі ылғалмен қамтамасыздығы, ауаның
жылылығы 130С-дан жоғары болғандығы тек бақылау арқылы ғана байқалады. Егер
егінші күздік бидай танабына әр гектарына 10 тонна көң енгізе алса, онда
дақылымыз 10 килограмм азот, 10 килограмм фосфор және 45 килограмм калий
тыңайтқыштарын алатындығын тек бақылау арқылы байқаған, дегенмен оның мәнін
толық аша алмады. Кейбір жағдайларда құбылыс белгілерінің аралығындағы
байланыстарды анықтап, оны болжап, ретіне қарай оларға әсер етуге де
болады. Бақылауды жеке бір зерттеу тәсілі деуге болмайды, ол тек зертттеу
методикасын толықтырады. Құбылыстың, заттың мәндерін, себептіліктері мен
өзара байланыстарын нақтылы анықтауда зерттеушінің құбылысты немесе
жағдайды жасанды күйге келтіруі тәжірибе болып саналады. Ол ғылыми зерттеу
методикасының негізі, сондықтан да оған бақылау өзара байланыстылық
жағдайлардың өзгеруін оның нәтижелігін дәлме-дәл есепке алуы жатады. Ғылыми
тәжірибенің ерекшелігі оны қайтадан қайталап сол түрде жүргізуге
болатындығы[1] .
Тәжірибе мен бақылаудың бір-бірінен айырмашылықтары бар. Егер бақылау
арқылы табиғаттың сыртқы құбылысы сана-сезімге еніп ақиқатты тізетін болса,
тәжірибе біздің санамыз, ой-пікіріміз арқылы болжау нақтылығын, дұрыстығын
іс арқылы тексеруді талап етеді. Сондықтан да жаратылыс ғылымдарын
зерттеуде тәжірибе методикасы ең басты құрал болып саналады. Мысалы,
зерттеуші табиғаттан керекті құбылыстың тууын күтпей, керекті құбылысты өзі
қайтадан жинақтайды. Зерттеуші құбылысты неғұрлым терең зерттегісі келсе
соғұрлым жанама жағдайларын молырақ туғызуға тырысуы керек, сонда ғана
олардың нәтижелілігін және себептерін толығынан түсінеді[2].
Өзара байланыстылық пен бақылаудан тәжірибенің ерекшелігі оның алдын ала
зерттеу туралы ой-пікірдің тууы, оған тиісті жағдай жасауға кірісуі болып
саналады. Тәжірибе жұмысында ең қиыны, ол алдын-ала жоспар құруы болып
табылады. Зерттеуші тәжірибе жұмысының басынан аяғына дейін ойға салып
көзге елестетпейінше қандай амал-тәсілдер арқылы да мәселені анықтай
алмайды. Зерттеушінің бар назары, сабырлылығы, табандылығы тәжірибе
жұмысына кедергі болады-ау деген мәселелерді жекелеп жоюға болатын жолын
іздейді.
Тәжірибе жұмысында ескішілікке негізделген көзқарас болуы мүмкін емес,
себебі шешілген мәселе болашақта қолданылады және тәжірибеші салақтықтан,
еріншектіктен аулақ болады. Тәжірибеші жұмысының қандай да болмасын
мәселесіне орынды тапқырлық сұрақтар қою арқылы араласып, нәтижелерін
анықтар жағдайлар сақтылық пен салмақтылық, әдептілік пен шындық қасиеттері
басым болады[3].
Тәжірибешіге керекті қасиеттердің бірі ол зерттейтін істі қандай болса
да күрделі, маңызды деген ұғыммен араласады. Зерттеушіде ғылыми қазыналарын
жасауда құлшыныс пен табанды белсенділік мол, бұл орайда енжарлық,
сылбырлық, сүйкей салушылық болмайды.
Зерттеушінің қасиеттері: еңбекқор, қабілетті, ынталы, табанды болады.
237 тәуліктік экспедиция кезінде атқарылған геофизикалық, медициналық-
биологиялық, астрофизикалық, биотехникалық және техникалық 500 тәжірибе
орындалуы, яғни тәжірибешіге керекті қасиеттердің көрсеткіштерінің
шоғырланған түрлерінің бар екендігін анықтайды.
Әрбір жүргізілген тәжірибелер варианттарға бөлінеді: сапалы вариантқа,
мысалы сорттар, дақылдар, себу тәсілі, топырақ өңдеу,, алғы дақылдар т.б.
жатады.
Санды варианттарда суару нормасы, тыңайтқыш нормасы, топырақ өңдеуде
оның қабатының тереңдігі т.б.жатады.
Егіс тәжірибесінде бір немесе бірнеше варианттар өлшемдерін тәжірибе
варианттарымен салыстыру жолын стандарт немесе бақылау варианты дейді.
Стандарт варианты немесе бақылау варианты деп тәжірибе жүргізгенге дейін
зерттелген немесе егіншілер жұмысында көп жылға арналған мәліметтерін
пайдалануын айтады. Тәжірибе мен бақылау варианттарының жиынтығы
эксперименттің схемасы болып саналады.
Агронмиялық зерттеу жұмысында кеңінен қолданылатын салыстырмалы
эксперименттері мынадай:
Лабораториялық методы. Өсімдік- тірі организм, ол өсіп жетілуі
жағдайларына икемделуі керек. Өсімдік тіршілігіне қажетті факторлардың бірі
жетпес өнімділігін кемітеді. Сондықтан арнайы дайындалған лабораторияда
өсімдіктің өсуіне факторлардың әсерін талдауда лабораториялық тәжірибесі
химиялық, физикалық, химиялы-физикалық, микробиологиялық, цитологиялық және
басқа әдістерге бөлінеді. Өсімдіктер тіршілігінің факторлары ылғал,
қоректік зат, жылу, жарық, ауаның әсерлерін анықтауды кәдімгі ыңғайлы
дайындалған бөлмелерде, жасанды жағдайларда тәжірибе жүргізу арқылы
орындалады. Мысалы, мәдени дақылдар тұқымдарын тексеретін лабораторияда
тұқымның көктеуіне қолайлы жылу, жарық, ылғал, ауа беру жолдары кеңінен
пайдаланады.
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының
лабораториясында жаздық бидай мен арпаның жаңа сорттары пісіп жетілу
мерзімдерін реттеу жұмыстары жүргізілуде. Сол сияқты селекционер-ғалмдар да
үй (теплица) жағдайында өсірілетін дәнді дақылдардың мол түсімін беретін
сорттарын алу жолын тәжірибе арқылы іздеуде.
Лабораториялық методты қолдануда басты объектілердің (топырақ, өсімдік)
болуы қажет емес, тәжірибешінің мақсатына қарай мысалылаборатория
жағдайында топырақ қабаттарындағы құбылыстарды зерттеу үшін қосымша
аппараттар, приборлар т.б.қолданылады. [2]
Зерттеу жұмысының мақсаты мен маңыздылығына қарай жалпы зерттеулер
жұмысында лабораториялық методтың үлес салмағы әртүрлі болады.
Вегативтік методы- арнаулы вегативті үйде әр түрлі агрохимиялық немесе
физиологиялық мәселелерді шешу үшін өсімдіктерді арнаулы ыдыстарда егіп
өсіру, бірақта дайындалған жағдайында агрономиялық талаптарға сай
жүргізіледі. Өсімдіктерді жасанды ортада өсіру методын тұңғыш рет француз
ғалымы Ж.Б.Буссенго (1802-1887) қолданды.[5]
Өткен ғасырдың 70-жылдарында өсімдіктерді жасанды ортада өсіру методын
неміс физиологтары Кноп пен Ю.Сакс жасап шығарған. Бұл методтың мәні
мынада: тәжірибе жүргізілетін өсімдіктер ыдыстарда өсіріледі, оның
вегативті ыдыстар деп атайды. Ыдыстың ішіне топырақ немесе таза жуылып әрі
қыздырылған құм салынады немесе су құйылады. Оған қажетті қоректік
заттардың ерітінділерін құйып, өсімдікті отырғызады.
Вегативтік методы арқылы өсімдікке қажетті қоректі заттардың, сыртқы
орта факторларының жылу, ылғал, ауа, жарық, химиялық заттардың әсері және
өсімдікке қажетті судың мөлшері зерттеледі. Белгілі бір факторлардың
өсімдік тіршілігіне тигізетін әсерін анықтау үшін ыдыстарға топырақ орнына
таза құм немесе тазартылған су толтырып, оған қажетті химиялық заттар
қосылады. Белгілі бір фактордың өсімдікке тигізетін әсерін өсімдіктің
өнімін есептеу, анатомиялық өзгерісін, биохимиялық динамикасын зерттеу
арқылы анықтайды.
Өсімдіктің табиғи жағдайындағы өсуіне қарағанда, вегативтік
эксперименттің біраз ерекшелігі бар. Мұнда ыдыстардағы топырақ аз
болғандықтан, өсімдіктің тамыры еркін жайылып өсе алмайды. Ыдыстағы
өсімдіктер кейбір химиялық элементтердің жетіспеуінен суды бойына біркелкі
таратпайды. Сонымен қабат вегативтік методтың тағы бір ерекшелігі ыдысқа
топырақты салар кезде топырақтың құрылысы бұзылады. Сондықтан бұл метод
арқылы алынған мәліметтерді пайдаланып, белгілі бір ғылыми тәжірибелік
қорытындыға келу үшін тәжірибені табиғи жағдайда жүргізу арқылы сыннан
өткізеді.
Өсімдікке қандай минералдық элементтердің қажеттілігін білу үшін
дақылдарды суда өсіру методы қолданылады. Өсімдіктер минералды тұздың әлсіз
ерітіндісінде өсіріледі. Ерітіндіде элементтердің бірде біреуін,
екіншісінде басқа бір элементін болдырмау арқылы олардың өсімдікке
қажеттілігі мен маңызын анықтайды. Суда дақылдарды өсіру методын тұңғыш рет
өткен ғасырдың екінші жартысында Германияда Кноп зерттеген. Оны Россияда
тұңғыш рет Нижний-Новгородтағы (қазіргі Горький қаласы) Бүкілросссиялық
көрмеде 1896 жылы К.А.Тимирязев көрсетті.[6]
Дақылдарды суда өсіру арнаулы вегатациялық шағын үйлерде орындалды, онда
өсімдіктер айналасы мен төбесі әйнектелген астындағы жылжымалы
вагонеткаларда өсіріледі. Ауа райы жақсы болғанда оларды күндіз рельспен
жылжытып, шағын үйден сыртқа шығарады. Вегативтік шағын үйлерде топырақта
өсетін дақылдарды топырақ толтырылған ыдыстарға немесе құм толтырылған
ыдыстарға да отырғызады. Бұдан басқа қиыршық құмға немесе гидрокультура
(гидропоника-гректің хидор-су және ponos-жұмыс деген сөз) ретінде өсіруге
де болады. Ыдыстың немесе жәшіктің үстіндегі қиыршықтармен, керамзитпен
немесе верминулитпен толтырылып, ал астыңғы жағынан қоректік ерітінді
жіберіледі. Керамзит- бұл құрылыс материалдары. Ол саздан күйдірілген ұсақ
қуыстары бар түйіршіктерден тұрады.
Вегативтік экспериментті техникалық процестердің дамуының арқасында
қазіргі уақытта күрделі инженерлік құрылыстары- фитотрондардың пайда
болуына себепкер болды. Фитотронда лаборатория корпусы оранжереясы, климаты
және мұздату камералары орналасқан. Осылардың барлығы жыл бойы өсімдікке
керекті жағдай туғызады. Өте-мөте жаңа сорт шығару және басқа да маңызды
проблемелер, мысалы физиологияда, селекцияда, генетикада, өсімдікті
қоректендіру туралы проблемелердың маңызды теориясын анықтауға мүмкіндік
береді. Дәнді дақылдардың жаңа сорттарын жеделдете шығаруда вегативтік
методы республикамызда кеңінен пайдаланылуда.
Ауылшаруашылық лизиметрлік эксперименті деп табиғи жағдайда ылғал мен
қоректік заттардың жылжуы мен балансын, тепе-теңдігін есептеуге мүмкіндік
беретін өсімдіктің өмірі мен топырақ процесіндегі өзгеріс динамикасын
арнайы лизиметрлік тәжірибенің айырмашылығы өсімдік, топырақ қасиеттері
тікелей егіс танабында зерттеледі. Лизиметр танапта белгілі бір көлемі,
ені, көлденеңі және тереңдігі, түбі арнайы қоршалады. Лизиметрдің құрылысын
құрастырғандағы негізгі шарты арнайы шүмегінің болуы, шүмек арқала
топырақтың жоғарға қабатынан төменгі қабатына судың сіңуі, ал ол суда
қоректі тұздардың еріген мөлшерін зерттеуге мүмкіндік береді. Лизиметрдің
ішіндегітопырақ қабатының қалыңдығы әртүрлі, топырақтың беткей қабатынан 1-
2 метрден тереңдікке дейін болады.
Лизиметрлік тәжірибелері егіншілікте, мелиорацияда, топырақтану
ғылымында, агрометеоролгияда, физиологияда, агрохимияда және селекцияда,
дақылдардың су қорын, тепе-теңдікті, жауын суын немесе суармалы су арқылы
қоректік заттардың жылжуын, шайылуын және табиғи жағдайда транспирация
коэффициентін анықтауға кеңінен пайдаланады.
Лизиметрлерді дайындаудың екі тәсілі бар, бірі лизиметрді тікелей табиғи
топыраққа орналастырса, екіншісі лизиметрге топырақ толтырады. Лизиметрдің
қабырға құрылыстары бетоннан немесе кірпіштен жасалып, көлемі 1-2 шаршы
метрге дейін болады. [7]
Топырақ қабатындағы және өсімдіктегі ылғал мен қоректі заттарды
есептеуге лизиметр өте қолайлы. Дегенмен де лизиметрдегі топырақтың төменгі
қабаты негізгі топырақ қабатынан бөлінгендіктен ылғал мен ауа және
қоректену режимі кәдімгі егіс жағдайынан, әрине, басқаша болады.
Егіс жағдайында өсімдік зерттеуде лизиметрлік эксперименті егіс
тәжірибесінен кейін, вегативтік тәжірибесінен жоғары бағаланады.
Егістікке тәжірибе жүргізудің вегативтік методы егістік танабында түбі
жоқ жәшікте топырақты 20 немесе 50 сантиметрдей тереңдікке орналастырып,
зерттеледі. Егіншіліктегі әртүрлі факторлардың- тыңайтқыштардың топырақ
қабатында құнарлығының тиімділігін бағалауда егіс тәжірибе жүргізудің
вегативтік әдістерін пайдаланады. Бұл тәжірибелердің маңыздысы тек арнаулы
учаскеде ғана емес дақылдардың биологиялық ерекшелігіне байланысты өз
аумақтарының егісінд де жүргізіледі. Вегативтік және лизиметрлік әдістерге
қарағанда егістікте тәжірибе жүргізудің вегативтік эксперименттерінің
өзгешелігі, арнайы қосымша жабдықтарды қажет етпейді.
Соңғы жылдары егісте тәжірибе жүргізудің вегативтің методы
агрометиорологияда, егіншілікте, өсімдіктер селекциясында қолданылуда.
Бұл метод арқылы зерттеушіге қолайлы мүмкіндік туғызады, яғни егіншілік
жағдайында мейлінше жақындатпау, мысалы өнімді арттыруда үлес қосатын
факторларды анықтауда ең алдымен ауа райының элементтерін ажыратады да ,
соның ішінде қандай бөлігі бұл аймақта зерттеудегі өсімдікке
жетіспейтіндігін анықтайды.
Егіс тәжірибесі-арнаулы учаскеде егіс жағдайында орындалатын зерттеу
жұмысы. Егіс тәжірибесінің негізгі мақсаты зерттеудегі варианттардың
айырмашылығын анықтау, өсімдіктің өніміне және оның сапасына немесе өсіп-
өну тәсілдеріне факторлардың әсерін бағалауға көмектеседі.
Егіс тәжірибесі агрономиялық ғылыми-зерттеудегі ең бір басты
эксперименті болып саналады. Ол ауылшаруашылық дақылдардың сорттарын және
өнімділігін, жаңа агротехникалық тәсілдерді және олардың комплекстерін
ғылыми зерттеп анықтауда кеңінен пайдаланылады. Егіс тәжірибесінің
ерекшелігі ол мәдени өсімдіктерді топырағы мен ауа райы және агротехникалық
жағдайлары мүмкіндігінше ауылшаруашылық өндірісіне жақын немесе
шаруашылықтың өзінде тікелей зерттелетіндігі.
Егіншіліктің түрлі мәселелерін зерттеуде негізгі қолданылатыны егіс
тәжірибесі. Осы эксперимент арқылы зерттеледі де, әлі де зерттелуде.
Мәселен, ауыспалы егістер, топырақты өңдеу тәсілдері тыңайтқыштарды
қолдану, басқа да агротехникалық тәсілдерді, сорттарды, ауылшаруашылық
машиналарды сыннан өткізу де осы методқа жүктеледі.[9]
Егіс тәжірибесінің негізгі мақсаты экспериментті ұқыпты қойып,
нәтижесінде дұрыс баға беру. Керекті құбылыс көбіне мыңдаған кездейсоққа
араласып, байқалмай қалып, ал кейбір тиімсіз амал-тәсілдері жоғары
бағалануы. Мысалы, таза пардың түрлеріне назар аударсақ, қар және ерте
жыртылатын парлардың аймағының жағдайларын есепке алмайынша өзара
теңестіруге болмайды. Ерте жыртылатын пар Қазақстанның оңтүстік
аудандарында ерте көктемде өңделетін болса, қара пар танабын дайындауда
негізгі дақыл орылғаннан кейін кіріседі. Әрине бұл екі түрлі парлардың бір
жерде, бір тәжірибе схемасында зерттеуге, сонымен қатар тек қана таза парды
бір жақты бағалауға болмайды. Мысалы пар топырақ құнарлығын арттырады
ылғалды жинап және оны сақтайды, арамшөптер мен зиянкестерді құртады, ол
таза пардың барлығына да қатысы бар, ал мәселе тек парды өңдеу, күту
мерзімдерін анықтауда, баптау тәсілін, қолданатын топырақ өңдейтін құралдар
түрлерін дұрыс пайдалануын бұлжытпай орындауын қажет етеді.
Шымкент, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарындағы тәлімі жердегі
егіншілік тау етегіндегі жазықтық және тау бөліктерінде жүргізіледі. Сол
жерлердегі екпе парлар зерттелген. Жауын-шашын тапшы жерлерде екпе парлар
өзін-өзі ақтамайды деген пікірлер болды. Бірақ ғылыми-зерттеу мекемелерінің
көптеген ғалымдары, сол сияқты колхоздар мен совхоздардың озат тәжірибесі
мынаны көрсетті: екпе пардың артықшылығы мол аймақтарда ғана емес, ылғалы
тапшы аудандарда да байқалады. Қаскелең астық совхозында жүргізілген,
мысалы, В.Р.Вильямс атындағы Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтының
тәжірибесінде, парға егілген күздік бидай егісінің арамшөптермен ластануы
болғаны анықталған. Сол сияқты 1966-1981 жылдары жүргізілген тәжірибелерде
институттың зерттеу жұмыстарымен қатар ғылыми мекемелердің облыстық
ауылшаруашылық химияландыруды жобалап –іздестіру станциясының мәліметтері
тұжырымдалды. Тәжірибе нәтижесі: республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-
шығыс облыстарының тәлімі жерлерінде жауын-шашын мен ауаның температурасы
әр түрлі болады. Осыған орай азот тыңайтқыштарын тәлімі жерде егілген
масақты дәнді дақылдарға алдын ала метериологиялық дұрыс болжам жасаудың
(жауын-шашын болатынын немесе болмайтынын белгілеу) маңызы зор. 10..15
килограмм фосфорлы тыңайтқыштарды парда егілген күздік бидайға қатарлап
бергенде тыңайтқыш тыңайтылмаған алқаппен салыстырғанда қара қоңыр
топырақта -3,2 центнер, ашық қара қоңыр топырақта – 1,5 центнер, боз
топырақта -1,7 центнер қосымша өнім алынды. Сөйтіп, тыңайтқышқа жұмсалған
бір тенге шығыннан 3...4,8 тенгедей таза пайда алынды.
1.1 Егіс тәжірибелеріне қойылатын методикалық талаптар
Егіншілікте көптеген шешілмеген түйінді мәселелерді тек егіс тәжірибесі
арқылы анықтауға болады, мәселен ауыспалы егіс жүйесі, топырақ өңдеу
жүйесі, мәдени дақылдарды күтіп-баптау, тыңайтқыштар мен гербициттерді
ауыспалы егіс жүйесінде қолдануын механикаландыру, басқа да агротехникалық
тәсілдерді пайдалануды қажет етеді. Егіс тәжірибенің басқа ауылшаруашылық
зерттеулер әдістерінен ерекшелігі зерттелетін агротехникалық тәсілдерді
ауылшаруашылық өндіріске жақын, немесе сол өндіріс жағдайында тікелей
зерттейтіндігі. Көбіне егіс тәжірибесі арқылы эксперименттің тәсілдеріне
экономикалық баға беруді талап етеді.
Егіс тәжірибесінің нәтижелігі белгілі әдістердің қойған талаптарының
орындалуына байланысты. Ол талаптар:
1. Тәжірибенің типтестігі;
2. Тәжірибе негізінің жалғыз ғана өзгешелігін сақтау;
3. Тәжірибені арнайы учаскеде жүргізу;
4. Тәжірибе дақылының өнімін есепке алу және тәжірибе мәнінің дәлдігі.
Тәжірибенің типтестігі- егіс жүргізудегі жағдайы сол ауданның ауа-райы,
топырақ-климаты мен агротехникалық жағдайлары сәйкес болуын білдіреді. Егіс
тәжірибенің типтестігі маңызды сапалық көрсеткіш. Аймақтық топырақ-
климаттарының типтес талабы орындалмайынша егіс тәжірибесін жүргізуге
болмайды. Топырақтың құнарлығын арттыру тәсілін құмақты аймақта егіс
тәжірибе арқылы зерттелсе, оның нәтижесін сазды-балшықты ауданға ұсынуға
болмайды, себебі олар типтес емес. Агротехникасы мен аймағы, ауданы
(типтес) бірыңғай ұқсас, сәйкес болу талабы ол егіс тәжірибесін жүргізгенде
өзінше әр түрлі орындалады. Бұл талапты ескермейтін жағдайлар да болады,
мысалы жаңа сорттардың тұқымдары, жаңа гербициттердің, тыңайтқыштардың
аумағы тапшы болғанда аудан типтестігі сақталмайды. Типтес құсастық талабы
сорттарды аудандастыруда, дақылдарды орналастыруда ұқыпты түрде
орындалады.[8]
Егіс тәжірибесінде орындалатын агротехникалық тәсілдері жоғары дәрежеде
немесе озат шаруашылықтармен қатар болуы типтес талабын орындады деп
саналады. Егіс тәжірибесі арқылы тыңайтқыштарды қолдануы зерттелетін болса,
ол танаптың топырағының өңделетін қабатында ең тиімді құрылыстан қамтамасыз
ететіндей өңдеуді талап етеді. Топырақ құнарлығы төмендеген, дақылдар
алмасуының негізгі іске асырылмаған егіс алқаптарында тыңайтқыш қолдану
тәжірибесінің нәтижелігі төмен болады. Сондықтан да егістікте тәжірибе
жүргізуден бұрын сол учаскенің топырағы, құнарлығы, агротехникалық
тәсілдері жоғары дәрежеде жүргізілсе зерттелген тәсілдің әсері де анағұрлым
жоғары болады, ондай қорытындыны егіншілікке енгізуге мүмкіндік береді.
Тәжірибе негізінің өзгешелігін сақтау методиканың негізгі талабы. Жалпы,
егіс тәжірибелеріне қойылатын талабы ол тәжірибе негізінің жалғыз ғана
өзгешелігін сақтау немесе зерттеуден басқа барлық жағдайлары тепе-тең
болуы. Тәжірибе жұмысында аталған талапты бұлжытпай орындау керек. Бұл
талап негізінен тәжірибе схемасында бекітілген варианттарға өз бетімен
басқа тәсілдерді енгізуге болмайды. Тәжірибе варианттарын әр түрлі мөлшерде
қолдану, немесе дақылдардың әр түрлі мерзімінде себілуі қойған талапты
орындауға мүмкіншілік жасамайды да егіс тәжірибесінің сапасын кемітеді.
Пар түрлерін бағалағанда жағдайлары тепе-теңдігін сақтау талабын күздік
бидай тұқымын себу мерзіміне де қолданған. Кеш өңделген екпе пар мен
дайындалған қара, ерте парларға қолайлы мерзімнен көп кеш себілген.
Ақырында, ерте пар мен қара пардың күздік бидай өнімін арттыру әсерлерін
бағалауы бұрмаланған.
Егіс тәжірибесі арқылы зерттеуден басқа жағдайлардың тепе-теңдігін
сақтауға мүмкін емес, өсімдіктер мен топырақтың тығыз байланыстығы әрі
өзара тәуелділігінің күштілігі және оларға агротехникалық тәсілдердің
әсерлері себеп болды. Мысалы, топырақтың тереңдігін өзгерту арқылы
өңдегенде оның қабаттарында ылғалы, жылуы, ауасы мен қоректік режимдері мен
биологиялық процестері өзгеретіні белгілі. Бұл жағдайда егіс тәжірибесі
негізінен жалғыз ғана логикалық өзгешелігін сақтау, яғни топырақтың әр
тереңдігінде өңдеулері дұрыс бола ма? Әрине болмайды.
Тәжірибе арқылы зерттеудегі фактордың әсерінен өзгерісті қабылдағанға
дейін басқа жағдайларының тепе-теңдігінің қажеттігі жоқ, ондай тепе-теңдік
тек тәжірибеге дейін сақталуы керек.
Ғылыми-зерттеу жұмысының мызғымас шарты – тәжірибе негізінің жалғыз ғана
өзгешелігін сақтау. Жалғыз ғана өзгешелігін абстракті түсінуге болмайды,
тәжірибе негізін сақтаудың ең бастысы – ол зерттеудегі өзгешеліктерді
ұғынуда болып саналады. Мысалы, егіс тәжірибесінде жаздық бидайдың екі
сортының себу нормасы зерттелсе олардың биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты тұқым себу нормасы бірдей болып көрінуі. Бірақ бұл сорттардың
биологиялық ерекшеліктеріне қарай түптену қабілеттеріне байланысты тұқым
себу нормалары бірдей болмайды. Сондықтан сорттардың өнімдерін салыстыру
үшін әр сорт үйлесімді тұқым себу нормасымен себілуі керек. [11]
Арнайы бөлінген жерде жүргізілетін егіс-тәжірибеге қойылатын талап. Бұл
қойылған талап егіс-тәжірибе негізінің жалғыз ғана өзгешелігін сақтау
талабының логикалық салдары болып саналады. Егіс тәжірибелерін жүргізуге
алдын ала арнайы учаске дайындалады. Егер арнайы жер дайындалып бөлінбесе,
оның мәліметтері жиналмаса, онда егіс тәжірибеден алынатын нәтижелерге
түсінуге де, оны пайдаалануға болмайды. Кейбір егіншілік өндірістерде
учаскені ертерек арнайы дайындамайды. Егіс-тәжірибені ауыспалы егістің бір
танабында жүргізеді.
Тәжірибе типтестігі белгілі бір аймақта оның топырақ-климаттық
жағдайлары мен бедері арқылы анықталады. Учаскенің типтестігі тәжірибе
жүргізу үшін өте маңызды. Тәжірибе жүргізетін жердің мүмкіншілігінше
топырағының сәйкестігі, белгіленген аймақтың жер көлемі көбірек болғаны
жөн, себебі жүргізілген егіс тәжірибе нәтижелері сол типтес топырағы бір
аймаққа ұсынылады. Мәселен, аймақ топырағы қара қоңыр болатын болса, егіс-
тәжірибе жұмысы да тек сол қара қоңыр топырақта жүргізілуі қажет.
Қазақстанның солтүстік облыстарының топырақ қыртысының ерекшелігі,
климатының ерекше қуаңшылығы, соққан желдің қаттылығы ғылыми мекемелердің
алдыны топырақты жел эрозиясынан қорғау және қуаңшылықтың апатты әсерінжою
міндетін шешу Қазақстанның тың жерлер игерген аудандарының орталығында
орналасқан Еңбек Қызыл Ту ордені Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институтына жүктелді. Қысқа мерзім ішінде топырақ қорғау егіншілігі
26,7 миллион гектардан астам жер ауыл шаруашыыыыыыылық өндірісіне
енгізілсе, қазір еліміздің 50 миллион гектардан астам егістік алқабы осы
институт ғалымдарының ұсыныстары бойынша өңделеді.егістік алқаптары сәйкес
болғандықтан институттың ұсынысы егістік жерді жаңа өңдегіш құралдармен
өңдеудің жүйесі танапты тек жел эрозиясынан қорғап қана қоймай, астық
түсімін арттыруға да көмектеседі. Учаскенің тарихын білу өте қажет, яғни
бұл ауыспалы егістікте ме, немесе дара дақыл көптен себілген танапта да,
тыңайтқыш енгізілген бе, әлде енгізілмеген бе, арамшөппен ластанған ба,
әлде жайылым болған ба, немесе учаскенің үстінен ертеде жол өткен бе? Міне,
осы мәліметтер учаскенің тарихын құрастырады, толықтырады. [10]
Егіс тәжірибесіндегі егін өнімін есептеу мен мәнділігінің дұрыстығына
қойылатын талаптар. Егіс тәжірибесіне негізінде қойылатын талабы оның
сапалылығы. Зерттеудегі факторлар немесе агротехникалық тәсілдердің
нәтижелерінің тиімділігін сан көрсеткіш арқылы бағалауды әділ көрсеткіш
дейді. Көптеген агротехникалық тәсілдер мен факторлардың әсерлері өнімдерін
асырып қоймай, олардың сапаларын да көтереді, мысалы дақылдар дәндерінің
белогын, картоп түйнегіндегі крахмалын, қант қызылшасының қанттылығын
арттырады. Егіс тәжірибедегі зерттелетін тәсілдер мен факторларды
сипаттауда басты көрсеткіштердің бірі егін өнімі мен оның сапасы. Егін
өнімінің мәліметтері мен сапаларының бағасы зерттеудегі агротехникалық
тәсілдер немесе факторларды әділетті бейнелегені, егер тәжірибенің
мәнділігі дұрыс болса, зерттеудегі тәсілдер немесе факторлардың әсерлерінің
ақиқатты нәтиже дәрежесі егіс-тәжірибеден алынған нәтижесімен сәйкес болса
тәжірибе жұмысының дәлдігін анықтағаны.
Егіс тәжірибесінен алынған нәтижелері мен ақиқатты нәтижелердің
арасындағы айырмашылықтары неғұрлым аз болса соғұрлым тәжірибе дәлдігі
жоғары болғаны.
Егіс-тәжірибеден алынған көрсеткіштері дәлділік мәліметтерінен
айырмашылық болса қателік жіберілгені. Ондай жағдай кез-келген тәжірибе
жұмысында кездеседі.
Тәжірибе жұмысында үш түрлі қателіктер кездеседі. Кездейсоқ қателігі,
жүйелі қателік және өрескел қателік.
Тәжірибе жұмысында іріктеп бақылау арқылы алынған нәтиженің нақтылы
өлшем мөлшерінің аралығындағы айырмашылығы қателік болып саналады.
Тәжірибе жүргізгенде қателік жібермеу үшін оның пайда болатын жолдарын
білу керек. [13]
Зерттеудегі факторлардың әсерлерінің көптігі олардың көрсеткіштерін де
көбейткендіктен кездейсоқ қателіктің пайда болуына себепкер болады.
Дегенмен, тәжірибе мәліметтерінің түрленуінің салдарынан кездейсоқ
қателіктерді туғызады, сондықтан да оны тәжірибе көрсеткіштерінің тұрақты
серігі дейді. Тәжірибе жұмысы қанша ұқыпты орындалса да нәтижелерін дәлме-
дәл абсолюттік түрде алуға болмайды. Бірақ математикалық статистика
кездейсоқ қателікті анықтауға арнайы әдіс ұсынды. Егер бақылау мәліметтері
көп болса қалыпты бөлу заңына, ал бақылау саны шамалы болғанда Стьюденттің
бөлісу заңына бағынады. Мысалы варианттардың өнімдерінің кездейсоқ
қателіктер болу заңдары бойынша орташа көрсеткіштердің аралығындағы
айырмашылығының елеулі шамасын анықтайды. Көптеген көрсеткіштерге
қарағанда, кездейсоқ қателіктің ерекшелігінің өзгешелігісондай, олардың
қаншамасы оң, соншамасы теріс мағыналығы жиірек кездеседі.
Бақылау санын өсіргеннен, зерттеу мәліметтерін жинақтағаннан
қателіктердің орташа көрсеткіштерінің кемуі кездейсоқ қателіктер мағыналығы
әр түрлі (оңды, теріс солды), мөлшерлері тең болғандықтан өзара жойылады.
Тәжірибе жұмысында кездесетін жағдай белгілі бір тұрақты әсердің
бұрамалауынан өлшеу (санау) мәліметі біріңғай өсіруі немесе біріңғай
кемітуін жүйелі қателік дейді. Егіс тәжірибесінде зерттелмейтін
факторлардың заңды түрленуінен, мысалы топырақ құнарлығы, оның әсерінің
нәтижесі тек қана дұрыс дайындалған әдісі арқылы жойылады. Бұл қателіктің
кездейсоқ қателіктен ерекшелігі бұрмалауы тек бір бағытта, яғни тәжірибе
мәліметтерін бірдей өсіреді немесе біріңғай кемітеді. Тағы бір айырмашылығы
мұнда өзара жоятын бағыты жоқ, сондықтан жекелеп бақылау көрсеткішіне де,
орташа көрсеткіштеріне де енеді. [14]
Өрескел қателік егіс дала тәжірибесіне қойған талаптарды дұрыс
орындамаушылықтан, жұмыстарын олақ орындаудан немесе шала көзқарас,
салақтықтың салдарынан болады. Мысалы, экспериментшінің ұқыпсыздығынан бір
мөлдекке қатарынан бірнеше реттыңайтқыш енгізуі, өнімін өлшегенде
варианттардың мөлдегін ауыстырып алуы, әрі оның салмағын күнделік дәптерге
дұрыс көрсетпеуі себеп болады. Мұндай қателікті ешбір жағдайлар арқылы
өзара жоюға, орнын толтыруға болмайды, тек қана қайталауларды,
мөлдектерді немесе тәжірибені толығымен жарамсызға шығаруды қажет етеді.
Егіс дала тәжірибенің тек дәлелденген қорытындысы мен математикалық өңдеуге
арналған мәліметтердің ішінен тек қана жүйелі және өрескел қателіктері жоқ
мәліметтерін пайдаланады.
Тәжірибе жұмысында көрінген есепке сенуге болмайды, агротехника арқылы
мақұлданған мәліметтер қателіктерден аулақ болуға мүмкіндік туғызады.
1.2 Егіс тәжірибесіне учаске таңдау әрі оны дайындау
Егіс-тәжірибе жүргізетін жерін дайындауда негізінен екі талап қойылады,
атап айтқанда, болашақта тәжірибе нәтижесін пайдаланатын шаруашылықтың
топырағы және топырақ жабындысы біртектес болады. Егіс-тәжірибе
жүргізілетін жердің құрамы арқылы топырақ құнарлығының ала-құлалығын
анықтайды.
Учаскенің сәйкестігі табиғижағдайлардың сәйкестігімен анықталмайды, оған
топырақтың құнарлығы, жыртылатын топырақ қабатының тереңдігі,
қоректеріндегі сіңімді заттарының қоры, топырақ ерітіндісінің реакциясы,
яғни зерттеуге дейінгі мәліметтер арқылы анықталады.
Учаскенің топырақ жағдайының типтестігі қойылған тәжірибе талаптарын
қанағаттандыра ала ма, әлде жоқ па, соны анықтайды. Топырақ құнарлығы
туралы мәлімет болмаса, оның бағасы төмендейді, себебі тәжірибе нәтижелерін
салыстыратын көрсеткіштері болмайды. Өте-мөте топырақ пен агротехникалық
жэағдайлары туралы мәліметтері тәжірибеге дейін белгісіз болған жағдайда
тәжірибеге дейін таңдап алынған учаскенің топырағының кем дегенде соңғы үш
жылдағы мәліметі болуы керек. [12]
Топырақ жабындысының біртектестігі – егіс-тәжірибеге арнайы бөлінген
учаскесі біртектестігін сақтау үшін мына талаптарды қанағаттандырады.
Топырақтың табиғи қасиеттері. Тәжірибе учаскесінің топырағын тексерерде
алдына екі міндет қояды. Біріншісі-учаскедегі топыраққа толығымен сипаттама
беру, ондағысы тәжірибеден алынған нәтижелеріне тек сәйкес топырақты
шаруашылықтарға ұсынады.
Бұл қойылған талапты бұлжытпай орындау керек деп қарауға болмайды,
әрине тәжірибенің мақсатына, аймағына қарай өзгеріп отырады. Учаскені дұрыс
қадағалап таңдап, мүмкіншілігінше барлық жағдайлардың теңелуіне әрекет
жасайды. Егіс тәжірибесіне учаскенің жері біртектес болуы көбіне қиынға
соғады. Сондықтан әдістің негізгі талаптарын орындауда учаскені дұрыс
іріктеп болу үшін оның тарихымен ұқыпты танысу, топырағын тексеріп, жер
бедерін, арамшөппен ластануын біліп және кейбір кездейсоқ факторлардың
әсері есепке алынады.
Топырақ түрін картаға түсірмей-ақ тек оның әр түрлілігі мен учаскедегі
топырақтың ала-құлалығының көлемін тексерсе жеткілікті. Мұндай тексеру егіс-
тәжірибе учаскесінде ғана емес, егіншілік егіс тәжірибесінде де
жүргізіледі.
Екінші міндеті – егіс тәжірибесін ең дұрысы учаске топырағының бір
түрлілігіне орнластыру. Топырақты толық тексеріп, шекарасын анық көрсету
үшін топырақ түрін картаға 1:5000 масштабпен түсіреді.
Егіс тәжірибесіне учаскені дайындардан бұрын топырақтың ала-құлалығымен,
оның тарихымен танысады. Учаскенің тарихмен танысу үшін танап тарихы туралы
кітабымен, ауыспалы егістер жоспарлары және басқа құжаттармен танысады.
Кейбір агротехникалық тәсілдердің топырақ құнарлығына әсері ұзақ уақытқа
созылады. Оларғ жататындар:
-топыраққа әк енгізу;
Тыңайтқышты топыраққа енгізу;
Топырақтың жыртылатын қабатын толықтыру;
Ауыспалы егісте көп жылдық шөптерді себу.
Сондықтан да тәжірибе учаскесінде аталған агротехникалық тәсілдердің
қандайы қолданылса алдын ала бұл танаптың өнімін бөлшектеп есептеп
топырақтың ала-құлалығын анықтамайынша, ол учаскеде егіс тәжірибесін
жүргізуге болмайды. Өсімдікке жүргізілетін тәжірибелер, олардан алынатын
қорытындылар жер бедеріне байланысты болады.
Учаскенің біртектілігін сақтау. Учаскенің тарихи жағдайын білген
жағдайда тосын кездейсоқ әсерлерден аулақ болады. Мысалы, учаскеде қазылған
ор, жыра, арықтар, объектілер құрылысының орны, малдың тұрып жатқан
орындары болуға тиісті емес. Олардың егіс-тәжірибе нәтижелеріне әсерінің
салдарынан тәжірибе жұмысының орындалу дәлділігі төмендейді. Егіс-тәжірибе
учаскесінің үстінен өткен жолдың ізі 5-тен 10 жылға дейін жойылмайды,
мұндай алқапты тәжірибе учаскесіне бөлуге болмайды.
1.3 Дақылдар түсімінің сапасы мен мөлшерін анықтауда қолданатын әдістер
Дақылдар өнімінің сапасы мен көлемі тек қана агротехникалық дәрежесіне
ғана емес, егінді жинау техникасы мен мерзіміне де байланысты болады.
Тәжірибе жұмысы қанша ұқыпты жоғары дәрежеде жүргізілсе де егінді
мерзімінде жинамаса оның өнімі де, сапасы да кемиді.
Егістік тәжірибесіндегі нәтиже егінді учаскенің орналасқан жеріне,
топырақ қабатының өзгешелігіне, дакылына, сортына және тексерудегі
агротехникалық амал-тәсіліне байланысты. Егінді жинау және оны есепке алуда
назар аударатын жағдай өте ұқыпты болу, салақтық пен асығыстықтан аулақ
болу қажет, өйтпейінше көптеген қателікке соқтырады да тәжірибенің
бағалылығы төмендейді. Варианттар егіні бір мезгілде пісетін болса, онда
мөлдектерден немесе бірнеше қайталаулардан бір тәулікте жинайды.[15]
Егістік тәжірибедегі егін өнімін есепке алардан бұрын, мөлдектердің
қорғаныш алқабындағы дакылдарды жинайды. Мөлдектегі егінді жинардан бірнеше
тәулік бұрын тәжірибе учаскесін дайындайды, егер мөлдектердің ішінде бракқа
ілінген мөлдектің алқабы болса, мысалы жауын-бұршақтан жығылған егін, мал
тұяғымен егіннің тапталуынан мөлдектің көлемінің ысырабы 50 проценттен
артық болса есепке алынбайды. Қорғаныш алқаптары жаппай егілген болса
тікелей орады, ал отамалы дақылдардың қорғаныш алқабына өсімдіктер
қатарларының санын есепке алып жинап алады.
Көп жылдық тұрақты егістік тәжірибенің алып тасталатын алқабы ерте
мерзімде жүргізілсе, ол мөлдекке себу керек, себебі алқап пармен бірдей
бағаланады. Отамалы дақылдардан алып тасталатын алқаптың көлемін анықтауға
өсімдік қатарының, немесе бірнеше қатарларының ұзындығың өлшеп, оларды бір-
біріне қосады және аралық қатардың еніне кебейтеді де алып тасталатын
алқаптың көлемін анықтайды. Мөлдектегі тамыржемістердің (сәбіз, қызылша,
тарна жәнс басқалар), пияздардың бұршақтардың өсімдік қатарында 50...70
сантиметрдей зақымдалса, алып тасталатын алқаптың көлемін анықтайды. Ірі
өсімдіктердің (капуста, помидор, күнбағыс, жүгері) алып тасталатын
алқабының көлемін анықтарда олардың қоректік көлемі алып тасталатын
өсімдіктің санына көбейтіледі. Егер егіннің сиректігінің себебі анықталмаса
тексерудегі тәсілдің әсерінен болатын болса, онда алып тасталатын алқапты
бөлмейді, ол мөлдекті басқа қайталаулармен салыстырып бақылайды. Егер
сиректігі мөлдектердің барлығында да байқалса онда себептілігі кездсйсоқты
болмаған деп саналады.[17]
Сонымен алып тасталатын алқапты немесе мөлдекті бракқа шығаруға тек қана
сенімді, аныктамалар болады. Егістік тәжірибе мөлдектеріндегі егінді
егіншілер ұсынылған тәсілдей; мерзімінде саналы бірқалыпты орындайды.
Егіншілік тәжірибе варианттарын бір тәулікте орындайтын техңикасы мен
тәсілдері бірдей болады. Егістік техникаымен қамтамасыз ете алмайтын болса,
онда бір тәулікте қайталауды толық жинайды. Варианттар дақыл жиып-теруге
дайын болса, онда сол тәулікте немесе кейбір қайталауларын ғана жиып-теру.
Бір мерзімде жиып-теруден бірнеше тәулік бұрын тәжірибедегі мөлдектерді
аралап байқайды, егістік-есепке алуға келмейтін учаскелер болса бракқа
шығарылады. Табиғатта. болып тұратын жағымсыз құбылыстан зақымдануы, өнімді
бүлдіру, тәжірибе жүргізудегі жіберілген қателіктер және т.б. мәліметтер
анықталға болса ондай учаскедегі дақыл өнімі есептелетін алқаптардан
шығарылып тасталады. Есеп тең шығарылатын алқаптар формасы тік .бұрышты
болғаны дұрыс. Мөлдектің тең жартысынан квадртын шығаііі^яатьін^злқаіі.
болатын болса, онда мөлдекті туі;елшен бракқа шығарады. Мөлдекті бракқа
шығаруда субъектівтік шешім болмайды. Есепке айтын алқап пен бракқа
шығарылған учаскелердің жиып-теру жұмысы негізгі жиып-теруден бұрын немесе
қорғаныш алқаптарын жинағанда орындалады. Тәжірибе жұмысында өнімді
есептеуде бірнеше әдістерді қолданады. Ең тиімдісі әрі қолайлысы -
мөлдекті жаинай есептеу, онда өнімді барлық массасын есепке бөлінген
алқаптан жинайды. Егінді қолмен немесе машина арқылы да жинап-тереді.
Мөлдектердің көлемі үлкен болғанда комбайн қолданады, тек есте болатын
жағдай, егінді орғанда сабағын бірдей биіктікте, бірдей жылдамдықта
орындалады. Мөлдектің әрқайсы егінді орып танаптың жиенне шыққан комбайн 5
минуттай жұмыс күйінде тұрады, ондағысы комбайн молотилкасында
қалғанастықты толығымен буякерге қаптап түсіріп алу. Бастырылған астықты
қаптайды, қаптың ішіне этикетка салып таразыға тартады, мәліметін егістік
күнделігіне жазады. Әрбір мөлдектен жинап алынған астықтан 2-3 килограмдай
үлгілер алып, олардан дән массасы, астықтың ылғалдылығы, ластығы және
сапасын анықтауға дорбаға салады да этикетканы байлайды. Егер мөлдектің
көлемі кішкентай болса онда егінді орып жинау қолмен орындалады. Қол
орақпен орған егіннен бау байланады да ішінде және сыртына этикетка
тағылады, ал этикеткаға мөлдектің номері, баудың саны, егінді орған күні
көрсетіледі. Көпжылдық-шөптерді сүрлеуге арналған дақылдар картоп және
тамыр жемістері жиып-тергеннен кейін әр мөлдектеп бөлек өнімін таразыға
тартады. Тәжірибе варианттары мен бақылау (стандарт) варианттарында жиып-
теруге қолданылатын машиналар бірдей болуы.[16]
Содан кейін бау үлгілерін бөлек өлшейді баулардың жолшыбай бітілген дәні
жоғалмас үшін қапқа масақты жағын төмен қаратып салады,
әйтпесе варианттың өнімінің толық мәліметі алынбайды. Қапшықтың ішіне
фанера немесе картон қағаздан этикетка салады,
этикеткаға тәжірибе тақырыбын мөлдектің нөмірін, бау үлгінің
салмағын, егінді жинаған күнін жазады.
Мөлдектің астық өнімін формула арқылы есептейді:
(1)
Мұнда- X — мөлдектен анықталатын астық өнімі, килограмм;
А — мөлдектегі жалпы өнім массасы, килограмм;
Б —үлгі баудың дымқыл массасы, килограмм;
В —үлгі баудың кептірілген дәндерінің массасы,
килограмм;
Үлгі алынған алқаптар арқылы дакылдар өнімін есепке алғанда нәтижесі өте
дәлдікті талап ететін жірпбелерде қолдануға болмайды. Ең дұрысы егістік
тәжірибе жұмыстарын ұйымдастырғанда және жоспарлауда жиын-теру мен өнімді
есепке алудың жаппай әдісі арқылы орындайды. Ал баулар немесе үлгі
алқаптар әдістері амалсыз жағдайларда ғана қолданылады. Кез келген
үлгілер, қандай ұкыптылықпен сұрыпталса да әрқашан да жиынтық туралы толық
сипаттама бере алмайды, көбіне үлкен қателіктер жіберіледі.
Егістік тәжірибе мөлдектерінде дақылдарды жинап-теру өте тиімді екендігі
анықталды. Дәнді дақылдар өнімін ллшарда өте қолайлысы мөлдектің екі жағы
ұзын болып, ал ені 4—8 метрдей болса, өте қолайлы болып табылады. Қорғаныш
алқаптарды және қайталаулар аралығына сол комбайнды қолданады Қомбайн
арқылы жиып-теру жұмысын мөлдектің көлемі ең кем дегенде 100 немесе 200 м2
дейін орындауға болады. Егер дәнді дақылдардың өнімі өте аз, мысалы 15
килограмдай болса онда мөлдектің көлемін еседке алмай комбайнды
қолданбайды, себебі мұндай күрделі әрі үлкен машинада дәндердің салмағының
кездейсоқ ауытқуының проценті өсуінен тәжірибенің нәтиже дәлдігі кемиді.
Дәнді дақылдардың шығымдылығын есепке аларда міндетті түрде дәннің
дымқылдығын 14 проценттік стандартқа қайта есеппен келтіріп, дәндердің
дымқылдығын анықтайды.
Мөлдектегі дақылдарды жиып-тергенде алюминийден жасалған бкжске толтыра
дәндерді салады да кақпағын нығыздап жабады, таразыға тартқаннан кейін 4
немесе 6 сағатқа 100 немесе 105 градус кептіргішке кептіреді. Мәліметін
мына формула арқылы есептейді:
(2)
Мұндағы:
Дәннің ылғалдығы %
В- буға айналған судың м.ассасы, г
Н - алыңғаіі үлгінін, ылғайдығы, .г
Дәндердің ластануын анықтау үшін орташа үлгілерді әр мөлдектен 1
килограмдай дәннен қоқымын, топанын, арамшөптерді іріктеп алады да
ластанған процентін анықтайды. Жоңышқа, беде, сиыржоңышқа, шөптер
қоспаларының, шабыңдық-шөптердің және т. б өнімдері жаппай әдісі арқылы
және үлгі баулар әдісі арқылы есепке алынады. Шөптің дымқылдығын қайта
есептеу арқылы 16 проценттік стандартына келтіреді.
Отамалы-дақылдар өнімдерін жаппай әдіс арқылы есепке алады, әр мөлдек
өнімін тікелей соның басында жиып-тергеннен кейін таразыға тартады.
Түйнектері мен тамырларына топырақ жабысқан болса үлгінің массасы 20
килограмдай алынады. Түйнектер мен тамырларын сұрыптағаннан кейін кептіріп
таразыға тартады. Бұл үлгілерден кейінірек өнімнің сапасын анықтайды.[3]
Сиреген егінді жинау әдістер. Тәжірибе мөлдегінде егіннің өсу кезеңінде
кейбір өнімдіктердің түсіп қалуынан сол бос-жердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz